Wolność i konwencja w wypowiedziach Józefa

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3327
Jêzyk a Kultura • tom 22 • Wrocław 2011
DARIA BORKOWSKA, KAMILLA TERMIŃSKA
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Wolność i konwencja
w wypowiedziach Józefa Tischnera
Sformułowanie „różne sfery komunikacji” wyznacza, przywołując relatywistyczną teorię bytu, przepastne dziedziny badawcze. Podstawowa dla naszej kultury dychotomia między królestwem materii a królestwem ducha, zanim została
rozmnożona w niewyczerpaną wielość światów1, sposobów bycia, gier językowych itp., zmieniana była w podziały trójczłonowe2, czwórczłonowe3, pięcioczło1
Na przykład Leszek Kołakowski, Horror metaphisicus, Warszawa 1990, s. 124: „Nie ma
języka wszechobejmującego; ile możliwych punktów widzenia otwierających perspektywę na Byt
i Nicość, tyle możliwych języków — czyli nieokreślenie wiele. I nie ma takiego punktu, z którego otwierałyby się równocześnie wszystkie perspektywy — chyba że pokrywa się on z okiem
Boga. Niekiedy możemy przenosić się z jednego punktu widzenia do drugiego, nie tracąc z pamięci
poprzedniego widoku, i w ten sposób postrzegać prawdę wielu metafizycznych perspektyw, które
sprowadzone do wspólnego jakby języka kolidują ze sobą wzajem. Lecz częściej trzymamy się
jednego punktu obserwacyjnego, do którego przywiodły nas zarówno nieodparte siły naszej cywilizacji, jak i nasze własne umysłowe preferencje, nasze pokusy i pragnienia”.
2 Karl Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, „Literatura na Świecie” 1984,
nr 12 (161); Martin Buber, Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, Warszawa 1992: „fizyczny” świat
konsystencji, „psychiczny” świat drażliwości, „noetyczny” świat ważności; Jürgen Habermas,
Teoria działania komunikacyjnego, t 1. Racjonalność działania a racjonalność społeczna, Warszawa 1999: świat otaczających podmiot przedmiotów (działanie teleologiczne), świat innych
podmiotów (działanie regulowane przez normy) i wartości kulturowych, świat własnych przeżyć,
potrzeb i zamiarów podmiotu (działanie dramaturgiczne). Paul Ricoeur, Podług nadziei, Warszawa 1991, s. 145 nn.: sfery stosunków międzyludzkich — posiadania, władzy i uznania: „Pierwszą
determinuje stosunek pracy i przywłaszczenie, drugą stosunek nakazu i posłuszeństwa (lub, jeśli
wolicie, stosunek rządzącego i rządzonego, który jest stosunkiem politycznym par excellence).
Trzecia ma również obiektywne wsparcie w obyczajach, kodach, pomnikach i dziełach sztuki
i kultury”.
3 Leon Chwistek, Pisma filozoficzne i logiczne, t. 1, Warszawa 1961, t. 2, Warszawa 1963:
cztery rzeczywistości: 1. rzeczy (w ujęciu zdroworozsądkowym) — prymitywizm, 2. nauk fizycznych — naturalizm, 3. wrażeń — impresjonizm, 4. wyobraźni — futuryzm.
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 23
2011-07-08 12:32:36
24
DARIA BORKOWSKA, KAMILLA TERMIŃSKA
nowe4 i sześcioczłonowe5. Józef Tischner, omawiając (ostrożnie i z dystansem,
lecz wstrzymując się od ubolewania nad tym stanem rzeczy) zjawisko „rozbitego
świata”, pisze we właściwy sobie sposób:
Z widzeniem świata przez naukę jest trochę jak z widzeniem lasu przez człowieka: z daleka widzi się same drzewa, dopiero gdy się wejdzie do środka,
widzi się mchy, ptaki, zwierzęta. [...] Różne obrazy świata bywają w jakimś
stopniu wynikiem stosowania różnych metod. Ten sam świat odbija się inaczej w różnych lustrach. [...] Tradycyjna metafizyka nie znała współczesnego
bogactwa metod, nie znała wyników nauk szczegółowych, jej doświadczenie
świata było trochę jak widzenie lasu z oddali [Mww 280].
Multiplikacji sprzyjają dwudziestowieczne zjawiska kulturowe najwyższej
wagi:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
wielość koncepcji prawdy, racjonalności i metod naukowych,
wielość koncepcji Boga i systemów etycznych,
instrumentalizm w metodologii nauki,
anarchizm metodologiczny (Feyerabend, Kuhn, Capra),
Einsteinowska względność czasu i wielość przestrzeni,
Goedlowska niemożność dowodu w matematyce,
zasada nieoznaczoności i kreatywizm obserwatora w mechanice kwantowej,
relatywizm kulturowy, sceptycyzm lingwistyczny,
dyskurs na temat intranslatybilności,
Wittgensteinowski pogląd o wielości niesprowadzalnych do siebie gier
językowych.
Nie chcąc zatem mnożyć światów (rzeczywistości, realności itd.) i warstw
(przestrzeni, dziedzin, kręgów itd.) komunikacyjnych6 praeter necessitatem,
a nie będąc w stanie dokonać i uzasadnić wyboru między niezwykle przekonującymi koncepcjami, doraźnie, ad hoc w celu opisania idiolektu, wykreślimy sfery
i warunki komunikacyjne, opierając się na następujących kryteriach:
• kwalifikacja gatunkowa porównywanych wypowiedzi, zachodzące między
nimi relacje, ich założony odbiór oraz rodzaj transmisji (media),
4
John Searle, Umysł, język, społeczeństwo. Filozofia i rzeczywistość, Warszawa 1990: asertywy, dyrektywy, komisywy, ekspresywy, deklaratywy.
5 Alfred Schütz, O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Kraków 2008:
codzienność i (fikcyjne) sen, zabawa, nauka, sztuka, religia.
6 Rezygnujemy zatem również z typologii kręgów dialogicznych zaproponowanej w: Kamilla
Termińska, Lingwistyczne zaświaty dialogów istotnych życiowo, [w:] Język wobec przemian kultury,
red. Emil Tokarz, Katowice 1997.
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 24
2011-07-08 12:32:36
Wolność i konwencja w wypowiedziach Józefa Tischnera
25
• formacje przedmiotowe; pojęciowe i leksykalne,
• schematy kompozycyjne, logiczne i syntaktyczne.
Są to zarazem narzędzia pozwalające zbadać manifestacje wybranego idiolektu.
W świecie deprecjacji słowa7, gdy większość ludzi nie potrafi już ani mówić,
ani słuchać, a rozmowa przybiera postać albo przesłuchania, albo rynkowej wymiany zaczerpniętych z mediów frazesów i zbitek pojęciowych, Józef Tischner
uczy, czym jest prawdziwa rozmowa i jak podzielić się sobą, swym wewnętrznym bogactwem i swoją biedą z drugim człowiekiem, bez którego nie istniejemy
i który również ofiarowuje nam siebie swoimi słowami. Atrofia uwagi i życzliwości w produkującym środki samozagłady świecie, nastawionym na sukces,
zysk i specjalizację, pogłębia samotność człowieka, dla którego język przestał być
nośnikiem wartości. Dla takiego świata fakt istnienia kogoś przywiązującego najwyższą wagę do tajemnicy mowy, budującej między ludźmi mosty, dzięki którym
mogą się wzajem spotkać i pokochać, jest czymś niezwykle cennym. Refleksja
nad nasyconą wartościami Tischnerowską mową dla lingwisty, prócz poznawczego, może mieć również działanie terapeutyczne.
Wydaje się, że można wydobyć kilka zasadniczych rysów decydujących
o swoistości niepowtarzalnej prozy Józefa Tischnera. Głównym jest wysoki stopień samoświadomości językowej. Refleksja metajęzykowa, będąca nota bene, jedynym elementem łączącym dwudziestowieczną wielość prądów, odłamów i szkół
filozoficznych, bezustannie towarzyszy jego rozmyślaniom. Obecna jest w namyśle nad językiem in toto, któremu Józef Tischner przyznaje rolę narzędzia syntetyzującego wielość spotykanych w rozmaitych naukach (wymienia socjologię,
psychologię, a zwłaszcza psychiatrię) teorii i praktyk, wiodących do poznania
drugiego człowieka oraz umożliwiającego to poznanie. Józef Tischner pisze:
[...] kierujemy się najpierw w stronę fenomenu języka. Wybór nasz nie
jest dyktowany niczym więcej poza przypuszczeniem, że jeśli w poznawaniu
7
Elias Canetti, Sumienie słów, Kraków 1999, s. 52–53. Zamieszczona tu została ostra diagnoza komunikacji zaburzonej: „Zrozumiałem, że wprawdzie ludzie mówią do siebie, ale się nie rozumieją; że ich słowa są pchnięciami odbijającymi się od słów innych; że nie ma większej iluzji nad
mniemanie, że język jest środkiem komunikacji. Mówimy do kogoś, ale tak, że nas nie rozumie.
Mówimy dalej, a on rozumie jeszcze mniej. Krzyczymy, a on krzyczy w odpowiedzi; wykrzykniki,
które w gramatyce zajmują bardzo niewiele miejsca, opanowują język. Okrzyki skaczą niczym piłki
w tę i z powrotem, rozdają pchnięcia i spadają na ziemię. Rzadko wnika coś w rozmówcę, a jeśli
nawet, to przeważnie coś przekręconego. Ale te same słowa, które nie dają się zrozumieć, które
działają izolująco i tworzą coś w rodzaju akustycznej postaci, nie są ani rzadkie, ani też nowe,
wynalezione przez stworzenia dbające o swoją niepowtarzalność; są to słowa najczęściej używane,
najbardziej ogólne frazesy, powtarzane sto tysięcy razy, i takich słów, właśnie takich, używa się,
by oznajmić swoją wolę. Piękne, brzydkie, szlachetne, podłe, święte, codzienne słowa, wszystkie
wpadają do tego kipiącego rezerwuaru i każdy wyławia dla siebie takie słowo, jakie odpowiada jego
lenistwu; powtarza je tak długo, aż już go nie można rozpoznać, aż w końcu znaczy ono coś zupełnie
innego, coś wręcz przeciwnego niż jego pierwotny sens”.
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 25
2011-07-08 12:32:36
26
DARIA BORKOWSKA, KAMILLA TERMIŃSKA
(ściślej: poznawczym obcowaniu) drugiego istnieje jakaś wewnętrzna logika,
jeśli rozwiązując je nie jesteśmy skazani na przypadek, jeśli od czegoś ono
wychodzi i ku czemuś dąży, to powinno się to odbić na płaszczyźnie języka,
którym posługujemy się, opisując w sposób przednaukowy, wyniki owych
poznań. Czymkolwiek byłby język i jakiekolwiek byłyby relacje między nim
a doświadczeniem, danych języka pomijać nie należy. […] W wyniku badania języka postaramy się uzyskać wgląd w zjawisko, które w naszej potrzebie
syntezy okaże się kluczowe, a które określamy jako „przestrzeń poznawczego obcowania z drugim”. Aprioryczna organizacja owej przestrzeni jest podstawą porządku dla wszystkich możliwych orzeczeń określających to, czy m
c złowie k jest8. Ale przestrzeń poznań i obcowań nie zawdzięcza tej organizacji samej sobie. Organizacja wynika [...] z bardziej podstawowego niż
doświadczenie przestrzeni, doświadczenia wart o ś ci. W ten sposób nasza
potrzeba syntezy doprowadzi nas poprzez zjawiska typu językowego i poprzez doświadczenie przestrzeni w stronę elementarnych danych aksjologicznych [Fd 225–226].
Refleksja nad nasyconym wartościami językiem jest obecna w polemikach, dyskusjach, przytoczeniach cudzych poglądów. Może najjaskrawiej cecha
ta uzewnętrznia się, gdy Józef Tischner mówi o jednym ze swych mistrzów —
Emmanuelu Lévinasie. Omawiając jego znaną fenomenologię twarzy, nagle stawia „znak ostrzegawczy” i, zmieniając pozornie temat, zaczyna omawiać problematykę języka i jego funkcji. Następnie przypisuje fenomenologii klasycznej,
która „nazywała to, co widać” [Mww 183], akcentowanie funkcji deskryptywnej,
przechodząc w ten sposób do charakterystyki języka samego Lévinasa, pisząc,
że filozof ten „[...] chce wyrażać, wy s ł awi ać” [Mww 183]. Charakteryzuje
go jednak z punktu widzenia recepcji tekstu:
Co znaczy: rozumieć tak skonstruowany tekst? Znaczy: zezwolić, by w jakimś
zakresie to, co tekst wyraża i wysławia, o d wzo ro wał o się w nas. Zacieśnia
się granica dzieląca słowo i rzeczywistość. Zanika intencjonalność uprzedmiotowienia. Uzyskuje się tutaj siłę słowa, by porwało ono, jak powiew wiatru naszą wewnętrzną wrażliwość i aby wyżłobiło w niej zupełnie nowe bruzdy. Fenomenologia opisu przechodzi w fenomenologię wyrazu [Mww 183].
Nieco dalej, wypełniając zgoła niebanalnie banalny skądinąd schemat: „od
ogółu do szczegółu”, przechodzi do bardziej konkretnych analiz:
Jedno jest niewątpliwe: gdy w tekście Lévinasa natrafimy na zdania, w których będzie brakować orzeczeń, na przykład słówka „jest”, gdy rytm zdań
8
Wszystkie wyróżnienia — autorek artykułu.
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 26
2011-07-08 12:32:36
Wolność i konwencja w wypowiedziach Józefa Tischnera
27
nagle się załamie i nie będzie wiadomo, czy chodzi jeszcze o teorię, czy
już o poezję, bądźmy szczególnie czujni i nie pozwólmy się zwieść pozorom!
Miejsca takie są w myśleniu Lévinasa szczególnie ważne, bowiem w nich
właśnie znajdujemy się „poza bytem”. Na tych dziewiczych terenach myśl,
jak niebieski ptak, zbiera dla siebie pokarm [Mww 183].
Pięknie, nad wyraz skromnie i wyraźnie na modłę fenomenalistyczną wypowiedział się Józef Tischner na temat swego modus loquendi:
Nie nazywajcie tego ani kazaniami, ani homiliami, bo to nie to. Som to „ozmyślania z pokazywaniym i pokazywanie z ozmuslaniym”. Jo stoję trochę
wysyj i pokazuje palcym świat i niebo, mówiący „Patrzajcie. Wy patrzajcie.
I tak se wej opowiadómy o myślach wtore się rodzóm. Kieby nie Wy, to
by mnie nie było” [Bm, ze wstępu].
Józef Tischner jest autorem własnej teorii dialogu. Dialogu, w którym
urzeczywistnia się „nieobłudna” prawda. Całe dzieło Filozofia dramatu buduje
w gruncie rzeczy tę teorię, nadając rangę terminowi, definiując i dookreślając trzy
niezbywalne elementy niezafałszowanej komunikacji „twarzą w twarz”: czas,
aktorów i scenę. Niemniej uwagi na temat rozmowy przetykają całą jego twórczość. Przytoczymy tylko:
Aby zrozumieć wołanie drugiego, muszę zapytać: o co mu naprawdę chodzi?
Aby tak zapytać, muszę nakazać samemu sobie, żeby i mnie o prawdę chodziło. Wszystkie ścieżki ludzkiego ethosu przechodzą przez bramy prawdy,
których obchodzić nie wolno. Jeśli przystaniemy na zakłamanie, nie będzie
możliwy żaden obiektywizm, a konsekwentnie żadna etyka, ani etyka miłości, ani etyka spolegliwości, ani etyka pracy [Mww 388].
Zanim jeszcze, w związku z kognitywizmem, przetoczyła się przez polskie
językoznawstwo „moda na metaforę”, Józef Tischner gruntownie ustosunkował się
do tego filozoficznego zjawiska. Ósmy rozdział Myślenia według wartości ma tytuł
Myślenie z wnętrza metafory i składa się z następujących podrozdziałów: „O tym,
skąd filozof mówi...”, „O tym, o czym filozof chce mówić....”, „Co robią filozofowie z faktycznością...”, „Co uznaje myślenie bez metafor...”. Wskazując na nieodzowność docierającej do najgłębszych warstw bytu metafory w języku religii,
filozofii i nauki, przywołuje wielkie metafory, które stoją u źródeł decydujących
dla naszej kultury sposobów myślenia: biblijnego „światła”, platońskiej „jaskini”,
augustyniańskiego „rodzenia” (odnośnie do Trójcy Świętej), kartezjuszowskiego
„złośliwego demona” itp. Podkreśla również panmetaforyczność języka wiary.
Józef Tischner zajmuje się także szeroko pojmowanymi właściwościami
języka religii, nastawionego na poszukiwanie Transcendencji i odnajdywanie
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 27
2011-07-08 12:32:36
28
DARIA BORKOWSKA, KAMILLA TERMIŃSKA
jej poprzez nadanie innego aksjologicznego wymiaru empirycznie doświadczanej
rzeczywistości podmiotowej i przedmiotowej. Istnieje podstawowa sprzeczność
między konkretnym, referencjalnym językiem codziennej komunikacji a nieskończonością odniesienia języka religijnego, który tę nieusuwalną sprzeczność przyjmuje i wyraża poprzez podważanie zaufania do siebie samego, zwracanie uwagi
na własną nieadekwatność, nieprzejrzystość konieczną, gdy mówi się o niewysłowionym. Ważnym wyznacznikiem tego języka jest kondensacja w nim symboli,
metafor, metonimii, paraboli, alegorii i paradoksów, które ukazują poza sobą rozległe przestrzenie interpretacyjne, umożliwiając powstawanie wokół określonych
tematów niezliczonych interpretacji, przetworzeń, egzegez, komentarzy, aluzji
i napomknień. Uwidacznia się w nim napięcie między otwartą na tajemnicę wiarą
a ludzką, lecz będącą darem Boga, skłonnością do racjonalizacji; między augustyniańską formułą „credo ut intelligam” a jej zwierciadlaną, nie mniej znaną parafrazą: „intelligo ut credam”.
Wszystkie te wielkie metatematy: refleksja metajęzykowa, dialogika, myślenie o metaforze, aksjologia oraz język religii, znajdują swoją aplikację w każdym
z Tischnerowskich tekstów.
Traktowanie języka jako wielkiej wartości, a w zasadzie jako niszy, która
umożliwia powstanie, rozwój i pielęgnowanie wartości, owocuje wielką dbałością o słowo, melodię zdania i budowę wypowiedzi. Charakteryzuje się dbałością
o rozmówcę, czytelnika, który zawsze cieszy się jego szacunkiem, bez względu
na to, czy jest małą dziewczynką u konfesjonału, niepiśmiennym góralem, redaktorem czy wielkim, europejskim intelektualistą. Troszczy się także o treść,
by odpowiadała swą pięknością pięknu mowy i by ją wzajemnie narzucała;
obraca się zatem w kręgu znaczących dla naszej kultury pojęć. Konceptualnymi
leitmotivami jego rozważań stają się: wolność, prawda, miłość, dobro, zło, praca,
sprawiedliwość, nadzieja. Inne obszary poruszanych przez niego tematów to elementy „sceny” — dom, warsztat pracy, świątynia, cmentarz. Jeszcze inne to Wittgensteinowskie gry językowe, akty mowy, gatunki, sposoby bycia: kłamstwo,
schlebianie, popłakiwanie.
Nie deprecjonuje regionalnej odmiany polszczyzny, doceniając wdzięk góralskiej gwary, zakorzeniony zresztą przez Tetmajera w literackiej polszczyźnie.
Również i w niej snuje refleksje o języku:
Zgrzysyć ucynkiym, to jest nic! Zgrzysyć myślóm, to jest nic. Ale naprawde
to dopiero zgrzysynie mowóm cosi worce. [...] Ino mowa cosi worce. Bo jakby nie mowa, to byś nie wiedzioł, ze chłop babe bije, ino byś se pomyśloł,
ze kijym wywijo i bez przypodek trafio w babinóm potylice. I nie wiedziołbyś, ze się baba — przynapiła, ino byś se pomyśloł, ze w nogach zesłabła.
Ani byś nie wiedzioł, ze chłopiec rower ukrod, ino byś myśloł, ze rower dziś
stoi tu, a wcora stoł hań. Mowa syćkiymu winno. Jako mowa, taki świat.
Mowa — to dopiero ucynek! [Wzs 1 Od].
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 28
2011-07-08 12:32:36
Wolność i konwencja w wypowiedziach Józefa Tischnera
29
Język, którego używa człowiek, jest jego najwierniejszym obrazem; piękno
języka jest odbiciem piękna myśli. Nie odważymy się odtwarzać obrazu Józefa Tischnera, który prześwituje poprzez jego teksty. Jedno jest pewne: jego słowa, nawet kierowane w stronę zarzucających mu nieuctwo, nieortodoksyjność
czy wręcz szkodliwość polityczną, są pełne wyrozumiałości, dobroci i próby zrozumienia. Trzeba doprawdy być bardzo podejrzliwym, by przypisać, zakamuflowaną przez inteligencję i dobry naukowy obyczaj, ironię zamieszczonej w przypisie [sic!] wypowiedzi zaadresowanej do profesora Akademii Teologii Katolickiej
M. Gogacza:
Nie chciałbym w niczym skrzywdzić autora, który zaszczycił mnie swoją
polemiką i którego głęboko cenię. Nie mogę jednak opędzić się od wrażenia, że tekst polemiki nie został — zapewne z powodu zbytniego pośpiechu
— dostatecznie wykończony. Poza tym przysługuje mi przecież prawo obrony. Korzystając z tego prawa, chcę zaznaczyć, że jeśli autor naprawdę sądzi,
iż wartości są subiektywnymi i relatywnymi ocenami, w takim razie również
ta ocena, jaką mnie wystawił, nie może wymknąć się spod tej reguły. Ona
również musi być uznana za „subiektywną i relatywną”. I jeszcze jedno: autor snuje w artykule pewne domysły na temat stosunku teologii i aksjologii
oraz na temat tego, jaki powinienem reprezentować lub reprezentuję pogląd
na teologię. Bardzo proszę, aby domysły te brać właśnie jako domysły, ponieważ nigdzie się na ten temat nie wypowiedziałem. Niemniej uwagi te okazały się nader inspirujące, za co wyrażam swą głęboką wdzięczność [Mww
284–285, przypis].
Obraz języka stworzony przez Józefa Tischnera ma swą prototypową postać
— rozmowę między dwojgiem ludzi. Ten teoretyk dialogu jest jednocześnie mistrzem żywej rozmowy. Relacjami z rozmów są niektóre z jego książek. Udzielał licznych wywiadów radiowych i telewizyjnych. Rozmawiał z ludźmi, którzy
do dziś noszą w sobie jego słowa. W książce będącej zapisem rozmów księdza
Józefa Tischnera z redaktorem Jackiem Żakowskim poruszony został, odległy
od centrum stereotypu, temat rozmowy Boga i człowieka:
J.T.: [...] trzeba odróżnić to, że Bóg mówi, od tego, co mówi. To, co mówi,
jest poddane rozmaitym wpływom naszego rozumienia. To, że mówi, jest jakby fundamentem, jest przerzuceniem mostu.
J.Ż.: A kiedy nie mówi? Człowiek powinien odpowiedzieć Bogu wiarą lub
niewiarą. A kiedy Boga nie słyszy?
J.T.: Istotą chrześcijaństwa jest tu sam początek. Sam fakt, że Bóg mówi.
W tej perspektywie nie ma innej możliwości budowania religii, jak w oparciu
o mowę. Gdybyśmy założyli, że te istoty nie są istotami wolnymi, to proszę
bardzo, można sobie założyć rozmaite więzi. Ale jeśli są wolne, to do poJęzyk a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 29
2011-07-08 12:32:36
30
DARIA BORKOWSKA, KAMILLA TERMIŃSKA
rozumienia trzeba użyć mowy, nasz Bóg musi mówić. Dlatego na początku
jest słowo. Nie tylko na początku świata, ale także na początku wszelkiej
więzi między wszystkimi istotami wolnymi [TcK 47].
Dla Józefa Tischnera dialog, w przeciwieństwie do zideologizowanego totalitarnie monologu, nie podlega ograniczeniom tematycznym; dyskursywne są nawet
prawdy wiary. Istota rozmowy zakorzeniona jest bezpośrednio w Biblii, która:
[...] po prostu pokazuje dialog – pokazuje go, jako coś, co przynależy do samej „formy” Objawienia. „Dialog” jest tym, co się działo między Bogiem
a Adamem, między Bogiem a Abrahamem, między Bogiem a Mojżeszem,
między Bogiem a Matką Chrystusa. Co się działo? No właśnie. Działo się
wybranie. Dział się dialog wybrania. Dopiero po wybraniu następowała wymiana słów. Między innymi tym różni się chrześcijańska idea dialogu od idei
greckiej [Wksw 230].
Wachlarz środków stylistycznych stosowanych przez Józefa Tischnera jest bardzo szeroki. Największą frekwencją odznaczają się porównania i metafory.
Najcharakterystyczniejszy jest typ, gdzie na początku liniowo ukształtowanej
wypowiedzi figuratywnej konstruowany jest wyrazisty obraz, który następnie staje się interpretantem jakiegoś zjawiska:
W czystej wodzie odbija się niebo. Taki jest też sens naszej pracy. Specyfiką polskiej pracy było i jest to, że w niej najczęściej odbija się niebo. Bóg
szczęścił polskiej pracy. Bo polska praca jest polską drogą do Boga. Musimy
strzec tego odbicia jak oka w głowie. Odbicie to nadaje bowiem głębszy sens
ludzkiej pracy. Bez niego człowiek może stracić poczucie polskości. Praca
to wzajemność z Bogiem [Es 27].
Jeszcze przytoczmy:
Z dusóm, jak z babóm: jak mos babe, a nie wiys, ze jóm mos, to baby ni mos
podwójnie. Po pirse, ni mos, bo nie wiys, ze mos, po drugie, ni mos, bo inksi
jóm majom za ciebie [Hfpg 99].
Wśród kunsztownych metafor wyróżniają się te, które wyraźnie czerpią z europejskiego tezaurusa wielkich mitów i symboli, które odwołują się do „uśpionych” w dzisiejszej świadomości, zamierzchłych systemów ontologiczno-epistemologicznych. Należy do nich niewątpliwie metafora światła9. W rozdziale
9
Światło stanowiło pojęciowe jądro średniowiecznej teorii iluminacji, reprezentowanej między innymi przez św. Augustyna, Dionizego, Grosseteste’a i Bartłomieja z Bolonii. Głosiła ona, iż
Bóg — Źródło Światła i jedyny Byt Konieczny emanuje z siebie świat, który z powrotem zmierza
w jego kierunku. Krążenie światła w świecie zapewnia mu trwałość, spójność oraz stanowi jego
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 30
2011-07-08 12:32:36
Wolność i konwencja w wypowiedziach Józefa Tischnera
31
„Piękno jako światło i usprawiedliwienie” [Fd 93–97] znajdujemy wiele metafor
z tego kręgu, na przykład: „Światło piękna może wprawdzie oślepić, ale tylko dzięki niemu możliwe staje się widzenie czegoś”; „[…] Światło umożliwia
widzenie, choć samo pozostaje niewidzialne. Widzenie to jest szczególne.
Nie jest zwykłym odbijanie m rzeczy i zdarzeń według przysługującego
im porządku, lecz odbija niem preferencyjnym, wedle jakiejś hierarchii
wartości”.
Tu również zaliczyłybyśmy metaforę wody, która pojawia się w obrazowo
ukształtowanej polemicznej wypowiedzi:
W rezultacie wygląda tak, jakbyśmy obracali się na poziomie naszego „zdroworozsądkowego” poznania jedynie wśród sprzecznych faktów, wśród jakichś gór bez dolin i kwadratowych trójkątów, i jak gdyby dopiero „myślenie
systemowe” filozofów bytu przywracało rzeczom ich właściwy kształt. Jaki
rezultat pociąga za sobą taka wyjściowa sytuacja dialogu. Można ten wynik
z góry przewidzieć: myślący „systemowo” filozof bytu będzie stale podchodził do strumienia ludzkiej świadomości ze swym wiaderkiem zapożyczonym
od systemu i wpatrywał się w wodę, która zdążyła już przybrać kształt naczynia. Nie można powiedzieć, żeby nie wydobywał z wody żadnej prawdy o niej.
Ale zawsze będzie to prawda już jakoś spreparowana [Mww 340–341].
Wszystkie teksty Józefa Tischnera, całe jego opus vitae wyraźnie eksponuje
‘wolność’ i to właśnie pojęcie jest najczęstszym determinandum metaforyzacji.
Zacytujmy:
Tak jak prawda jest dla człowieka kluczem do świata, tak wolność jest kluczem, który wartości otwiera drogę w głąb człowieka. [Śln 65]; Kiedy wchodzi demokracja, mówi się ludziom: „Jesteście wolni!”. I zaraz powstaje pytanie: „Co oni pod te słowa podkładają?” Jak sobie wyobrażają przeżycie
wolności. Czy przeżycie wolności to dla nich życie na równinie czy w górach? Na równinie możesz iść w prawo, w lewo, prosto, ale ciągle poruszasz
się na tym samym poziomie. Natomiast w starej metaforyce wolności wiązała
się ona z lotem ptaka. Ani w prawo, ani w lewo, ale wy żej [Mpap 612].
wewnętrzną istotę. Tworzy również hierarchię bytów, od czystych, świetlistych inteligencji, poprzez
światła dusz ludzkich, po materię nieożywioną, w której światło zmienia się w ciepło. Kategoria światła stanowiła w średniowieczu jądro całej teorii bytu. Terminy łacińskie (na przykład lux, radius,
lumen, splendor), jakimi określano różne postaci światła, stanowiły rozbudowany system znaczeń,
przyjmując ściśle określoną pozycję w semantycznej przestrzeni owej teorii. O jej lingwistycznych
aspektach, por. Kamilla Termińska, W kręgu epistemiczno-semantycznych pytań o ę, [w:] Podstawy
metodologiczne semantyki współczesnej, red. Iwona Nowakowska-Kempna (= „Język a Kultura” 8),
Wrocław 1992, s. 223–231. Jak wszystkie wielkie symbole, ten również podatny jest na modyfikacje i twórcze rozszerzenia, czego dowodem niech będzie ustanowienie przez papieża Jana Pawła II
nowych tajemnic różańcowych — tajemnic światła.
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 31
2011-07-08 12:32:36
32
DARIA BORKOWSKA, KAMILLA TERMIŃSKA
Józef Tischner jest znakomitym hermeneutą, doprecyzowującym między innymi analizy wielokrotnie przezeń przywoływanego Paula Ricoeura. Analizując
tezy hermeneutyki refleksyjnej, za kluczowe uznaje, że:
pie rwotny jęz yk reli g i j n eg o m i t u j es t j ęzy k i em s y m b o l i czn y m
[...] do istoty symbolu religijnego należy, że jest jakimś sensownym znakiem,
że mówi on coś do człowieka i o człowieku, że jest językiem, przez który
przejawia sięTranscendencja — Sacrum [Mww 97].
Sacrum nie stanowi jednej scalonej wartości, jakby to sugerowała powszechnie stosowana nazwa. Jest ono zespołem wielu wartości związanych rysem
głębokiego pokrewieństwa. Są one wkorzenione w narracje prezentowane
przez tekst [...]. Będą to narracje o stworzeniu, o upadku, o pochodzeniu zła,
o historii Joba, o ukrzyżowaniu [Mww 121].
Wartości, poprzez które przejawia się Sacrum, możemy nazwać, idąc za terminologią Ingardena z jego teorii dzieła literackiego, jakościami metafizycznymi [Mww 122].
Hermeneutyka, idąc aż do samego kresu intencji języka symbolu, dotyka metafizyki — metafizyki objawiającego się Boga i metafizyki tworzącego się
człowieka. [...] odsłoni ć Ob j awi en i e [Mww 123].
Ten cykl cytatów obrazuje wewnątrztekstową dyscyplinę, jaką charakteryzują się
barwne przecież wypowiedzi Józefa Tischnera. Ta żelazna konsekwencja, z jaką
prowadzone są jego rozumowania, jest jeszcze jednym wyznacznikiem jedności
różnorodnych form prozatorskich, zaiste tworzących magnum opus vitae.
Wybrane na przedmiot analiz wypowiedzi Józefa Tischnera, filozofa, teologa
i autorytetu moralnego należą do wielu gatunków zarówno pisanej, jak i mówionej odmian polszczyzny. Oprócz języka literackiego używana jest gwara góralska.
Na jego opera omnia składają się rozprawy filozoficzne, artykuły, polemiki naukowe, eseje, wywiady, oceny polityczne, pouczenia, napomnienia itd. Wszystkie
stanowią jedno zwarte dzieło. Analizy ukazują bowiem zarówno swobodę w operowaniu środkami językowymi w zależności od określonej formy wypowiedzi,
jak i wysoki stopień zauważalnego między nimi paralelizmu, podobieństwa,
a nade wszystko spójności. Spójność ta polega przede wszystkim na tym, że formułowana w tekście teoria znajduje odbicie w nim samym, że jest w nim wyrażana i jednocześnie opisywana. Józef Tischner nie tylko mówi o Bogu, człowieku,
wspólnocie ludzkiej, świecie, lecz także opatruje erudycyjnym, teoretycznym komentarzem sposób swojego mówienia. Tischnerowskie teksty są miejscem, w którym współwystępuje wypowiedź sformułowana w języku przedmiotowym oraz
jej filozoficzny, zbudowany w metajęzyku, model. Interpretandum i interpretans
znakomicie do siebie przylegają.
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 32
2011-07-08 12:32:36
Wolność i konwencja w wypowiedziach Józefa Tischnera
33
Pojęcie idiolektu jest pojęciem w dwójnasób relacyjnym. Po pierwsze, zakłada istnienie tekstów pisanych bądź mówionych przez jednego twórcę. Po drugie
zaś, zakłada istnienie formacji dyskursywnej, w ramach której można ów zbiór
tekstów wybranego autora rozpatrywać i doszukiwać się w nich jakichś cech
o szczególnym, wysokim lub niskim, stopniu natężenia. Opis idiolektu jest bowiem indukcyjnym wydobyciem dominującej różnicy między tekstami jednego
autora a tekstami porównywalnymi. Może być nadmiarem, może też być brakiem,
może lokalizować się w dowolnej płaszczyźnie treści bądź formy, może też być
jawny, narzucający się przez swą oczywistość lub ukryty.
Problematyka idiolektalna wpisuje się w szeroko dyskutowaną w dwudziestowiecznej filozofii języka kontrowersję między konwencjonalizmem a kreatywizmem oraz łączące się z nią zagadnienia translatybilności.
Konwencjonalizm, ujmując język jako strukturę połączonych relacjami elementów, zwraca uwagę na stabilizujące system reguły, których opisanie
jest de facto opisem języka. Wyznający jakąś wersję klasycznej koncepcji prawdy lingwista, który sytuuje się w tej opcji metodologicznej, w sposób naturalny postrzega izomorfizm płaszczyzn, powtarzalność schematów, uniwersalność
reguł, nie musi jednak przymykać oczu na istnienie żartu językowego, ekscentrycznej metaforyzacji jakiegoś tekstu, nieoczekiwanych użyć jakichś wyrażeń
w nieprzewidywalnych dla nich kontekstach. Mówi wtedy o regułach wyższego
rzędu zawieszających działanie innych, prostszych i, zwracając uwagę na niedoskonałość instrumentarium lingwistycznego, wyraża nadzieję na potencjalną
możliwość opisania całości języka w miarę udoskonalenia warsztatu. Język in
toto jawi się jako monolit, a idiolekt jako względnie stała preferencja w wyborze
reguł.
Natomiast kreatywizm nie jest lustrzanym odbiciem konwencjonalizmu.
Zakłada, co prawda, niemożność całościowego opisu języka naturalnego, będącego luźno powiązaną kolekcją niesprowadzalnych do siebie gier językowych,
lecz główną wagę przywiązuje do parametrycznych zjawisk zbliżania się niewyczerpanego sensu odnoszącego się do niewysłowionego świata (lub światów),
a prawdę pojmuje bądź po platońsku, bądź na sposób instrumentalistyczny, bądź
też poddając jej władzy teoretycznie wydzielone enklawy. Giętkość odbijającego migotliwość poglądów języka, swoboda panująca w jego obrębie, wpisane weń: niejednoznaczność, panmetaforyzm, iskrzenie sensów itp. to sposoby,
dzięki którym można się do niej zbliżyć. Jeżeli dla kreatywisty nic do końca nie
jest powiedziane i nic nie może być wyczerpująco opisane, to niezafałszowana
przetłumaczalność nie istnieje. Powstający w dialogicznym spotkaniu z Drugim idiolekt jest „niewspółmierną” ekspresją osobowości obydwu rozmówców, wyrazem ich stosunku do świata rzeczy i do transcendencji, domeną wolności.
W tym sensie przez bezmierny ocean wielkich i małych narracji, niosących
w sobie wypowiedzi jednego człowieka, toczy się fala niedopowiedzenia — fala
milczenia i tajemnicy.
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 33
2011-07-08 12:32:36
34
DARIA BORKOWSKA, KAMILLA TERMIŃSKA
Źródła
Boski młyn (1992), Kraków (Bm).
Etyka solidarności oraz Homo sovieticus (1982), Kraków (Es).
Filozofia dramatu (1990), Paris (Fd).
Historia filozofii po góralsku (1997), Kraków (Hfpg).
Ksiądz na manowcach (1999), Kraków (Knm).
Michnik Adam, Tischner Józef, Żakowski Jacek (1995), Między Panem a Plebanem, Kraków
(Mpap).
Myślenie według wartości (1982), Kraków (Mww).
Nieszczęsny dar wolności (1993), Kraków (Ndw).
Świat ludzkiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966–1975 (1994), Kraków (Śln).
Tischner Józef, Żakowski Jacek, Tischner czyta katechizm. Rozmowy o katechizmie (1998), Kraków
(TcK).
W krainie schorowanej wyobraźni (1997), Kraków (Wksw).
Wieści ze słuchanicy /1/ – O dobrobycie (1997), „Znak” 504 (5) (Wzs 1 Od).
Bibliografia
Buber Martin (1992), Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, Warszawa.
Canetti Elias (1999), Sumienie słów, Kraków.
Chwistek Leon (1961–1963), Pisma filozoficzne i logiczne, t. 1–2, Warszawa.
Habermas Jürgen (1999), Teoria działania komunikacyjnego. Racjonalność działania a racjonalność społeczna, t. 1, Warszawa.
Kołakowski Leszek (1990), Horror metaphisicus, Warszawa.
Popper Karl (1984), Epistemologia bez podmiotu poznającego, „Literatura na Świecie” 12 (161).
Ricoeur Paul (1991), Podług nadziei, Warszawa.
Schütz Alfred (2008), O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Kraków.
Searle John R. (1990), Umysł, język, społeczeństwo Filozofia i rzeczywistość, Warszawa.
Termińska Kamilla (1997), Lingwistyczne zaświaty dialogów istotnych życiowo, [w:] Język wobec
przemian kultury, red. Emil Tokarz, Katowice, s. 9–16.
— (1992), W kręgu epistemiczno-semantycznych pytań o metaforę, [w:] Podstawy metodologiczne
semantyki współczesnej, red. Iwona Nowakowska-Kempna (= „Język a Kultura” 8), Wrocław.
Freedom and convention
in Józef Tischner’s statements
Summary
Józef Tischner’s prose is characterized by the high level of cohesion forming on the logical,
compositional, syntactic, conceptual and lexical level apart from its specific diversity. However, the
main determinant of its cohesion is the correspondence among philosophical reflection over the language, dialogue, metaphor and the determinants of religious language and text phenomena occurring
in the subjective layer being the incarnations of metalinguistic theoretical phrases.
Język a Kultura 22, 2011
© for this edition by CNS
JaK_22_01_07.indd 34
2011-07-08 12:32:37