KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-86-D
GRUDZIĄDZ
Opracowała:
Katarzyna Kubiak-Wójcicka
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Obszar objęty arkuszem mapy Grudziądz według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 1998) leży w zasięgu podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (314-315). Przeważająca część obszaru leży w zasięgu mezoregionu
Pojezierza Chełmińskiego (315.11) należącego do makroregionu Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (315.1). Wyjątek stanowi część północno-zachodnia analizowanego obszaru, która leży w obrębie Kotliny Grudziądzkiej (314.82) – rys. 1.
Rys. 1 Położenie obszaru opracowania na tle jednostek fizycznogeograficznych
Pod względem hipsometrycznym analizowany obszar cechuje się znacznym
urozmaiceniem rzeźby terenu, która ostatecznie wykształciła się podczas ostatniego zlodowacenia. Najniżej położony obszar leży na wysokości 21,3 m n.p.m. i znajduje się na południe od Osiedla Lotnisko w Grudziądzu. Najwyżej położony teren
znajduje się w południowej części obszaru, w okolicy miejscowości Łopatki Polskie
(122 m n.p.m.). Deniwelacje terenu wynoszą około 99 m.
Północno-zachodnia część omawianego obszaru leży w obrębie Basenu Grudziądzkiego, którego dolna część stanowi terasę zalewową Wisły zbudowaną z osadów piaszczystych, mad i torfów. Poziom ten leży na wysokości 22-23 m n.p.m. i
stanowi najniżej położony fragment analizowanego obszaru. Cały teren nachyla się
z południowego wschodu ku północnemu zachodowi – w kierunku doliny Wisły i
Osy.
Najwyższe punkty analizowanego obszaru położone są na wysoczyźnie morenowej, w jej południowej części. Są to okolice Jarantowic, Gorynia, Bągartu i Łopatek, gdzie teren wznosi się na wysokość 125-130 m n.p.m. W części północnej obszaru objętego arkuszem mapy najwyższe wysokości osiągają wartość do 110 m
n.p.m. Cechą charakterystyczną w ukształtowaniu powierzchni analizowanego terenu jest szerokie obniżenie w centralnej części wysoczyzn leżące między Radzyniem
Chełmińskim, Kitnowem i Mełnem ograniczone wyraźnymi 15-20 m krawędziami, o
stosunkowo płaskim dnie (Uniejewska i Nosek, 1982).
Deniwelacje terenu w obrębie strefy krawędziowej Wisły wynoszą około
50-55 m, natomiast w obrębie doliny Osy około 40 m. Nieco niższe deniwelacje terenu obserwuje się w obrębie krawędzi rynien subglacjalnych i dolin mniejszych rzek,
gdzie osiągają one wysokość 20-40 m.
Analizowany obszar jest typowo rolniczy, z bardzo wysokim udziałem gruntów
ornych, niską lesistością i niewielkim udziałem użytków zielonych. Grunty orne zajmują ponad 90% powierzchni. Lasy (około 7%), w niewielkich kompleksach, występują tylko w zachodniej części obszaru. Głównie pokrywają strefę krawędziową Kotliny Grudziądzkiej oraz otoczenie Jeziora Rudnickiego Wielkiego.
Rozmieszczenie gleb i ich charakter jest ściśle związany z budową geologiczną i geomorfologią omawianego obszaru, na co miało wpływ ostatnie zlodowacenie.
Zdecydowanie przeważają tu gleby płowe i deluwialne, które występują na terenie
wysoczyzny w obrębie Pojezierza Chełmińskiego. Są to gleby średnio żyzne i żyzne,
wytworzone głównie z glin zwałowych. W dnach dolin mniejszych dopływów wykształciły się gleby glejowe i organiczne. Gleby glejowe powstały pod wpływem silnego uwilgotnienia i słabego natlenienia, wywołanego wysokim poziomem wód
gruntowych. Gleby torfowe należące do gleb organicznych wytworzyły się w warunkach bagiennych, a z nich, podczas zmieniających się warunków wilgotnościowych
(wahania poziomu wody gruntowej), powstały gleby murszowe.
Niewielki udział mają gleby rdzawe i bielicowe, które wykształciły się na piaskach i żwirach wodnolodowcowych oraz urodzajne mady w Basenie Grudziądzkim.
Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski R. Gumińskiego (1951) obszar
opracowania znajduje się w zasięgu dzielnicy Środkowej (VII). Obejmuje ona
wschodnią część Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej oraz Zachodnią część niziny Mazowiecko-Podlaskiej. Charakteryzuje się najniższym w Polsce opadem rocznym (na
ogół poniżej 550 mm), w części zachodniej nieco większym (do 560 mm). Pokrywa
śnieżna utrzymuje się od 38 do 60 dni. Dni z przymrozkami jest od 100 do 110, z
czego mroźnych od 30 do 50, a bardzo mroźnych 3-4. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 170-180 dni (Gumiński, 1951).
Zgodnie z podziałem klimatycznym Polski A. Wosia (2010) omawiany obszar
znajduje się w obrębie regionu Mazurskiego Zachodniego (9). Średnia roczna temperatura powietrza w regionie wynosi 7,7oC. Minimalna średnia miesięczna temperatura w styczniu wynosi -2,5oC, natomiast maksymalna średnia w lipcu 17,6oC. Pierwszy dzień z przymrozkiem przypada na 13.X, natomiast ostatni na 2.V. Przeciętnie w
ciągu roku występują 74 dni z przymrozkiem, a dni mroźnych jest 43. Najczęściej
pierwszy dzień z mrozem pojawia się 27.XI, a ostatni 4 III. Pierwszy dzień z pokrywą
śnieżną to zwykle 26.XI, a ostatni 24.III, średnia roczna liczba dni z pokrywą śnieżną
wynosi 64.
Średnia roczna suma opadów w regionie wynosi 545 mm, najwyższą wartość
zarejestrowano w lipcu (84 mm), natomiast najniższą w lutym (27 mm).
Dni pogodnych przeciętnie w roku jest 33, z czego najmniej występuje ich w listopadzie (tylko 1), a najwięcej w sierpniu (3). Dni pochmurnych zwykle w roku jest
136. Najmniej występuje ich w czerwcu (8), a najwięcej w grudniu (19).
Według podziału Polski na regiony geobotaniczne (Matuszkiewicz, 2008), analizowany obszar należy do Działu Mazowiecko-Poleskiego (E) Poddziału Mazowieckiego (E), Krainy Chełmińsko-Dobrzyńskiej (E.1). W obrębie tej krainy znajduje się
Okręg Pojezierza Chełmińskiego (E.1.3.) i Okręg Doliny Dolnej Wisły (E.1.2.). Podokręg Radzyńskochełmiński (E.1.3.a.) zajmuje prawie cały analizowany obszar. Niewielki fragment zajmuje podokręg E.1.2.d, który obejmuje północno-zachodnią
część obszaru.
Kraina Chełmińsko-Dobrzyńska wykazuje cechy przejściowe między działem
Mazowiecko-Poleskim a Pomorskim. Odznacza się występowaniem kontynentalnych
borów sosnowych (Peucedano-Pinetum) w odmianie sarmackiej. Na większości obszaru występują grądy (Tilio-Carpinetum) w odmianie mazowieckiej, natomiast wyspowo pojawiają się grądy pomorskie (Stellario-Carpinetum). Lasy bukowe występują wyspowo. Cechą charakterystyczną Krainy Chełmińsko-Dobrzyńskiej jest brak
kontynentalnych borów mieszanych zespołu Serratulo-Pinetum (Matuszkiewicz,
1993).
W północno-wschodniej części analizowanego arkusza leży rezerwat przyrody
Dolina Osy utworzony w 1994 r. Jest to rezerwat krajobrazowy, który charakteryzuje
się urozmaiconą rzeźbą zbocza doliny Osy o dużych deniwelacjach z poprzecznymi
rozcięciami erozyjnymi. W rezerwacie wyodrębniono kilka zespołów roślinnych,
m.in. ols, łęg jesionowo-olchowy, łęg wiązowo-jesionowy, łęg topolowo-wierzbowy,
grąd subkontynentalny, wielogatunkowy las zboczowy, buczynę pomorską i świetlistą dąbrowę.
Poza rezerwatem przyrody dolina Osy została objęta specjalnym obszarem
ochrony siedlisk Dolina Osy (PLH040033).
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Obszar objęty arkuszem mapy Grudziądz położony jest w obrębie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. Podłoże czwartorzędu składa się z kompleksu osadów paleozoicznych, mezozoicznych i trzeciorzędowych, które rozpoznane
zostały na podstawie wiercenia w strefie zboczowej Basenu Grudziądzkiego we wsi
Marusza. Na głębokości 3029-3070,5 m nawiercono osady syluru (Kopczyński,
1982).
Osady trzeciorzędowe reprezentowane są poprzez osady paleocenu, oligocenu i miocenu, które odsłaniają się na powierzchni podłoża podczwartorzędowego.
Osady paleocenu występują na wysokości około 80 m p.p.m. w obniżeniach podłoża, osady oligocenu na krawędziach obniżeń, natomiast serie mioceńskie budują
wyższe partie podłoża czwartorzędu (Uniejewska i Nosek, 1982).
Cały obszar objęty arkuszem mapy Grudziądz pokrywa gruba warstwa osadów czwartorzędowych, których miąższość jest zmienna. W rejonie wypiętrzenia
osadów podłoża czwartorzędowego (miejscowość Łopatki, Jarantowice), miąższość plejstocenu wynosi kilkanaście metrów, natomiast w rejonie centralnego obniżenia w podłożu wynosi 170 m (Uniejewska i Nosek, 1982).
W obrębie analizowanego obszaru występują osady zaliczane do kilku zlodowaceń: południowopolskiego, środkowopolskiego i północnopolskiego oraz do
okresów interglacjalnych pomiędzy nimi. Najstarszymi osadami glacjalnymi są osady zlodowacenia południowopolskiego zalegające bezpośrednio na utworach podłoża czwartorzędu. Ich kompleks reprezentowany jest przez dwa poziomy glin zwałowych oraz osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Wypełniają one najgłębsze obniżenia w podłożu czwartorzędu między Grudziądzem a Gołębiewkiem i występują
na zboczach wyżej położonego podłoża czwartorzędu na głębokości poniżej 20 m
p.p.m. Osady te nie występują w części południowo-wschodniej obszaru, ponieważ
zostały usunięte przez procesy erozyjne i denudacyjne w interglacjale mazowieckim
lub zdarte przez kolejno nasuwające się lądolody (Uniejewska i Nosek, 1982).
Osady zlodowacenia środkowopolskiego występują powszechnie na całym
analizowanym obszarze i reprezentowane są przez dwa poziomy glacjalne rozdzielone piaskami i żwirami rzecznymi oraz mułkami i piaskami jeziornymi.
Zlodowacenie północnopolskie reprezentowane jest przez kompleksy glacjalne stadiału Świecia i głównego, rozdzielone osadami rzecznymi, lokalnie wodnolodowcowymi. Osady stadiału Świecia występują w postaci poziomu gliny zwałowej
oraz osadów zastoiskowych. Seria glacjalna stadiału głównego reprezentowana jest
przez dwa poziomy glin zwałowych fazy leszczyńskiej i poznańskiej. Strop gliny
zwałowej fazy leszczyńskiej leży na wysokości 50 m n.p.m. i jest to glina szarordzawa o miąższości od 1,5 do 4 m. Kompleks utworów glacjalnych fazy poznańskiej buduje powierzchnię wysoczyzn polodowcowych i jest reprezentowany przez osady
wodnolodowcowe i zastoiskowe, jeden poziom gliny zwałowej, piaski lodowcowe,
osady moren czołowych, moren spiętrzonych i moren martwego lodu. Gliny zwałowe fazy poznańskiej budują powierzchnię wysoczyzny morenowej, występują w
stropie form marginalnych oraz tworzą większość moren martwego lodu i moren
spiętrzonych (Uniejewska i Nosek, 1982).
Miąższość glin zwałowych jest bardzo zmienna, średnio wynosi 3-10 m, a lokalnie np. koło Gruty 15 m. Miejscami powierzchnia wysoczyzny zbudowana jest z
piasków różnoziarnistych, które zazębiają się z gliną zwałową lub miejscami ją przykrywają. Ich miąższość wynosi 2-3 m (Uniejewska i Nosek, 1982).
Ostateczne ukształtowanie doliny Wisły nastąpiło w holocenie. Osady z tego
okresu występują na analizowanym obszarze głównie w obniżeniu Basenu Grudziądzkiego, wypełniają dna młodych dolin erozyjnych oraz licznych zagłębień bezodpływowych.
Szczegółowe rozpoznanie budowy geologicznej terasy zalewowej i nadzalewowych przedstawił W. Niewiarowski (1959), A. Makowska (1970), E. Drozdowski
(1982) oraz J. Kordowski (2005, 2013).
Obszary wysoczyznowe zbudowane z gliny zwałowej oraz równina zalewowa
pokryta madami cechują się słabą lub małą przepuszczalnością gruntów.
Nicwałd i Marusza płynie w głęboko wciętej dolinie, o zboczach przekraczających
10 m wysokości. W okolicy miejscowości Pokrzywno Marusza przyjmuje swój lewostronny Dopływ spod Wiktorowa. W strefie krawędziowej Basenu Grudziądzkiego
przepływa przez dawny staw młyński w miejscowości Marusza, a następnie już na
terenie Basenu Grudziądzkiego przez Jezioro Rudnickie Wielkie uchodząc do niego
na wysokości 21,7 m n.p.m. Ciek wypływający z Jeziora Rudnickiego Wielkiego w literaturze nazywany jest Rudnianką, Potokiem Rudnickim bądź Rudniczanką (poza
arkuszem mapy). Odcinek pomiędzy jeziorem Rządz a Wisłą nazywany był Mniszek
(Kopczyński, 1982). Obecnie zgodnie z Atlasem podziału hydrograficznego Polski
(2005) wypływ z Jeziora Rudnickiego Wielkiego nosi nazwę Rudniczanki, która
uchodzi do jeziora Rządz, a następnie poprzez Kanał Główny do Wisły.
Największym dopływem Maruszy jest Dopływ z Turznic (zwany Turznicą), który
płynie z południa na północ i uchodzi do Maruszy w miejscowości Linarczyk. Po
przeciwległej stronie Maruszy bierze swój początek Rów Hermana, który płynie w
kierunku północnym przyjmując po drodze sieć rowów melioracyjnych. Na północ
od niego położony jest kanał Trynka – ciek sztuczny podobnie jak Rów Hermana.
Drugim ciekiem pod względem odwadnianej powierzchni jest Radzyńska Struga, która odprowadza wody z południowo-wschodniej części analizowanego obszaru. Uchodzi ona do dolnego biegu rzeki Lutryny, która jest lewostronnym dopływem
Osy (poza analizowanym obszarem). Radzyńska Struga w swoim środkowym biegu
przepływa przez jeziora Dąbrówka i Piętki.
Przez omawiany obszar w jego północnej części przepływa rzeka Osa, przyjmując tu swój lewostronny Dopływ z jeziora Piaseczno.
Sieć rzeczna na omawianym obszarze jest dość równomiernie rozłożona. Wyjątek stanowi większa gęstość sieci rzecznej w dnie Basenu Grudziądzkiego, gdzie
została ona ukształtowana w wyniku działalności człowieka. Podmokły obszar doliny Wisły został objęty systemem melioracyjnym składającym się z sieci rowów, które zostały połączone z Rowem Hermana. Rów ten został wybudowany w 1386 roku,
natomiast w 1552 roku przekopano kanał Trynka, który podobnie jak Rów Hermana
miał dostarczać wodę pitną dla mieszkańców Grudziądza (Kopczyński, 1982). Kanał Trynka ujmuje wodę z Osy w miejscowości Kłódka (poza obszarem), a następnie przepływa przez jez. Tarpno. Na wypływie z jeziora znajduje się jaz, który reguluje poziom wody w jeziorze.
Na Maruszy istniały w przeszłości dwa młyny wodne. Według informacji podanych przez E. Wiśniewskiego (2006) młyn wodny w miejscowości Marusza istniał już
w średniowieczu, wielokrotnie niszczony i odbudowywany pracował aż do początku
XX wieku. Budynek młyna wodno-parowego z 1889 r. zachował się do dnia dzisiejszego. Między jeziorami Wilczak i Skępe odprowadzane były do Maruszy ścieki z
cukrowni w Mełnie.
Na analizowanym obszarze występuje aż 31 jezior, z czego 16 o powierzchni
powyżej 10 ha., w tym 5 jezior podpiętrzonych: Tarpno, Rudnickie Wielkie, Okońskie, Szumiłowo, Kneblowo. Podstawowe parametry tych jezior zamieszczono w tabeli 2.
Do największych pod względem powierzchni należą jezioro Mełno (167,4 ha)
i Jezioro Rudnickie Wielkie (150,6 ha) – oba tylko częściowo leżące na arkuszu Grudziądz. Największe jezioro, które w całości znajduje się na analizowanym obszarze
to Jezioro Duże (41,1 ha). Wszystkie jeziora są pochodzenia polodowcowego. Są to
najczęściej jeziora o charakterze przepływowym włączone w systemy odwodnieniowe rzek omawianego obszaru. Na szczególną uwagę zasługuje jezioro Salno Duże,
którego maksymalna głębokość wynosi aż 45 m.
Tabela 2. Zestawienie jezior i zbiorników wodnych
Obszar objęty arkuszem mapy Grudziądz w całości położony jest w obrębie
dorzecza Wisły (I rząd), w jej biegu dolnym.
Przez północno-wschodni fragment obszaru opracowania przechodzi dział
wodny II rzędu oddzielający zlewnię Osy od zlewni Kanału Głównego. Wschodnią
część omawianego obszaru zajmuje zlewnia Osy, w obrębie której działem wodnym
III rzędu wydzielono zlewnię Lutryny a następnie zlewnię IV rzędu Radzyńskiej Strugi
i jej dopływu z jeziora Szumiłowo (V rząd). Centralną część obszaru zajmuje zlewnia
Maruszy, która jest górnym biegiem rzeki Rudniczanki (III rząd), uchodzącą do Kanału Głównego (II rząd).
W części północno-zachodniej obszaru przebiega dział wodny II rzędu oddzielający 2 sztuczne cieki jakimi są: Kanał Trynka i Rów Hermana.
Wyznaczone działy wodne mają charakter pewny i wyraźnie zaznaczają się w
rzeźbie terenu. Wyjątek stanowi dolny odcinek wododziału Maruszy, gdzie zaznaczono bramy wodne z uwagi na połączenia z licznymi rowami melioracyjnymi.
Poza tym w obrębie wydzielonych zlewni występują pojedyncze, izolowane zagłębienia bezodpływowe, zarówno typu chłonnego jak i ewapotranspiracyjnego.
OPADY
Na omawianym obszarze nie funkcjonuje obecnie żaden posterunek IMGW. W
latach 1951-1980 prowadzone były obserwacje meteorologiczne na stacji opadowej
Radzyń-Fijewo. Średni opad atmosferyczny wynosił wówczas 536 mm, natomiast w
Grudziądzu 502 mm (Wójcik i Marciniak, 1993).
Warunki zasilania omawianego obszaru opadami atmosferycznymi prezentowane są na podstawie średnich sum miesięcznych z pomiarów wykonywanych na
stacji meteorologicznej IMGW w Grudziądzu w latach 1986-2010 (rys. 2).
Średni roczny opad na rozpatrywanym obszarze dla roku przeciętnego (P) wynosi w analizowanym wieloleciu 496 mm. Najwyższe średnie miesięczne opady występują w lipcu, a najniższe w lutym i styczniu. Suma opadów półrocza letniego jest
wyższa od sumy opadów półrocza zimowego. W półroczu letnim na omawiany obszar spada około 66% rocznych opadów. Opady w roku mokrym (2001), stanowią
około 158% opadów roku przeciętnego, natomiast w roku suchym (1989) około 67%
(tab. 1).
Tabela 1. Sumy miesięczne opadów (mm)
Rok hydrologiczny
Suma
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
25
27
8
51
334
roczna
S
1989
36
42
11
24
25
13
27
45
P
1986-2010
31
33
26
22
29
29
49
54
81
61
48
33
496
M
2001
50
52
22
20
59
71
38
61
233
58
101
21
786
Powierzchnia [ha]
Obj. [tys.
3
m]
Głęb.
śred.
[m]
Głęb.
maks.
[m]
-
-
-
WODY POWIERZCHNIOWE
Analizowany obszar w całości należy do dorzecza Wisły i jest odwadniany
głównie przez jej dopływ III rzędu – Maruszę. W różnych opracowaniach spotkać
można inną nazwę tej rzeki: Maruszczka lub Marusia. Bierze ona swój początek z
jeziora Dużego (86,4 m n.p.m.) i prowadzi swoje wody w kierunku zachodnim, przepływając przez jezioro Wilczak i J. Skąpe. Na odcinku pomiędzy miejscowościami
Stany wód powierzchniowych i podziemnych w okresie wykonywania badań
terenowych były zróżnicowane. Pomiary terenowe przepływów oraz głębokości
zalegania wód podziemnych w studniach gospodarskich wykonano w lipcu 2014
roku. Zestawienie wyników pomiarów przepływów chwilowych w ciekach zawiera
tabela 4.
Tabela 4. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
1.
Bagno
-
-
-
2.
Bajkał
-
-
-
0,5
-
-
-
1.
Osa
3.
Bobrowo
18,7
16,0
18,7
18,3
570,4
3,1
6,0
2.
Kanał Trynka
4.
Dąbrówka
18,2
15,0
18,2
16,9
795,0
4,4
10,5
3.
5.
Jezioro Brunatne
-
1,5
-
1,9
-
-
-
6.
Jezioro Duże
37,4
40,0
37,4
41,1
2020,7
5,4
7.
Jeziora Gawłowickie
-
7,0
-
7,5
-
8.
Jezioro Kitnowskie
17,1
16,0
17,1
16,8
Jezioro Księże
IRŚ
KJP
AJP
Tabela 5. Ważniejsze zrzuty ścieków
Lp.* Miejscowość
1.
Salno
2.
Gruta
3.
Marusza
4.
Mełno
Rodzaj
Ilość [m3/d]
Zakład
ścieków
max/aktual.
Zakład Gospodarki
Komunalnej i Miesz- komunalne
120/70
kaniowej
Zakład Gospodarki
Komunalnej i Miesz- komunalne
4260/b.d.
kaniowej
Spółdzielnia rolnoprzemysłowe b.d./b.d.
-produkcyjna
Zakład Doświadczalny Inst. Zoomieszane
101,2/b.d.
techniki
5.
Radzyń Cheł- Komunalna oczyszmiński
czalnia ścieków
komunalne
250/160
6.
Zakład Gospodarki
Gołębiewko Komunalnej i Mieszkaniowej
komunalne
30/b.d.
Urządzenie
oczyszczające
Kierunek zrzutu
biologiczno-mechaniczne
rowem do
jez. Salno
biologiczno-me- rowem do Maruchaniczne
szy
biologiczno-me- rowem do Maruchaniczne
szy
biologiczno-me- rowem do Maruchaniczne
szy
rowem do Dopł.
biologiczno-me- z jez. Szumiłowo
chaniczne
i do Radzyńskiej
Strugi
rowem
biologiczne
do Radzyńskiej
Strugi
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Przekształcanie stosunków wodnych na analizowanym terenie jest związane z
działalnością człowieka. Zmiany stosunków wodnych polegały na:
−
budowie Rowu Hermana w 1386 r. i Kanału Trynki w 1552 r., które dostarczały
wodę pitną i napędzały młyny wodne (Trynka) oraz osuszały tereny podmokłe
(Kopczyński, 1982)
−
likwidacji lub przekształceniu (pogłębienie, wyprostowanie) koryt małych cieków oraz włączeniu ich do systemu melioracyjnego
−
zmniejszeniu powierzchni jezior na skutek prac melioracyjnych, np. jezioro
Tarpno, które przez połączenie z Kanałem Trynka stało się przepływowym.
Obecnie nad jeziorem jest kąpielisko
−
zmianie poziomu wody w jeziorach, np. poziom wód Jeziora Rudnickiego Wielkiego był wielokrotnie zmieniany zależnie od jego użytkowników (podwyższany
do napędu dawnego młyna u wylotu Rudniczanki, dla rybołówstwa i rekreacji,
obniżany dla odwodnienia użytków rolnych zalewanych przez cofkę Maruszy).
Obniżenie zwierciadła wody w 1954 r. o 60 cm spowodowało obniżenie poziomu wody gruntowej w obszarach przyległych i wzrost stężenia zanieczyszczeń
wody w jeziorze, co odbiło się ujemnie na gospodarce rybackiej (Kopczyński,
1982)
−
melioracji i zaniku Jeziora Zamkowego koło Radzynia Chełmińskiego. W latach
1868-72 jezioro zajmowało powierzchnię 75,6 ha, w latach 1973-82 – 3,3 ha
(Marszelewski i Podgórski, 2004), natomiast obecnie jezioro to całkowicie zanikło.
−
zmianie powierzchni jezior: Jezioro Rudnickie Wielkie zmniejszyło swoją powierzchnię o 24,3% tj. z 198,1 ha w latach 1868-1872 do 150,0 ha w latach
1973-1982 (Marszelewski i Podgórski, 2004).
−
obniżeniu zwierciadła płytko zalegających wód podziemnych poprzez prowadzone prace melioracyjne
−
zabudowie hydrotechnicznej cieków m.in. budowa jazu na jeziorze Tarpno
−
zmianie przepływów małych cieków, związanej z dużą ilością wód obcych
zrzucanych w postaci wód pościekowych np. Radzyńska Struga, Marusza
−
pogorszeniu jakości wód powierzchniowych poprzez dopływ zanieczyszczeń
obszarowych z terenów rolniczych, wód pościekowych lub ścieków bytowych
−
przerzutach wody czystej i zanieczyszczonej. Intensywna eksploatacja wody
podziemnej poprzez zagęszczenie ujęć wody i wzrost poboru wody powoduje
pogłębianie i rozszerzanie się leja depresyjnego, w tym stałe obniżanie się
zwierciadła wody. Według Kopczyńskiego (1982) obserwacje przeprowadzone w jednym ze starych ujęć wynika, że zwierciadło wody w 1899 r. zalegało
na 436 cm p.pt., a w 1973 r. obniżyło się do 796 cm (Kopczyński, 1982).
Profil
Objętość przepływu
[m3s-1]
Data pomiaru
Dąbrówka Królewska
0,42
16.07.2014
Grudziądz
0,40
16.07.2014
Kanał Trynka
Grudziądz
0,25
16.07.2014
4.
Kanał bez nazwy
Grudziądz
0,10
16.07.2014
Literatura:
14,4
5.
Rów Hermana
Grudziądz
0,10
16.07.2014
1.
-
-
6.
Rów Hermana
Grudziądz
0,01
16.07.2014
2.
Choiński A., 2006, Katalog jezior Polski. Wydawnictwo Naukowe, Poznań
529,1
3,1
5,5
7.
Marusza
Grudziądz
0,30
16.07.2014
3.
Dynowska I., 1972, Typy reżimów rzecznych w Polsce. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Lp.*
Rzeka
9,8
10,0
9,8
10,9
588,4
6,0
13,0
8.
Marusza
Skarszewy
0,40
16.07.2014
10.
Jezioro Małe
-
7,0
-
6,7
-
-
-
9.
Marusza
Grudziądz
0,60
16.07.2014
11.
Jezioro Okońskie*
-
8,5
-
9,5
-
-
-
10.
Marusza
Skarszewy
0,20
16.07.2014
12.
Jezioro Skąpe
28,7
28,5
28,7
29,9
1048,6
3,6
9,3
11.
Rzeka bez nazwy
Stary Folwark
0,10
16.07.2014
13.
Jezioro Rudnickie
Wielkie*
160,9
150,0
160,9
150,6
7026,6
4,4
11,9
12.
Dopływ z Turznic
Piaski
0,35
16.07.2014
14.
Kneblowo*
-
12,5
13,9
14,2
806,2
5,8
11,7
13.
Radzyńska Struga
Gołębiewko
0,01
16.07.2014
15.
Kociołek
-
1,3
-
1,5
-
-
-
14.
Radzyńska Struga
Radzyń Chełmiński
0,01
16.07.2014
16.
Kruszyn
15,9
13,5
15,9
13,4
404,0
2,5
6,3
17.
Łopatki
-
7,7
-
8,3
-
-
-
18.
Mełno
155,2
162,5
155,2
167,4
6745,7
4,3
10,5
19.
Opalczysko
-
-
-
0,5
-
-
-
20.
Piaseczno
18,5
17,5
18,5
18,2
753,1
4,1
8,5
21.
Piętki
13,6
12,5
13,6
13,2
936,6
6,9
20,7
22.
Raczek
-
2,4
-
3,3
-
-
-
prowadzi Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Wyniki ba-
23.
Sadowo
-
2,0
-
2,5
-
-
-
dań, które zostały umieszczone w niniejszym opracowaniu pochodzą z Raportów o
24.
Salno (Salno
Duże)
29,0
33,5
29,0
33,9
3502,2
12,1
45,0
stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego z 2010, 2011 i 2013 roku
25.
Szumiłowo*
24,1
22,5
24,1
23,2
781,8
3,2
7,2
(Raport o stanie środowiska … 2011, 2012, 2014).
26.
Tarpno*
27,0
30,0
27,0
24,1
717,9
2,7
5,8
27.
Torfiak
-
-
-
0,3
-
-
-
28.
Torfiaki
-
-
-
0,8
-
-
-
29.
Wielkie Lniska
Drugie
-
-
-
5,5
-
-
-
30.
Wielkie Lniska
Pierwsze
-
8,5
-
9,0
-
-
31.
Wilczak
23,8
25,0
23,8
26,2
1471,7
6,2
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Atlas podziału hydrograficznego Polski. H. Czarnecka (red.), 2005, IMGW, Warszawa
Jagiellońskiego, z. 28, Kraków
4.
Gumiński R., 1951, Meteorologia i klimatologia dla rolników. Państwowe Wydawnictwo
5.
http://mjwp.gios.gov.pl/g2/oryginal/2012_11/d0fc6606e52c5500dc75e1d3617aa9b2.p
6.
Jańczak J. (red.), 1997, Atlas jezior Polski. IMGW, Bogucki Wydawnictwo Naukowe,
Rolnicze i Leśne, Warszawa.
df
Poznań
7.
Kondracki J., 1998, Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Ocenę jakości wód powierzchniowych na obszarze objętym arkuszem mapy
W związku z obowiązującym Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22
października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód
8.
Kopczyński S., 1982, Stosunki wodne Basenu Grudziądzkiego i jego otoczenia. Studia
Societatis Scientiarum Torunensis, Sectio C, vol. IX, nr 4, PWN, Warszawa-Poznań-Toruń
9.
Kordowski J., 2005, Problemy interpretacji rzeźby dna doliny dolnej Wisły w Basenie
Świeckim w świetle ostatnich badań geomorfologicznych. Przegląd Geograficzny, 77,
3, 321 –333
10. Kordowski J., 2013, The role of blocks of dead ice in the deposition of late glacial sed iments in a large valley: A case study from the Vistula River Valley in the Grudziądz
Basin, North Poland. Geographia Polonica, 86, 4, 341-361
11. Kordowski J., Kubiak-Wójcicka K., Solarczyk A., Tyszkowski S., 2013, Persistence of
lower Vistula River lakes in the light of sedimentological, hydrological and hydrochem-
powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych
ical investigations. [w]: Sovremennye problemy vodohranilisc i ih vodosborov. T.2.
(Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji wskaźników jakości
Himičemennye sostav i kačestvo vody. Trudy Mezdunarodnoj naucno-prakticeskoj
-
wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na mapie nie
konferencii (28 maja - 30 maja 2013 g., Perm) Ed. A.B. Kitaev, O.V. Larcenko. Perm:
19,0
stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomia-
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog jezior Polski A. Choińskiego, 2006
AJP – Atlas Jezior Polski J. Jańczak - red., 1997
* - zbiornik wodny podpiętrzony
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
rowych.
WODY PODZIEMNE
Wody podziemne na obszarze opracowania związane są z utworami wodonośnymi czwartorzędu i trzeciorzędu. Według regionalizacji hydrogeologicznej B. Paczyńskiego (1995) analizowany obszar znajduje się w obrębie dwóch jednostek hydrogeologicznych. Przeważającą cześć obszaru zajmuje region mazowiecki (I), a
niewielki fragment region pomorski (V). Granica pomiędzy regionami przebiega
wzdłuż Wisły, która stanowi główną strefę drenażu. W świetle podziału regionalnego
zwykłych wód podziemnych B. Paczyńskiego i A. Sadurskiego (2007) analizowany
obszar znajduje się w obrębie prowincji niżowej regionu mazowiecko-mazursko-podlaskiego (II), w subregionie pojeziernym (II2) oraz w obrębie regionu pomorskiego
(III), który zajmuje niewielki fragment obszaru.
Subregion II2 charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem warunków hydrostrukturalnych i hydrodynamicznych. System wodonośny składający się z kilku pięter obejmuje poziomy wodonośne w utworach czwartorzędu, neogenu i paleogenu.
Permskij Gosudarstwiennyj Universitet, 102-108.
12. Kordowski J., Gamrat W., Gierszewski P., Kubiak-Wójcicka K., Szmańda J. B., Tyszkowski S., Solarczyk J., 2014, Zapis procesów denudacji frontalnej i biogenicznej w
Na analizowanym obszarze znajduje się tylko jeden punkt pomiarowo-kontrolny
jakości wody płynącej. Zlokalizowany jest na rzece Maruszy, której wodę badano
osadach dna Doliny Dolnej Wisły. Landform Analysis, vol. 25, 77-93
13.
Krawiec A., 2009, Wody termalne w rejonie Grudziądza. Technika Poszukiwań Geolo-
14.
Makowska A., 1970, Osady organiczne interglacjału eemskiego w Mniszku koło Gru-
gicznych. Geotermia, Zrównoważony rozwój, 2/2009, 81-88
powyżej Jeziora Rudnickiego Wielkiego w miejscowości Linarczyk. Stan i potencjał
ekologiczny został określony w 2010 roku jako umiarkowany, natomiast bakteriologiczny jako niezadowalający. Przez wiele lat rzeka ta była odbiornikiem ścieków z
Cieki omawianego obszaru, według I. Dynowskiej (1972), charakteryzują się
reżimem wyrównanym z wezbraniem wiosennym i gruntowo-deszczowo-śnieżnym
zasilaniem. Według klasyfikacji M. Parde rzeki omawianego obszaru należałoby zaliczyć do ustrojów prostych odznaczających się tylko jednym wezbraniem i jednym
okresem niskich przepływów. Kulminacje stanów wody i przepływów występują w
marcu, co jest efektem topnienia śniegu oraz rozmarzania gruntu w tym okresie. Po
osiągnięciu kulminacji wiosennej wyraźnie zaznacza się tendencja obniżania stanów
wody, które w okresie letnio-jesiennym prowadzą do powstania niżówek.
Na obszarze opracowania nie funkcjonuje żaden posterunek wodowskazowy
IMGW prowadzący obserwacje stanów i wielkości przepływów wód. Stąd analizy
stosunków wodnych dokonano na podstawie danych z najbliżej leżącego posterunku IMGW, czyli w Świeciu nad Osą, gdzie prowadzone są obserwacje hydrologiczne rzeki Lutryny. Lutryna jest dopływem Osy i jednocześnie recypientem Radzyńskiej Strugi. Posterunek położony jest w odcinku ujściowym Lutryny, w jej km 1,4
biegu i zamyka zlewnię o powierzchni 333 km2.
Średnie miesięczne stany wody Lutryny na tym posterunku w latach 1981-2010
wynosiły 97 cm. Najwyższe wartości wystąpiły w marcu (218 cm), natomiast najniższe w listopadzie (48 cm). Absolutne maksimum miało miejsce 14.07.1980 r.
i wyniosło 249 cm, natomiast absolutne minimum wystąpiło 4.02.1973 r. – 41 cm.
Średni przepływ wieloletni wynosił 1,12 m3s-1, co dało odpływ jednostkowy rzędu
3,36 dm3s-1km-2. Wartość ta jest znacznie niższa od wartości średniej krajowej. Najwyższe średnie miesięczne wartości przepływów Lutryny wystąpiły w styczniu
(WWQ=10,0 m3s-1), natomiast najniższe w lipcu (NNQ=0,048 m3s-1).
Przy przepływach absolutnych Qmax = 18,9 m3s-1 i Qmin = 0,02 m3s-1 odpływy
jednostkowe osiągają wartości qmax = 56,76 dm3s-1km-2 i qmin = 0,02 dm3s-1km-2. Wartości odpływu jednostkowego w półroczu zimowym i letnim wynoszą odpowiednio:
qZ = 8,97 dm3s-1km-2 i qL = 0,06 dm3s-1km-2.
Odpływ jednostkowy dla Osy w profilu Lisnowo w wieloleciu 1981-2010 był
znacznie wyższy niż w przypadku Lutryny i wynosił 4,25 dm3s-1km-2.
S-rok suchy, P-rok przeciętny, M-rok mokry
Najwyższe średnie miesięczne sumy opadów, w wysokości 233 mm, zanotowano w lipcu 2001 roku, natomiast najniższe we wrześniu 1989 r. (8 mm). Najwyższe sumy opadów miesięcznych zarejestrowane w roku wilgotnym stanowią około
287% wartości opadów przeciętnych w tym miesiącu.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
z plani
me trwania
2,6
Lp.
9.
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Nazwa jeziora lub
zbiornika wodnego
Najszerzej rozprzestrzenione jest czwartorzędowe piętro wodonośne zawierające
poziomy międzyglinowe (międzymorenowe), dolinne i sandrowe. Z uwagi na dużą
zasobność piętra czwartorzędowego stanowią one ważne źródło zaopatrzenia ludności i przemysłu w wodę.
Na obszarze objętym arkuszem mapy według podziału obowiązującego w
2014 r. wyznaczono 2 jednolite części wód podziemnych: 39 i 40.
Największą część analizowanego obszaru zajmuje JCWPd nr 40, który obejmuje zlewnie Drwęcy i Osy. W obrębie piętra czwartorzędowego wyróżniono poziom
wód gruntowych, który występuje w piaskach lodowcowych, wodnolodowcowych i
dolinnych oraz w przewarstwieniach piaszczystych wśród glin zwałowych. Pierwszy
poziom wód podziemnych występuje na głębokości od 1 m w dolinach rzek do 20
m w utworach wysoczyzny morenowej. Wyjątek stanowią wody gruntowe w strefie
drenażu krawędziowego doliny Wisły występujące głębiej. Poziomy międzymorenowe występują w 3 poziomach. Pierwszy poziom międzymorenowy występuje powszechnie i stanowi główny użytkowy poziom wodonośny na głębokości 20-40 m,
natomiast pozostałe 2 poziomy występują lokalnie. W obrębie piętra neogeńsko-paleogeńskiego występują poziomy: plioceński, mioceński, oligoceński, paleoceńsko-eoceński oraz kredowy. Jednak poziomy te występują lokalnie i nie mają większego
znaczenia użytkowego (http://mjwp.gios.gov.pl/g2/oryginal/2012_11/ d0fc6606e52c5500dc75e1d3617aa9b2.pdf).
JCWPd 39 zajmuje niewielki, południowo-zachodni fragment analizowanego
obszaru. Obejmuje wody gruntowe, międzymorenowy poziom wodnośny i poziom
mioceński. Międzymorenowy poziom wodnonośny występuje powszechnie i stanowi
główny użytkowy poziom wodnośny (http://mjwp.gios.gov.pl/g2/oryginal/2012_11/
d0fc6606e52c5500dc75e1d3617aa9b2.pdf).
W obrębie analizowanego obszaru wydzielono również Główne Zbiorniki Wód
Podziemnych (GZWP). Jest to GZWP 129 – dolina rzeki dolna Osa. Najczęściej ujmowana jest warstwa wodonośna o miąższości od 6 do 16 m, której zwierciadło
wody jest na głębokości od 19 do 34 m (Pomianowska, 1999).
Na terenie objętym arkuszem mapy Grudziądz nie są prowadzone obserwacje
wód podziemnych. Najbliższy posterunek wód podziemnych znajduje się w Rogóźnie (II/524/1), gdzie obserwacje rozpoczęto w 1986 roku.
Na szczególną uwagę zasługują lecznicze wody termalne, które zostały nawiercone w 2 otworach wiertniczych. Pierwszy odwiert wykonany w latach 1971-72
w miejscowości Marusza na głębokość 3070,5 m po zakończeniu badań przystosowano do poboru solanki z warstw jury dolnej z głębokości 1607-1630 m. Od 2005
roku solanka z tego odwiertu jest eksploatowana do celów balneoterapii. Drugi odwiert wykonano w Węgrowie w 1987 r. i do chwili obecnej nie jest eksploatowany
(Krawiec, 2009).
Na analizowanym obszarze znajduje się ujęcie wody dla miasta Grudziądza
zlokalizowane w Lesie Rudnickim. Składa się ono z 25 studni, z czego 23 to są studnie ujmujące wody z warstwy czwartorzędowej i 2 studnie ujmujące wodę z warstwy
trzeciorzędowej.
cukrowni w Mełnie. Obecnie już nim nie jest, prowadzi jednak podwyższone ładunki
dziądza. Kwartalnik Geol. T. 13, nr 4, Warszawa
15. Marszelewski W., Podgórski Z., 2004. Zmiany ilościowe oczek i jezior na Pojezierzu
Chełmińskim w świetle materiałów kartograficznych z XIX i XX wieku. Przegląd Geo-
związków biogennych pochodzenia rolniczego, podtrzymując wysoką eutrofizację
wód Jeziora Rudnickiego Wielkiego (Raport o stanie środowiska, 2011).
graficzny, t. 76, z. 1, 33-50
16.
Geograficzne, 158,
Jakość wody pozostałych cieków położonych w obrębie analizowanego arkusza była badana w punktach kontrolnych położonych poza obszarem objętym arkuszem mapy. Radzyńska Struga została oznaczona kodem PLRW2000172966929 i
obejmuje naturalną część wód. Punkt pomiarowo-kontrolny położony jest w Świeciu
nad Osą w miejscu ujścia Radzyńskiej Strugi do Lutryny (poza arkuszem). Badania
prowadzone w 2012 roku w zakresie monitoringu operacyjnego wykazały dobry stan
ekologiczny, o czym zdecydowały wskaźniki biologiczne i fizykochemiczne. Stan
sanitarny oceniono jako niezadowalający. W odniesieniu do wartości średniorocznych z roku 2003, stwierdzono niewielką poprawę jakości w zakresie fizykochemicznym i pogorszenie jakości sanitarnej wód (Raport o stanie środowiska … 2014).
Rów Hermana (PLRW2000172954) został objęty badaniem jakości wody w odcinku ujściowym do Wisły w Grudziądzu (0,1 km rzeki) w 2012 roku (poza arkuszem). Badania wody w zakresie fizykochemicznym wykazały warunki odpowiednie
dla II klasy, natomiast stan sanitarny oceniono jako zły.
Kanał Trynka (PLRW2000172956) został objęty badaniem jakości wody w 0,1
km rzeki, w miejscu ujścia kanału do Wisły (poza arkuszem). Badania jakości wody
w 2012 r. wykazały słaby stan/potencjał ekologiczny (przekroczony wskaźnik indeksu makrobentosowego) oraz zły stan bakteriologiczny. W porównaniu z badaniami
prowadzonymi w 2002 roku stwierdzono poprawę jakości wód w zakresie fizykochemicznym (Raport o stanie środowiska, 2014).
Wśród jezior położonych na analizowanym obszarze badaniami monitoringowymi w latach 2007-2013 objęte były jeziora: Rudnickie Wielkie i Mełno. Pozostałe
wody powierzchniowe na obszarze objętym arkuszem mapy Grudziądz nie są objęte badaniami jakości wód, dlatego trudno określić stan ich czystości.
Badania Jeziora Rudnickiego Wielkiego były przeprowadzone w 2009 r. Klasyfikacja uwzględniająca elementy biologiczne pozwalała zaliczyć jezioro do umiarkowanych, a wśród wskaźników przekraczających dopuszczalną wartość wymieniono
widzialność i azot ogólny. Stan ekologiczny został oceniony jako umiarkowany (Raport o stanie środowiska, 2012). Jezioro to przez wiele lat było odbiornikiem ścieków
z cukrowni w Mełnie, nieczynnej od 2003 roku.
W 2009 roku przeprowadzono również badania jakości wody w jeziorze Mełno.
Elementy biologiczne zostały określone jako umiarkowane, podobnie jak ocena stanu ekologicznego. Wskaźniki przekraczające dopuszczalną wartość to: widzialność
i azot ogólny (Raport o stanie środowiska, 2012).
Źródłem zanieczyszczeń wód powierzchniowych są niekontrolowane zrzuty
ścieków oraz nieszczelne zbiorniki ściekowe gospodarstw domowych. Na obszarze
objętym arkuszem mapy Grudziądz długość sieci wodociągowej nie pokrywa się z
długością sieci kanalizacyjnej. Przykładowo brak jest kanalizacji na terenie miejscowości: Nicwałd, Skarszewy, Plemięta, Turznice.
Matuszkiewicz J. M., 1993, Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace
17. Matuszkiewicz J. M., 2008, Regionalizacja geobotaniczna Polski. IGiPZ PAN, Warszawa
18.
Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmińskiej. Studia Soc. Sc. Tor. Sect. C., vol. 4, nr 1, Toruń
19. Paczyński B. (red.), 1995, Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1: 500 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa
20. Paczyński B., Sadurski A. (red.), 2007, Hydrogeologia regionalna Polski. t. I, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa
21. Pomianowska H., 1999, Charakterystyka Głównych Zbiorników Wód Podziemnych
(GZWP) w rejonie zachodniej części Pojezierza Chełmińskiego. AUNC, Geografia
XXIX, z. 103, 189-195
22. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2010 roku. 2011,
Bibl. Monit. Środ., Bydgoszcz
23. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku. 2012,
Bibl. Monit. Środ., Bydgoszcz
24. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2013 roku. 2014,
Bibl. Monit. Środ., Bydgoszcz
25. Uniejewska M., Nosek M., 1982, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski. Arkusz Grudziądz. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa
26. Wiśniewski E., 2006, Dzieje Maruszy i okolicznych miejscowości. Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza, nr 33 (107)
27. Woś A., 2010, Klimat Polski w drugiej połowie XX wieku. Wydawnictwo Naukowe UAM,
Poznań
28. Wójcik G., Marciniak K., 1993, Opady atmosferyczne w regionie dolnej Wisły w okresie 19511980. [w:] Z. Churski (red.) Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Toruń, 107-121
29. Wysota W., 2002, Stratygrafia i środowiska sedymentacji zlodowacenia Wisły w południowej części dolnego Powiśla. Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń,
©
Copyright by Katarzyna Kubiak-Wójcicka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w
Toruniu