KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-111-B
SKĘPE
Opracował zespół w składzie:
Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech
Wysota, Włodzimierz Marszelewski, Rafał Kot
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne opracowanym
przez Kondrackiego (2000), obszar objęty arkuszem mapy Skępe położony jest
w granicach podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (315) i makroregionu
Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (315.1). Na opisywanym obszarze wyróżnić
można dwa mezoregiony, zdecydowanie większy – Pojezierze Dobrzyńskie (315.14)
na zachodzie, południu i południowym-wschodzie oraz Równinę Urszulewską (315.16)
na północnym-wschodzie. Zasięgi poszczególnych jednostek fizycznogeograficznych
na tle schematycznej sieci hydrograficznej oraz ważniejszych miejscowości
przedstawia poniższa rycina.
Budowa geologiczna
Obszar objęty arkuszem Skępe położony jest w środkowej części niecki
warszawskiej lub płockiej synklinorium kościerzyńsko-puławskiego (dawniej niecka
brzeżna) (Marek 1983, Żelaźniewicz i in. 2011). Strop fundamentu krystalicznego leży na
głębokości ponad 4 000 m (Galon i in. 1979, Marek 1983). Na podłożu krystalicznym
zalegają morskie osady paleozoiczne (głównie kambru, ordowiku, syluru), przykryte przez
morskie i lagunowe osady permu górnego. Powyżej zalegają utwory mezozoiczne
reprezentowane przez morskie serie osadowe triasu, jury i kredy (Galon i in. 1979, Marek
1983). Na arkuszu Skępe w otworze wiertniczym Wólka Duża na głębokości 2057–1501 m
rozpoznano piaskowce i mułowce oraz margle, mułowce i wapienie jury dolnej (Dzierżek
2009a). Przykryte one są przez mułowce i piaskowce kredy dolnej (1273–1501,5 m), na
których spoczywają margle, wapienie i opoki kredy górnej, łącznie o grubości około 950 m
(Dzierżek 2009a). W bezpośrednim podłożu osadów czwartorzędowych na obszarze tego
arkusza występują osady paleogenu (paleocenu, oligocenu) i neogenu (głównie
miocenu). Ich strop jest zróżnicowany: od 70–90 m p.p.m. w południowo-wschodniej
części arkusza do około 50 m n.p.m. w części północno-zachodniej i ponad 85 m n.p.m.
w północno-wschodniej (Dzierżek 2009a). Osady paleoceńskie (dolnego paleocenu)
obejmują mułowce jasno-szarozielone oraz prawdopodobnie margle i piaskowce
margliste (Lamparski 1983, Dzierżek 2009a). Utwory oligocenu to piaskowce, mułowce i
piaski, które najprawdopodobniej wychodzą na powierzchnię podczwartorzędową w
południowo-wschodniej części arkusza. Na osady neogeńskie składają się piaski, mułki
i iły miocenu oraz iły, iły pstre, mułki i piaski, umownie zaliczane do pliocenu, występujące
powszechnie w podłożu czwartorzędu (Dzierżek 2009a). Miąższość osadów
czwartorzędowych jest zróżnicowana, od około 46 m na północnym wschodzie i ponad
70 m na zachodzie, do 170 m w centralnej części (Dzierżek 2009a). Największą
miąższość osadów czwartorzędowych – 180 m udokumentowano w Żuchowie. W obrębie
plejstocenu wyróżniono kompleksy osadów glacjalnych należące do zlodowacenia narwi,
zlodowaceń południowopolskich (nidy, sanu 1, sanu 2), zlodowaceń środkowopolskich
(odry, warty) i zlodowacenia wisły. Osady rozdzielające serie lodowcowe przypisano
do interglacjałów: augustowskiego, małopolskiego, mazowieckiego i eemskiego (Dzierżek
2009a). Osady najstarszego zlodowacenia – narwi obejmują gliny zwałowe
z przewarstwieniami i przemazami mułków i iłów, w tym osadów podłoża, miąższości
do 15 m. W wierceniu w Żuchowie stwierdzono piaski i żwiry rzeczne o miąższości do 22
m, prawdopodobnie należące do interglacjału augustowskiego. Nad osadami
zlodowacenia narwi i interglacjału augustowskiego zalega kompleks osadów
południowopolskich (nidy, sanu 1 i sanu 2) o miąższości do 120 m, składający się z trzech
miąższych pokładów glin zwałowych, z których dwa dolne (nidy i sanu 1) rozdzielone są
serią piasków i żwirów rzecznych, prawdopodobnie interglacjału małopolskiego,
natomiast dwa górne (sanu 1 i sanu 2) przez mułki, piaski i iły zastoiskowe (Dzierżek
2009a). W osadach tych wycięta jest kopalna dolina rzeczna z interglacjału
mazowieckiego, wypełniona przez piaski i żwiry rzeczne o miąższości 10–22 m. Kompleks
zlodowaceń środkowopolskich obejmuje dwa ciągłe pokłady glin zwałowych (dolny –
zlodowaceniu odry, górny – warty) oraz serie drobnopiaszczyste i mułkowe, łącznie
o miąższości do 50 m (Dzierżek 2009a). Powyżej osadów tych zlodowaceń lokalnie
(wiercenie Tadajewo) prawdopodobnie występują piaski i żwiry rzeczne (do 10 m
miąższości), należące do interglacjału eemskiego. Na obszarze arkusza Skępe osady
zlodowacenia wisły tworzą ciągłą i zróżnicowaną litologicznie pokrywę, o miąższości od
20 metrów w północno-wschodniej części arkusza do ponad 70 m na południowym
zachodzie (Dzierżek 2009c). Kompleks glacjalny zlodowacenia wisły obejmuje dwie,
a lokalnie trzy warstwy glin zwałowych, powstałe w stadiale głównym ostatniego
zlodowacenia (Dzierżek 2009a, 2009b, Wysota 2002, Wysota, Molewski 2011). Obok glin
zwałowych w profilu osadów zlodowacenia wisły występują mułki i piaski zastoiskowe,
piaski i żwiry wodnolodowcowe, a także osady organogeniczne ze schyłku zlodowacenia.
Gliny zwałowe budujące powierzchnię wysoczyzn morenowych, miejscami przykryte są
przez piaski i żwiry lodowcowe. W północno-zachodniej, zachodniej i południowozachodniej części arkusza duże rozprzestrzenienie mają piaski i żwiry moren czołowych,
szczególnie w okolicy Chrostkowa i Rogowa oraz Żuchowa i Chodorążka. W obszarach
tych miejscami występują także piaski i mułki kemów oraz piaski, żwiry i gliny zwałowe
moren martwego lodu. Duże rozprzestrzenienie mają także piaski i żwiry ozów i akumulacji
szczelinowej: w obrębie rynny jezior Skępskich (ozy skępskie), na południe od moren
chrostkowskich na linii Chrostkowo – Nowe – Lubówiec oraz mniejszy zasięg w rynnie
Ruźca (Dzierżek 2009a, 2009c). Rozległe powierzchnie sandrowe zajmują piaski i żwiry
wodnolodowcowe, które mają do 10 m miąższości. U schyłku zlodowacenia wisły
powstały piaski i żwiry rzeczne w dolinie Mieni oraz piaski, mułki i iły jeziorne, występujące
wokół większych jezior. Osady holoceńskie występują w dnach rynien subglacjalnych,
dolin rzecznych, suchych dolin oraz zagłębień bezodpływowych, w tym przede wszystkim
wytopiskowych. Są to głównie gytie, torfy i namuły torfiaste, piaski humusowe i namuły
oraz deluwia.
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Obszar objęty arkuszem Skrwilno obejmuje dwie główne jednostki
geomorfologiczne, różniące się ukształtowaniem powierzchni: wysoczyznę morenową
ze strefą moren czołowych wysoczyznę morenową (płaską i falistą i równinę sandrową
(Dzierżek 2009a). Wysoczyzny morenowe zajmują niewielkie powierzchnie w
północno-zachodniej i południowo-zachodniej części arkusza (Dzierżek 2009a). Są to
na ogół wysoczyzny morenowe płaskie, położone na wysokości od 130 do 120 m
n.p.m., jedynie w części południowej w okolicach Boguchwały ich powierzchnia
obniża się do 115 m n.p.m. Wysoczyzna często jest rozcięta przez dolinki erozyjnodenudacyjne oraz urozmaicona przez zagłębienia bezodpływowe o charakterze
wytopiskowym. W północno-zachodniej i północnej części obszaru arkusza ważnym
elementem geomorfologicznym są moreny czołowe, powstałe podczas postoju
lądolodu w subfazie dobrzyńskiej (kujawsko-dobrzyńskiej) stadiału głównego
zlodowacenia wisły (Niewiarowski i in. 1995, Dzierżek 2009a). Moreny czołowe formują
szeroką strefę pagórków i wzgórz, układających się w łuki, odzwierciedlające kręte
zarysy dawnej krawędzi lądolodu (Nechay 1927, Lamparski 1991, Niewiarowski i in.
1995, Dzierżek 2009a). Wznoszą się one do wysokości ponad 135 m n.p.m., a w
rejonie Chrostkowa tworzą system wzgórz najwyższych na Pojezierzu Dobrzyńskim –
maksymalnie 152,8 m n.p.m. Budowa moren, którą można prześledzić w kilku dużych
odsłonięciach, m.in. w okolicy Chrostkowa, Nowej Wsi i Adamowa, wskazuje, że są to
moreny czołowe akumulacyjne (Dzierżek 2009a, 2009b, Lesemann i in. 2014).
Na zapleczu moren czołowych występuje szereg form związanych z wytapianiem
stagnującego i martwego lodu: depresje końcowe, kemy, moreny martwego oraz małe
zagłębienia bezodpływowe. Zagłębienia (depresje) końcowe, koło Chrostkowa i
Rogowa, położone są na wysokości około 90–115 m n.p.m. W tych zagłębieniach
występują duże jeziora (Ruda, Kościan) z równiami jeziornymi wokół nich.
Charakterystyczne są tu formy wałowe, przeważnie gliniaste, które określane były
drumlinami (m.in. Nechay 1927, Niewiarowski i in. 1995, Lamparski 1972, Olszewski
1997). Nowsze badania sugerują, że formy te powstały w wyniku erozji przez subglacjalne
wody roztopowe (Lesemann i in. 2010, 2014). Większa część obszaru arkusza Skępe
zajmuje równina sandrowa, która stanowi fragmentu rozległego sandru dobrzyńskiego
(Skrwy), powstałego podczas maksymalnego zasięgu i recesji ostatniego lądolodu
(Kotarbiński 1972, 1974, Wysota 1999). Powierzchnia sandrowa nachylona jest w kierunku
południowo-wschodnim i południowym, od ponad 140 m n.p.m. na północy do 115 m
n.p.m. na południu. Miejscami w powierzchni sandru występują niewielkie wyspy
wysoczyzny morenowej (Dzierżek 2009a). Równina sandrowa rozcięta jest przez rynny
polodowcowe, częściowo zajęte przez jeziora, oraz liczne doliny wód roztopowych i suche
dolinki. Największa formą rynnową jest szeroka (do 2 km), równoleżnikowa rynna jezior
skępskich, która ciągnie się na długości kilkunastu kilometrów. Dwie mniejsze formy to
rynna ciągu jezior Lubówieckiego i Jeziora Łąkie oraz ciągu jezioro Radzichy – Likieckie.
W rynnach wykorzystanych i przekształconych częściowo przez rzeki Mień i Ruziec
znajdują się najniżej położone miejsca na obszarze arkusza (około 85 m n.p.m.).
Dodatkowo powierzchnię sandru urozmaicają zagłębienia bezodpływowe, przeważnie
wytopiskowe, najczęściej wypełnione osadami organicznymi. Charakterystycznym cecha
rzeźby polodowcowej na obszarze arkusza są formy akumulacji szczelinowej i ozy
(Dzierżek 2009a). Najbardziej okazały jest ciąg pagórków i wałów w rejonie rynny jezior
skępskich – ozy skępskie, który ma łącznie długość ponad 10 km (Niewiarowski, Henning
2000, Dzierżek 2009a). Drugi ciąg o długości około 3 km biegnie południkowo od
Nowego Chrostkowa do Lubówca. Ciąg niewielkich pagórków ozowych występuje
również w rynnie Ruźca (Dzierżek 2009a). W południowo-zachodniej części arkusza na
południe od Karnkowa znajduje się fragment doliny (rynny) Mieni, w której występuje
terasa akumulacyjna, około 2–5 m nad poziom rzeki (Dzierżek 2009a). Mniejsze dolinki
erozyjne, erozyjno-denudacyjne oraz suche doliny występują w obszarach morenowych i
na terenie równiny sandrowej. Powszechnie na obszarze arkusza występują równiny
torfowe. Największe z nich stanowią płaskie dna równin pojeziernych, jak na południe od
Wólki Dużej w rynnie Jezior Skępskich (Dzierżek 2009a). Poza tym zajmują duże
powierzchnie w dnach dolin wód roztopowych oraz dawnych jezior w centralnej
i północno-wschodniej części arkusza. Częściowo wypełniają dno rynny rzeki Mień oraz
występują w różnej wielkości w zagłębieniach bezodpływowych.
Wody powierzchniowe
Główną rzeką jest Mień (długość całkowita 56,3 km, powierzchnia zlewni 386 km2),
która wypływa z Jeziora Likieckiego na Równinie Urszulewskiej. Na odcinku
przebiegającym w obrębie analizowanego arkusza mapy przyjmuje kilka dopływów,
w tym prawostronne: Dopływ z jeziora Łąkie, Dopływ z Jeziora Lubówieckiego oraz
Młynarkę, a także jeden dopływ lewostronny – Mień Lewy (Dopływ z Suradowa). Wzdłuż
analizowanego odcinka Mieni występują cztery budowle hydrotechniczne: zastawka
w miejscowości Wólka (wysokość piętrzenia 0,8 m), dwa jazy (poniżej Jeziora Wielkiego
Skępskiego w miejscowości Józefowo oraz w Żuchowie – wysokość piętrzenia 2,7 m,
a także mała elektrownia wodna w Żuchowie – wysokość piętrzenia 7,66 m). Ponadto dwie
zastawki znajdują się także na Dopływie z Jeziora Łąkie: poniżej tego jeziora oraz na
Kanale Łąkie (Celmer 1956, Kopczyński 1958). Długość Dopływu z jeziora Łąkie wynosi
2,9 km, a powierzchnia jego zlewni 52,1 km2. W zlewni tego cieku znajduje się gęsta sieć
rowów melioracyjnych, z których większość czynna jest tylko okresowo. Woda z cieku
wykorzystywana do napełniania stawów rybnych. Długość Dopływu z Jeziora
Lubówieckiego wynosi około 7 km, a powierzchnia zlewni 17,8 km2. Ciek ten odwadnia
obszary rolnicze, a także obszary podmokłe znajdujące się głównie we wschodniej części
jego zlewni. W przypadku pozostałych dopływów Mieni – Młynarki i cieku Mień Lewy – na
omawianym obszarze znajdują się jedynie ujściowe ich fragmenty o długości
odpowiednio około 1,5 i 2,5 km. W północno-zachodniej części analizowanego obszaru
znajduje się krótki (3 km długości) odcinek rzeki Ruziec – dopływu Drwęcy. Odcinek ten
rozpoczyna się od wypływu z Jeziora Ruduskiego i kończy w miejscowości Młyn. Rzeka
płynie w głęboko wciętej rynnie, około 30–40 metrów poniżej otaczającej ją wysoczyzny
morenowej (Pius 2015).
Na omawianym obszarze występuje 10 jezior o powierzchni powyżej 10 ha (Tabela
1) oraz ponad 20 stawów hodowlanych (rybnych). Do największych jezior należą: Wilekie
(120 ha), Łąkie (110,2 ha), Sarnowskie (52 ha), Rudzkie (48,9 ha) oraz Likieckie (46,5 ha).
Głębokości maksymalne i średnie tych jezior są małe za wyjątkiem Jeziora Nadorskiego
(Huta lub Sitnica), którego jednak tylko część południowa położona jest w obrębie
analizowanego obszaru (Marszelewski 2001).
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne.
Powierzchnia [ha]
Głęb
Objętoś
Głęb.
.
ć
planiśred. maks. [m]
3
]
[tys.
m
metr
[m]
47,0
14,
3764,4
7,7
(43,4)
9
32,1
21,
2015,6
6,6
(9,3)
2
Wys.
[m
n.p.m.]
IRŚ
KJP
AJP
92,3
48,9
52,5
48,9
111,5
30,5
32,5
30,5
-
-
-
15,0
14,0
379,8
2,5
4,5
125,4
52,0
51,5
52,0
47,2
1708,2
3,3
6,0
5. Likieckie
123,3
52,5
46,0
46,5
42,6
575,6
1,1
6. Lubówieckie
126,7
-
11,5
11,4
11,0
148,2
1,3
7. Łąkie
116,4
110,2 118,5 110,2 111,3
6081,2
5,5
113,3
120,0 115,0 120,0 112,8
3349,0
2,8
4,0
-
15,8
12,5
15,8
14,9
157,0
1,0
2,0
-
32,1
-
28,5
-
32,1
-
29,5
250,3
492,1
-
1,5
-
2,8
-
Lp.
Nazwa jeziora
1. Rudzkie (Ruda)
Nadorskie (Huta,
Sitnica)
Rogówko
3.
(Kościan)
Sarnowskie
4.
(Radziochy)
2.
Wielkie (Skępskie
Wielkie)
Święte (Skępskie
9.
Małe)
10. Święte (Małe)
11. stawy hodowlane
8.
1,2
2,1
16,
3
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński (2006)
AJP – Atlas Jezior Polski, praca zbiorowa pod red. J. Jańczaka (1997)
Interesującymi i ważnymi obiektami hydrograficznymi są liczne stawy rybne, które
tworzą cztery kompleksy, w tym trzy wzdłuż Mieni („Chałacie”, „Żuchowo” i „Żuchowo
Młyńskie”) oraz jeden wzdłuż rzeki Ruziec (w pobliżu miejscowości Pinino). Powierzchnia
największego kompleksu stawów rybnych „Chałacie” wynosi 376,5 ha. Stawy te
wybudowano przed 1939 rokiem, a w skład całego ich kompleksu wchodzi 17 stawów,
w tym 11 produkcyjnych oraz 6 zimochowów. Woda zasilająca stawy pochodzi z jeziora
Łąkie oraz z rzeki Mień. W stawach hoduje się głównie karpie, karasie, szczupaki oraz
amury (Marszelewski 2015). Stawy rybne „Żuchowo” powstały także przed 1939 rokiem i
zostały zmodernizowane w latach 60. oraz 90. XX wieku. Znajdują się tu 22 stawy o
łącznej powierzchni 32,97 ha (powierzchnia największego z nich – Karnkowo B – wynosi
4,68 ha). Są one zasilane wodą z rzeki Mień i produkowane są w nich głównie: karpie,
amury, liny, karasie, jazie i szczupaki. Stawy rybne „Żuchowo Młyńskie” powstały,
podobnie jak poprzednie, przed 1939 rokiem i były przebudowane w 1991 roku. W ich
skład wchodzi 8 stawów o łącznej powierzchni 2,3 ha. Zasilanie stawów odbywa się wodą
z rzeki Mień.
Na omawianym obszarze wydzielono 12 JCWP, w tym 9 rzecznych i 3 jeziorne.
Status czterech rzecznych JCWP określono jako silnie zmieniony, a pozostałych, w tym
także trzech jeziornych JCWP jako naturalny. Stan prawie wszystkich JCWP określono jako
zły. Dobrym stanem charakteryzuję sie jedynie Ruziec oraz Dopływ z Jeziora
Kleszczyńskiego, a także Jezioro Sarnowskie.
Wody podziemne
W obrębie analizowanego obszaru rozpoznano dotychczas wyłącznie wody piętra
czwartorzędowego, które występują w dwóch poziomach wodonośnych. Głębokość
występowania głównego użytkowego poziomu wodonośnego jest znacznie zróżnicowana
i wynosi od 19 do 90 m w zachodniej części obszaru, od 16 do 38 m w części środkowozachodniej oraz od 33 do 100 m w części środkowej i wschodniej (Okrasa 2002). Drugi,
dolny poziom wodonośny stwierdzono jedynie w środkowo-zachodniej części obszaru na
głębokości około 70 metrów. Ponadto, w rejonie miejscowości Skępe, wydzielono
dodatkowy – górny główny poziom użytkowy na głębokości od około 19 do 25 m. W
poszczególnych częściach analizowanego obszaru różne są także wydajności
potencjalne studni, które wynoszą: w części zachodniej od 7 do 140 m m3·h-1, w
środkowo-zachodniej od 9 do 17 m3·h-1, a w środkowej i wschodniej od 15 do 70 m3·h-1,
lokalnie nawet do 180 m3·h-1 (Okrasa 2002). Przepływ wód podziemnych w głównym
czwartorzędowym poziomie odbywa się – najogólniej – w dwóch kierunkach:
południowym (w stronę doliny rzeki Mień) oraz północno-zachodnim (w stronę doliny
Drwęcy). Drugi z wymienionych kierunków stwierdzono jedynie w północno-zachodniej
części analizowanego obszaru, tj. na obszarze zlewni rzeki Ruziec i w jej okolicy
(Marszelewski 2015).
Gleby
Rzeźba terenu, utwory powierzchniowe oraz uwarunkowania klimatyczne i roślinne
mają zasadniczy wpływ na wykształcenie się charakteru pokryw glebowych i ich
przydatność rolniczą. Najlepszy kompleks przydatności rolniczej (pszenny dobry)
wykształcił się na podłożu glin lekkich, w dwóch niewielkich płatach na zachodzie
arkusza, jako gleby brunatne wyługowane i kwaśne oraz pseudobielicowe. Gleby takie
występują w okolicach wsi Chodorążek i Makówiec. Na podłożu piasków gliniastych
mocnych i lekkich wykształciły się gleby pseudobielicowe oraz brunatne wyługowane
i kwaśne, należące do nieco słabszych kompleksów, żytnich bardzo dobrych i dobrych.
Zajmują one zwarte i stosunkowo nieduże powierzchnie, na północ i wschód od Karnkowa
i w okolicach Kukowa. Gleby wykształcone na piaskach luźnych i słabo gliniastych,
należące do kompleksów żytnich słabego i bardzo słabego oraz zbożowo-pastewnego
słabego, zajmują znaczne powierzchnie i występują w centralnej oraz wschodniej części
arkusza, na wschód od miejscowości Nowy Kobrzyniec, Lubówiec, Jarczewo.
W okolicach wsi Łąkie, na piaskach gliniastych mocnych, wykształciły się gleby
pseudobielicowe, które należą do kompleksu zbożowo-pastewnego mocnego. Gleby
mułowo-torfowe, torfowe, murszowo-torfowe i murszowo-mineralne, wykształcone
w dnach dolin rzecznych i polodowcowych, np. Ruźca, Mieni (na wschód od Skępego),
wykorzystywane są jako użytki zielone średnie, słabe i bardzo słabe.
Na analizowanym arkuszu niewielkie obszary gruntów ornych (kompleksy od 2 do 5 i
8) podlegają ochronie. Występują one na niewielkich obszarach wysoczyzny morenowej
(Mapa glebowo-rolnicza województwa włocławskiego… 1987).
Szata roślinna
Naturalne zbiorowiska roślinne omawianego obszaru wykształciły się stopniowo
w okresie późnego glacjału ostatniego zlodowacenia i w holocenie. Według
geobotanicznego podziału Polski (Szafer, Zarzycki 1972) analizowany obszar leży
w całości w granicach Państwa Holarktyda, Obszaru Eurosyberyjskiego, Prowincji
Niżowo-Wyżynno-Środkowoeuropejskiej, Dziale Bałtyckim (A), Poddziale Pasa Równin
Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich (A1), Krainie Pomorskiego Pasa Przejściowego
(6) i Okręgu Wysoczyzny Dobrzyńskiej (d).
Zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne zaproponowanym
przez Matuszkiewicza (2002), obszar arkusza położony jest w Dziale MazowieckoPoleskim (E), Krainy Chełmińsko-Dobrzyńskiej (E.1) i Okręgach: dominującym –
Dobrzyńsko-Skępskim (E.1.8) oraz fragmentarycznym – Rypińskim (E.1.7) na
zachodzie i północnym-zachodzie. W ramach dalszego podziału na jednostki
niższego rzędu można wyróżnić trzy Podokręgi – Zbójnowski (E.1.7.b), Skępski
(E.1.8.c) i Tłuchowski (E.1.8.d).
Opracowana przez Tramplera i in. (1990) regionalizacja przyrodniczo-leśna,
oparta na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, wydziela regiony o podobnych
warunkach dla hodowli lasu. Według tego podziału obszar arkusza położony jest
w całości w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej (III) i Dzielnicy Pojezierze ChełmińskoDobrzyńskie (III.3).
Obszar objęty arkuszem mapy Skępe charakteryzuje przewaga krajobrazu
leśnego nad innymi typami krajobrazu. Lasy stanowią ponad 32% powierzchni arkusza
(około 10 100 ha) i występują zasadniczo w postaci kilku zwartych wysp na całej jego
powierzchni. Zdecydowanie większa część obszaru zarządzana jest przez Regionalną
Dyrekcję Lasów Państwowych w Toruniu i leży w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa
Skrwilno. Jedynie skrajnie wschodnie i południowo-wschodnie fragmenty przynależą
do Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Łodzi i Nadleśnictwa Płock. Pod
względem siedliskowym dominuje bór mieszany świeży, a głównym gatunkiem
lasotwórczym jest sosna. Nieznaczny kompleks leśny na wschód od Karnowa
reprezentowany jest przez las dębowy z domieszką brzozy, buka i sosny porastający
siedliska lasu świeżego, a lasy na południe od wielkopowierzchniowych stawów
hodowlanych cechuje różnorodność żyznych siedlisk lasowych zajętych przez sosnę,
dąb, a lokalnie także olszę, brzozę oraz jesion.
Szata roślinna obszarów użytkowanych rolniczo reprezentowana jest przez
agrocenozy pól uprawnych oraz przez roślinność łąk trzęślicowych i łąk rajgrasowych.
Na uwagę pod względem florystycznym zasługują parki podworskie (m.in. w Skępem,
Wiosce i Sosnowie). Na szczególne wyróżnienie zasługuje obszar parkowy w Skępem
położony na skraju północnego brzegu Jeziora Wielkiego stanowiący pozostałość
dawnej Puszczy Mazowieckiej i zwany lokalnie „Skępskim Dworkiem”. Na obszarze
o powierzchni 10 ha występuje około 50 gatunków drzew i krzewów, w tym 9 gatunków
iglastych (Program ochrony środowiska dla miasta i gminy Skępe).
Klimat
Opisywany obszar jest położony w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego –
przejściowego, który kształtowany jest na styku morskich mas powietrza znad Oceanu
Atlantyckiego oraz mas kontynentalnych znad Europy Wschodniej, a nawet Azji.
Ścieranie się tych głównych mas powietrza, przemieszczanie się różnych ośrodków
barycznych oraz frontów atmosferycznych powoduje w tym rejonie dużą zmienności
pogody w krótkich okresach oraz warunków klimatycznych z roku na rok. Biorąc pod
uwagę podział obszaru Polski na regiony klimatyczne według Wosia (1999),
analizowany obszar usytuowany jest we wschodniej części Regionu ChełmińskoToruńskiego. Na tle sąsiednich regionów klimatycznych wyróżnia się on nieco większą
częstością występowania dni z pogodą bardzo ciepłą i z dużym zachmurzeniem. Dni
takich średnio w roku jest ponad 16. Charakterystyczne są tutaj także dość liczne dni
z pogodą przymrozkową bardzo chłodną, z dużym zachmurzeniem, bez opadów,
których jest tutaj około 7. Na podstawie Atlasu Klimatu Polski (Lorenc 2005) można
stwierdzić, iż w latach 1971–2000 na tym obszarze średnie ciśnienie atmosferyczne
wynosiło 1015–1016 hPa, dominowały wiatry z sektora zachodniego, o dość
znacznych prędkościach średnich 10-minutowych (3,5–4,0 m/s), usłonecznienie
sięgało 1550–1600 godz./rok, a średnia temperatura powietrza była dość wysoka i
wynosiła około 7,5–8,0o C. Najchłodniejszym miesiącem w cyklu rocznym jest styczeń
(od -2,0oC do -1,5oC), natomiast najcieplejszym jest lipiec, a jego średnie wieloletnie
wynoszą od 17,5 do 18,0oC. Region charakteryzuje się stosunkowo niską sumą
rocznych opadów (około 550 mm).
Zróżnicowanie rzeźby terenu, w zachodniej części arkusza (Pojezierze
Dobrzyńskie), a na pozostałym obszarze, w miejscach występowania rynien
polodowcowych, sprzyja tam zróżnicowaniu topoklimatów.
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Na opisywanym obszarze występują obiekty przyrodnicze objęte ochroną
prawną, zarówno w postaci ochrony wielkoobszarowej, jak i ochrony indywidualnej.
Gleby chronione dominują wśród gruntów ornych, zwłaszcza w części północnej
i północno-zachodniej, a wybrane fragmenty lasów, głównie na wschód od dużych
stawów hodowlanych oraz w otoczeniu jeziora Łąkie i Wielkie pełnią funkcję
wodochronną. W kilku miejscowościach, np. w Skępem, Sosnowie, Rogowie czy
Wiosce występują tereny zieleni urządzonej.
W zasięgu analizowanego arkusza zlokalizowano 5 pomników przyrody
(Tabela 2), 2 rezerwaty przyrody, a także wytypowano 2 obszary chronionego
krajobrazu (OChK) oraz obszar Specjalnej Ochrony Siedlisk (SOO) w ramach
Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.
Położony w bezpośrednim sąsiedztwie wsi Żuchowo rezerwat krajobrazowy
Przełom Mieni ustanowiony został na powierzchni 14,80 ha w 2001 roku. Został on
powołany dla ochrony zachowanego w stanie naturalnym 2 kilometrowego odcinka
doliny rzeki Mień wraz z porastającym go lasem – grądem subkontynentalnym, borem
mieszanym oraz łęgiem jesionowo-olszowym. Rezerwat Torfowisko Mieleńskie
zlokalizowany jest na wschód od Skępego i obejmuje zarastające jezioro Mielno wraz
z otaczającymi je szuwarami, torfowiskiem niskim i przejściowym z turzycowiskami.
Przedmiotem jego ochrony na powierzchni 16,04 ha są zbiorowiska roślinności
torfowiskowej o charakterze naturalnym, ze stanowiskami rzadkich roślin bagiennych,
w tym reliktów polodowcowych (Rąkowski i in. 2005). Ostatni wymieniony rezerwat
przyrody wchodzi w skład, znacznie większego (146,1 ha) obszaru Specjalnej Ochrony
Siedlisk (SOO) wytypowanego w ramach sieci Natura 2000 – Torfowisko Mieleńskie
(PLH040018). Obszar ten obejmuje jezioro Mielno otoczone torfowiskiem przejściowym
oraz kompleks użytków zielonych (łąki, pastwiska) i lasów. Zinwentaryzowano w jego
obrębie kilka cennych siedlisk, w tym: torfowiska przejściowe i trzęsawiska, górskie
i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, a także
łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Rąkowski i in. 2012).
W części południowej arkusza znaczną powierzchnię zajmuje OChK Jezioro
Wielkie, które od wschodu sąsiaduje z mniejszym OChK – Przyrzecze Skrwy Prawej.
Tabela 2. Pomniki przyrody.
Lp.*
1.
2.
3.
4.
5.
Lokalizacja
Karnkowo
Karnkowo
Skępe
Skępe
Wioska
Pomnik przyrody
dąb
dąb
dąb (5 szt.)
dąb (2 szt.)
lipa (6 szt.), cis (1 szt.)
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Północna część arkusza (gminy – Chrostkowo, Brzuze, Rogowo i Rypin)
przynależy do tzw. obszaru Zielonych Płuc Polski, wyodrębnionego w planie
przestrzennego zagospodarowania kraju ze względu na szczególne znaczenie dla
funkcjonowania przyrody w Polsce i występowanie na nim wielu cennych obiektów
przyrodniczych.
Formy ochrony środowiska uzupełnia kilka ujęć wód powierzchniowych
i podziemnych, a także wytypowanie na południu i wschodzie obszaru najwyższej
ochrony wód podziemnych w obrębie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych – nr 215
(Subniecka Warszawska) (Kleczkowski 1990). Udokumentowane złoża kruszyw
naturalnych występują w kilku wybranych miejscach arkusza z dużym
nagromadzeniem na północnym-zachodzie w rejonie ograniczonym miejscowościami:
Nowa Wieś, Chrostkowo, Nowy Kobrzyniec i Huta-Chojno.
pagórków morenowych o różnej genezie w północno-zachodniej części. W dnie doliny
Mieni oraz Ruźca, a także w okolicy Brzeszczek Dużych i Jeziora Rojewskiego gleby
narażone są na zawodnienie. W wybranych miejscowościach (m.in. w Skępem,
Rogowie, Karnkowie i Chrostkowie) oraz kilku innych mniejszych występują gleby
przekształcone antropogenicznie. W skrajnie zachodniej oraz południowo-wschodniej
części arkusza, ze względu na brak większych zadrzewień śródpolnych gleby
narażone są na przesuszenie oraz erozję wietrzną.
Degradacja lasów
Lasy są trwałym i ważnym elementem szaty roślinnej, który istotnie oddziałuje na
krajobraz obszaru. Kompleksy leśne na opisywanym arkuszu zajmują stosunkowo duże
obszary i koncentrują się w centralnej i południowej części w obrębie Pojezierza
Dobrzyńskiego oraz w północno-wschodniej w obrębie Równiny Urszulewskiej. Wykazują
one znaczny stopień zdegradowania, a klasy ich uszkodzeń zaliczają się do średnich
i silnych. Do głównych przyczyn uszkodzenia aparatu asymilacyjnego należą czynniki
biotyczne i abiotyczne. Obszary leśne narażone są także lokalnie na zaśmiecanie.
Degradacja wód powierzchniowych
Na obszarze objętym arkuszem Skępe funkcjonuje 1 oczyszczalnia ścieków
(Tabela 3), z której oczyszczone wody pościekowe odprowadzane są do Czernicy.
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Lp.* Miejscowość
1.
Rodzaj
ścieków
Zakład
Oczyszczalnia
komunalne
gminna
Skępe
Ilość [m3/d]
Urządzenie
max/aktual. oczyszczające
mechaniczno650/355
biologiczne
Kierunek
zrzutu
Czernica
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA I OCHRONY ŚRODOWISKA
Stan czystości wód powierzchniowych, w tym zwłaszcza wód płynących, jest
słabo rozpoznany. Zgodnie z obecnie obowiązującą metodyką przeprowadzono
badania jedynie rzeki Mień w profilu Skępe oraz trzech jezior (Tabela 4). Rzeka
Mień w profilu Skępe (powyżej „jezior Skępskich”) charakteryzują się
umiarkowanym potencjałem ekologicznym. Wartości niektórych spośród głównych
parametrów fizykochemicznych rzeki Mień wykazują znaczne wahania w okresie
roku i potwierdzają słabą (przynajmniej okresowo) jakość wody. Dotyczy to m.in.
stężenia fosforanów oraz tlenu rozpuszczonego. Jest to związane prawdopodobnie
z gospodarczym wykorzystaniem wód w górnej części zlewni.
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior.
Lp.
Rzeka lub jezioro /
km biegu rzeki
1.
Mień
2.
3.
4.
Jezioro Wielkie
Jezioro Łąkie
Jezioro Sarnowskie
Punkt
pomiarowokontrolny
pow. jez.
Wielkiego
-
Rok
Ocena stanu
ekologicznego
Kategoria
podatności na
degradację
2011
dobry
-
2012
2009
2011
zły
słaby
umiarkowany
-
* w związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r.
w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych
norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę
klasyfikacji wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na
mapie nie stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych.
Słaba jakość wody Mieni oddziałuje negatywnie na jakość wód „jezior
skępskich”. W ramach kompleksowych badań tych jezior w 2013 roku
(przeprowadzonych przez pracowników UWM w Olsztynie w związku z planem ich
rekultywacji) wykazano, że jezioro Wielkie jest w stanie złym, jezioro Święte
(Skępskie Małe) w słabym, a jedynie jeziora Święte w dobrym. Za największe
zagrożenie dla jezior uznano dopływ substancji biogenicznych rzeką Mień.
Wskazano także inne zagrożenia, w tym m.in. wody poprodukcyjne ze stawów
rybnych „Chałacie”, ścieki bytowe, a także wody odwadniające okolice jeziora
Lubówieckiego. Zły stan ekologiczny jeziora Wielkiego potwierdzają także wyniki
badań przeprowadzonych przez WIOŚ w Bydgoszczy w 2012 roku. Wcześniejsze
badania monitoringowe udokumentowały ponadto słaby stan ekologiczny jeziora
Łąkie i umiarkowany jeziora Sarnowskiego (Marszelewski 2015).
Degradacja wód podziemnych
W miejscowości Skępe, w obrębie obszaru zabudowanego, zlokalizowano
punkt kontrolny wód czwartorzędowych prowadzony w ramach Regionalnego
Monitoringu Wód Podziemnych i oznaczony numerem 65. Na podstawie wyników
badań przeprowadzonych w latach 2000–2004 wody te zakwalifikowano do II klasy
czystości (jedynie w 2004 roku do klasy Ib) według klasyfikacji jakości zwykłych
wód podziemnych dla potrzeb monitoringu środowiska (Marszelewski 2015).
Degradacja powietrza atmosferycznego
Analizowany obszar cechuje się niewielkim nagromadzeniem lokalnych emitorów
pyłowych i gazowych (Tabela 5). Do największych z nich należą: zakłady produkcyjne,
ciepłownie i piekarnia, głównie w Skępem i Karnkowie. Lokalnym, uciążliwym emitorem
odoru jest gospodarstwa hodowlane w Rojewie, natomiast hałasu turbiny wiatrowe w
Nowej Wsi, Makówcu i Jarczewie oraz tartaki w Nowym Kobrzyńcu oraz Skępem. W
sezonie grzewczym zagrożenie stanowią źródła niskiej emisji gazów i pyłów z terenów
zabudowanych, głównie z okolic Skępego, Sosnowa, Rogowa, a także innych
mniejszych miejscowości na całym opisywanym obszarze.
Na podstawie Raportu o stanie środowiska… (2013), na obszarze analiz nie
zanotowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń dwutlenku węgla, dwutlenku azotu i
pyłu zawieszonego.
Źródłem liniowych emisji zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu są
fragmenty wybranych dróg – krajowej nr 10 (Toruń – Płońsk) oraz wojewódzkiej nr 557
(Lipno – Rypin), a także linia kolejowe relacji Toruń – Sierpc.
Tabela 5. Ważniejsze emitory przemysłowe zanieczyszczeń do atmosfery.
Lp.* Miejscowość
Emisja w t/rok
Źródło Źródło
gazy
gazy hałasu odoru
pyły
z CO2 bez CO2
Zakład
1.
Nowa Wieś
elektrownia wiatrowa
(3 turbiny wiatrowe)
-
-
-
+
-
2.
Nowy
Kobrzyniec
tartak
-
-
-
+
-
3.
Makówiec
-
-
-
+
-
4.
5.
6.
Jarczewo
Skępe
Rojewo
-
-
-
+
+
-
+
7.
Karnkowo
-
0,27
0,27
-
-
8.
9.
10.
11.
Karnkowo
Wioska
Skępe
Skępe
-
-
12. Skępe
13. Huta-Chojno
14. Adamowo
elektrownia wiatrowa
(2 turbiny wiatrowe)
turbina wiatrowa
tartak
gospodarstwo hodowlane
QDG Sp. z o.o.
(produkcja laminatu)
zakład produkcji rolnej
lokalna ciepłownia
lokalna ciepłownia
piekarnia
Altech Investments
Sp. z o.o.
wydobycie kruszywa
wydobycie kruszywa
b.d.
1,89
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
1672,85 1098,79
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
-
-
-
-
-
+
+
-
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
Na obszarze objętym arkuszem Skępe nie zinwentaryzowano, poza dwoma
napowietrznymi liniami elektro-energetycznymi oraz drogą krajową nr 10 (Toruń –
Płońsk) będącą trasą przewozu materiałów niebezpiecznych, inwestycji mogących
szczególnie szkodliwie oddziaływać na środowisko przyrodnicze.
Kwalifikacja powyższych przedsięwzięć została dokonana na podstawie
Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć
mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. Nr 213, poz. 1397).
DEGRADACJA KOMPONETÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja gleb
Gleby występujące na obszarach wysoczyznowych, głównie w części zachodniej
są eksploatowane rolniczo i narażone na degradację uprawową. Natomiast gleby
narażone na denudację naturogeniczną dotyczą doliny Ruźca, Mieni oraz jej dopływu
Mieni Lewej, a także rynien subglacjalnych i zagłębień wytopiskowych oraz wzniesień i
Analizowany obszar pełni funkcję rolniczo-hodowlaną i leśną. Z tego też względu
większość wskazań dotyczących kształtowania i ochrony środowiska dotyczy
funkcjonowania krajobrazów rolniczych i leśnych. W ich obrębie istotnym wskazaniem
jest ochrona gleb, a także wód powierzchniowych szkodliwymi związkami związanymi
z gospodarką rolną. W tym celu należy podjąć przedsięwzięcia w sektorze rolnictwa
i gospodarki wodnej, dotyczące m.in. okresów nawożenia i ograniczeń w ich
stosowaniu, wielkości dawek i sposobów ich wprowadzania do środowiska, warunków
przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowania z odciekami. Szczegółowy
wykaz takich zaleceń zawarty jest w Rozporządzeniu nr 2 Dyrektora RZGW w Gdańsku
(2013).
Budowa sieci kanalizacyjnej w miejscowościach jej pozbawionych oraz budowa
oczyszczalni ścieków stanowią podstawowe elementy mające na celu
przeciwdziałanie degradacji środowiska. Redukcja negatywnego wpływu rolnictwa na
wody powierzchniowe oraz podziemne może odbywać się poprzez działania rolnośrodowiskowe. Należy tworzyć biologiczne strefy ochronne wzdłuż ujęć wód oraz
cieków i jezior. Ponadto, istotnym elementem ochrony wód może być odtwarzanie
małej retencji, która przyczynia się do przechwytywania biogenów spływających z pół
uprawnych.
Ze względu na pozytywną rolę ekologiczną i krajobrazową, jaką odgrywają
kompleksy leśne wymagają one szczególnej dbałości w zakresie utrzymania jakości
ich ekosystemów.
Do innych zadań w zakresie kształtowania i ochrony środowiska zaliczyć można:
• zachowanie i funkcjonowanie drobnych hydrotopów, wysp leśnych i zadrzewień
śródpolnych przy jednoczesnym tworzeniu nowych w części zachodniej obszaru,
• ustabilizowanie lokalnych procesów stokowych w obrębie zboczy licznych rynien
polodowcowych, zagłębień wytopiskowych oraz dolin większych rzek,
• zachowanie naturalnego charakteru dna doliny Mieni,
• doskonalenie gospodarki odpadami, w tym polepszenie systemu odbioru odpadów
komunalnych i ich deponowania na istniejących składowisk,
• likwidację niekontrolowanych miejsc składowania odpadów w otoczeniu wsi,
• zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza poprzez stopniową wymianę
kotłowni węglowych na gazowe.
Obszar arkusza Skępe zawiera atrakcyjne krajobrazowo składniki przyrody
nieożywionej, które powinny być przedmiotem większej ochrony jako najbardziej
wartościowa część dziedzictwa geologicznego tego regionu. Szczególnie cenny pod
tym względem jest krajobrazowy zespół form marginalnych między Chrostkowem
a Rogowem, obejmujący moreny czołowe (tzw. moreny chrostkowskie), formy
subglacjalne i doliny proglacjalne, będący wyjątkowym świadectwem procesów
geologicznych podczas postoju ostatniego lądolodu na tym obszarze. Formy moren
czołowych, będące obecnie przedmiotem intensywnej eksploatacji kruszywa, są
znakomitym przykładem unikalnych obiektów geoturystycznych o dużej wartości
naukowej i dydaktycznej. Dużą wartość krajobrazową mają również ozy i formy
szczelinowe, w tym przede wszystkim ozy skępskie z rynną jezior Skępskich oraz
rynna Ruźca. Na ochronę zasługuje też będąca świadectwem procesów fluwialnych
rynny i doliny Mieni, której fragment znajduje się w południowo-zachodniej części
arkusza.
Szczegółowe wytyczne i wskazania dotyczące kształtowania i ochrony
środowiska przyrodniczego zawarte są w opracowywanych dla gmin strategiach
rozwoju, planach gospodarki odpadami oraz programach ochrony środowiska.
Literatura i materiały źródłowe
Celmer T., 1956, Monografia hydrograficzna dorzecza Mieni, Maszynopis, IG UMK, Toruń.
Choiński A., 2006, Katalog Jezior Polski, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
Dzierżek J., 2009a, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz
Skepe, Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa, 2009.
Dzierżek, J. 2009b, Paleogeografia wybranych obszarów Polski w czasie ostatniego
zlodowacenia, Acta Geographica Lodziensia 95.
Dzierżek J., 2009c, Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Skępe, Centr.
Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa.
Galon R., Kotarbiński J., Wójcik C., 1979, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000,
arkusz Brodnica, Inst. Geol., Warszawa.
Jańczak J. (red.), 1997, Atlas jezior Polski, T.2, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Kleczkowski A.S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony
(1:500 000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja powierzchni terenu
W obszarze objętym arkuszem powierzchnia terenu narażona jest na degradację
naturogeniczną i uprawową głównie w strefach krawędziowych rynien i dolin
rzecznych oraz eksponowanych na procesy niszczące zboczach pagórków i wzgórz
moren czołowych. Obszary te narażone są przede wszystkim na intensywne procesy
spłukiwania, w tym erozję linijną (bruzdową) i wzmożoną erozje gleb. W mniejszym
stopniu na degradację narażona jest także powierzchnia falistej wysoczyzny
morenowej w północno-zachodniej i południowo-wschodniej części arkusza.
Dominujące na obszarze arkusza równinne powierzchnie sandrowe, w znacznej części
leśne, cechuje niski stopień degradacji terenu. Istotne zmiany w ukształtowaniu
powierzchni terenu dokonały się na obszarze miasta Skępe. Polegały one głównie na
pozyskiwaniu i wyrównywaniu powierzchni terenu pod zabudowę oraz budowę dróg i
kolei, poprzez stosowanie nasypów na gruntach organicznych (głównie torfach) w dnie
rynny jezior Skępskich oraz na łagodzeniu jej krawędzi. Miąższość nasypów na terenie
miasta dochodzi do kilku metrów.
Do innych form degradacji powierzchni terenu na obszarze arkusza należą duże
czynne i nieczynne wyrobiska eksploatacji piasków żwirów zlokalizowane w strefie
moren czołowych koło Adamowa, Chrostkowa, Nowej Wsi i Huty Chojno. Liczne formy
degradacji powierzchni terenu obejmują sztuczne rowy, kanały i doły potorfowe na
terenach podmokłych, szczególnie rozległe na wschód od Skępego, w okolicy
Narutowa i na południe od Sarnowa. Składowiska surowców, głównie przemysłowych
zlokalizowane są przede wszystkim w Skępem, Wólce, Rogowie, Rogówku,
Janiszewie, Adamowie i na północ od Nowej Wsi. Składowiska paliw stałych występują
w Skępem i Chrostkowie, a stacje paliw, w tym gazowych towarzyszą większym
miejscowościom i funkcjonują przy głównych trasach komunikacyjnych. Skupiska
składowisk surowców rolniczych zinwentaryzowano w wielu miejscach arkusza,
m.in. w Nowym Kobrzyńcu, Sosnowie i Karnkowie, natomiast składowiska surowców
leśnych w Skępem oraz w Nowym Kobrzyńcu.
W okolicach większości miejscowości występują cmentarze.
sandrowym (Równina Urszulewska) rozciętej systemem rynien subglacjalnych (jeziora
– Sarnowskie, Likieckie, Łąkie, Wielkie i Święte) oraz doliną Mieni i jej dopływów oraz
Ruźca. Wymieniony geokompleks wpływa na degradację całego analizowanego
obszaru, co wynika z gospodarki rolnej głównie w zachodniej oraz produkcji leśnej na
pozostałym obszarze. Dodatkowo, na stan środowiska w południowej części obszaru
ma wpływ największy obszar miejsko-przemysłowy arkusza – Skępe. Stan ekologiczny
wybranych komponentów środowiska przyrodniczego, takich jak: powietrze
atmosferyczne i gleby oraz wody podziemne jest zadawalający. Największe
zróżnicowanie w ocenie stanu środowiska dotyczy wód powierzchniowych i lasów.
Większość zdiagnozowanych zagrożeń i problemów w jego funkcjonowaniu wynika z
gospodarki i produkcji rolnej, hodowlanej oraz leśnej. Na obszarach rolniczych cieki
oraz zlewnie jezior użytkowane przez rolnictwo są szczególne narażone na
zanieczyszczenia. Rozproszona zabudowa rolnicza, zazwyczaj bez kanalizacji oraz
zanieczyszczenia obszarowe sprawiają, że do rzek dostają się znaczne ilości
zanieczyszczeń. W wybranych miejscach występują składowiska surowców, zarówno
przemysłowych, jak i rolniczych, leśnych oraz składowiska paliw stałych.
Przebiegające przez opisywany obszar linie infrastruktury drogowej, kolejowej i
energetycznej są lokalnymi emitorami hałasu i źródłem zróżnicowanych
zanieczyszczeń. Liczne źródła niskiej emisji gazów i pyłów stanowią jedynie
miejscowe zagrożenie dla stanu środowiska. Analizowany obszar wykazuje
zróżnicowany stopień degradacji form rzeźby terenu i budujących je formacji skał
osadowych. Dużym stopniem degradacji odznacza się rynna jezior Skępskich,
szczególnie na terenie miasta Skępe oraz strefa chrostkowskich moren czołowych
rozciętych doliną Ruźca w północno-zachodniej części arkusza, szczególnie w okolicy
Chrostkowa, Nowej Wsi, Huty Chojno i Adamowa.
Aktywność człowieka w zakresie przeciwdziałania degradacji środowiska
przyrodniczego polega na właściwym wprowadzaniu podstaw przyrodniczych
i proekologicznych do planowania przestrzennego oraz na umiejętnym stosowaniu
instalacji technicznych i procesów technologicznych ograniczających lub
likwidujących procesy degradacji środowiska. Działalność w tym kierunku obejmuje
więc cały szereg zabiegów, procesów, nakazów i zaleceń, a także podniesienie
świadomości ekologicznej mieszkańców. W miejscowości Skępe zlokalizowano
oczyszczalnię ścieków komunalnych. Pełna sieć kanalizacji sanitarnej występuje w
Skępem, Rogowie, Rojewie, Świerzawach, Sosnowie, Borowie, Zamościu,
Karnkowie i Wiosce, a w pozostałych miejscowościach jest ona częściowa lub jest
jej brak.
Na większości analizowanego obszaru gospodarka odpadami jest uregulowana,
co nie zmienia faktu konieczności zorganizowania kompleksowego systemu
gromadzenia, segregacji i wywozu odpadów. W kilku punktach, szczególnie
w otoczeniu jeziora Łąkie i jeziora Sarnowskiego oraz jezior w otoczeniu Skępego
prowadzony jest monitoring środowiska przyrodniczego w oparciu o sieć krajową.
Kopczyński S., 1958, Batymetria i fizyczne właściwości wód Jezior Skępskich, Stud. Soc.
Scient. Torun., Sectio C, III (4–7), Toruń.
Kotarbiński J., 1972, Morfologia sandru i doliny Skrwy, Manuskrypt pracy doktorskiej, Arch. Inst.
Geogr. UMK, Toruń.
Kotarbiński J., 1974, Morfologia sandru i doliny Skrwy, Dokum. Geogr. 6 Inst. Geogr., PAN.
Lamparski Z., 1991, Loby lodowcowe w kopalnej i obecnej rzeźbie Pojezierza Dobrzyńskiego,
UAM Ser. Geogr. 50.
Lamparski Z., 1983, Plejstocen i jego podłoże w północnej części środkowego Powiśla, Stud.
Geol. Pol. 76.
Lamparski Z., 1972, Geneza form drumlinowych okolic Zbójna (Pojezierze Dobrzyńskie), Acta
Geol. Pol. 22.
Lesemann J.-E., Piotrowski J.A., Wysota W., 2014. Genesis of the ‘glacial curvilineation’
landscape by meltwater processes under the former Scandinavian Ice Sheet, Poland.
Sedimentary Geology 312.
Lesemann J.-E., Piotrowski J.A., Wysota W., 2010, Glacial curvilineations: subglacial landforms
produced by longitudinal vortices in meltwater flows, Geomorphology, 120 (3–4).
Lorenc H. (red.), 2005, Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa
Mapa glebowo-rolnicza woj. włocławskiego w skali 1:100 000, IUNG w Puławach 1987.
Marek S. (red.), 1983, Budowa geologiczna niecki warszawskiej (płockiej) i jej podłoże, Prace
Instytutu Geologicznego 103, Warszawa.
Marszelewski W., 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz N-34111-B Skępe, Główny Geodeta Kraju, PRYZMAT, Częstochowa.
Marszelewski W., 2001, Jeziora Pojezierza Dobrzyńskiego, Wyd. UMK, Toruń.
Matuszkiewicz J.M., 2002, Zespoły roślinne Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Nechay W., 1927, Utwory lodowcowe Ziemi Dobrzyńskiej, Sprawozdania Państwowego
Instytutu Geologicznego 4.
Niewiarowski W., Henning B., 2000, Ozy Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i SW części
Garbu Lubawskiego. Stopień ich przekształcenia antropogenicznego i potrzeby ochrony, Acta
Univ. Nicol. Coper., Geografia 30.
Niewiarowski W., Olszewski A., Wysota W., 1995, Role of subglacial features in glacial
morphogenesis of the Kujawy-Dobrzyń subphase area in the southern and eastern part of the
Chełmno-Dobrzyń Lakeland, Quaternary Studies in Poland 13.
Okrasa T., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz
Skępe, PIG, Warszawa.
Olszewski, A., 1997, Drumlins of the northwestern Dobrzyń Moraine Plateau, location, structure
and morphogenesis, Quaternary Studies in Poland 14.
Pius B., 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz N-34-111-A Lipno,
Główny Geodeta Kraju, PRYZMAT, Częstochowa.
Program ochrony środowiska dla miasta i gminy Skępe, Maszynopis, Urząd Gminy, Skępe.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku, 2013, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Rąkowski G. (red.), 2005, Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Rąkowski G., Walczak M., Smogorzewska M., 2012, Obszary Natura 2000 w Polsce II,
Specjalne obszary ochrony siedlisk w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Rozporządzenie nr 2/2013 Dyrektora RZGW w Gdańsku z 24 kwietnia 2013 r. w sprawie
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Na obszarze objętym arkuszem mapy Skępe, oprócz kilku niewielkich
fragmentów w ramach wyrobisk poeksploatacyjnych w okolicy Chrostkowa, nie
zinwentaryzowano innych form rekultywacji środowiska przyrodniczego.
wprowadzenie programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł
rolniczych, Dziennik Urzędowy Woj. Kujawsko-Pomorskiego, poz. 1807.
Szafer W., Zarzycki K. (red.), 1972, Szata roślinna Polski, Tom II, PWN, Warszawa.
Trampler T., Mąkosa K., Girżda A., Bąkowski J., Dmyterko E., 1990, Siedliskowe podstawy
hodowli lasu, PWRiL, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
NIEUŻYTKI
Wysota W., 2002, Stratygrafia i środowiska sedymentacji zlodowacenia wisły w południowej
części dolnego Powiśla, Wyd. Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu.
W zasięgu przestrzennym opisywanego arkusza zarejestrowano niewielkie
fragmenty nieużytków naturogenicznych, głównie w skrajnie południowowschodniej jego części (Adamowo) oraz w okolicy Józefowa oraz na północ od
Rumunek i Podlesia.
Wysota W., 1999, Ice sheet maximum of the Vistulian Glaciation in the mid-eastern part of the
Chełmno-Dobrzyń Lakeland, northern Poland, Geological Quarterly 43 (2).
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
I STOPNIA JEGO DEGRADACJI
Stan
środowiska
przyrodniczego
analizowanego
arkusza
wynika
z funkcjonowania jednego zasadniczego geoekosystemu, tj. zwartej powierzchni
wysoczyzny morenowej (Wysoczyzna Dobrzyńska) sąsiadującej z obszarem
Wysota. W., Molewski P, 2011, Chronologia i zasięgi nasunięć lądolodu na obszarze lobu Wisły
podczas stadiału głównego ostatniego zlodowacenia, Przegl. Geol, 59 (3).
Żelaźniewicz A., Aleksandrowicz P., Buła Z., Karnowski P.H., Konon A., Oszczypko N., Ślączka
A., Żaba J., Żytko K., 2011, Regionalizacja tektoniczna Polski, Komitet Nauk Geologicznych
PAN.
© Copyright by Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech Wysota,
Włodzimierz Marszelewski, Rafał Kot, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu