acta elbingensia - Elbląska Uczelnia Humanistyczno

Transkrypt

ACTA ELBINGENSIA
Tom XXI
RADA NAUKOWA
prof. zw. dr hab. Krystyna Brzozowska, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu
Szczecińskiego
prof. zw. dr hab. Marek Cetwiński, Instytut Historii Akademii Jana Długosza w Częstochowie,
Polska Akademia Nauk
prof. ZUT, dr hab. Czesława Christowa, Wydział Ekonomiczny Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego
prof. zw. dr hab. Yury Glazunov, Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej Politechniki Gdańskiej
prof. EUH-E, dr hab. Wiesław Golnau, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
dr Andriej A. Jarcew, dyrektor Międzynarodowego Uniwersytetu w Moskwie, Filia w Kaliningradzie
prof. zw. dr hab. Janusz Justyński, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
dr hab. Hanna Kędzierska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
w Olsztynie
prof. zw. dr hab. Czesław Kłyszejko, Wydział Nauk o Zdrowiu EUH-E
dr Angelika Kochan, kierownik Katedry Finansów i Kredytu Międzynarodowego Uniwersytetu
w Moskwie. Filia w Kaliningradzie
prof. EUH-E., dr hab. Zbigniew Korsak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
prof. EUH-E, dr hab. Jolanta Kruk, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
prof. UG, dr hab. Anna Machnikowska, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego
prof. EUH-E, dr hab. Grzegorz Matuszak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
prof. zw. dr hab. Bolesław Niemierko, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
prof. UWM, dr hab. Joanna Ostrouch-Kamińska, Wydział Nauk Społecznych UWM w Olsztynie
prof. zw. dr hab. Mieczysław Plopa, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
dr hab. Michał Pluciński, Katedra Gospodarki Światowej i Transportu Morskiego Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiego
prof. zw. dr hab. Michał Płachta, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
prof. zw. dr hab. Stanisław Sagan, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego
prof. Chiara Scivoletto, Wydział Prawa Uniwersytetu w Parmie, Włochy
prof. zw. dr hab. Andrzej Sylwestrzak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
prof. zw. dr hab. Dariusz Szpoper, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
prof. zw. dr hab. Jan Talar, Wydział Nauk o Zdrowiu EUH-E
prof. OSW, dr hab. Danuta Wajsprych, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. J. Rusieckiego w Olsztynie
prof. EUH-E, dr hab. Błażej Wierzbowski, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
dr Monika Wilińska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu w Stirling, Zjednoczone Królestwo (Wlk. Brytania)
ACTA ELBINGENSIA
Kwartalnik naukowy
Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej
Tom XXI Nr 2 / 2014
Redakcja naukowa
Izabela Seredocha
Seria:
Nauki ekonomiczne
z. 4
Elbląg 2014
Komitet Redakcyjny
prof. zw. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński (przewodniczący),
prof. EUH-E dr Zdzisław Dubiella, prof. EUH-E, dr Magdalena Dubiella-Polakowska,
mgr Henryk Fall, dr Izabela Seredocha; dr Kamila Zdanowicz-Kucharczyk; dr Jacek Perliński,
mgr Ewa Rucińska
Redaktorzy tematyczni
prof. zw. dr hab. Krzysztof Luks – nauki ekonomiczne
dr hab. prof. EUH-E Jarosław Jaszczur – nauki o zdrowiu
dr hab. prof. EUH-E Jolanta Kruk – nauki społeczne
dr Izabela Seredocha – zarządzanie publiczne
prof. zw. dr hab. Andrzej Sylwestrzak – prawo, administracja
Redaktor językowy
Lidia Ciecierska
Korekta
Zofia Ciecierska
Redaktor statystyczny
dr Aleksander Denisjuk
Skład i łamanie
Wydawnictwo Edition
Projekt okładki
Wojciech Dobrzycki, Robert Malentowicz
ISSN 1730-9980
© Copyright by Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2014
Wydawca
Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna
82-300 Elbląg, ul. Lotnicza 2, tel. 55 239 38 02 lub 512 543 463
www: euh-e.edu.pl
Deklaracja o wersji pierwotnej: Wersją pierwotną czasopisma jest wydanie papierowe.
Po ukazaniu się nowego tomu czasopisma jego spis treści zostaje zamieszczony
na stronie internetowej Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.
Wersja elektroniczna pisma jest umieszczana dwa lata po ukazaniu się numeru.
Druk i oprawa
Totem.com.pl
SPIS TREŚCI
ARTYKUŁY NAUKOWE
Krzysztof Luks
Ocena wariantów połączenia Zalewu Wiślanego z Bałtykiem przez szlak wodny
Szkarpawy jako alternatywy dla kanału przez Mierzeję Wiślaną 9
Tadeusz Liziński, Izabela Seredocha, Anna Wróblewska
Problemy ryzyka powodziowego na Żuławach delty Wisły 23
Paweł Galiński
Potencjał inwestycyjny jednostek samorządu terytorialnego z regionu Żuław Wiślanych 43
Karolina Ciechorska-Kulesza, Cezary Obracht-Prondzyński
Mieszkańcy Żuław czy Żuławiacy? O dylematach tożsamościowych w Delcie Wisły 63
Wojciech Janik
Nielegalna migracja w Polsce północnej jako potencjalne źródło zagrożenia terrorystycznego 79
MISCELLANEA
Katarzyna Kopeć
Rola małych przedsiębiorstw w rozwoju gospodarki i tworzeniu miejsc pracy 103
RECENZJE
Wojciech Janik
Recenzja książki pod redakcją Andrzeja Podrazy, Pawła Potakowskiego i Krzysztofa Wiaka: „Cyberterroryzm zagrożeniem XXI wieku. Perspektywa politologiczna
i prawna”, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2013, ss. 293 125
KRONIKA
Ewa Rucińska, Tomasz Zimiński
Z kroniki Lions Club Elbląg 135
Andrzej Sylwestrzak
Sprawozdanie z działalności Wydziału w roku akademickim 2013/2014 (administracja, bezpieczeństwo wewnętrzne, zarządzanie) 139
Informacja o Wydawnictwie EUH-E 143
ARTYKUŁY NAUKOWE
ACTA ELBINGENSIA
KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J
Nauki ekonomiczne z. 4
2014, t. XXI, nr 2
Krzysztof Luks*
OCENA WARIANTÓW POŁĄCZENIA ZALEWU WIŚLANEGO
Z BAŁTYKIEM PRZEZ SZLAK WODNY SZKARPAWY
JAKO ALTERNATYWY DLA KANAŁU
PRZEZ MIERZEJĘ WIŚLANĄ
Streszczenie: Wykorzystanie potencjału portu Elbląg oraz innych portów Zalewu Wiślanego jest całkowicie zależne od trwałego połączenia tego akwenu z Bałtykiem. Potencjalnie
istnieją dwie możliwości:
1. Modernizacja istniejącego szlaku wodnego Zalew–Szkarpawa–Martwa Wisła–Bałtyk,
2. Zalew–kanał przez Mierzeję Wiślaną–Bałtyk.
Oba warianty były szczegółowo badane przez 20 lat. Wyniki tych badań wskazują jednoznacznie, że właściwy, tak z punktu widzenia wielkości niezbędnych nakładów, jak i ochrony środowiska jest wariant b) czyli budowa kanału. Zaniechanie działania na rzecz takiego
połączenia Zalewu z Bałtykiem oznacza trwałe uzależnienie całego Regionu Nadzalewowego
od koniunktur politycznych i jego pełną marginalizację polityczną oraz społeczną.
Słowa kluczowe: Zalew Wiślany, kanał Szkarpawa, Bałtyk Synopsis: Assessment of transport links between Vistula Lagoon and the Baltic through
Szkarpawa waterway as an alternative to Vistula spit water channel
Development potential of Port of Elbląg as well as other ports of the Vistula Lagoon
uniquely depends on its stable connection with the Baltic Sea. There are two potential possibilities for this connection:
* Prof. zw. dr hab., Katedra Spraw Publicznych Wydziału Administracji i Nauk Społecznych
Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.
10
Krzysztof Luks
1. reconstruction of the existing waterway: Vistula Lagoon–Szkarpawa River – Martwa
Wisła River – the Baltic Sea,
2. Vistula Lagoon – water channel through Vistula Spit – the Baltic Sea.
Both options have been thoroughly researched and analysed for over 20 years. The results of these studies clearly indicate that the second option, construction of the new water
channel, is the most practical and viable, taking into consideration financial costs as well as
environmental issues. Lack of proper decisions towards realisation of the waterway channel
through Vistula Spit, evidently means dependence of the entire lagoon region on the everchanging political affairs and its further political and social peripherisation.
Keywords: Vistula Lagoon, Szkarpawa channel, Baltic.
Wstęp
Połączenie portu Elbląg i Zalewu Wiślanego z Bałtykiem jest warunkiem
pełnego wykorzystania potencjału portu Elbląg oraz innych portów Zalewu.
Aby jednak tak się stało należy założyć, że połączenie to uzyska parametry, pozwalające na żeglugę statków morskich o nośności 3–3,5 tys. DWT
oraz następujących parametrach wymiarowych: zanurzenie do 4 m, długość
100–120 m, szerokość 20 m. Tak przyjęte wymiary typowego statku wymagają toru wodnego o głębokości 5 m. Przedstawione wyżej wielkości stanowią warunek zasadności całego przedsięwzięcia. Rezygnacja z ich osiągnięcia
oznacza pozostawienie status quo, co oznacza:
1) Port Elbląg pozostanie portem niewykorzystanym zdolnym obsługiwać
jedynie tabor śródlądowy oraz statki morskie o nośności do 400–600 DWT.
2) Port Elbląg i Zalew Wiślany będą niedostępne dla statków i łodzi sportowych innych niż polskie i rosyjskie. Obecna umowa z Federacją Rosyjską,
mimo formalnej możliwości, w praktyce zamyka Zalew Wiślany dla statków
bander trzecich1.
3) Port Elbląg pozostanie portem sezonowym, gdyż nie będzie możliwości łamania lodu, nawet dla przewozu ładunków, których gestorzy zechcieliby
ponieść stosowne koszty.
Zakładając potrzebę realizacji połączenia o podanych parametrach,
od z górą 20 lat prowadzone są studia nad jego wariantami. Od początku
rozpatrywane były warianty:
1
Należy dodać, że oficjalna gwarantowana w locji Federacji Rosyjskiej głębokość torów
wodnych na rosyjskiej części Zalewu od toru Cieśnina Piławska – Kaliningrad wynosi 1,8 m. Jest
to informacja nieprawdziwa, ale żaden armator nie zaryzykuje statku o większym zanurzeniu.
Ocena wariantów połączenia Zalewu Wiślanego z Bałtykiem…
11
a) szlak: rzeka Elbląg – Zalew Wiślany – Szkarpawa – Dolna Wisła – Martwa Wisła – Gdańsk;
a) szlak: rzeka Elbląg – Zalew Wiślany – Kanał przez Mierzeję Wiślaną –
Zatoka Gdańska.
Wszystkie studia wskazują na przewagę drugiego ze wskazanych wariantów. Ostatnie z takich studiów, Studium Wykonalności Budowy Kanału Żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną wykonane na zlecenie Urzędu Morskiego
w Gdyni w roku 2013 zawiera analizę omówionych poniżej opcji rozwiązań.
1. Opcja pierwsza
Pozostawienie dotychczasowych połączeń wodnych polskich portów
nad Zalewem Wiślanym z Morzem Bałtyckim za pomocą istniejących śródlądowych dróg wodnych w Delcie Wisły oraz toru wodnego przez rosyjską
część Zalewu Wiślanego i Cieśninę Pilawską dla jednostek pływających o zanurzeniach ograniczonych do 1,8 m, traktując tę opcję, jako tzw. stan zerowy.
Opcja ta generuje ograniczenie i stagnację gospodarczych efektów
ekonomicznych poprzez niewykorzystanie istniejącego potencjału techniczno-gospodarczego Morskiego Portu w Elblągu i pozostałych portów nad
Zalewem Wiślanym. Generuje także brak perspektyw rozwojowych tego
atrakcyjnego krajobrazowo i turystycznie regionu na niełatwy do określenia czas. Okres ten uzależniony jest głównie od trudnych do przewidzenia
decyzji rządowych władz rosyjskich, dotyczących możliwości i dostępności
szeroko rozumianej i swobodnej żeglugi transportowej, turystycznej i sportowej przez statki bandery polskiej i krajów trzecich. Sytuacja taka istotnie
ogranicza i uniemożliwia opracowywanie oraz realizację realnych bieżących
i długoterminowych (np. na kilka lat) prognoz rozwoju regionu.
2. Opcja druga
Udrożnienie istniejącej obecnie sieci śródlądowych dróg wodnych, łączących Zalew Wiślany oraz Morski Port w Elblągu z Zatoką Gdańską i Morzem
Bałtyckim, poprzez modernizację zapewniającą osiągnięcie parametrów
technicznych istniejącej sieci śródlądowych dróg wodnych, odpowiadających
wymiarom statku miarodajnego, podanym przez Zarząd Portu Morskiego
w Elblągu (L = 100 m, B = 20 m, H = 4 m).
12
Krzysztof Luks
Realizacja tej opcji dałaby możliwość wykorzystania aktualnego potencjału techniczno-gospodarczego i turystyczno-sportowego oraz dalszego rozwoju Portu Morskiego w Elblągu i pozostałych portów nad Zalewem Wiślanym.
Opcja ta mieści się tematycznie w zakresie Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” i w zakresie Strategii Rozwoju Transportu 2007–2013.
Schemat aktualnie istniejącej sieci śródlądowych dróg wodnych w analizowanym rejonie (określanej, jako tzw. Pętla Żuław) przedstawiono na rys. 1.
Obecnie istnieje następująca sieć dróg wodnych łączących Port w Elblągu
i porty Zalewu Wiślanego z Zatoką Gdańską i Morzem Bałtyckim: Port w Elblągu (8 km) – Kanał Jagielloński (5,8 km) – Nogat (11 km; klasa IV) – Szkarpawa (25,4 km; klasa II) – Wisła (4,6 km; klasa III) – Martwa Wisła (11,5 km;
klasa Vb) – Zatoka Gdańska.
Rys. 1. Schemat dróg wodnych Pętli Żuław [D15]
Źródło: Materiały Instytutu Morskiego.
13
Łączna długość wymienionych śródlądowych dróg wodnych wynosi
66,3 km. Zakres tej modernizacji wymaga:
• poszerzenia rzek i kanałów ze zmianą promieni łuków i obudową
brzegów,
• budowy 4 i przebudowy 2 mostów zwodzonych,
• przebudowy 2 śluz – Gdańska Głowa i Przegalina,
• zwiększenia światła przepływu pod trzema liniami energetycznymi WN.
Parametry eksploatacyjne
od I do V przedstawia tabela 1.
śródlądowych
dróg
wodnych
klasy
Tab. 1. Parametry eksploatacyjne śródlądowych dróg wodnych klasy I do V Lp.
Parametry
eksploatacyjne
Klasy/
jedn. miary
Kl.
Ia
Kl.
Ib
Kl.
II
Kl.
III
Kl.
IV
Kl.
Va
Kl.
Vb
1.0
Minimalne wymiary szlaku żeglownego w rzece:
1.1
Szerokość szlaku
żeglownego
M
15
20
30
40
40
50
50
1.2
Głębokość tranzytowa
M
1,2
1,6
1,8
1,8
2,8
2,8
2,8
1.3
Promień łuku osi szlaku
żeglownego
M
100
200
300
500
650
650
800
2.0
Minimalne wymiary kanału:
2.1
Szerokość szlaku
żeglownego
M
12
18
25
35
40
45
45
2.2
Najmniejsza głębokość
wody w kanale
M
1,5
2
2,2
2,5
3,5
3,5
3,5
2.3
Promień łuku osi szlaku
żeglownego
M
150
250
400
600
650
650
800
3.0
Minimalne wymiary śluz żeglownych:
3.1
Szerokość śluzy
M
3,3
5
9,6
9,6
12
12
12
3.2
Długość śluzy
M
25
42
65
72
120
120
187
3.3
Głębokość na progu
dolnym
M
1,5
2
2,2
2,5
3,5
4
4
Źródło: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 maja 2002 roku w sprawie klasyfikacji
śródlądowych dróg wodnych, Dz.U. z dnia 18 czerwca 2002 roku.
Realizacja tej opcji wymaga bardzo długiego czasu (szacunkowo 8–10 lat)
i wysokich nakładów finansowych. Wysokie też będą koszty eksploatacyjne
14
Krzysztof Luks
kilkudziesięciokilometrowego odcinka wodnej drogi śródlądowej (szacuje się
je rocznie na około 7–8 mln zł) nieporównywalnych z efektami ekonomicznymi, które przyniesie.
Długa na kilkadziesiąt kilometrów trasa żeglugowa i bardzo długi czas
płynięcia z Portu Elbląg lub z innych portów Zalewu Wiślanego do Zatoki
Gdańskiej, w porównaniu z odległością i czasem przepływu Kanałem Żeglugowym przez Mierzeję Wiślaną (opcja trzecia) nie przyniesie spodziewanych
efektów ekonomicznych.
Oznacza to, że opcja druga nie ma szans praktycznego zrealizowania
w ramach Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko”.
3. Opcja trzecia
Zbudowanie kanału żeglugowego o głębokości 5,0 m przez Mierzeję Wiślaną w polskiej części Mierzei oraz pogłębienie istniejących torów wodnych
na Zalewie Wiślanym i rzece Elbląg (do Portu Elbląg), umożliwiających docelowo dostępność do Portu Morskiego Elbląg statków o zanurzeniu do 4 m,
szerokości do 20 m i długości do 100 m podanych, jako miarodajne przez
Zarząd Portu Morskiego Elbląg (rys. 2).
Rysunek 2. Kanał Zatoka – Zalew
Źródło: Materiały Instytutu Morskiego.
15
Daje to możliwość nie tylko pełnego wykorzystania aktualnego potencjału techniczno-gospodarczego, lecz także pełną realizację opracowanych
perspektywicznych prognoz rozwoju Portu w Elblągu i pozostałych portów
nad Zalewem Wiślanym.
Opcja trzecia, wpisuje się w ideę i zakres Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” oraz w dwa cele horyzontalne tego programu:
• budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej, mającej
podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski,
• wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej,
a także w ideę i zakres Strategii Rozwoju Transportu 2007–2013 oraz w dwa
cele obejmujące:
• rozwój gałęzi transportu poprzez rozbudowę infrastruktury portów
morskich,
• poprawę stanu połączeń międzyregionalnych poprzez rozwój korytarzy morsko-rzecznych.
Należy dodać i wyraźnie podkreślić, że w przeciwieństwie do opcji drugiej, opcja trzecia jest możliwa do pełnego i praktycznego zrealizowania
w ciągu 4 lat (studium zakładało lata 2007–2013, co oczywiście już jest nierealne). Zakres prac budowlanych, realny czas ich wykonania oraz nakłady
finansowe na zrealizowanie opcji trzeciej są znacznie mniejsze niż w przypadku opcji drugiej2.
Niewiele też zmienia ewentualna zmiana opcji drugiej przez rezygnację z przejścia przez śluzę w Przegalinie na rzecz wyjścia na Bałtyk przez
Szkarpawę i Dolną Wisłę. Jakkolwiek odpadnie potrzeba modernizacji śluzy
w Przegalinie oraz toru wodnego Martwej Wisły to pozostanie konieczność
modernizacji 25,4 km Szkarpawy, w tym całkowita zmiana konstrukcji mostu
w Drewnicy i modernizacja śluzy w Gdańskiej Głowie. Co najbardziej istotne, zwłaszcza z punktu widzenia ochrony środowiska, szlak wodny Szkarpawy musiałby zostać pogłębiony do 5 m. Obecnie jest to droga wodna klasy
II, czyli o gwarantowanej głębokości tranzytowej rzędu 1,8 m. Konieczność
odłożenia tak dużej masy urobku pogłębiarskiego stwarza więc trudności
trudne do przezwyciężenia. Do tego dochodzi konieczność pogłębienia również ok. 15 km toru wodnego od stawy Elbląg do ujścia Szkarpawy. Przy czym
tor wodny od tejże stawy do projektowanego kanału przez Mierzeję Wiślaną
2
Studium Wykonalności Budowy Kanału przez Mierzeję Wiślaną, Gdańsk 2013, s. 81–84.
16
Krzysztof Luks
będzie miał ok. 8 km3. Biorąc powyższe pod uwagę, wypada za autorami Koreferatu do prognozy oddziaływania na środowisko programu wieloletniego
„Budowa drogi wodnej łączącej Zalew Wiślany z Zatoką Gdańską” (Gdynia
wrzesień 2012), przyjąć, że „poszerzenie i pogłębienie torów wodnych drogi
alternatywnej przez Szkarpawę i Wisłę będzie wiązało się z prowadzeniem
szeroko zakrojonych robót czerpalnych i przemieszczeń mas ziemnych oraz
budowę praktycznie nowych śluz i przepraw przez zmodernizowaną drogę
wodną” (s. 13). Wspomniane Studium wykonalności szacuje ilość urobku
z prac czerpalnych dla przebudowy tej drogi wodnej w celu uzyskania niezbędnych parametrów na ok. 11,5 mln m3.
Biorąc pod uwagę obecne zagospodarowanie terenów sąsiadujących
z drogą wodną Szkarpawy i Wisły (intensywne rolnictwo, turystyka, drobny przemysł), zawartość substancji organicznych i biogennych w osadach
rzecznych będzie raczej większa niż w osadach dennych Zalewu Wiślanego.
Przykładowo, zawartość materii organicznej w osadach Martwej Wisły wynosi 10,7–17,8%, a w osadach torów wodnych na Zalewie 5,4–9,4%4. W wyniku prac czerpalnych zostaną więc uwolnione duże ilości materii organicznej
i biogenów, które wraz z wodami Szkarpawy i częściowo Wisły Królewieckiej
w znacznej części zostaną przetransportowane wraz z nurtem do ujść tych
rzek w zachodniej części Zalewu Wiślanego.
Uwolnienie zanieczyszczeń z prac czerpalnych na Zalewie, prowadzonych w ramach budowy kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną, będzie
się odbywało na systematycznie przesuwanych odcinkach wzdłuż linii torów
wodnych, na rozległych powierzchniach Zalewu, na których stosunkowo
szybko zachodzi spadek stężenia zanieczyszczeń w miarę wzrostu odległości od źródła, w wyniku mieszania i rozcieńczania z dużymi masami wody.
W przypadku ujść rzek, będziemy mieć do czynienia praktycznie z punktowym zrzutem zanieczyszczeń przez cały okres czasu trwania prac refulacyjnych na trasie alternatywnej drogi wodnej na Szkarpawie, do śluzy Gdańska
Głowa. Może to spowodować znaczące i długotrwałe, negatywne oddziaływanie na jedne z najcenniejszych obszarów siedlisk i lęgów zachodniej części
3
Założono, że tor wodny od stawy Elbląg do portu Elbląg będzie musiał być pogłębiony
do 5 m w obu wariantach. Jednak głębokość tego toru waha się od 2,8 (zakładane już obecnie
pogłębienie odcinka krytycznego w ujściu rzeka Elbląg) do 4 m na rzece.
4
Zob. Koreferat do prognozy oddziaływania na środowisko programu wieloletniego:
„Budowa drogi wodnej łączącej Zalew Wiślany z Zatoką Gdańską”, Gdynia, wrzesień 2012,
s. 13.
17
Zalewu, praktycznie od Zatoki Kąckiej do ujścia rzeki Elbląg, w konsekwencji
mogące doprowadzić do trwałych zniekształceń i zniszczenia siedlisk szuwarowych i litoralowych w tym rejonie. Szczególnie narażone byłyby rejony
ujść rzek, w tym przede wszystkim rezerwat „Ujście Nogatu” i, w mniejszym
stopniu, projektowany rezerwat „Zatoka Kącka” oraz wartościowe fragmenty
obszarów Natura 2000: „Zalew Wiślany” (PLB280010) i „Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana” (PLH280007), w tym siedlisko priorytetowe: 1.150 laguny przybrzeżne (którym jest praktycznie cały Zalew). Negatywne oddziaływania na
te tereny mogą więc być, po dokładnej analizie, w istocie większe dla kanału
żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną.
Przebudowa śluz Gdańskiej Głowy i Przegaliny (opcjonalnie), budowa
toru wodnego na Wiśle oraz ich późniejsza eksploatacja może w istotny
sposób oddziaływać na cenne obszary lęgowe i siedliska w strefie brzegowej rzeki oraz w jej ujściu, obejmujące obszary Natura 2000: „Dolina Dolnej Wisły” (PLB040003), „Ujście Wisły” (PLB220004) i „Ostoja w Ujściu Wisły”
(PLH220044) oraz rezerwat ptasi „Mewia Łacha”. Szczególną uwagę należałoby zwrócić na procesy hydro- i litodynamiczne (głównie zmiana charakterystyki ruchu rumowiska dennego), zachodzące po pogłębieniu ujścia Wisły
i związane z tym ewentualne skutki, które mogłyby wpłynąć negatywnie na
piaszczyste łachy znajdujące się przy jej ujściu (np. erozja brzegów lub ich
przemieszczanie/zanikanie), na których znajdują się m.in. kolonie rybitw oraz
będące miejscem wypoczynku fok.
Ocenie powinno również podlegać miejsce i sposób zagospodarowania
refulatu z pogłębiania torów wodnych na rzekach i Zalewie oraz mas ziemnych z poszerzania koryt rzecznych. Ma to szczególne znaczenie w związku
z możliwością wymywania m.in. składników biogennych z wydobytych osadów i potencjalną możliwością zanieczyszczenia wód powierzchniowych lub
podziemnych. W przypadku toru wodnego na Zalewie, najbardziej prawdopodobnym rozwiązaniem jest budowa wysp, co skutkowałoby znaczącym,
negatywnym oddziaływaniem na siedlisko priorytetowe: 1.150 laguny przybrzeżne w stopniu znacznie większym, niż przy realizacji kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną w proponowanych wariantach „Skowronki” lub
„Nowy Świat” (ok. dwukrotnie mniejsze ilości urobku).
Można więc przypuszczać, że realizacja wariantu alternatywnego „Szkarpawa” może spowodować:
–– znaczące pogorszenie stanu rzadkich siedlisk ptaków, dla których
ochrony wyznaczono obszary Natura 2000 „Zalew Wiślany” (PLB280010)
18
Krzysztof Luks
i „Ujście Wisły” (PLB220004) oraz może wpłynąć znacząco negatywnie na
niektóre gatunki ptaków, dla których obszary te zostały wyznaczone;
–– częściową likwidację lub pogorszenie stanu siedlisk przyrodniczych,
dla których ochrony wyznaczono obszary Natura 2000: „Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana” (PLH280007) i „Ostoja w Ujściu Wisły” (PLH220044);
–– znaczące negatywne oddziaływanie na siedlisko priorytetowe: 1.150
laguny przybrzeżne oraz może spowodować znaczące, negatywne oddziaływanie lub likwidację części niektórych innych siedlisk;
–– znaczące oddziaływanie transgraniczne.
Charakter i wielkość oddziaływań dla wariantu alternatywnego wymaga
więc dogłębnej analizy.
Port w Elblągu jest portem morskim na Zalewie Wiślanym, którego granice od strony lądu zostały ustalone Zarządzeniem Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 12 maja 1994 r. (M.P. Nr 29, poz. 242). Usytuowanie
portu morskiego na rzece, w pewnej odległości od jej ujścia do morza jest
często spotykana – w Polsce są to porty w Szczecinie i Policach, a poza granicami kraju – np. port w Hamburgu. Obszary przyujściowe są często idealnym
miejscem dla portów, przystani i stoczni, ponieważ zapewniają niezbędne
schronienie dla statków oraz śródlądową drogę dostępu wzdłuż biegu głównych rzek.
Już w przeszłości, a dziś tym bardziej, wiele europejskich portów pełniło
rolę logistycznych węzłów obsługujących ładunki z całego świata. W ciągu
ostatnich 30. lat znacząco wzrosło znaczenie transportu morskiego. Prawdopodobnie ta tendencja utrzyma się w przyszłości. Komisja Europejska wspiera ten rodzaj transportu poprzez swoją politykę portową oraz promocję autostrad morskich i żeglugi morskiej bliskiego zasięgu. Zgodnie z założeniami,
port w Elblągu docelowo ma być morskim portem regionalnym, pełniącym
funkcje towarzyszące i uzupełniające dla portów trójmiejskich (będących
w sieci TEN-T i pełniących rolę hub`ow transportu multimodalnego), koncentrując się na obsłudze mniejszych przewoźników, głównie z rejonu Morza
Bałtyckiego. Nie wyklucza to jednak w przyszłości również obsługi transportów śródlądowymi drogami wodnymi. Aby uzyskać założony cel, drogi wodne prowadzące do portu muszą pozwalać na ruch statków o określonych parametrach, wynikających głównie z aktualnych uwarunkowań logistycznych
i ekonomicznych transportu morskiego oraz doświadczeń z funkcjonowania
portów podobnej wielkości.
19
Rozwiązanie, polegające na wykorzystaniu drogi wodnej przez Szkarpawę i Wisłę o długości ok. 52 km, umożliwi transport statkami dla głębokości
tranzytowej max 2,8 m5 oraz znacznie wydłuży czas transportu ze względu
na liczne przeszkody (mosty i śluzy). W chwili obecnej, warunki te spełnia
jedynie odcinek Martwej Wisły o długości ok. 11,5 km. Dodatkowo wystąpi większa emisja zanieczyszczeń, pochodzących ze spalania paliw, związana
z nieco dłuższą trasą oraz częstymi postojami.
Nie jest dostępna informacja, czy istnieje realna możliwość przebudowania tej drogi wodnej w celu uzyskania parametrów określonych w „Programie…”. W „Studium wykonalności…” szacuje się, że byłyby one ok. dwukrotnie wyższe, zarówno w kosztach inwestycyjnych, jak i eksploatacyjnych
od każdego z wariantów kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną.
Osiągnięcie tych parametrów jest więc praktycznie nierealne, ze względu
na olbrzymi zakres koniecznych prac. W projekcie „Pętla Żuławska” zakłada
się osiągnięcie co najmniej IV klasy drogi wodnej, o głębokości tranzytowej
2,8 m, a „Program…” zakłada ruch statków o zanurzeniu do 4 m, czyli prawie
dwukrotnie większym.
Dodatkowo zakładając, że możliwy byłby transport tą drogą mniejszymi jednostkami, ale ze zwiększoną częstotliwością, bardzo prawdopodobne
są utrudnienia komunikacyjne w ruchu drogowym (a nawet paraliż w okresie wakacyjnym) pomiędzy terenami położonymi po obydwu stronach drogi
wodnej. Związane by to było z częstym zamykaniem części dróg i/lub kierowaniem objazdami, w celu umożliwienia przepłynięcia jednostek wodnych,
co wiązałoby się ze zwiększoną emisją spalin i hałasu. Możliwa jest również
sytuacja odwrotna, w której wydłuża się czas transportu wodnego w związku
z koniecznością zapewnienia płynności ruchu drogowego. W obydwu przypadkach jest to sytuacja niekorzystna i mogąca potencjalnie powodować
zmniejszenie ruchu drogowego (np. odpływ potencjalnych zmotoryzowanych
turystów), albo ruchu towarowego i turystycznego wodami śródlądowymi.
W związku z powyższym praktycznie jedyną drogą wodną łączącą Port
Elbląg z Morzem Bałtyckim byłaby trasa przez Szkarpawę i Wisłę, niespełniająca założonych parametrów „Projektu…”, nawet po jej zmodernizowaniu
i faktyczną marginalizację Portu Elbląg i portów nadzalewowych. Wynika to
5
Najwyższa klasa drogi wodnej – Vb. Różnica między głębokością tranzytową a zanurzeniem statku lub zestawu powinna być wystarczająca dla zachowania bezpieczeństwa statku
i drogi wodnej.
20
Krzysztof Luks
z obecnych tendencji w transporcie morskim, dążących przede wszystkim
do ograniczenia kosztów eksploatacyjnych i preferujących przewozy większymi statkami. Potencjalni armatorzy zmierzający do Portu Elbląg drogą
morską, będąc zmuszonymi do częściowego odlichtowania (rozładowania)
statku, raczej z niego zrezygnują jako portu docelowego.
Wykorzystanie istniejących dogodnych połączeń drogowych Elbląga
z Trójmiastem i Kaliningradem, ale również z Warszawą modernizowaną drogą krajową nr 7, jest rozwiązaniem uzupełniającym obydwa wyżej wymienione
elementy wariantu alternatywnego, które może być brane pod uwagę również w przypadku kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną. Analogiczna
sytuacja występuje dla istniejących połączeń kolejowych oraz w przyszłości
śródlądowych dróg wodnych, jako szlaku transportu towarów dostarczonych
drogą morską i rozładowywanych w Porcie Elbląg do odbiorców w głębi kraju
lub w relacji odwrotnej. Będą więc stanowić przykład, preferowanego przez
Unię Europejską, transportu multimodalnego.
Podsumowanie
Podsumowując, realizacja wariantu alternatywnego „Szkarpawa” może
spowodować znaczące negatywne oddziaływanie na środowisko (w tym na
tereny prawnie chronione i obszary Natura 2000) w potencjalnie większym
stopniu i szerszym zakresie niż realizacja kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną w jednym z preferowanych wariantów: „Skowronki” lub „Nowy
Świat”, jednocześnie nie gwarantując osiągnięcia zamierzonych celów „Programu wieloletniego pod nazwą „Budowa drogi wodnej łączącej Zalew Wiślany z Zatoką Gdańską”6.
Interesującym przykładem, ze względu na pewne analogie do analizowanego projektu, jest przedsięwzięcie, które uzyskało pozytywną opinię Komisji Europejskiej na podstawie art. 6(4) dyrektywy „siedliskowej”, polegające
na pogłębieniu i poszerzeniu toru wodnego na Łabie, do portu w Hamburgu.
Głównym celem tego projektu jest umożliwienie obsługi przez port
w Hamburgu statków morskich o zanurzeniu 14,5 m, szerokości 46 m i długości 350 m. Wymagać to będzie pogłębienia i poszerzenia toru na długości
ok. 130 km – tj. od portu do ujścia rzeki. Przewidywana kubatura prac czer6
Koreferat, op. cit., s. 18.
21
palnych wyniesie ok. 42 mln m³, a w trakcie eksploatacji, ilość urobku z podczyszczania toru wzrośnie średniorocznie o ok. 10%.
Stwierdzono oddziaływanie projektu na 4 obszary sieci Natura 2000,
w tym szczególnie siedlisko 1.130 ujścia rzek oraz gatunek priorytetowy –
roślinę endemiczną Oenanthe conioides Lange. Przewidywane straty w siedliskach (tzw. virtual loss) oszacowano na 320,7 ha, co wpłynie znacząco na
integralność 3. obszarów sieci. W związku z powyższym, w celu spełnienia
wymogów art. 6(4) dyrektywy, przedstawiono m.in. 6 potencjalnych rozwiązań alternatywnych:
1) redukcja prędkości statków i użycie holowników;
2) budowa zapór z wrotami na Łabie i jej dopływach w celu podniesienia
poziomu wody;
3) międzynarodowa konwencja ograniczająca wymiary statków morskich;
4) ograniczenie wielkości statków wpływających do portu;
5) podział ładunków i kierunków transportu poprzez współpracę z niemieckimi portami;
6) częściowy rozładunek kontenerów w portach usytuowanych w dole
rzeki, poniżej Hamburga.
Trzy pierwsze odrzucono, jako nieefektywne lub nierealistyczne. Rozwiązanie 4) spowodowałoby niepowodzenie projektu ze względu na rachunek
zysków i strat (wnioskodawca już wcześniej ograniczył wymiary statków, które w pierwotnym założeniu miały mieć zanurzenie 15,5–16 m). Rozwiązania
5) i 6) zostały odrzucone, ze względu na długi czas trwania częściowego
rozładunku w portach, a niekorzystne warunki ekonomiczne mogłyby ograniczyć ruch statków do Hamburga, ponieważ port będzie postrzegany jako
nieatrakcyjny – ładunki byłyby rozładowywane całkowicie w portach alternatywnych.
Biorąc pod uwagę również wariant zerowy argumentowano więc,
że transport statkami jest generalnie jednym z najbardziej zalecanych, ze
względów ekonomicznych i ekologicznych. Wymiary statków i wolumen towarów, szczególnie w transporcie morskim, ciągle rosną i jeżeli tor wodny na
Łabie nie będzie dostosowywany do tych potrzeb, port w Hamburgu i cały
region przestanie być konkurencyjny. Właściwe organy doszły więc do wniosku, że proponowane rozwiązanie jest najbardziej zrównoważone pomiędzy
czynnikiem ekologicznym i ekonomicznym.
Na zakończenie warto wspomnieć o politycznym aspekcie budowy kanału przez Mierzeję Wiślaną. Nie chodzi przy tym o „wybijanie się Polski na
22
Krzysztof Luks
niepodległość.” Kanał przez Mierzeję Wiślaną jest gwarancją, że rząd rosyjski
nie zamknie swojej części Zalewu dla żeglugi, co dotyczy nie tylko firm polskich, ale również gospodarki obwodu kaliningradzkiego, z którą region ma
coraz żywsze kontakty, chociaż umowa o małym ruchu granicznym nie objęła morskich przejść granicznych, co może być wytłumaczone bezgraniczną
ignorancją polskich negocjatorów. Wariant „Szkarpawa” takich możliwości
nie stwarza.
Wszystko, co napisano wyżej jest znane od wielu lat, a jednak ilekroć zbliża się moment podjęcia decyzji o budowie kanału przez Mierzeję Wiślaną jak
diabeł z pudełka wyskakuje wariant „Szkarpawa”. Jednocześnie na Szkarpawie
buduje się most w Drewnicy wyraźnie utrudniający żeglugę nawet obecnie
eksploatowanych statków. I Wreszcie, kiedy na początku lat dziewięćdziesiątych Instytut Morski szacował koszty budowy Kanału doszedł do sumy
ok. 400 mln zł. Obecnie studium wykonalności szacuje je na 600 mln zł. Oto
cena zwłoki.
Bibliografia
Koreferat do prognozy oddziaływania na środowisko programu wieloletniego: „Budowa drogi
wodnej łączącej Zalew Wiślany z Zatoką Gdańską”, Gdynia, wrzesień 2012 r.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 maja 2002 roku w sprawie klasyfikacji śródlądowych
dróg wodnych, Dz.U. z dnia 18 czerwca 2002 roku
Studium Wykonalności Budowy Kanału przez Mierzeję Wiślaną, Gdańsk 2013.
ACTA ELBINGENSIA
2014, t. XXI, nr 2
Tadeusz Liziński*, Izabela Seredocha**, Anna Wróblewska***
PROBLEMY RYZYKA POWODZIOWEGO
NA ŻUŁAWACH DELTY WISŁY
Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie wybranych elementów teorii zarządzania
ryzykiem w kontekście ryzyka powodziowego na Żuławach delty Wisły. Żuławy są permanentnie zagrożone powodziami z racji dużego udziału terenów depresyjnych i przydepresyjnych
i związanych z nimi obwałowanych cieków wodnych. Na Żuławach delty Wisły wyodrębniono
trzy rodzaje ryzyka powodziowego: ryzyko od obwałowanych cieków i kanałów, ryzyko powodzi wewnątrzpolderowej oraz ryzyko „powodzi glebowej”. Obecnie w ograniczaniu ryzyka
powodziowego w delcie Wisły dominują rozwiązania techniczne (twarde). W przyszłości musi
zwiększyć się udział przedsięwzięć organizacyjno-planistycznych i edukacyjnych (miękkich).
Słowa kluczowe: ryzyko powodziowe, Żuławy delty Wisły, zarządzanie ryzykiem.
Synopsis: Flood risk problems in the Żuławy of Vistula delta
The aim of the article is to present selected elements of risk management theory in
the context of flood risk on the Żuławy of Vistula delta. Żuławy are permanently threatened
by floods due to the large share of land depression and near depression and related dammed
waterways. Three types of flood risk were identified on the Żuławy of Vistula delta: flood risk
from embanked water courses and canals, risk of inside-polder flood and risk of „soil flood”.
Actually technical solutions (hard) are dominated in reducing flood risk. In the future will have
to increase the share of organizational planning and educational projects.
Keywords: the risk of the flood, Żuławy of Vistula delta, risk management
*
Prof. ITP, dr hab. inż., Żuławski Ośrodek Badawczy, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy
w Elblągu.
**
Doktor, adiunkt w Katedrze Spraw Publicznych Wydziału Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.
***
Magister, Żuławski Ośrodek Badawczy, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Elblągu.
24
Wstęp
Powodzie są często traktowane jako kataklizmy o charakterze przyrodniczym, którym można zapobiegać głównie poprzez działania techniczne. Na
Żuławach sprowadza się to najczęściej do modernizacji i rozbudowy obwałowań, stacji pomp, sieci kanałów itp. Do chwili obecnej w ocenie ekonomicznej efektywności nakładów na osłonę przeciwpowodziową uwzględnia się
tylko korzyści, mające bezpośrednie powiązanie z kategoriami rynkowymi,
tj. straty w majątku, straty w produkcji i koszty akcji przeciwpowodziowej.
Powodzie i ograniczenia ich skutków mają nie tylko swój wymiar gospodarczy, ale także społeczny, w tym psychologiczny, edukacyjny w powiązaniu z systemem norm i standardów społecznych. Dyrektywa powodziowa UE nawiązuje w swoim układzie i treści do teorii zarządzania ryzykiem
z wykorzystaniem dorobku nauk technicznych, społecznych, ekonomicznych
i socjologicznych.
Celem artykułu jest przedstawienie pewnych elementów teorii zarządzania ryzykiem w kontekście ryzyka powodziowego na Żuławach delty Wisły.
Pragniemy także krótko przedstawić strukturę działań i przedsięwzięć w realizowanym obecnie programie ochrony przeciwpowodziowej Żuław.
Z tego celu wynika układ artykułu. W pierwszej kolejności przedstawiamy Żuławy delty Wisły jako region ryzyka powodziowego, a następnie krótko
omawiamy podstawowe kategorie ryzyka i składowe procesu zarządzania
ryzykiem. W dalszej części artykułu prezentujemy identyfikację i klasyfikację ryzyka powodziowego na Żuławach oraz krótki rys historyczny powodzi
w delcie Wisły. W końcowej części artykułu przedstawiamy główne działania
zawarte w Programie „Kompleksowe Zabezpieczenie Przeciwpowodziowe
Żuław do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)”. Praca jest zakończona
podsumowaniem i ogólnym wnioskiem.
1. Żuławy delty Wisły jako region ryzyka powodziowego
Żuławy Wiślane w regionalizacji fizycznogeograficznej Polski w układzie
dziesiętnym1 stanowią mezoregion (313.54), wchodzący w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie (313.5), podprowincji Pobrzeże Południowobałtyckie
(313.) i prowincji Niż Europejski (31.). Ze względu na warunki hydrologiczne
1
J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2002,, s. 450.
Problemy ryzyka powodziowego na Żuławach delty Wisły
25
Wisła i Nogat dzielą Żuławy na: Żuławy Gdańskie, Żuławy Wielkie i Żuławy
Elbląskie.
Żuławy Elbląskie to obszar ok. 48.130 ha (tab. 1), leżący na prawym brzegu rzeki Nogat i ograniczony ze wschodu Wysoczyzną Elbląską, od południa
Pojezierzem Iławskim, a od północy Zalewem Wiślanym. Teren jest odwadniany za pomocą stacji pomp obsługujących w większości małe poldery. Sieć
hydrograficzna Żuław Elbląskich należy do zlewni Zalewu Wiślanego i jeziora Druzno, połączonych rzeką Elbląg. Na Żuławach Elbląskich można wyodrębnić trzy układy polderowe: Zalewu Wiślanego, Fiszewki i jeziora Druzno.
Układy te obejmują 177,2 km rzek, 492,9 km kanałów, 381,1 km obwałowań
i 56 stacji pomp.
Żuławy Gdańskie rozciągają się na zachód od Wisły – od Tczewa do jej
ujścia. Zajmują powierzchnię ok. 39.130 ha. Podsystemy mechanicznego odwadniania (polderowe) obejmują tereny nizinne i depresyjne Żuław oraz część
terytorium miasta Gdańsk. Gospodarka wodna jest realizowana w układzie
składającym się z małych polderów i pompowni. Sieć hydrograficzna Żuław
Gdańskich leży w całości w dorzeczu Martwej Wisły.
Ogółem na Żuławach Gdańskich znajdują się następujące urządzenia
melioracji podstawowych, które jednocześnie pełniły funkcję urządzeń osłony przeciwpowodziowej:
• rzeki – 76,0 km,
• kanały – 347,3 km,
• wały przeciwpowodziowe – 183,2 km,
• stacje pomp – 27 szt.,
• budowle hydrotechniczne – 8 szt.
Żuławy Wielkie – obszarowo największe – zajmują powierzchnię
83.120 ha, są położone w środkowej części Żuław Wiślanych, w widłach Wisły
i Nogatu. Gospodarowanie na tym terenie odbywa się w układach wielkopolderowych, powstałych po komasacji małych polderów. Sieć hydrograficzna
Żuław Wielkich leży w całości w zlewisku Zalewu Wiślanego.
Na Żuławach Wielkich znajdują się następujące urządzenia melioracji
wodnych podstawowych, które stanowią jednocześnie urządzenia osłony
przeciwpowodziowej:
• rzeki – 78,5 km,
• kanały – 580,4 km
• wały przeciwpowodziowe – 152,4 km,
• stacje pomp – 11 szt.
26
Charakterystykę mechanicznego i grawitacyjnego odwadniania Żuław
z uwzględnieniem ich podziału geograficznego przedstawia tabela 1.
Tab. 1. Obszary odwadniane mechanicznie i grawitacyjnie na Żuławach
System melioracyjny
Podział
geograficzny
polderowy
(Żuławy Niskie)
grawitacyjny
(Żuławy Wysokie)
Powierzchnia
ogółem
liczba
pomp
ha
%
ha
%
ha
%
Żuławy Gdańskie
32
26 328
22
12 802
25
39 130
23
Żuławy Elbląskie
62
36 160
30
11 970
24
48 130
28
Żuławy Wielkie
Razem
%
9
57 472
48
25 648
51
83 120
49
103
119 960
100
50 420
100
170 380
100
70
30
100
Źródło: K. Cebulak, Zasady komasacji polderów i pompowni, [w:] Zasady modernizacji polderowych systemów melioracyjnych na Żuławach, IMUZ, Elbląg 1991, s. 57–88.
Pod względem topograficznym i wysokościowym Żuławy dzieli się na Niskie i Wysokie. Żuławy Niskie rozciągają się na północy delty Wisły. Obejmują
tereny depresyjne i przydepresyjne, położone od 2,10 m p.p.m. do 2,50 m
n.p.m. Ta część Żuław jest całkowicie spolderyzowana i jej istnienie oraz zagospodarowanie jest możliwe wyłącznie dzięki ciągłym zabiegom, obejmującym utrzymanie wałów i eksploatację pompowni oraz regulację warunków
wodnych na polderach.
Żuławy Wysokie obejmują południe delty Wisły i są położone od 2,50
do 10,0 m n.p.m. Na terenie tym występują małe spadki. Jest on wyposażony w rzadką sieć kanałów i rowów z naturalnym, grawitacyjnym odpływem
wody. Najwyżej położoną częścią Żuław Gdańskich (rzędna terenu od 2,5
do 5,0 m n.p.m.) są tzw. Żuławy Steblewskie. Na Żuławach Wielkich najwyżej
położone są Żuławy Malborskie (rzędna terenu od 2,5 do 10,0 m n.p.m.).
2. Kategoryzacja ryzyka
„Encyklopedia organizacji i zarządzania”2 podaje następujące definicje
niepewności i ryzyka:
• r y z y k o – „sytuacja, gdy co najmniej jeden z elementów składających się na nią nie jest znany, ale znane jest prawdopodobieństwo jego wy2
Encyklopedia organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa 1981, s. 672.
27
stąpienia (lub ich – jeżeli tych elementów jest więcej), prawdopodobieństwo
to może być albo wymierne, albo tylko odczuwane przez podejmującego
działanie (decyzję); warunki ryzyka występują tylko wtedy, kiedy istniejące
doświadczenia z przeszłości dotyczące podobnych zdarzeń można porównać
z obecną sytuacją; problemy występujące w sytuacji ryzyka można w przypadku wymierności jej elementów rozwiązywać, wykorzystując, np. rachunek
prawdopodobieństwa lub metody statystyczne”;
• n i e p e w n o ś ć – „sytuacja, gdy nie można określić, jakie elementy
(lub przynajmniej część z nich) składają się na nią, jaka jest ich wartość lub
jakie jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia; taka sytuacja często występuje w przypadku problemów, które nie pojawiły się w przeszłości, a charakteryzują się dużym stopniem złożoności”.
Badanie ryzyka jest szczególnie zaawansowane w działalności ubezpieczeniowej, która jest w całości uzasadniona jego występowaniem. Idea ubezpieczeń powstała w wyniku dążenia do ograniczenia lub wyłączenia skutków
zdarzeń losowych, występujących w postaci niszczącego oddziaływania sił
przyrody lub będących wynikiem działalności ludzi. Te zdarzenia losowe są
konsekwencją istnienia ryzyka. Towarzystwa ubezpieczeniowe łagodzą lub
likwidują niepomyślne skutki zdarzeń losowych przez rozłożenie ich ciężaru
na wiele jednostek, którym takie zdarzenia zagrażają. Realizują to zadanie
przez przejmowanie od klientów, w całości lub w części, ryzyka za odpowiednią cenę zwaną składką i następnie przez wypłatę stosownych odszkodowań
w przypadku realizacji danego ryzyka3.
W ryzyku ubezpieczeniowym wyróżnia się dwa główne czynniki, tzw. faktory ryzyka4:
–– niebezpieczeństwo,
–– hazard.
Niebezpieczeństwo jest identyfikowane z przyczyną i źródłem straty,
a jego cechą, wg Montkiewicza5, są następujące relacje czasowe:
–– niebezpieczeństwo potencjalne,
3
T. Liziński, Problemy zarządzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na
przykładzie delty Wisły. Wydawnictwo IMUZ, Rozprawy Naukowe i Monografie Nr 21, s. 171.
4
A. Śliwiński, Ryzyko ubezpieczeniowe taryfy – budowa i optymalizacja, Wyd. Poltext, Warszawa 2002, s. 272.
5
J. Montkiewicz, Podstawy ubezpieczeń, t. 1: Mechanizmy i funkcje, Poltext, Warszawa,
2005, s. 401.
28
–– akt (realizacja niebezpieczeństwa),
–– efekt (skutki niebezpieczeństwa).
Hazard, jako drugi czynnik ryzyka ubezpieczeniowego, wpływa na wielkość strat wynikających z efektu realizacji niebezpieczeństwa. W teorii ryzyka
ubezpieczeniowego hazard jest utożsamiany z okolicznościami wpływającymi na akt realizacji niebezpieczeństwa. Wyróżnia się kilka kategorii hazardu6:
–– hazard fizyczny,
–– hazard moralny,
–– hazard duchowy.
Hazard fizyczny grupuje cechy fizyczne możliwe do rozpoznania i diagnozy, mające wpływ na powstanie i nasilenie przyczyn strat. Mogą to być
cechy konstrukcyjne obiektów, ich stan techniczny lub lokalizacja, np. stan
techniczny urządzeń polderowych.
Hazard moralny stanowi zespół warunków podmiotowych danej osoby, wyrażających się w negatywnych tendencjach charakterologicznych czy
osobowościowych, takich jak: nieuczciwość lub skłonność do defraudacji.
Hazard moralny jest trudny do rozpoznania, może być jednak eliminowany
przez środki prawne i techniczno-ubezpieczeniowe.
Hazard duchowy jest związany z negatywną reakcją ubezpieczonego na
fakt posiadania ochrony ubezpieczeniowej. W odróżnieniu od hazardu moralnego jego cechy ujawniają się w momencie zawarcia umowy ubezpieczeniowej. Jego przykładem może być mniejsza dbałość o bezpieczeństwo obiektu.
W zależności od ilości i jakości informacji (prawdopodobieństwa pojawienia się ryzyka) mówi się o stopniach ryzyka oraz określa jego klasy7:
–– ryzyko normalne – takie, które trzeba podjąć, bo jest ono naturalne dla
procesów gospodarczych;
–– ryzyko dopuszczalne, takie, na które możemy sobie pozwolić;
–– ryzyko niedopuszczalne – przekraczające poziom dopuszczalny;
–– ryzyko niezbędne – takie, na które nie można sobie nie pozwolić.
Powyższy podział wynikający z prawdopodobieństwa pojawienia się ryzyka wydaje się niewystarczający do jego oceny. O charakterze każdego rodzaju ryzyka decydują trzy podstawowe składniki8:
6
A. Śliwiński, Ryzyko ubezpieczeniowe taryfy – budowa i optymalizacja, Wyd. Poltext, Warszawa 2002, s. 272.
7
J. Bizon-Górecka., Inżynieria niezawodności i ryzyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem,
Ofic. Wydaw. Ośr. Post. Organiz., Bydgoszcz 2001, s. 152.
8
C.L. Pritchard, Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, WIG – PRESS Warszawa 2002, s. 7–45.
29
–– zdarzenie,
–– prawdopodobieństwo zdarzenia,
–– skutki (dotkliwości) zdarzenia.
Ustalenie poziomu ryzyka w organizacji projektu, czy innym działaniu,
nie budzi większego sprzeciwu, jeżeli zmienną kwalifikuje się w następujący
sposób:
–– małe prawdopodobieństwo oraz niezbyt dotkliwe skutki oznaczają
małe ryzyko;
–– duże prawdopodobieństwo oraz bardzo dotkliwe skutki oznaczają
duże ryzyko;
–– duże prawdopodobieństwo niezbyt dotkliwych skutków oznacza małe
ryzyko (dla ostatecznego powodzenia projektu).
Przedstawione powyżej kategorie i rodzaje ryzyka mogą występować na
obszarach polderowych i mogą być przydatne do ich bardziej szczegółowej
identyfikacji. Biorąc pod uwagę specyfikę obszarów polderowych za szczególnie ważny i przydatny dla nich uznajemy dorobek zarządzania ryzykiem
w zakresie jego:
–– identyfikacji,
–– klasyfikacji,
–– pomiaru,
–– metod reagowania na nie.
3. Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka powodziowego
na Żuławach delty Wisły
Korzystając z analizy pojęcia ryzyka i jego kategorii, ryzyko polderowe
można zdefiniować jako możliwość wystąpienia strat w wyniku niekorzystnych warunków meteorologicznych (hydrometeorologicznych) na specyficznym – pod względem hydrograficznym i glebowym – obszarze Żuław delty
Wisły. Straty mogą dotyczyć istnienia przestrzeni polderowej jako przestrzeni
zagospodarowanej oraz lokalnych zasobów naturalnych i antropogenicznych, a także realizowanej tu produkcji. Mogą też być skutkiem specyficznych
powodzi lub nadmiernego uwilgotnienia gleb żuławskich. Zidentyfikowanie
nośników ryzyka żuławskiego wymaga dokładniejszego rozpoznania przyczyn oraz źródeł powodzi i podtopień9.
9
przykładzie delty Wisły. Wydawnictwo IMUZ, Rozprawy Naukowe i Monografie Nr 21, s. 171.
30
W „Słowniku języka polskiego”10 powódź jest zdefiniowana jako zalanie
przez wodę terenów nisko położonych, zwykle nadbrzeżnych, głównie w wyniku wezbrania rzeki, powodujące znaczne szkody gospodarcze i społeczne.
Podobnie jest określana powódź w „Wielkiej encyklopedii powszechnej”11, ale
jej opis jest poszerzany o przyczyny wezbrań. Powodzie na obszarze Polski ze
względu na przyczynę dzielimy na: roztopowe (wiosenne), opadowe (letnie),
sztormowe ( jesienno-zimowe) i zatorowe (zimowe). Jako obszary zagrożone powodziami sztormowymi encyklopedia wymienia Żuławy i ujścia rzek
przymorskich. W międzynarodowym słowniku hydrologicznym powódź (ang.
flooding, innudation) jest to wylanie się wody poza normalne granice koryta
rzeki, powodujące straty gospodarcze12.
Przestrzeń żuławska jest w części przestrzenią depresyjną i przydepresyjną z obwałowanymi rzekami, kanałami i zbiornikami wodnymi utrzymującymi
okresowo lub stale poziom lustra wody powyżej rzędnych terenu. Na Żuławach delty Wisły definiuje się więc powódź jako zalanie terenu na zawalu,
głównie wskutek przerwania wału przeciwpowodziowego13. W przypadku
tego rodzaju powodzi nośnikiem ryzyka są obwałowania przeciwpowodziowe, a ściślej ich parametry techniczne. Cechą powodzi żuławskich jest to,
że woda po przerwaniu wału nie wraca w całości do cieku lub źródła, nawet po opadnięciu spiętrzenia czy przejściu fali powodziowej. Wynika z tego,
że zasypywanie przerw w wałach w pierwszej fazie akcji powodziowej jest
możliwe tylko z wody lub powietrza. Jest też konieczne wypompowywanie
wody z terenów położonych niżej niż otaczające je obwałowane cieki i zbiorniki wodne. Z tej przyczyny zalanie terenów depresyjnych, z których woda
nie odpływa samoistnie, proponuje się nazywać nie powodzią, lecz topielą14.
Wały przeciwpowodziowe jakkolwiek są nośnikami ryzyka, to jednak
same w sobie nie stanowią zagrożenia. Źródłami zagrożenia powodziowego
są wody, przed którymi obwałowania chronią obszary depresyjne i przydepresyjne, a więc obwałowane akweny, rzeki i kanały. Należy zaznaczyć, że nie
generują one zagrożeń stałych i o takim samym natężeniu. Poziom zagrożeSłownik języka polskiego, t. 2, PWN, Warszawa 1979, s. 1088.
Wielka encyklopedia powszechna, t. 9, PWN, Warszawa 1966, s. 856.
12
Międzynarodowy słownik hydrologiczny, PWN, Warszawa 2001, s. 252.
13
Kompleksowy regionalny program ochrony przeciwpowodziowej doliny rzeki Wisły,
RZGW, Gdańsk 1999, s. 121.
14
Kompleksowy regionalny program ochrony przeciwpowodziowej Żuław Elbląskich
i nizinno-depresyjnej części Elbląga, Żuławski Ośr. Bad. IMUZ, Elbląg 2001, s. 68.
10
11
31
nia zależy od stanu wód w obwałowanych ciekach i zbiornikach oraz od relacji między tym stanem a parametrami technicznymi obwałowań. Poziom
zagrożenia wynika więc z układu przyrodniczo-technicznego i zależy od obydwu elementów tego układu, przy czym za wiodące należy uznać przyczyny techniczne, czyli same obwałowania. Losowy charakter wezbrań wody
w ciekach przyjmuje się za stan naturalny w przyrodzie, a decydując się na
zagospodarowanie obszarów depresyjnych i przydepresyjnych chronionych
obwałowaniami trzeba te obwałowania traktować dwojako: jako urządzenia
ochronne, ale i nośnik zagrożenia. Tak samo należy traktować inne urządzenia polderowe, jak: pompownie, kanały, śluzy itp.
Naturalnymi, a dokładniej hydrometeorologicznymi przyczynami kształtowania wezbrań mogą być: wiatry, układy niżowe, spiętrzenia sztormowe,
deszcze, gwałtowne topnienie śniegu, zatory lodowe. Bardzo często różne
przyczyny zagrożeń występują jednocześnie. Rośnie wtedy poziom zagrożenia i prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi.
Źródła zagrożenia (obwałowane cieki i akweny) w wielu wypadkach są ze
sobą powiązane. Zagrożenie wygenerowane przez pojedyncze lub nakładające się na siebie czynniki hydrometeorologiczne może być przenoszone po
połączonych ciekach Żuław.
W systematyce zagrożeń powodziowych i powodzi wymienia się też
zjawiska wewnątrzpolderowe, które są spowodowane dużymi opadami
(nawalnymi, rozlewnymi) lub gwałtownym topnieniem śniegu połączonym
z opadami15. Spływy wody do pompowni przekraczają wtedy ich wydajność.
Powódź wewnątrzpolderowa może też być skutkiem awarii stacji pomp lub
ich zasilania, a także złego stanu sieci rowów i kanałów, który nie zapewnia
sprawnego spływu wód do pompowni. Źródłem ryzyka w przypadku tego
typu powodzi jest sama przestrzeń polderowa wymagająca mechanicznego
odwadniania, a urządzenia polderowe jawią się jako jego nośnik.
Cechą charakterystyczną rolniczej przestrzeni produkcyjnej Żuław są też
potencjalne straty w rolnictwie, wynikające z reakcji mad na opady (powódź
glebowa). Wyraża się to głównie spadkiem plonów, zakłóceniem terminów
agrotechnicznych, ale także stratami finansowymi, wynikającymi ze zwiększonych nakładów na prace polowe wykonywane poza stanem optymalnej ob15
W. Mioduszewski, Metody ochrony przeciwpowodziowej ze szczególnym uwzględnieniem
Żuław, [w:] Żuławy Elbląskie. Zabezpieczenie przeciwpowodziowe i uwarunkowania rozwoju.
Mater. konf. Zarz. Woj. Warmińsko-Mazurskiego, Elbląg, ŻOB IMUZ, Olsztyn 2001, WFOŚiGW,
s. 1–15.
32
rabialności gleb. Dotyczy to zarówno obszarów odwadnianych grawitacyjnie,
jak i mechanicznie. Źródłem ryzyka są tu gleby polderowe, a jego nośnikiem
ich właściwości fizyczne, zwłaszcza wrażliwość na nadmierne uwilgotnienie.
Specyficzne warunki polderowe, z perspektywy zarządzania ryzykiem,
można więc przedstawić w trzech płaszczyznach: ryzyka powodzi od obwałowanych cieków, ryzyka powodzi wewnątrzpolderowej i ryzyka powodzi glebowej (rys. 1).
W ujęciu zasobowym i strumieniowym można przyjąć, że straty powodziowe mogą wystąpić w trzech obszarach:
1) życia ludzkiego (kapitał ludzki),
2) zasobów kapitału antropogenicznego i naturalnego,
3) działalności produkcyjnej i usługowej.
Zasoby kapitału antropogenicznego, czyli wytworzonego przez człowieka, można uszczegółowić zgodnie z powszechnie stosowaną klasyfikacją
środków trwałych (KST). Szacowanie potencjalnych strat musi obejmować
wartość majątku na danym terenie i ustalenie współczynnika strat powodziowych dla każdej wyodrębnionej grupy środków trwałych16.
Wśród strat w działalności produkcyjnej szczególnie ważne i jednocześnie złożone są straty w sferze działalności rolniczej. Mogą one dotyczyć, zarówno produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej. W ujęciu ekonomicznym wynikają
one zwykle ze zmniejszenia wartości produkcji lub większych kosztów jej uzyskania albo obu tych czynników jednocześnie. Mogą one wystąpić również
w innych gałęziach wytwórczych, które można identyfikować i analizować
według europejskiej klasyfikacji działalności (EKD).
Uzasadnioną wydaje się także klasyfikacja strat powodziowych oparta na
nieco szerszym rozumieniu zasobów i ich użyteczności. Nawiązuje ona w jakimś stopniu do koncepcji zrównoważonego rozwoju i obejmuje następujące
rodzaje strat:
–– materialne,
–– czasu,
–– psychiczne,
–– środowiskowe (ekologiczne)17.
H. Manteuffel, Ekonomiczna ocena koncepcji zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej
Żuław Wiślanych. Falenty: IMUZ 1984, maszynopis, s. 73.
17
T. Liziński, Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka polderowego na przykładzie delty Wisły.
Woda Środ. Obsz. Wiej. t. 6 z. 2 (18), Falenty 2006.s. 213–229.
16

Z a t o r y
 R o z t o p y

O p a d y
Rys. 1. Schemat powstawania ryzyka polderowego w delcie Wisły
Źródło: opracowanie własne
Ryzyko „powodzi glebowej”
Gleby polderowe
(źródło ryzyka)
Właściwości fizyczne gleb – reakcja na
nadmierne uwilgotnienie (nośnik ryzyka)
Osobne lub nakładające się czynniki hydrometeorologiczne
W i a t r y
Przestrzeń polderowa
(źródło ryzyka)
Obwałowane akweny i cieki
(źródła ryzyka)
Przyczyny
zagrożenia
Urządzenia polderowe (nośnik ryzyka)
Ryzyko powodzi
wewnątrzpolderowej
Przyczyny
zagrożenia
Obwałowania (nośnik ryzyka)
Ryzyko powodzi od
obwałowanych
cieków i kanałów
Przyczyny
zagrożenia
RYZYKO POLDEROWE W DELCIE WISŁY
33
34
Straty materialne można traktować jako tożsame ze stratami w zasobach
kapitału antropogenicznego i naturalnego. Straty czasu mogą przejawiać się
w dwóch zasadniczych formach: pierwsza wynika z konieczności prowadzenia akcji przeciwpowodziowej i usuwania skutków powodzi, druga związana
jest głównie z powodziami wewnątrzpolderowymi lub tylko „glebowymi”,
które ograniczają możliwość wykonywania prac polowych, między innymi na
skutek specyficznych właściwości gleb. Straty czasu w pierwszym przypadku
można oszacować jako straty, wynikające z przerwania lub ograniczenia procesów produkcyjnych. W drugim przypadku kalkulacja jest bardziej złożona
i wymaga długiego okresu zbierania informacji pierwotnych, czyli pochodzących z bezpośrednich pomiarów i obserwacji.
Należy przyjąć, że obszary polderowe są środowiskiem przetworzonym,
czyli dostosowanym do potrzeb człowieka z zachowaniem wybranych funkcji
przyrodniczych. Straty w zasobach i funkcjach przyrodniczych, tzw. środowiskowe, mogą być wyceniane metodami stosowanymi w ekonomice środowiska i zasobów naturalnych. Niektóre z tych metod, np. metodę wyceny
warunkowej lub cen hedonicznych, można stosować również do wyceny strat
psychicznych. Za uzasadnione należy przyjąć założenie, że wartością jest poczucie bezpieczeństwa u osób zagrożonych powodzią. Utrata poczucia bezpieczeństwa lub jego ograniczenie jest stratą psychiczną. Wartość poczucia
bezpieczeństwa nie ma ceny rynkowej, można ją jednak wycenić, posługując
się wymienionymi metodami18.
4. Powodzie na Żuławach delty Wisły
Na Żuławach Wiślanych szczególnie wiek XVIII/XIX obfitował w katastrofalne w swych skutkach powodzie, spowodowane częstym przerywaniem
wałów, które zwykle zdążano naprawić bez zmian w ich konstrukcji i bez dodatkowego wzmocnienia czy zmiany rozstawu przed następnym większym
wezbraniem19.
18
T. Liziński, Problemy oceny ekonomicznej melioracji polderowych. W: Problemy i metody
oceny ekonomicznej i ekonomiczno-ekologicznej przedsięwzięć melioracyjnych. Bibl. Wiad.
IMUZ 94, Falenty 2000, s. 68–76.
19
Program: Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030
(z uwzględnieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030, KZGW, RZGW, Gdańsk
2010, s. 227.
35
Tab. 2. Zestawienie częstości przerwań wałów Wisły na odcinku pomorskim
wraz z jej ujściowymi ramionami w poszczególnych stuleciach od XIV do XX wieku
Liczba lat, w których wystąpiło przerwania wałów
Wiek
Na Wiśle
na Szkarpawie
na Nogacie
niepodzielonej
podzielonej
Gdańskiej
XIV
3
2
1
–
2
XV
2
8
2
–
16
XVI
4
11
3
–
3
XVII
–
6
–
6
26
XVIII
10
1
1
9
20
XIX
2
8
4
1
20
XX
–
2
–
–
–
21
38
11
16
87
Suma
Źródło: zestawienie według J. Makowskiego (1997), uzupełnione i zmienione przez K. Cebulaka (2001), Program: Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku
2030 (z uwzględnieniem etapu 2015) zwany „Programem Żuławskim – 2030, KZGW, RZGW,
Gdańsk 2010, s. 227.
Pierwsza wielka powódź wystąpiła w 1813 r., kiedy podczas wojen napoleońskich, w czasie oblężenia Gdańska przez Prusaków i Rosjan, zostały celowo przerwane wały wiślane w okresie przepływu wielkiej wody i na kilka lat
zalano Żuławy Gdańskie. Powódź, która pojawiła się w roku 1829 objęła swym
zasięgiem niziny całej Wisły Pomorskiej, z wyjątkiem Żuław Malborskich i Elbląskich. Wystąpiła ona po bardzo mroźnej, długotrwałej i obfitej w opady
śniegu zimie. Odwilż tamtego roku wystąpiła ze znacznym opóźnieniem, dlatego przebieg roztopów i przybór wód następował wyjątkowo gwałtownie.
W dniu 9 kwietnia doszło do przerwania wału Wisły w miejscowości Ptaszniki
i w pobliżu miejscowości Giemlice, na łącznej długości 375 m. Ta najtragiczniejsza w swych skutkach w historii Gdańska powódź spowodowała zalanie
47 wsi. Pod wodą znalazło się około 340 km2 powierzchni Żuław Gdańskich,
które w tym czasie zamieszkiwało około 16.700 mieszkańców. Większość
z nich (około 11 tysięcy osób) pozostała bez dachu nad głową. Zatopionych
zostało 6 tysięcy sztuk bydła i prawie cały drobny inwentarz. Zniszczeniu
uległ również cały system odwadniający: rowy, kanały i pompownie.
Ciężka klęska powodziowa wystąpiła również w 1840 r. w wyniku utworzenia się zatoru lodowego w rejonie Wiślinki. Spiętrzone wody przerwały
wtedy pasmo wydm nadbrzeżnych, tworząc nowe ujście zwane dziś Wisłą
Śmiałą. W XIX wieku wystąpił jeszcze szereg powodzi zatorowych. W wyniku
36
tego w 1895 r. podjęto decyzję o wykonaniu przekopu, odcinając śluzami
jednocześnie Wisłę Gdańską (obecnie zwana Martwą Wisłą) w Przegalinie,
Szkarpawę w Gdańskiej Głowie i Nogat w Białej Górze. W ten sposób uniknięto dalszych powodzi od koryta Wisły na Żuławach Gdańskich.
Powódź w 1855 r. również objęła swoim zasięgiem niziny całej Wisły
Pomorskiej z wyjątkiem Żuław Gdańskich i Elbląskich. Wystąpiła także po
bardzo mroźnej, długotrwałej i obfitej w opady śniegu zimie, w czasie której Wisłę pokryła gruba pokrywa lodowa dochodząca do 90 cm grubości,
a zaśnieżone drogi na Żuławach Wiślanych przez wiele tygodni pozostawały
nieprzejezdne. Odwilż tego roku, podobnie jak w 1829 r., następowała ze
znacznym opóźnieniem (na Żuławach Wiślanych dopiero nocą z 26/27 marca), dlatego należało się spodziewać, że przebieg roztopów i przybór wód
w Wiśle następować będzie wyjątkowo gwałtownie.
Kolejna wielka powódź XIX wieku wystąpiła wiosną 1888 r., zalaniu uległa wówczas Nizina Otorowska, część Niziny Świeckiej koło Świecia i część
Niziny Sartowsko-Nowskiej naprzeciw Grudziądza. Najtragiczniejsze jednak
skutki tej powodzi wystąpiły na Żuławach Elbląskich, niejako dla podkreślenia, że największego pogwałcenia praw natury (przy spływie wód i lodów)
na Dolnej Wiśle dokonano, przekopując Wielką Kępę tarasu zalewowego
koło Białej Góry, przez co sztucznie stworzono niekorzystne, trwałe połączenie Wisły i Nogatu. Wskazało to także, co należy uczynić, by powrócić
do bezpiecznych naturalnych warunków spływu sprzed 335 lat (odciąć Nogat
od pochodu lodów i wielkich wód Wisły).
W wyniku powodzi w 1945 r. zatopienie Żuław spowodowano przerwaniem wałów Wisły przez cofające się wojska niemieckie, objęło ono całą nizinno-depresyjną część Żuław Gdańskich, Żuław Wielkich i Żuław Elbląskich.
Powódź ta spowodowała zalanie i zapiaszczenie około 100 tys. ha żyznych
gruntów, zniszczenie większości urządzeń melioracyjnych i technicznych.
Osuszenie tych terenów trwało prawie 4 lata.
W styczniu 1983 roku doszło do rzadko spotykanego przyboru wód Bałtyku, co w połączeniu z silnym sztormem przy niekorzystnym kierunku wiatru
doprowadziło do podniesienia się poziomu wód Zalewu Wiślanego w rejonie
ujścia Nogatu i rzeki Elbląg do rzędnych, odpowiadających w przybliżeniu wodzie 100-letniej. W nocy z 19 na 20 stycznia nastąpiło przerwanie Wału Północnego i Wału Wschodniego. Powstała wyrwa o szerokości około 150 m w Wale
Północnym i szereg mniejszych wyrw w Wale Wschodnim o łącznej szerokości
około 420 m. Ogólna szerokość przelewu w końcowej fazie wynosiła około
37
570 m. Woda przedostawała się na Wyspę Nowakowską również przez koronę
wału, której rzędne na obniżonych odcinkach wynosiły 6,30–6,40 m.
Poważne zagrożenie powodziowe na Żuławach Gdańskich wystąpiło
w 2001 r. w wyniku intensywnego opadu deszczu silnie skoncentrowanego na zurbanizowanym obszarze zlewni Kanału Raduni. Miało ono zupełnie
inny charakter niż poprzednie powodzie. W 2001 r. w wyniku 80 mm opadu
w ciągu 4 godzin dopływ ze wzgórz morenowych spowodował taki przepływ
w Kanale Raduni, że woda przelała się przez jego prawobrzeżny wał i przerwała go w 5 miejscach, powodując zalanie niżej położonych dzielnic po
prawej stronie Traktu Św. Wojciecha.
Kolejna powódź, która dotknęła tereny przymorskie w dniach 13–
15.10.2009 r., była typową powodzią sztormową. Przyczyną jej powstania był
wzrost poziomu wód przybrzeżnych, generowany silnym sztormowym wiatrem dolądowym i oddziaływujący na wody przejściowe.
W okresie bezpośrednio poprzedzającym powódź, stan wód na rzekach,
na terenach objętych powodzią, układał się w strefie stanów średnich i niskich, Wisłą nie przemieszczała się fala powodziowa, nie wystąpiły roztopy, a zanotowane opady były zbyt słabe, by spowodować wzrost poziomu
wody w rzekach. Pomimo takich dogodnych uwarunkowań dla hydrologii
śródlądowej, powódź sztormowa z października 2009 spowodowała olbrzymie straty, sięgające daleko w głąb lądu na skutek cofki, zaś na części Żuław
doprowadziła do ewakuacji ludności. Podczas powodzi na 2 posterunkach
poziom wody przekroczył poziom wód 200-letnich. W czasie powodzi ewakuowano 100 osób zamieszkujących Wyspę Nowakowską. Skutki powodzi
odczuło kilka miejscowości, między innymi: Nowy Dwór Gdański, Kąty Rybackie, Rubno, Elbląg i Gdańsk20.
5. Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław
do 2030 roku (z uwzględnieniem etapu 2015)
Głównym celem programu pn. Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław do 2030 roku jest zwiększenie skuteczności ochrony przeciwpowodziowej wpływającej bezpośrednio na wzrost potencjału dla zrównoważonego rozwoju Żuław Wiślanych. Jego realizacja następować będzie
poprzez:
20
Program: Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław…, op. cit., s. 227.
38
• poprawę rozpoznania zagrożenia powodziowego i możliwości przeciwdziałania mu, przy wykorzystaniu najlepszych dostępnych technologii
i narzędzi oraz zgodnie z wymaganiami prawodawstwa wspólnotowego
i krajowego;
• zwiększenie znaczenia „naturalnych” metod ochrony przeciwpowodziowej;
• zwiększenie świadomości społeczności lokalnych oraz przedstawicieli
administracji i instytucji w zakresie zagrożenia powodziowego i przeciwdziałania jego występowaniu;
• poprawę struktur organizacyjnych ochrony przeciwpowodziowej i zarządzania ryzykiem powodziowym na szczeblu regionalnym i lokalnym;
• przebudowę, odbudowę i budowę przeciwpowodziowych urządzeń
technicznych21.
W ramach Projektu Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej realizuje 6
zadań:
1) przebudowa ujścia Wisły,
2) odbudowa ostróg na Wiśle,
3) przebudowa koryta rzeki Motława,
4) przebudowa koryta rzeki Wąska,
5) przebudowa koryta rzeki Dzierzgoń,
6) system monitoringu ryzyka powodziowego.
W wyniku realizacji przedmiotowego Projektu Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku planuje uzyskać następujące wskaźniki produktu:
–– odbudowę wałów przeciwpowodziowych – 6 odcinków o łącznej długości 44,53 km
–– przebudowę stacji pomp – 18 szt.
–– budowę nowej stacji pomp – 1 szt.
Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu realizuje w ramach Programu następujące zadania:
1. przebudowa wałów przeciwpowodziowych 31.4 km, w tym:
–– wały czołowe jeziora Drużno 7 odcinków
–– wały rzeki Wąskiej – 4 odcinki
–– wały rzeki Elbląg – 2 odcinki
2. odbudowa koryta rzeki Babica – 0,3 km
–– likwidacja kolektora – rurociągu
21
Ibidem.
39
3. przebudowa stacji pomp – szt. 10
4. budowa stacji pomp – szt. 1
–– połączenie polderów, likwidacja 1 stacji pomp.
W powiecie gdańskim w ramach Projektu wykonana zostanie kompleksowa przebudowa Kanału Raduni na odcinku od granicy miasta Gdańska (km
9+815) do mostu przy ulicy Raciborskiego (km 11+573). Zakres rzeczowy
projektu obejmuje m.in. poszerzenie i umocnienia brzegów Kanału Raduni, uszczelnienie obwałowania, podwyższenie i poszerzenie korony obwałowania, przebudowę i likwidację istniejących wylotów kanalizacji deszczowej.
Realizacja projektu będzie miała wpływ na zwiększenie bezpieczeństwa powodziowego terenu powiatu gdańskiego, przede wszystkim miasta i gminy
Pruszcz Gdański, a także miasta Gdańska.
„Przebudowa Kanału Raduni na terenie Gdańska” realizowana jest w ramach projektu „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław
– Etap I – Miasto Gdańsk”. W ramach Projektu przewiduje się przebudowę
Kanału Raduni na terenie Gdańska na odcinku o długości 7,1 km. Celem inwestycji jest zapobieżenie powodzi spowodowanej przerwaniem wałów kanału, jak miało to miejsce w czasie katastrofalnych opadów deszczu w lipcu
2001 roku. Prace obejmują budowę umocnień obu brzegów kanału, przebudowę wału przeciwpowodziowego, budowę drogi eksploatacyjnej na koronie
wału, zagospodarowanie terenów wzdłuż kanału po obu jego stronach, przebudowę bądź usunięcie kolidujących elementów technicznej infrastruktury
miejskiej i budowę kładek dla pieszych.
W ramach Projektu miasto Elbląg realizuje następujące zadania:
1. Przebudowa systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu rzeki
Elbląg – rejon od rzeki Fiszewki oraz Polder Nowe Pole – Zatorze; w ramach
zadania przebudowany zostanie system przeciwpowodziowy na prawym
brzegu rzeki Elbląg:
–– w rejonie od ujścia rzeki Babicy do granicy miasta: zbudowana zostanie pompownia ze zbiornikiem retencyjnym oraz przebudowane, a także
zbudowane rowy odwadniające,
–– w rejonie od rzeki Fiszewki do mostu w Al. Tysiąclecia: zbudowane
zostaną ścianki szczelne z oczepem; przebudowane zostanie nabrzeże – rozebrane zostaną istniejące elementy betonowe, które zostaną zastąpione
wypraskami stalowymi (grodzice) zakończonymi oczepem betonowym; powstanie mobilny system ochrony przeciwpowodziowej. Segmentowe elementy aluminiowe ustawiane będą doraźnie podczas wysokiego stanu wód
40
i ryzyka zalania terenów przyległych; zbudowana zostanie kanalizacja deszczowa wraz z pompowniami i systemem podczyszczającym oraz klapami
zwrotnymi;
2. Wykonanie Lokalnego Systemu Monitorowania i Wspomagania Reagowania na Zagrożenie Powodziowe:
–– monitoring powodziowy – Lokalny System Monitorowania i Wspomagania Reagowania na Zagrożenia Powodziowe ma funkcjonować w oparciu
o Elbląski System Informacji Przestrzennej. Jednym z podstawowych elementów tego systemu będzie Moduł Prognozowania Powodzi, który na podstawie danych otrzymywanych z 10 telemetrycznych stacji pomiarowych, zlokalizowanych na monitorowanym obszarze, z odpowiednim wyprzedzeniem
będzie określał ryzyko wystąpienia powodzi. System ten będzie podstawowym narzędziem monitorowania i reagowania służb zarządzania kryzysowego na zagrożenia powodziowe występujące na terenie Elbląga oraz całych
Żuław Elbląskich. Będzie on spójny z systemem monitorowania zagrożeń powodziowych dla całego obszaru Żuław Wiślanych.
Do rozwiązań nietechnicznych z zakresu ograniczania ryzyka powodziowego należy zaliczyć:
–– system monitoringu ryzyka powodziowego – zadanie realizowane
przez RZGW w Gdańsku,
–– monitoring powodziowy – Lokalny System Monitorowania i Wspomagania Reagowania na Zagrożenia Powodziowe – zadanie realizowane przez
ŻZMiUW w Elblągu.
Zadania stanowią razem 1,2% całkowitej wartości Projektu.
Podsumowanie
Reasumując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że:
• Żuławy delty Wisły z racji dużego udziału obwałowanych obszarów
depresyjnych i przydepresyjnych permanentnie narażone są na powodzie
od obwałowanych cieków wodnych;
• rolnicza przestrzeń produkcyjna z dużym udziałem gleb ciężkich (mad)
jest narażona dodatkowo na powodzie wewnątrzpolderowe i glebowe;
• z powyższym zagrożeniem jest związane ryzyko, które można obliczyć
jako iloczyn prawdopodobieństwa wystąpienia niekorzystnych zjawisk (powodzi) i rozmiaru strat powodziowych;
41
• ryzyko żuławskie wynika z układu warunków przyrodniczo-klimatycznych, stanu technicznego urządzeń przeciwpowodziowych (wały, pompownie, kanały itp.), zagospodarowania przestrzennego obszarów polderowych,
organizacji i zarządzania akcjami przeciwpowodziowymi oraz świadomości
i roli mieszkańców regionu w ograniczaniu ryzyka powodziowego;
• obecnie w ograniczaniu ryzyka powodziowego dominuje udział czynnika technicznego (wały, pompownie, regulacje kanałów itp.);
• w przyszłych rozwiązaniach należy zwiększać udział czynników pozatechnicznych (miękkich), jak:
–– planowanie i zagospodarowanie przestrzeni,
–– posadowienie budynków i budowli,
–– struktura użytków rolnych,
–– edukacja młodych i dorosłych,
–– system monitoringu i wczesnego ostrzegania,
–– organizacja służb przeciwpowodziowych.
Bibliografia
Bizon-Górecka J., Inżynieria niezawodności i ryzyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna
Wydaw. Ośr. Post. Organiz., Bydgoszcz 2001.
Cebulak K., Zasady komasacji polderów i pompowni, [w:] Zasady modernizacji polderowych systemów melioracyjnych na Żuławach, IMUZ, Elbląg 1991.
Encyklopedia organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa 1981.
Kompleksowy regionalny program ochrony przeciwpowodziowej doliny rzeki Wisły, RZGW,
Gdańsk 1999.
Kompleksowy regionalny program ochrony przeciwpowodziowej Żuław Elbląskich i nizinnodepresyjnej części Elbląga, Żuławski Ośr. Bad. IMUZ, Elbląg 2001.
Kondracki J., Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2002.
Liziński T., Problemy oceny ekonomicznej melioracji polderowych, [w:] Problemy i metody oceny
ekonomicznej i ekonomiczno-ekologicznej przedsięwzięć melioracyjnych. Bibl. Wiad. IMUZ
94, Falenty 2000.
Liziński T., Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka polderowego na przykładzie delty Wisły. Woda
Środ. Obsz. Wiej. t. 6 z. 2 (18), Falenty 2006.
Liziński T., Problemy zarządzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na przykładzie delty Wisły, Wydawnictwo IMUZ, Rozprawy Naukowe i Monografie Nr 21, Falenty
2007.
Manteuffel H., Ekonomiczna ocena koncepcji zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej Żuław
Wiślanych, IMUZ, Falenty 1984, maszynopis.
42
Międzynarodowy słownik hydrologiczny, PWN, Warszawa 2001.
Mioduszewski W., Metody ochrony przeciwpowodziowej ze szczególnym uwzględnieniem Żuław,
[w:] Żuławy Elbląskie. Zabezpieczenie przeciwpowodziowe i uwarunkowania rozwoju. Mater. konf. Olsztyn: Zarz. Woj. Warmińsko-Mazurskiego, Elbląg, ŻOB IMUZ, WFOŚiGW. Olsztyn 2001.
Montkiewicz J., Podstawy ubezpieczeń, t. 1: Mechanizmy i funkcje, Poltext, Warszawa, 2005.
Pritchard C.L., Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, WIG-PRESS Warszawa
2002.
Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030”, KZGW, RZGW, Gdańsk 2010.
Słownik języka polskiego, t. 2, PWN, Warszawa 1979.
Śliwiński A., Ryzyko ubezpieczeniowe taryfy – budowa i optymalizacja, Wyd. Poltext, Warszawa
2002.
Wielka encyklopedia powszechna, t. 9, PWN, Warszawa 1966.
ACTA ELBINGENSIA
2014, t. XXI, nr 2
Paweł Galiński*
POTENCJAŁ INWESTYCYJNY
JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
Z REGIONU ŻUŁAW WIŚLANYCH
Streszczenie: W artykule scharakteryzowano potencjał inwestycyjny jednostek samorządu terytorialnego z regionu Żuław Wiślanych. W tym celu omówiono wskaźniki finansowe,
m.in. określające znaczenie nadwyżki operacyjnej w budżetach tych jednostek oraz wielkości
generowanego tam długu w kontekście funkcjonujących limitów zadłużenia. Starano się zatem określić zdolności badanych jednostek do finansowania inwestycji, zarówno ze środków
własnych, jak i obcych. Analiza ta została poprzedzona przedstawieniem znaczenia i specyfiki
inwestycji realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego w Polsce. Ponadto scharakteryzowano różnorodne klasyfikacje tych inwestycji, szczególnie w perspektywie problematyki
funkcjonowania regionu Żuław Wiślanych.
Słowa kluczowe: inwestycje, finanse, Żuławy Wiślane
Synopsis: Investment capability of local governments in the region of Vistula Plains
The article characterizes the investment capability of local governments in the region
of Vistula Plains. Therefore, the financial indicators are discussed, including the significance
of operating surplus in the budgets of these units and the size of the debt in the context of
the existing debt limits there. Hence, the paper aims at determining the ability of the units to
finance investments via own and extraneous funds. This analysis was preceded by a presentation of importance and character of investments of local governments in Poland. Furthermore,
it is presented various classifications of these investments, particularly in view of the functioning of the region Vistula Plains.
Keywords: investments, finance, Vistula Plains
* Doktor, adiunkt w Katedrze Zarządzania Wydziału Administracji i Nauk Społecznych
44
Paweł Galiński
Wstęp
W literaturze i w praktyce funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego (JST) podkreśla się istotne znaczenie prowadzonych tam inwestycji,
głównie w obszarze projektów infrastrukturalnych. Inwestycje te i możliwości
ich realizacji należy w rezultacie rozpatrywać w kontekście sytuacji finansowej
tych jednostek. Wynika to w dużej mierze z decentralizacji władzy i nadania JST pewnego zbioru uprawnień w zakresie samodzielnego gromadzenia
i rozdysponowywania środków budżetowych. Sytuacja finansowa tych jednostek oddziałuje zatem, zarówno na wielkość, jak i kierunki wydatkowanych
tam środków na różnorodne przedsięwzięcia gospodarcze. Uwarunkowania
budżetu JST stają się szczególnie istotne w regionach charakteryzujących
się znaczącymi i nietypowymi potrzebami w zakresie rozwoju infrastruktury, do których zalicza się region Żuław Wiślanych. Stąd celem artykułu jest
scharakteryzowanie potencjału inwestycyjnego JST zlokalizowanych na tym
obszarze. Ponadto omówione zostały znaczenie i specyfika inwestycji JST
w Polsce w kontekście problemów Żuław Wiślanych.
1. Znaczenie inwestycji JST
Wydatkowanie środków na inwestycje przez JST stanowi istotny czynnik
kształtowania tam ładu przestrzennego. Wspomaga również przeobrażenia
strukturalne na ich obszarze1. Działalność ta dotyczy w szczególności wydatkowania środków na rozbudowę infrastruktury, która jest istotnym czynnikiem
rozwoju2. Potrzeby inwestycyjne JST są w rezultacie ściśle związane z rozmiarami tzw. luki infrastrukturalnej. Wynika ona z wieloletniego niedostosowania
rozbudowy i modernizacji infrastruktury do wzrostu potrzeb o charakterze
bytowym, gospodarczym i narastającej dekapitalizacji dotychczas funkcjonujących urządzeń. Stąd mówi się często o niedoinwestowaniu określonych
obszarów w stosunku do wymagań lokalnej wspólnoty samorządowej3. In1
M. Zioło, Modelowanie źródeł finansowania inwestycji komunalnych a efektywność wydatków publicznych, CeDeWu, Warszawa 2012, s. 13.
2
K. Piotrowska-Marczak, Zagrożenia rozwoju jednostek samorządu terytorialnego – aspekt
finansowy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Ekonomiczne Problemy Usług”
2011, nr 76, s. 193.
3
J. Sierak, Potrzeby i wydatki inwestycyjne w samorządzie terytorialnym a możliwości
i źródła ich finansowania, [w:] H. Sochacka-Krysiak (red.), Gospodarka finansowa jednostek sa-
Potencjał inwestycyjny jednostek samorządu terytorialnego z regionu Żuław…
45
westycje JST traktowane są zatem jako podstawowy element determinujący
wzrost gospodarczy na ich terenie. Należą one również do podstawowych
czynników wpływających na konkurencyjność regionu4. Inwestycje JST oddziałują ponadto na szereg innych sfer funkcjonowania lokalnej i regionalnej
gospodarki, tj.5:
–– właściwie zaplanowane inwestycje, w tym głównie infrastrukturalne,
determinują powstawanie kolejnych inicjatyw gospodarczych (np. uzbrojenie
terenów pod budownictwo przyciąga inwestorów prywatnych);
–– inwestycje finansowane przez JST tworzą popyt na dobra i usługi na
lokalnym rynku, stąd aktywizują tam działalność gospodarczą;
–– inwestycje tworzą miejsca pracy, a więc przyczyniają się do ograniczania bezrobocia;
–– inwestycje JST podnoszą standard życia mieszkańców;
–– bez zrealizowania pewnych inwestycji rozwój niektórych dziedzin działalności gospodarczej nie jest możliwy;
–– brak niezbędnych inwestycji w dziedzinie ochrony środowiska jest
barierą zrównoważonego rozwoju i może ograniczać poprawę jakości życia
mieszkańców;
–– brak inwestycji w niektórych dziedzinach (np. w budownictwie mieszkaniowym) powoduje, że niezaspokojone zostają podstawowe potrzeby
mieszkańców, co wywołuje u nich niezadowolenie.
Ponadto zrealizowane inwestycje przez JST stwarzają szansę do generowania w przyszłości wyższych dochodów własnych, głównie w postaci
udziałów w podatkach, stanowiących dochód budżetu państwa, w wyniku zwiększenia przedsiębiorczości na danym obszarze. Dodatkowo w następstwie zmniejszenia stopy bezrobocia mogą pozytywnie oddziaływać na
zmniejszenie wydatków budżetowych jednostki w zakresie pomocy społecznej i przeciwdziałania bezrobociu. Jednakże z drugiej strony oddanie
do użytkowania nowo powstałej infrastruktury powoduje wzrost wydatków
bieżących w budżecie JST w związku z jej eksploatacją. W wielu przypadkach
morządu terytorialnego w warunkach decentralizacji zarządzania sektorem publicznym, Szkoła
Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008, s. 177.
4
E. Barej, Znaczenie wydatków majątkowych w budowaniu konkurencyjności miast (na
przykładzie wybranych miast województwa zachodniopomorskiego), „Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis. Seria Oeconomica” 2011, nr 291, s. 8.
5
K. Witkowski, Inwestycje infrastrukturalne w realizacji usług publicznych, „Studia Lubuskie” 2011, t. VII, s. 271–272.
46
Paweł Galiński
wydatki te nie mają pokrycia w uzyskiwanych środkach z tytułu użytkowania tego majątku6.
W literaturze funkcjonuje również pogląd, iż brak inicjatywy inwestycyjnej ze strony JST, w niektórych obszarach funkcjonowania lokalnego rynku, może również stanowić element świadomego sterowania jej rozwojem7.
Realizacja pewnych przedsięwzięć gospodarczych przez JST może bowiem
ograniczać inicjatywę inwestycyjną ze strony podmiotów prywatnych. Stąd
inwestycje tych jednostek realizowane w ramach określonej polityki powinny
być nakierowane, jak twierdzi E. Wojciechowski, na wywołanie tzw. efektu kuli
śnieżnej, który polega na wzroście strumienia przychodów. Chodzi tu głównie o pobudzenie rozwoju lokalnej przedsiębiorczości8.
Można w konsekwencji zauważyć, iż działalność inwestycyjna JST znacznie odbiega od inwestycji realizowanych przez podmioty gospodarcze,
szczególnie w kontekście ich celu i sposobu określania efektywności. W ramach tych przedsięwzięć oceniany jest głównie poziom realizacji usług publicznych. Mniejsze znaczenie ma często okres zwrotu czy możliwości samofinansowania w przyszłości powstałej w ten sposób infrastruktury9.
2. Pojęcie i rodzaje inwestycji JST
Przez inwestycje JST rozumie się w praktyce różnorodne działania ukierunkowane na zwiększenie wartości ich zasobów materialnych, związane
z nakładami finansowymi, przeznaczonymi na tworzenie, zwiększenie i modernizowanie majątku10. Chodzi tu najczęściej albo o wydatek pieniężny, który ma przynieść dochód, bądź o proces, w którym następuje przekształcenie
zasobów pieniężnych w inne dobra11. Liczne definicje inwestycji akcentują
głównie chęć osiągnięcia określonych strumieni pieniężnych w wyniku re6
W. Misterek, Zewnętrzne źródła finansowania działalności inwestycyjnej jednostek samorządu terytorialnego, Difin, Warszawa 2008, s. 35–36.
7
M. Kamba-Kibatshi, Kształtowanie inwestycji lokalnych w Polsce jako jeden z warunków jej
rozwoju przed przystąpieniem do strefy wspólnej waluty, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria: Administracja i Zarządzanie” 2012, nr 93, s. 106.
8
E. Wojciechowski, Zarządzanie w samorządzie terytorialnym, Difin, Warszawa 2012, s. 224.
9
Ibidem.
10
M. Smoleń, L. Urban, Inwestycje w procesie kreowania rozwoju gospodarki regionu,
„Przedsiębiorstwo i Region” 2010, nr 2, s. 26.
11
J. Różański, Inwestycje rzeczowe oraz procesy fuzji i przejęć w przedsiębiorstwie, [w:]
J. Różański (red.), Difin, Inwestycje rzeczowe i kapitałowe, Warszawa 2006, s. 13.
47
alizacji przedsięwzięć gospodarczych12. Jednakże problematyka funkcjonowania JST, jako podmiotów publicznych, wymaga dostosowania pojęcia
inwestycji do specyfiki ich działalności, zakresu realizowanych zadań publicznych czy ram prawnych, w których funkcjonują. Wynika to bowiem z faktu,
że celem inwestycji JST powinno być przede wszystkim zaspokojenie potrzeb
społeczności lokalnej bądź regionalnej, a nie dążenie do osiągania wyłącznie
korzyści o charakterze finansowym. Według niektórych autorów inwestycje
JST, jako rodzaj inwestycji publicznych, mają charakter niedochodowy13 bądź
nie generują zysków14.
W budżetach JST wydatki na inwestycje wynikają z realizowanych tam
wydatków majątkowych. Te ostatnie rozumiane są bowiem jako15:
–– inwestycje i zakupy inwestycyjne,
–– zakupy i objęcie akcji i udziałów,
–– wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego.
Wydatki inwestycyjne służą w konsekwencji powiększeniu majątku JST
lub innych samorządowych osób prawnych. Tym samym przyczyniają się
do wspomnianego rozwoju gospodarczego jednostki16.
Jednakże z punktu widzenia klasyfikacji wydatków budżetowych JST,
kwalifikowanie pewnych wydatków jako inwestycyjnych może powodować
pewne trudności. W literaturze przedmiotu można bowiem odnaleźć pogląd,
iż realizowanie działań restytucyjnych w celu odtworzenia zużytego fizycznie
lub „moralnie” majątku jest przejawem działalności inwestycyjnej. Jednakże
w sektorze finansów publicznych wydatki ponoszone na utrzymanie istniejącego majątku zaliczane są do wydatków bieżących, nawet jeżeli związane
są z wymianą zużytych części infrastruktury na nowe. W wielu przypadkach
problemem staje się zatem rozgraniczenie pomiędzy nakładami na remonty a nakładami na modernizację środków trwałych, tj. ich unowocześnienie.
W tym zakresie przydatne stają się postanowienia w sprawie interpretacji
12
Szerzej: A. Michalak, Finansowanie inwestycji w teorii i praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 13–14.
13
M. Jastrzębska, Polityka inwestycyjna jednostek samorządu terytorialnego, „Samorząd
Terytorialny” 2005, nr 9, s. 16.
14
A. Michalak, op. cit., s. 141.
15
A. Borodo, Formy, źródła i granice wydatków inwestycyjnych budżetu państwa oraz budżetów jednostek samorządu terytorialnego, [w:] L. Etel, M. Tyniewicki (red.), Finanse publiczne
i prawo finansowe – realia i perspektywy zmian, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2012, s. 57.
16
A. Borodo, Samorząd terytorialny. System prawnofinansowy, Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis, Warszawa 2008, s. 228.
48
Paweł Galiński
prawa podatkowego wydawane przez urzędy skarbowe. Według jednego
z nich, różnica pomiędzy nakładami na remonty a nakładami inwestycyjnymi polega na tym, że pierwsze z nich zmierzają do podtrzymania, czy odtworzenia wartości użytkowej środków trwałych (np. konserwacja, naprawy).
Natomiast celem drugich, tj. nakładów inwestycyjnych, jest podjęcie bądź
rozszerzenia działalności i to nie tylko w drodze wytworzenia nowego środka
trwałego, ale też poprzez jego rozbudowę, ulepszenie, przebudowę. W tym
przypadku dochodzi zatem do zmiany istotnych cech użytkowych funkcjonującej infrastruktury17.
Z kolei z punktu widzenia ustawy o rachunkowości, pod pojęciem inwestycji JST należy rozumieć ten obszar działań, który określany jest jako środki
trwałe w budowie, tj. środki trwałe w okresie ich budowy, montażu bądź też
ulepszenie już istniejących środków trwałych18. Należy bowiem zaznaczyć,
że w tej ustawie jako inwestycje traktuje się posiadane aktywa (np. aktywa
finansowe, nieruchomości) w celu osiągnięcia określonych korzyści ekonomicznych19. Stąd określenie „wydatki inwestycyjne” JST nie należy rozumieć
jako synonim słowa: „inwestycje” – scharakteryzowanego w wyżej wspomnianej ustawie, ale jako wydatki, związane ze skalą potrzeb danej społeczności,
służące ich zaspokajaniu.
Inwestycje można grupować według różnorodnych kryteriów, a ich klasyfikacja porządkuje proces inwestycyjny, począwszy od powstawania pomysłów poprzez studia wykonalności, aż do ich realizacji. Do podstawowych
kryteriów podziału inwestycji zalicza się20:
–– sposób oddziaływania inwestycji,
–– forma przejawiania się efektów z tytułu realizacji inwestycji,
–– rola inwestycji z punktu widzenia strategicznych celów organizacji,
–– rodzaj rzadkich zasobów, których użycia wymaga realizowana inwestycja,
–– branża, której inwestycja dotyczy,
–– stopień niezbędności dla powodzenia określonego przedsięwzięcia
gospodarczego.
17
Postanowienie w sprawie interpretacji prawa podatkowego z dnia 22.02.2007 r., Sygn.
PDDG/415–12/06/9014/07, Urząd Skarbowy w Sopocie.
18
A. Syguda, Inwestycje jednostek samorządowych, „Finanse Publiczne” 2008, nr 12, s. 10.
19
Art. 3 Ust 1 Pkt 17, Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r., Dz.U. 2009 Nr
152, poz. 1223, poz. 591 ze zm.
20
M. Smoleń, L. Urban, op. cit., s. 26.
49
Inwestycje najogólniej dzieli się na rzeczowe i finansowe21. Powszechnie
funkcjonuje również ich podział na inwestycje materialne i inwestycje niematerialne. Przez inwestycje materialne często rozumie się inwestycje w infrastrukturę, wśród których można wyróżnić trzy podstawowe grupy, tj.22:
–– inwestycje w infrastrukturę społeczną, związane z zakupem, budową
i modernizacją urządzeń i instytucji umożliwiających świadczenie usług z zakresu administracji, prawa, oświaty, służby zdrowia i opieki społecznej;
–– inwestycje w infrastrukturę drogową, która obejmuje nakłady finansowe przeznaczone na budowę, remonty i modernizację dróg na obszarze
samorządu terytorialnego;
–– inwestycje w infrastrukturę ochrony środowiska, a więc środki przeznaczane na rozbudowę oczyszczalni ścieków oraz kanalizacji sanitarnej.
Pewne problemy może jednak powodować kwalifikowanie wydatków
jako majątkowych, które ponoszone są na inwestycje niematerialne, np. kupno oprogramowania komputerowego, różnorodnych licencji, czy organizację
koncertów muzycznych, bądź innych imprez kulturalnych przez JST. Kwalifikowane są one w konsekwencji jako wydatki bieżące, gdyż, ze swojej natury,
nie mają charakteru rzeczowego (materialnego) lub wynikają z konieczności
realizowania ustawowych zadań tych jednostek. Powstaje zatem dylemat czy
wydatkowanie środków na organizację niektórych imprez, w wielu przypadkach o charakterze incydentalnym i fakultatywnym, mogłoby zostać zaliczonych jako inwestycyjnych, w przypadku poprawy jakości życia mieszkańców,
bądź oddziałujących na rozwój przedsiębiorczości w regionie.
Inny podział inwestycji JST wskazuje na organ publiczny, w którego imieniu JST realizuje dane przedsięwzięcie. Stąd wyróżnia się inwestycje własne
oraz inwestycje obce (zlecone bądź powierzone), których wykonanie wynika
z przepisów prawa, bądź z zawartego porozumienia z określonymi podmiotami publicznymi.
Inwestycje JST można również podzielić według kryterium finansowego
obciążenia podmiotów wykorzystujących środki trwałe oddane do użytkowania w wyniku realizacji przedsięwzięć gospodarczych. W tym przypadku wyróżnia się inwestycje, których użytkowanie jest płatne bądź bezpłatne. Podział
K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje. Instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 15.
22
A. Krakowiak-Bal, Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych w gminach wiejskich na
przykładzie gminy Spytkowice, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2008, nr 8, s. 180–
181.
21
50
Paweł Galiński
ten łączy się również z faktem, że JST mogą realizować własne przedsięwzięcia gospodarcze samodzielnie lub wspólnie z innymi podmiotami publicznymi bądź prywatnymi, wykorzystując przy tym koncepcję partnerstwa publiczno-prywatnego.
Uwzględniając zatem ich dochodowość można dokonać kolejnego podziału inwestycji JST, tj. na23:
–– inwestycje przynoszące bezpośredni dochód z ich eksploatowania;
–– inwestycje wpływające na zwiększenie dochodów budżetu jednostki
w wyniku wykorzystania efektów w kontekście intensyfikacji działalności gospodarczej;
–– inwestycje nieprzynoszące bezpośrednio określonego dochodu.
Z punktu widzenia funkcjonowania JST istotny wydaje się także podział
na: inwestycje celu publicznego oraz pozostałe inwestycje. Przez inwestycje
celu publicznego rozumie się te działania o znaczeniu lokalnym (gminne),
ponadlokalnym (powiatowe, wojewódzkie i krajowe) lub krajowym (obejmujące również inwestycje międzynarodowe i ponadregionalne), które stanowią realizację celów określonych w ustawie z 21.08.1997 r. o gospodarce
nieruchomościami24. Zakwalifikowanie danej inwestycji jako inwestycji celu
publicznego ułatwić może jej realizację (np. poprzez ułatwienia w uzyskaniu wymaganych pozwoleń), w tym zaplanowanie źródeł jej finansowania
(np. pozyskanie środków unijnych). Takie inwestycje dotyczą obiektów infrastruktury społecznej i technicznej służących społeczeństwu lub władzy publicznej do realizacji jej ustawowych zadań. W konsekwencji określenie lokalizacji inwestycji celu publicznego uzasadnia na przykład wywłaszczenie
nieruchomości25. Warto również wspomnieć, że inwestycje celu publicznego
mogą być realizowane przez JST przy współudziale podmiotów i kapitału
prywatnego, co niewątpliwie stanowi ich dodatkową przewagę w procesie
konstrukcji struktury ich finansowania.
Ponadto, w praktyce funkcjonowania JST możliwy jest także podział na
inwestycje w obszarach szczególnych i inwestycje podejmowane na pozostałych terenach. Na pewnych obszarach, z uwagi na ich szczególne cechy,
K. Witkowski, op. cit., s. 268.
Art. 6, Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2004
Nr 261, poz. 2603 ze zm. oraz art. 2, pkt 5, Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2003 Nr 80, poz. 717 ze zm.
25
Lokalizacja inwestycji celu publicznego, [w:] Załącznik do Komunikatu z XII Posiedzenia
Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Budowlanego w dniu 20 marca 2013 roku.
23
24
51
wymaga się odrębnych regulacji w zakresie procesu inwestycyjno-budowlanego. Odrębność ta polega na udziale właściwych rzeczowo podmiotów
w procesie podejmowania rozstrzygnięć planistycznych i realizacyjnych, jak
również na przejęciu przez te podmioty władztwa planistycznego oraz właściwości dotyczącej kwestii ich realizacji. W rezultacie inwestycje w obszarach
szczególnych można dodatkowo podzielić na te wymagające współdziałania
oraz inwestycje, w których rozstrzygnięcia w zakresie procesu inwestycyjno-budowlanego w całości lub w znacznej części są podejmowane przez wyspecjalizowane podmioty. Do pierwszej z wymienionych podgrup inwestycji
w obszarach szczególnych, zalicza się przedsięwzięcia dotyczące obszarów
zdegradowanych, obiektów kultury współczesnej, obszarów zagrożonych
powodzią, osuwisk, terenów górniczych, terenów objętych ochroną konserwatorską, terenów objętych ochroną przyrody, uzdrowisk, gruntów rolnych,
ujęć wody oraz terenów udokumentowanych złóż. Natomiast druga w wymienionych podgrupy odnosi się do inwestycji w ramach pasów drogi granicznej, terenów zarządzanych przez Ministerstwo Obrony Narodowej i inne
„resorty siłowe”, obszarów i wód śródlądowych, specjalnych stref ekonomicznych, terenów byłych obozów zagłady i obszarów zagrażających zdrowiu26.
Można zatem zauważyć, iż niektóre z tego typu inwestycji mogą mieć miejsce
w regionie Żuław Wiślanych.
3. Wskaźniki oceny potencjału inwestycyjnego JST
Realizacja projektów inwestycyjnych przez JST wymaga wyboru źródeł
ich finansowania. Najogólniej źródła te można podzielić na własne i obce.
Pierwsze z nich rozumiane są jako środki pochodzące z tytułu pozyskiwanych
dochodów własnych. Natomiast do źródeł obcych należą: źródła krajowe
w postaci transferów z budżetu państwa (subwencje, dotacje) oraz środków
zwrotnych (kredyty i pożyczki, środki z emisji papierów wartościowych itp.),
jak również źródła zagraniczne, tj. przede wszystkim dotacje w ramach wykorzystywanych środków europejskich27.
Na proces wyboru określonego źródła finansowania inwestycji wpływa wiele czynników, głównie o charakterze prawnym, ekonomicznym i finansowym.
26
Lokalizacja inwestycji w obszarach szczególnych, Załącznik do Komunikatu z XII Posiedzenia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Budowlanego w dniu 20 marca 2013 roku.
27
E. Chojna-Duch, Polskie prawo finansowe. Finanse publiczne, LexisNexis, Warszawa
2004, s. 233–293.
52
Paweł Galiński
Czynniki prawne wynikają w dużej mierze z funkcjonowania ustaw ustrojowych czy ustawy o finansach publicznych, w której określono m.in. dopuszczalny poziom zadłużania się JST. W ustawie o finansach publicznych podkreślono także znaczenie nadwyżki operacyjnej (dodatnia różnica pomiędzy
dochodami bieżącymi i wydatkami bieżącymi) w procesie konstruowania
projektu budżetu danej jednostki, a w konsekwencji dla sposobu finansowania inwestycji28. Z kolei czynniki ekonomiczne wynikają głównie z potencjału
rozwojowego jednostki, który charakteryzowany jest m.in. przez stan jej majątku jednostki i infrastruktury. Natomiast czynniki finansowe determinowane są m.in. przez wysokość i strukturę dochodów budżetowych jednostki, czy
jej relacje względem wysokości realizowanych tam wydatków majątkowych,
w tym inwestycyjnych. Znaczenie ma tu również ocena wspomnianego zadłużenia jednostki i kosztów jego obsługi. W konsekwencji można wyróżnić
pewną grupę podstawowych wskaźników finansowych, które określają możliwości finansowania inwestycji przez JST. Wyróżnia się tu zatem wskaźniki29:
–– udziału dochodów własnych w dochodach ogółem (%), który stanowi
istotny miernik oceny samodzielności finansowej JST30. W rezultacie im wyższa jego wartość, tym jednostka posiada większy wpływ na osiągane dochody i kreowanie własnej polityki wydatkowej, w tym w sferze inwestycji;
–– udziału nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem (%), określający
stopień, w jakim jednostka mogłaby realizować wydatki majątkowe bądź zaciągnąć nowe zobowiązania w stosunku do osiąganych dochodów. Zatem
wzrost wartość tego wskaźnika oddziałuje na poprawę zdolności w tym zakresie. Jego ujemna wartość wskazuje zaś na niewypracowywanie nadwyżki operacyjnej. tj. dochody bieżące nie wystarczają na pokrycie wydatków
bieżących. Stąd jednostka zmuszona jest do ich pokrycia za pośrednictwem
emisją długu bądź sprzedażą posiadanego majątku;
–– „samofinansowania”, który wyliczany jest jako udział nadwyżki operacyjnej i dochodów ze sprzedaży majątku w wydatkach majątkowych (%).
28
Organ stanowiący JST nie może uchwalić budżetu, w którym planowane dochody bieżące wraz z nadwyżką budżetową z lat ubiegłych i wolnymi środkami nie pokrywają w pełni
wydatków bieżących, tj. w praktyce nie planuje się nadwyżki operacyjnej, Art. 242 ust 1, Ustawa
z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych, Dz.U. 2009 nr 157, poz. 1240 ze zm.
29
Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego w latach
2010–2012, Ministerstwo Finansów, Warszawa.
30
E. Markowska-Bzducha, Samodzielność finansowa polskich gmin, Politechnika Radomska, Radom 2004, s. 136–137.
53
W konsekwencji obrazuje on stopień, w jakim JST finansuje inwestycje środkami własnymi;
–– udziału zobowiązań ogółem w dochodach ogółem (%), bez zadłużenia
na projekty unijne, którego wzrost, przy maksymalnym limicie 60%, może
zwiększać ryzyko niewypłacalności jednostki.
Ponadto w kontekście nowych wymogów w zakresie zadłużenia możliwa
jest ocena jego limitu według przepisów art. 243 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Od 2014 roku limit ten szacowany jest
bowiem indywidualnie dla każdej jednostki i zależy w praktyce od średniej
arytmetycznej udziału nadwyżek operacyjnych powiększonych o dochody ze
sprzedaży majątku w dochodach ogółem z trzech ostatnich lat31.
Ocena powyższy wskaźników umożliwia w konsekwencji określenie zdolności do inwestowania przez JST. Pojawiają się one w momencie posiadania
nadwyżki operacyjnej (bądź wolnych środków) oraz możliwości do pozyskiwania środków o charakterze zwrotnym, tj. zaciągania długu32. W literaturze
wskazuje się również, że wielkość generowanej nadwyżki operacyjnej i jej relacje w stosunku do innych kategorii budżetu jednostki determinują jej własny potencjał inwestycyjny. Potencjał ten określa się z kolei jako możliwości
finansowania inwestycji, zarówno ze źródeł własnych, jak i obcych33.
4. Specyfika regionu Żuław Wiślanych
W regionalizacji fizycznogeograficznej Polski Żuławy Wiślane stanowią mezoregion, wchodzący w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie. Ze
względu na warunki hydrologiczne, rzeki Wisła i Nogat dzielą ten obszar
na: Żuławy Gdańskie, Żuławy Wielkie i Żuławy Elbląskie34. Został on ukształtowany w wyniku świadomego i konsekwentnego działania wielu pokoleń
osadników holenderskich, niemieckich i polskich na obszarze naturalnie
31
Art. 243 ust 1, Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. 2009 Nr
157, poz. 1240 ze zm.
32
J. Hermaszewski, Istota inwestycji lokalnych i ich rola w rozwoju gminy, [w:] M. Adamowicz, Rola samorządu w zarządzaniu rozwojem lokalnym i regionalnym, Wydawnictwo PWSZ
w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2006, s. 134.
33
T. Lubińska, S. Franek, M. Będzieszak, Potencjał dochodowy samorządu w Polsce, Difin,
Warszawa 2007, s. 79–81.
34
przykładzie delty Wisły, Wydawnictwo IMUZ, Falenty 2007, s. 66.
54
Paweł Galiński
funkcjonującego ekosystemu. W konsekwencji powstał tam zawiły system
kanałów, obwałowań i pompowni, którego celem było utrzymanie równowagi hydrodynamicznej w kontekście wykorzystywania żyzności gleb do intensywnej produkcji rolnej i ochrony tych terenów przed zagrożeniem corocznych powodzi. Zatem wszelkie zahamowania w działaniu tego układu lub
jego uszkodzenie uruchamiają proces niszczenia gospodarczej przestrzeni
Żuław Wiślanych i powrotu do pierwotnego środowiska wodnego i bagiennego. Żuławy Wiślane stanowią w konsekwencji obszar o szczególnej wrażliwości na zagrożenia środowiska przyrodniczego35. Pomimo tego pełnią one
ważne funkcje gospodarcze, stanowiąc jeden z najważniejszych obszarów
rolniczych w Polsce. Znajdują się tam ważne zakłady przemysłowe z punktu
widzenia rozwoju polskiej gospodarki (np. GRUPA LOTOS S.A.) oraz obszary
charakteryzujące się dużymi możliwościach rozwoju turystyki, o czym przesądza sąsiedztwo Zatoki Gdańskiej i Mierzei Wiślanej36. Ponadto w regionie
tym zlokalizowane są liczne parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody i szlaki
turystyczne37. Przez Żuławy Wiślane przebiegają istotne szlaki komunikacyjne, m.in. droga krajowa nr 7 oraz linia kolejowa Trójmiasto–Warszawa, zaś
obszar dolnej Wisły stanowi korytarz transportowy dla przemieszczania paliw. Z drugiej strony region ten charakteryzuje się relatywnie wysoką stopą
bezrobocia, a infrastruktura społeczna nie zaspokaja w pełni potrzeb społeczności lokalnych38. Z kolei zapewnienie bezpieczeństwa powodziowego,
sanitarnego oraz zasad zrównoważonego rozwoju wymaga ponoszenia tam
często dużo większych, w stosunku do innych regionów Polski, wydatków
na utrzymania i modernizację infrastruktury technicznej. Stąd wpływa to na
konieczność realizowania przez zlokalizowane na tych terenach JST licznych
inwestycji dotyczących infrastruktury. W wielu przypadkach zakres tych inwestycji przekracza możliwości finansowe tych jednostek39. Ponadto region
Żuław Wiślanych nie jest jednolity pod względem funkcjonalnym, bowiem
35
J. Bocheński, Potrzeba zintegrowanego zarządzania obszarem ekosystemu delty Wisły,
[w:] Żuławy delty Wisły na przełomie tysiącleci, Fundacja ECOBALTIC, Gdańsk 2001, s. 7–9.
36
Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030
(z uwzględnieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030”, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Gdańsk 2010, s. 54.
37
B. Lipińska, Żuławy Wiślane – ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu, Stowarzyszenie Żuławy, Nowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011, s. 9–10.
38
Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław…, op. cit., s. 54.
39
J. Bocheński, op. cit.
55
zlokalizowane są tam obszary o różnej, jak wspomniano, charakterystyce gospodarczej (np. obszary produkcyjne, turystyczne, mieszkaniowe) i typie JST
(metropolia, gminy miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie). W niektórych z nich
jedynie część terenów zlokalizowana jest na tym obszarze. Z kolei w literaturze i w praktyce funkcjonowania różnorodnych organizacji można napotkać niekiedy na odmienne definiowanie tego regionu40. Na obszarze Żuław
Wiślanych widoczne są także wysiłki na rzecz integracji w zakresie wspólnych działań JST w celu rozwoju tego regionu. Przykładem tej aktywności jest
funkcjonowanie Stowarzyszenia Żuławy, którego członkami są gminy i powiaty z tej części kraju.
5. Ocena potencjału inwestycyjnego JST
z regionu Żuław Wiślanych
Analizując potencjał inwestycyjny JST zlokalizowanych na terenie Żuław
Wiślanych, można zauważyć w latach 2010–2012 wysoki poziom udziału dochodów własnych w dochodach ogółem, w samorządach terytorialnych silnie
zurbanizowanych, charakteryzujących się znaczącą intensyfikacją działalności
gospodarczej, np. miasto Gdańsk, bądź w obrębie tych obszarów, np. gmina
wiejska Pruszcz Gdański, jak również na obszarach o rozwiniętej infrastrukturze turystycznej, np. w gminach wiejskich Sztutowo i Stegna. Jednocześnie
wskaźnik ten przewyższał tam, poza miastem Gdańsk w 2012 roku, średnią
jego wartość dla poszczególnych typów jednostek w kraju. Podobna sytuacja
występowała w zakresie kształtowania się udziału nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem (tabela 1). Ponadto w latach 2010–2011 wspomniana gmina
Sztutowo charakteryzowała się bardzo wysokim wskaźnikiem „samofinansowania”, co przy niskim (2010 rok), bądź braku zadłużenia (2011 rok) oznaczało
jej bardzo wysoką zdolność do finansowania inwestycji ze środków własnych.
W tym kontekście należy także podkreślić bardzo wysoką wartość wskaźnika „samofinansowania” w 2012 roku w gminie wiejskiej: Ostaszewo, która
jako jedyna w całym analizowanym okresie nie posiadała długu (tabela 1 i 2).
40
Stąd przedmiotem badania w dalszej części artykułu będą JST zlokalizowane na terenie
Żuław Wiślanych według: Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław…,
op. cit., s. 46, które są członkami Stowarzyszenia Żuławy według stanu na dzień 1 kwietnia
2013 roku, http://www.stowarzyszeniezulawy.org.pl/#czlonkowie (z dnia 24.04.2014r.). Dla
przykładu inaczej zdefiniowany jest region Żuław Wiślanych w: B. Lipińska, op. cit., s. 9–10.
56
Paweł Galiński
Tab. 1. Wskaźniki charakteryzujące potencjał inwestycyjny poszczególnych typów JST
z regionu Żuław Wiślanych w latach 2010–2012 na tle średniej krajowej (w %)
Udział dochodów
Udział nadwyżki opewłasnych w dochodach racyjnej w dochodach
Wyszczególnienie
ogółem
ogółem
2010
2011
2012
Gdańsk
69,1
67,6
50,1
śr. krajowa
64,3
65,2
62,3
2010
Wskaźnik
„samofinansowania”
2011
2012
2010
2011
2012
8,5
10,3
5,2
75,6
48,7
96,9
4,8
5,9
4,7
60,9
60,1
74,1
Metropolie
Miasta na prawach powiatu
Elbląg
43,9
44,7
43,9
śr. krajowa
53,1
52,5
52,1
1,0
4,4
0,1
65,9
86,6
47,5
4,5
4,8
4,9
65,4
76,1
95,6
Powiaty
Nowodworski
31,8
26,2
25,8
2,3
4,5
0,6
60,3
133,5
81,5
Malborski
26,9
20,1
25,1
–1,4
5,8
4,8
167,1
70,0
67,8
Gdański
41,5
42,9
50,4
7,5
10,8
10,4
77,5
93,8
161,4
śr. krajowa
27,4
27,0
28,2
3,6
5,5
4,9
76,9
95,4
127,5
Tczew
57,7
52,3
55,0
4,8
2,1
1,7
39,0
52,8
92,2
Malbork
51,2
53,5
53,7
–4,5
4,2
5,8
26,6
87,3
69,0
śr. krajowa
56,1
56,2
57,0
3,2
5,3
5,4
66,5
91,9
106,8
Gminy miejskie
Gminy miejsko-wiejskie
Nowy Dwór Gd.
33,5
36,9
39,9
–3,0
2,0
6,4
40,9
88,7
163,8
Nowy Staw
39,5
47,3
46,1
–5,2
5,5
0,3
30,1
71,3
133,3
śr. krajowa
41,7
42,7
43,7
4,9
6,0
6,9
60,6
84,8
131,2
Gminy wiejskie
Sztutowo
67,5
79,7
60,3
38,8
58,1
5,1
239,0
130,0
78,6
Suchy Dąb
35,4
26,0
30,7
–4,5
–1,3
–2,1
–0,9
59,1
66,2
Stegna
47,7
43,1
50,8
10,1
3,3
6,4
36,7
66,0
194,5
Stare Pole
44,4
45,8
46,1
13,1
14,4
15,0
63,6
152,6
60,2
Pruszcz Gdański
65,2
63,5
63,1
26,2
20,3
16,5
84,6
70,2
105,2
Ostaszewo
38,7
37,8
38,4
7,4
3,5
9,8
64,1
58,0
520,8
Gronowo El.
30,2
31,3
32,4
–4,5
2,4
5,3
15,5
66,9
255,7
Elbląg
49,0
48,8
49,1
4,4
3,3
5,0
37,6
93,9
65,9
Cedry Wielkie
50,7
41,7
36,2
6,2
2,2
6,6
82,3
52,5
56,1
śr. krajowa
32,9
34,0
35,2
7,4
7,2
8,6
63,4
101,3
153,0
Źródło: Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego w latach 2010–2012 (załączniki), Ministerstwo Finansów, Warszawa.
57
Tab. 2. Wskaźniki charakteryzujące zadłużenie JST z regionu Żuław Wiślanych
w latach 2010–2013 na tle średniej krajowej (%)
Limit zadłużenia
według „nowej”
formuły
Udział zobowiązań
w dochodach ogółem
Wyszczególnienie
2010
2011
2012
2013
Metropolie
Gdańsk
42,3
54,2
47,9
11,2
śr. krajowa
44,1
50,9
49,7
x
Elbląg
15,3
22,8
39,6
4,9
śr. krajowa
30,0
33,3
34,1
x
Miasta na prawach powiatu
Powiaty
Nowodworski
34,0
30,6
30,5
5,2
Malborski
20,4
34,7
39,4
6,7
Gdański
21,0
21,7
21,3
9,6
śr. krajowa
23,2
24,9
25,7
x
Tczew
40,0
46,8
39,6
9,1
Malbork
25,5
40,1
45,9
5,7
śr. krajowa
29,6
32,6
33,1
x
Nowy Dwór Gd.
44,2
45,5
44,1
2,8
Nowy Staw
59,9
57,0
59,3
7,2
śr. krajowa
28,8
32,2
32,0
x
Sztutowo
2,6
0,0
0,0
35,5
Suchy Dąb
39,1
45,8
33,2
–0,4
Stegna
13,4
40,7
40,6
8,1
Gminy miejskie
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie
Stare Pole
2,2
0,5
0,0
14,5
Pruszcz Gdański
5,3
15,4
18,2
21,7
Ostaszewo
0,0
0,0
0,0
7,8
Gronowo Elb.
56,1
55,1
49,6
1,6
Elbląg
50,6
47,4
52,0
5,0
Cedry Wielkie
15,8
32,8
34,7
11,4
śr. krajowa
22,2
25,1
24,9
x
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego w latach 2010–2012 (załączniki), Ministerstwo Finansów, Warszawa.
58
Paweł Galiński
W latach 2010–2012 na uwagę zasługuje również poprawa własnego potencjału inwestycyjnego w gminach miejsko-wiejskich: Nowy Dwór
Gdański i Nowy Staw, które z ujemnej wysokości nadwyżki operacyjnej
w 2010 roku przeszły do jej wartości dodatniej w kolejnych analizowanych latach. Ponadto w 2012 roku zaobserwowano tam wyższy w stosunku do średniej krajowej wskaźnik „samofinansowania” (tabela 1). W gminie
Nowy Staw niepokojącym zjawiskiem był jednak wzrost jej długu do ustawowych jego granic (tabela 2). Z kolei w całym analizowanym okresie
w gminie wiejskiej Suchy Dąb wystąpiła ujemna relacja nadwyżki operacyjnej do dochodów ogółem. Warto również wspomnieć, iż w większości
analizowanych jednostek w 2012 roku zaobserwowano pogorszenie bądź
utrzymanie udziału dochodów własnych w dochodach ogółem, który, jak
wspomniano, jest podstawową miarą określania ich samodzielności finansowej. W latach 2010–2012 w grupie badanych powiatów najwyższy udział
nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem wystąpił w powiecie gdańskim.
W latach 2011–2012 jednostka ta charakteryzowała się również niższym
poziomem zadłużenia w relacji do dochodów ogółem oraz wyższą samodzielnością finansową, mierzoną udziałem dochodów własnych w dochodach ogółem (tabela 1 i 2).
Należy zauważyć, że wskaźnik udziału zobowiązań w dochodach ogółem, to w 2012 roku jego wartość powyżej średniej dla poszczególnych
typów jednostek Żuław Wiślanych wystąpiła w mieście na prawach powiatu
Elbląg, w powiatach: nowodworskim i malborskim, w gminach miejskich:
Tczew i Malbork, we wszystkich gminach miejsko-wiejskich oraz w gminach
wiejskich: Suchy Dąb, Stegna, Gronowo Elbląskie, Elbląg i Cedry Wielkie
(tabela 2). Sytuacja ta mogła zatem wpływać tam na wyższe koszty zaciągania nowych zobowiązań w stosunku do jednostek charakteryzujących
się niskim poziomem długu. Gdyby zaś już w 2013 roku uwzględnić nowe,
wspomniane wcześniej, ograniczenia w zakresie limitacji długu to najkorzystniejsza sytuacja wystąpiłaby w gminach wiejskich: Sztutowo, Pruszcz
Gdański i Stare Pole, zaś najmniej korzystna w gminach: Suchy Dąb, Gronowo Elbląskie i Nowy Dwór Gdański (tabela 2). Widać zatem, iż pod względem kondycji finansowej JST z regionu Żuław Wiślanych są zróżnicowane,
co niewątpliwie wynika z ich typu, sytuacji społeczno-ekonomicznej, funkcji
gospodarczych i położenia geograficznego.
59
Podsumowanie
Przedstawione w artykule rozważania potwierdzają istotne znaczenie
inwestycji JST w procesie rozwoju poszczególnych obszarów kraju. Jednakże w wielu przypadkach posiadają one inną specyfikę w stosunku do inwestycji przedsiębiorstw. Dotyczy to głównie celu ich realizacji oraz oczekiwanego poziomu dochodowości. Ponadto, nie zawsze przedsięwzięcia, które
powszechnie uważane są za inwestycje, będą do tej grupy zaliczane w JST.
Wynika to z prawnych uwarunkowań klasyfikacji wydatków majątkowych,
do których należą wydatki na inwestycje. Pewne wątpliwości budzi bowiem
uwzględnianie tam środków finansujących przedsięwzięcia o charakterze
niematerialnym. Z treści artykułu wynika także, że JST z regionu Żuław Wiślanych, ze względu na swoją specyfikę, mogą realizować liczne inwestycje celu
publicznego. To z kolei może ułatwić im planowanie i realizację tego procesu,
w tym konstrukcję montażu finansowego przedsięwzięcia gospodarczego.
Dodatkowo, z uwagi na specyfikę tego obszaru, mogą tam mieć miejsce inwestycje w obszarach szczególnych.
Należy stwierdzić, że potencjał inwestycyjny JST z regionu Żuław Wiślanych, jest zróżnicowany. Wydaje się, iż pod względem finansowym najlepsze możliwości do finansowania inwestycji występują, jak opisano w pracy,
w jednostkach silnie zurbanizowanych, charakteryzujących się funkcjami produkcyjnymi bądź w ich otoczeniu (funkcje mieszkaniowe), jak również na obszarach turystycznych. Jednostki o tej charakterystyce generują tam bowiem
w ramach swoich budżetów wysokie udziały nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem, która jest podstawą do określania ich potencjału inwestycyjnego. W konsekwencji posiadają one także relatywnie niższe poziomy
zadłużenia, co determinuje ich wyższą zdolność do finansowania inwestycji
ze środków zwrotnych. Sytuacja ta występuje w konsekwencji, jak przedstawiono, w wielu gminach wiejskich z regionu Żuław Wiślanych.
Bibliografia
Barej E., Znaczenie wydatków majątkowych w budowaniu konkurencyjności miast (na przykładzie wybranych miast województwa zachodniopomorskiego), „Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis. Seria Oeconomica” 2011, nr 291.
Bocheński J., Potrzeba zintegrowanego zarządzania obszarem ekosystemu delty Wisły, [w:] Żuławy delty Wisły na przełomie tysiącleci, Fundacja ECOBALTIC, Gdańsk 2001.
60
Paweł Galiński
Borodo A., Formy, źródła i granice wydatków inwestycyjnych budżetu państwa oraz budżetów
jednostek samorządu terytorialnego, [w:] L. Etel, M. Tyniewicki (red.), Finanse publiczne
i prawo finansowe – realia i perspektywy zmian, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2012.
Borodo A., Samorząd terytorialny. System prawnofinansowy, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2008.
Chojna-Duch E., Polskie prawo finansowe. Finanse publiczne, LexisNexis, Warszawa 2004.
Hermaszewski J., Istota inwestycji lokalnych i ich rola w rozwoju gminy, [w:] M. Adamowicz, Rola
samorządu w zarządzaniu rozwojem lokalnym i regionalnym, Wydawnictwo PWSZ w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2006.
http://www.stowarzyszeniezulawy.org.pl/#czlonkowie (z dnia 24.04.2014r.).
Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje. Instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Jastrzębska M., Polityka inwestycyjna jednostek samorządu terytorialnego, „Samorząd Terytorialny” 2005, nr 9.
Kamba-Kibatshi M., Kształtowanie inwestycji lokalnych w Polsce jako jeden z warunków jej rozwoju przed przystąpieniem do strefy wspólnej waluty, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria: Administracja i Zarządzanie” 2012,
nr 93.
Krakowiak-Bal A., Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych w gminach wiejskich na przykładzie gminy Spytkowice, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2008, nr 8.
Lipińska B., Żuławy Wiślane – ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu, Stowarzyszenie
Żuławy, Nowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011.
Liziński T., Problemy zarządzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na przykładzie delty Wisły, Wydawnictwo IMUZ, Falenty 2007.
Lokalizacja inwestycji celu publicznego, [w:] załącznik do Komunikatu z XII Posiedzenia Komisji
Kodyfikacyjnej Prawa Budowlanego w dniu 20 marca 2013 roku.
Lokalizacja inwestycji w obszarach szczególnych, załącznik do Komunikatu z XII Posiedzenia
Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Budowlanego w dniu 20 marca 2013 roku.
Lubińska T., Franek S., Będzieszak M., Potencjał dochodowy samorządu w Polsce, Difin, Warszawa 2007.
Markowska-Bzducha E., Samodzielność finansowa polskich gmin, Politechnika Radomska, Radom 2004.
Michalak A., Finansowanie inwestycji w teorii i praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Misterek W., Zewnętrzne źródła finansowania działalności inwestycyjnej jednostek samorządu
terytorialnego, Difin, Warszawa 2008.
Piotrowska-Marczak K., Zagrożenia rozwoju jednostek samorządu terytorialnego – aspekt finansowy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Ekonomiczne Problemy Usług”
2011, nr 76.
Postanowienie w sprawie interpretacji prawa podatkowego z dnia 22.02.2007 r., Sygn.
PDDG/415–12/06/9014/07, Urząd Skarbowy w Sopocie.
61
Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030”, Krajowy Zarząd Gospodarki
Wodnej, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Gdańsk 2010.
Różański J., Inwestycje rzeczowe oraz procesy fuzji i przejęć w przedsiębiorstwie, [w:] J. Różański
(red.), Difin, Inwestycje rzeczowe i kapitałowe, Warszawa 2006.
Sierak J., Potrzeby i wydatki inwestycyjne w samorządzie terytorialnym a możliwości i źródła ich
finansowania, [w:] H. Sochacka-Krysiak (red.), Gospodarka finansowa jednostek samorządu terytorialnego w warunkach decentralizacji zarządzania sektorem publicznym, Szkoła
Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008.
Smoleń M., Urban L., Inwestycje w procesie kreowania rozwoju gospodarki regionu, „Przedsiębiorstwo i Region” 2010, nr 2.
Syguda A., Inwestycje jednostek samorządowych, „Finanse Publiczne” 2008, nr 12.
Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r., Dz.U. 2009 Nr 152, poz. 1223, poz. 591 ze
zm.
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2004 Nr 261, poz. 2603
ze zm. oraz art. 2, pkt 5, Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym, Dz.U. 2003 Nr 80, poz. 717 ze zm.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych, Dz.U. 2009 nr 157, poz. 1240 ze
zm.
Witkowski K., Inwestycje infrastrukturalne w realizacji usług publicznych, „Studia Lubuskie”
2011, Tom VII.
Wojciechowski E., Zarządzanie w samorządzie terytorialnym, Difin, Warszawa 2012.
Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego w latach 2010–
2012, Ministerstwo Finansów, Warszawa.
Zioło M., Modelowanie źródeł finansowania inwestycji komunalnych a efektywność wydatków
publicznych, CeDeWu, Warszawa 2012.
ACTA ELBINGENSIA
2014, t. XXI, nr 2
Karolina Ciechorska-Kulesza*, Cezary Obracht-Prondzyński**
MIESZKAŃCY ŻUŁAW CZY ŻUŁAWIACY?
O DYLEMATACH TOŻSAMOŚCIOWYCH W DELCIE WISŁY
Streszczenie: Żuławy są miejscem specyficznym i wyjątkowym nie tylko ze względu na
ukształtowanie terenu i bliskość wody. Cechy te mają znaczący wpływ na procesy społeczne
i kulturowe. Tożsamość przestrzenna (regionalna) konstytuuje się w oparciu o czynniki obiektywne, wynikające ze swoistości terytorium i mieszkańców, które zestawiane są z elementami
subiektywnymi. Na dylematy identyfikacyjne mieszkańców Żuław warto spojrzeć z perspektywy historycznej, biorąc pod uwagę przede wszystkim wymianę ludności po II wojnie światowej.
Niewątpliwie czynnikiem bardzo silnie kształtującym regionalną tożsamość Żuław jest specyficzne środowisko przyrodnicze. Potencjał tożsamości żuławskiej jest duży, co wynika przede
wszystkim ze swoistości i spójności krajobrazu fizjograficznego, a także dziedzictwa kulturowego, eksponowanego i rozwijanego przez lokalnych liderów.
Słowa kluczowe: tożsamość społeczna, przestrzeń społeczna, region, Żuławy
Synopsis: Residents of Zulawy or Zulawians? The dilemmas of identity in the Vistula Delta.
Zulawy is a specific and unique place not only because of landform features and proximity
to water. These characteristics have a significant impact on social and cultural processes. Spacial (regional) identity is constituted on the basis of objective factors resulting from the specificity of territory and population, which are compiled with subjective elements. The dilemmas
of Zulawy inhabitants’ identification should be analyzed from a historical perspective, taking
into account the exchange of population after World War II. Undoubtedly, specific natural
environment is a factor strongly influencing regional identity of Zulawy. Potential of Zulawy
identity is large, which results mainly from the specificity and consistency of the physiographic
landscape, and cultural heritage, exposed and developed by local leaders.
Keywords: Social identity, social space, region, Zulawy
* Magister, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego.
zw. dr hab., prorektor Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.
** Prof.
64
Wstęp
Żuławy są miejscem specyficznym i wyjątkowym nie tylko ze względu na
krajobraz naturalny. Ukształtowanie terenu, bliskość i znaczenie wody miały
i nadal mają znaczący wpływ na organizowanie się ludzi, a także, co widoczne
jest szczególnie współcześnie, na procesy tożsamościowe, zarówno jednostkowe, jak i zbiorowe. Na dylematy identyfikacyjne warto spojrzeć z perspektywy historycznej, biorąc pod uwagę przede wszystkim przerwanie ciągłości
społecznej i kulturowej po II wojnie światowej. Stawanie się Żuławiakiem jest
procesem powolnym, trwającym kilka pokoleń. Odzwierciedla z jednej strony
specyfikę tego niezwykłego, ale i „trudnego” terenu, a także szersze zmiany
zachodzące w sferze kulturowej i społecznej w Polsce, a także w Europie.
1. O tożsamości i dylematach z nią związanych
Pojęcie tożsamości w ostatnich dekadach stało się jednym z najważniejszych pojęć w naukach społecznych i humanistycznych. Zauważył to już dość
dawno Bronisław Misztal pisząc, że tożsamość „awansowała” „z terminu niegdyś peryferyjnego i posiłkowego w dyskursie socjologicznym, wprzęgniętego w analizy roli społecznej, do centralnego dzisiaj i autonomicznego pojęcia, które odgrywa kluczową rolę w wyjaśnianiu procesów współczesności”1.
To samo podkreślał Zbigniew Bokszański, stwierdzając, że „w opiniach wielu
autorów wydaje się niezbędnym, a może nawet zasadniczym, narzędziem
pojęciowym w analizach sytuacji człowieka w społeczeństwie współczesnym
i próbach wyjaśniania bądź zrozumienia kluczowych fenomenów społecznych naszych czasów”2. Oczywistym jednak jest, że taki „awans” pociągnął
za sobą także szereg problemów, czego skutkiem jest fakt, iż badaniom
tożsamości społecznej towarzyszą zazwyczaj trudności, czy nawet dylematy
związane przede wszystkim z charakterem elementów składających się na
nią (a i sama próba wyliczenia tychże składowych zawsze wzbudza sporo
kontrowersji). Widać to dokładnie także kiedy chce się badać specyficzny typ
tożsamości, a mianowicie tożsamość przestrzenną, szczególnie w odniesieniu jej do kontekstu regionalnego.
B. Misztal, Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, Universitas, Kraków 2000, s. 143.
Z. Bokszański, Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii
socjologicznej, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1989, s. 6.
1
2
Mieszkańcy Żuław czy Żuławiacy? O dylematach tożsamościowych…
65
W bardzo uproszczonej formule można powiedzieć, że tożsamość przestrzenna (regionalna) konstytuuje się w oparciu o czynniki obiektywne, wynikające ze swoistych cech terytorium i mieszkańców, które muszą zostać
zestawione z elementami subiektywnymi. Wyrażają się one przede wszystkim
w autoidentyfikacjach oraz w definicjach i charakterystykach regionu, a także
w wyobrażeniach o nim, jakie formułują mieszkańcy danego regionu.
W przypadku Żuław kwestia ta jest szczególnie złożona. Oczywistym bowiem jest, że odwoływanie się do jakichkolwiek obiektywnych wyróżników
mieszkańców tegoż regionu w warunkach powojennej wymiany ludności nie
ma wielkiego sensu. Nie wyróżniają tej populacji bowiem żadne cechy językowe, religijne, obyczajowe, normatywne etc.
Niewątpliwie natomiast czynnikiem bardzo silnie kształtującym regionalną tożsamość Żuław jest specyficzne środowisko przyrodnicze, czy może
szerzej zestaw wyróżników fizycznogeograficznych. Jest to o tyle istotne,
że w bodaj największym stopniu właśnie te elementy wpływają na subiektywne charakterystyki regionu przez jego mieszkańców.
Ale przecież kwestia tożsamości jest bardziej złożona niż „prosta” kombinacja cech obiektywnych i subiektywnych. Dodać choćby należy całą sferę
praktyk społecznych, kulturowych, politycznych, ekonomicznych i in. Innymi słowy niezwykle ważny czynnik działaniowy, który w przypadku Żuław
ma wprost znaczenie egzystencjalne, bo jest to region, który powstał niemal
w całości dzięki aktywnej postawie człowieka. I tylko dzięki niej ma szansę
uniknąć katastrofy powodziowej. Tak więc jest to takie miejsce, które zakłada
zdolność zamieszkującej go wspólnoty do organizacji zbiorowego wysiłku,
co przez stulecia współkształtowało tożsamość regionu. Po wojnie uległo to
w zdecydowanym stopniu destrukcji i dopiero ostatnie lata przynoszą pewne
próby odwołania do dawnego etosu.
Stan taki związany był oczywiście z powojenną wymianą ludności. To zaś
każe zastanawiać się, czy i na ile możemy mówić o wypełnieniu trzech kryteriów tożsamościowych, które choć zwykle odnoszone są do jednostek, to
mogą jednak zostać przywołane w kontekście wspólnoty regionalnej.
Pierwszym jest poczucie odrębności podmiotu, czyli przekonanie o posiadaniu cech dla siebie charakterystycznych. Czy na Żuławach takie poczucie
odrębności, wykraczające poza charakterystykę środowiska przyrodniczego
i specyficzny krajobraz, istnieje?
Drugim kryterium jest poczucie ciągłości (stałości) w czasie i przestrzeni,
czyli powtarzalność zachowania i przeżywania jednostki. Gdyby to odnieść
66
do wymiaru zbiorowego – wspólnoty regionalnej, to należałoby stwierdzić,
że z powodów powojennych przekształceń trudno mówić o poczuciu ciągłości. Ale być może sytuacja jest na tyle dynamiczna, że mamy już do czynienia
ze społecznością stabilizującą się i kształtującą (kreującą) poczucie ciągłości?
Trzecim jest poczucie spójności, integralności, a więc postrzeganie siebie
jako spójnej całości3. W sensie społecznym na Żuławach bardzo trudno jest
mówić o istnieniu „wspólnoty”, choć – znowu – być może jesteśmy świadkami
intensywnych działań (animacyjnych, politycznych, partycypacyjnych…), które mają doprowadzić do wytworzenia takiej spójnej, społecznej całości.
To ostatnie kryterium dobrze koresponduje z innym, ale zbliżonym, typologicznym rozróżnieniem, w którym zwraca się uwagę, iż w odniesieniu
do tożsamości można wyróżnić dwa sposoby jej rozumienia: jako odrębność
i jako podobieństwo. Pierwsze rozumienie, nazywane relacyjnym, podkreśla
opozycję: w przypadku tożsamości indywidualnej – „ja – inny”, a w przypadku
tożsamości zbiorowej – „my – oni”. Drugie odnosi się bezpośrednio do definicji, która oznacza „bycie tym samym co”4.
I znowu – w przypadku Żuław należałoby pytać: kto jest „my”, a kim są
„oni”? Czy dotyczy to układów przestrzennych: my-mieszkańcy – oni-osoby
spoza Żuław? I odpowiednio – czy my-mieszkańcy jesteśmy „tożsami”, a więc
„tacy sami”, czy może raczej ciągle więcej ich dzieli niż łączy? (Może zresztą to
przeświadczenie o fundamentalnych podziałach jest istotnym komponentem
regionalnej tożsamości?)
Na powyższe pytania nie ma łatwych odpowiedzi, tym bardziej że ciągle
badania społeczne na Żuławach są w zalążkach. Dlatego też chyba istotnym
jest fakt, że głównym materiałem badawczym, wykorzystanym i przedstawionym w tym artykule, są wywiady z mieszkańcami wybranych miejscowości
Żuław Wiślanych i Mierzei Wiślanej, szczególnie z lokalnymi liderami społecznymi, kształtującymi tożsamościowy dyskurs publiczny5. Jednym z ważniejszych celów badań było skonfrontowanie wyobrażeń mieszkańców na
temat regionu oraz tożsamości przestrzennych, szczególnie regionalnych,
z praktykami społecznymi, głównie mobilności. Dodatkowo, obiektywne ka3
H. Mamzer, Tożsamość w podróży. Wielokulturowość a kształtowanie tożsamości jednostki, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2002, s. 50–59.
4
M. Lewicka, Psychologia miejsca, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012, s. 360–361.
5
Wywiady przeprowadzała Karolina Ciechorska-Kulesza oraz studenci socjologii Uniwersytetu Gdańskiego podczas badań terenowych na Mierzei Wiślanej oraz wyjazdów studyjnych
do Nowego Dworu Gdańskiego i okolic w latach 2011–2013.
67
tegorie podziałów przestrzeni, takich, jak: administracyjne, fizycznogeograficzne, wodne, zestawiane były w badaniach z wyobrażeniami mieszkańców
na temat przestrzeni, w postaci map mentalnych regionu(ów). Wybór liderów
był ponadto motywowany chęcią sprawdzenia, czy i w jaki sposób wpływają oni (czy to przez własne działania, czy to przez kreowane wyobrażenia
i opinie o regionie) na proces konstruowania poczucia odrębności, ciągłości
i spójności.
2. Żuławy – przestrzeń „poszatkowana”
Jednak analizę debaty nad różnymi wymiarami żuławskiej tożsamości
wypada zacząć od stwierdzenia, że współczesna specyfika Żuław ma swoje
głębokie korzenie historyczne. Nie ma w tym miejscu potrzeby, aby tę historię dokładnie rekapitulować i przedstawiać. Warto jednak zwrócić uwagę
na kilka cech, które przesądziły o odrębności tego regionu i które czynią go
poznawczo oraz osadniczo atrakcyjnym. Z drugiej zaś strony, o czym przekonuje analiza współczesnego dyskursu publicznego, trzeba o nich pamiętać,
bowiem są dziś źródłem różnego rodzaju ambiwalencji i niejednoznaczności.
Kwestią podstawową, wynikającą ze specyfiki przyrodniczej miejsca,
o którym jest mowa, jest fakt, że Żuławy wymagały zawsze ogromnego wysiłku. Zagospodarowanie „trudnego” i wymagającego terenu z jednej strony
mobilizowało zasoby ludzkie, ale z drugiej stanowiło istotną barierę osadniczą. Choć najstarsze ślady ludzkiej działalności pochodzą już z okresu schyłku
paleolitu: IX/VIII w p.n.e., to jednak dość typowe dla tego terenu (wraz z jego
zmieniającym się obliczem terytorialnym) było okresowe wyludnianie, silne
migracje, powodowane trudnymi warunkami środowiskowymi i bytowymi,
czy też słabnięcie działalności gospodarczej (rolniczej) w wyniku katastrof
naturalnych (czyli powodzi).
Ograniczając się już tylko do bliższych epok osadniczych, można stwierdzić, że od czasów wczesnego średniowiecza daje się wyróżnić kilka faz rozwoju osadnictwa na Żuławach („wyspy osadnicze”) i związane z tym ścieranie
się kultur6. W fazach tych odmiennie przebiegały nie tylko procesy osadnicze
i kulturowe (w tym religijne), ale w ślad za tym także (a może przede wszyst6
Np. B. Lipińska, Tajemnica postaci krajobrazu delty Wisły, [w:] A. W. Brzezińska i J. Poczobut (red.) Zachować podcień. Zapisane w krajobrazie i pamięci, Wyd. Jasne, Gdańsk–Pruszcz
Gdański 2010, s. 119–127.
68
kim) ekonomiczne. W dodatku periodyzacja ta jest silnie podporządkowana
zmianom politycznym, a każde z dominujących w danym okresie centrum
polityczne (czy też polityczno-cywilizacyjne) realizowało na tym terenie własne cele:
–– okres przedkrzyżacki (czasy książąt pomorskich) do 1308 roku, dla
którego charakterystyczne było ukształtowanie się na tym terytorium pogranicza słowiańskiego Pomorza i bałtyjskich Prusów;
–– okres krzyżacki oznaczający intensywną akcję osadniczą, zagospodarowanie Żuław i ekonomizację;
–– okres olęderski (czasy „polskie”, do ok. 1772 roku), traktowany jako całość, ale o dość zróżnicowanej sytuacji, związanej zwłaszcza w XVII i XVIII wieku z licznymi wojnami, natomiast z bardzo ważnym wyróżnikiem, jakim było
osadnictwo olęderskie, przyczyniające się do bardzo silnej intensyfikacji życia
gospodarczego na Żuławach;
–– okres rozbiorów (czasy państwa pruskiego), który przyniósł z jednej
strony silne ruchy migracyjne (m.in. emigrację Olędrów), będące – z drugiej
strony – efektem silnych procesów modernizacyjnych w państwie prusko-niemieckim;
–– okres osadnictwa najnowszego w I poł. XX wieku (Republika Weimarska i III Rzesza, Wolne Miasto Gdańsk), który to okres charakteryzował się
brakiem dużych akcji kolonizacyjnych;
–– i wreszcie czasy po II wojnie światowej.
Trzeba podkreślić, że II wojna światowa przynosi kres funkcjonowania na tym terenie społeczności, która kształtowała się przez stulecia. Z ok. 105 tys. mieszkańców Żuław zostało mniej niż 3 tys., z czego
do 1956 roku jeszcze połowa opuściła Polskę. Można powiedzieć, że w istocie pozostały tu nieliczne jednostki, reprezentujące dawny etos żuławski.
Ale kwestia – w przeciwieństwie do innych terenów Ziem Zachodnich i Północnych – nie sprowadzała się do „prostej” wymiany ludności. Tak specyficzny teren, jakim są Żuławy, wymagał specjalnych zdolności do działań
wspólnotowych, skoordynowanych o silnych regulacjach normatywnych
(zarówno stanowionych, jak i zwyczajowych). Ochrona wałów, która była
warunkiem sine qua non życia na Żuławach oznaczała, że mieszkający tu
ludzie musieli potrafić i chcieć ze sobą współpracować. Ten system, który
kształtował się przez setki lat, wraz z rokiem 1945 legł w gruzach. Napływający na ten teren osadnicy nie tylko nie znali specyfiki fizjograficznej Żuław,
ale tym bardziej nie znali wymogów, jakie rządziły gospodarowaniem na
69
ich obszarze. W dodatku osadnicy ci wywodzili się właściwie z wszystkich
stron ziem polskich – z warszawskiego, bydgoskiego, poznańskiego, z południowo-wschodniej Polski, kresowiacy, repatrianci, osadnicy z pobliskiego Pomorza. W 1947 roku na Żuławy trafiła też spora grupa przesiedleńców
z Akcji Wisła. Zniszczone przez działania wojenne i w dużej mierze zalane
Żuławy wymagały ogromnego wysiłku. Działania ówczesnych władz skoncentrowały się przede wszystkim na naprawie zniszczonych polderów i całego systemu zabezpieczenia powodziowego oraz przywrócenia terenów
rolnych pod uprawę. Był to trudny proces i z racji unikatowości sytuacji
na Żuławach, i z racji tego, że nowi zarządcy musieli się dopiero uczyć, jak
gospodarować Żuławami, robili to w skrajnie trudnej sytuacji powojennej
biedy, rozlicznych deficytów, jak również w realiach politycznej opresji. Kto
wie jednak, czy najistotniejszą barierą nie były czynniki społeczne, przede
wszystkim poczucie tymczasowości. Wystarczy powiedzieć, że w latach
1957–1962 ponad 34 tys. mieszkańców opuściło Żuławy. Życie nie było tu
łatwe, a ukształtowane w warunkach powojennych społeczeństwo cechowało się wszystkimi „przypadłościami” społeczności typu postmigracyjnego, a więc właśnie niską stabilnością osiedleńczą, słabymi więziami społecznymi, podwyższoną podatnością na zjawiska patologiczne, dziś byśmy
też powiedzieli, że niskim kapitałem społecznym oraz niskim poziomem
zaufania.
Istotną zmianę przynosi przełom demokratyczny lat 1989–1990, szczególnie związany z odbudową lokalnego samorządu oraz upodmiotowieniem obywatelskim. Ale równie ważna była też zmiana pokoleniowa i rodzący się w tym okresie „boom” żuławski, czyli wzmożone zainteresowanie
przeszłością Żuław, ich kulturową i cywilizacyjną specyfiką, podkreślający
unikatowość tego terenu. Świadectwem tegoż boomu, a więc pojawienia
się w dyskursie publicznym zupełnie nowych akcentów, akceptujących dziedzictwo żuławskie, są bardzo liczne inicjatywy, przedsięwzięcia, działania
podejmowane przez samorządy, organizacje pozarządowe, instytucje kultury, media etc. Zawsze w takich przypadkach istotną rolę odgrywają lokalni liderzy, którzy ten dyskurs kreują i podejmują różnorodne inicjatywy
(realizują jakieś nowe praktyki kulturowe). Stąd też chęć bliższego zbadania
ich opinii, również po to, aby uchwycić istniejącą nadal na Żuławach pewną
ambiwalencję i niejednoznaczność, która zresztą dynamizuje proces tożsamościowy.
70
3. Tożsamość in statu nascendi i jej komponenty
a. Granice i podziały administracyjne
Jednym z najważniejszych komponentów tożsamości przestrzennej są
granice. Znalazło to także odzwierciedlenie w wypowiedziach liderów, co dziwić nie powinno, skoro granice administracyjne dzielą Żuławy Wiślane na dwa
województwa: większa część, razem z Mierzeją Wiślaną, od 1999 roku należy do województwa pomorskiego, a mniejsza – do warmińsko-mazurskiego:
Dla Żuław na pewno jest ta strata, że nie są znowu jednym organizmem, bo część Żuław
znajduje się w województwie warmińsko-mazurskim. I to jest dla Żuław… no, trudno prowadzić wspólną politykę w Europie… w Europie regionów, gdzie województwa są tymi
regionami… dla takiego regionu specyficznego, jakim są Żuławy. W województwie warmińsko-mazurskim Żuławy są marginesem. W województwie pomorskim też w pewnym
sensie, bo tam to Kaszuby7.
To odczucie zmarginalizowania, będącego efektem podziału administracyjnego, jest podkreślane przez wielu respondentów, ale co ciekawe, niektórzy z nich wskazywali, że nie jest to nowa sytuacja, bo podziały administracyjne zawsze były dla Żuław mało sprzyjające, a już na pewno w całym okresie
powojennym:
Żuławy mają ten pech, że od czasów krzyżackich nie są w jednym organizmie administracyjnym.
b. Ukształtowanie i specyfika terenu, cechy fizjograficzne
Żuławy Wiślane są regionem „bezproblemowym” w tym sensie, że cechuje je wyrazistość i spójność pod względem fizycznogeograficznym i przyrodniczym. Granica Żuław jest łatwa do zakreślenia, co dość zgodnie przyznają mieszkańcy: „Wielu określa (…) za pomocą poziomic geograficznych,
po prostu. Fizycznie, jako teren położony poniżej pewnej wysokości nad poziomem morza”. Cechy fizycznogeograficzne sprawiły, że „Żuławy są jednolitym organizmem gospodarczo-przyrodniczo-wodnym.
Ważnym elementem definiującym Żuławy jest bezsprzecznie woda. „Jeżeli Wenecja jest miastem na wodzie – to można by tu o Żuławach powie7
W tekście używamy wypowiedzi i określeń zaczerpniętych z materiału zebranego podczas badań ujęto w cudzysłowie.
71
dzieć: że Żuławy są krajem na wodzie” – napisał w XIX wieku Wincenty Pol,
cytowany współcześnie niemal w każdym przewodniku czy opracowaniu
na temat tego obszaru. Żuławy Wiślane to rozległa równina deltowa, której
granicami jest Wisła i jej rozwidlenie – Nogat. Kraina „pomiędzy wodą”, „na
wodzie”, „wydarta wodzie”, „poprzecinana” kanałami i rzeczkami. Mieszkańcy bardzo często podkreślają, że to jedyne w Polsce miejsce, którego samo
istnienie uzależnione jest od ciągłych zabiegów ze strony ludzi. Sieć wodna
Żuław z jednej strony wydaje się pełnić funkcję „małych” granic, dzielących
region na małe kawałki. Z drugiej strony cechy fizjograficzne, a szczególnie
Wisła czy delta Wisły pełnią funkcję łącznika, spoiwa regionu.
Granice nawiązujące do cech fizycznogeograficznych, w postaci sieci
wodnych, mają swoje mocne uzasadnienie w przeszłości opisywanych ziem.
To właśnie woda, co podkreślają liderzy, była podstawą organizacji przestrzennych. Zagadnienie to poruszane jest szczególnie w kontekście dzisiejszych podziałów administracyjnych, szczególnie Zalewu Wiślanego, ale
przede wszystkim Żuław Wiślanych: „Niemcy mieli tutaj podział administracyjny ściśle według… podziałów wodnych. Świętą rzeczą był kanał melioracyjny. Towarzystwa wałowe… Holendrzy mają taką samą organizację. Woda
tam wyznacza organizację, a nie czy komuś się należało, czy nie”.
c. Krajobraz kulturowy
Nieodłącznym elementem kultury, określającej w dużej mierze cechy
i swoistość Żuław, jest charakterystyczny i specyficzny krajobraz naturalny.
Opisywanie krajobrazu kulturowego bez uwzględnienia zasobów naturalnych
wydaje się niemożliwe. Ważnym elementem „czytania krajobrazu żuławskiego” są pozostałości materialne takie, jak: wały, terpy, kanały, związane z „walką” z wodą czy „przetrwaniem” ludzi w trudnych warunkach. Liderzy podkreślają bogactwo i różnorodność żuławskiego krajobrazu, niewidocznego
gołym okiem, a wynikającego z ciekawej i bogatej przeszłości terenu:
Bo to jest krajobraz dla konesera (uśmiech). To trzeba dopiero poznać. I mogę pokazać, tu
była wieś, tam wał, tu wał, wieś była otoczona ze wszystkich stron wałami. Jaki był układ
rowów wewnątrz tych wałów, gdzie stały wiatraki. To jest obszar, w którym jest duża wiedza ukryta. Dla koneserów oczywiście. Nie dla przeciętnych zjadaczy chleba. O, jeszcze
taki przykład, jak zawsze mówię Kaszubom. Kaszuby to piękna kraina: las jezioro, górki,
jeleń na rykowisku (uśmiech), a Żuławy są dla konesera (3).
Zaznaczane w dyskursie publicznym cechy krajobrazu kulturowego
nawiązują do przedwojennej świetności miejsca, etosu pracy, zaradności
72
i współpracy ludności oswajającej od kilku wieków żuławską ziemię. Podkreślany jest także fakt obecności licznych przybyszów z różnych stron świata,
którzy osiedlali się na tych terenach, tak jak osadnicy powojenni. Wielokulturowość, będąca „efektem burzliwych losów (…) tej zadziwiającej krainy”,
łączy w sobie bogate dziedzictwo pomorskie, pruskie, krzyżackie, polskie,
mennonickie, holenderskie, szwedzkie, niemieckie8. Szczególnie częste są nawiązywania do osadników holenderskich, głównie mennonitów.
d. Sąsiedzi, „inni”
Ważnym elementem badania tożsamości społecznej jest spojrzenie
z perspektywy „swojskości” i „obcości”. Zaznaczane granice i tym samym
określanie „innych” i sąsiadów, wskazują na bardziej lub mniej znaczące punkty odniesienia, a także ich zabarwienie emocjonalne. W przypadku Żuław Wiślanych ważną granicą, mającą wpływ na relacje mieszkańców
regionu z sąsiadami, jest Wisła. Najdłuższą rzekę Polski można analizować
z punktu widzenia całego kraju. Wisła bowiem wrosła w dzieje i podziały
Polski i jest świetnym przykładem na „tożsamościową”, choć niejednoznaczną naturę rzek9. Zachodnia strona Wisły, w tym głównie Gdańsk, czy szerzej
Trójmiasto, jest pozytywną grupą odniesienia dla mieszkańców tak zwanego
„Zawiśla” – terenów „za” Wisłą, czyli na wschodzie województwa pomorskiego, czy szerzej – Polski. Ukazuje to „siłę” rzeki jako granicy, także pod względem symbolicznym i tożsamościowym. W perspektywie centroperyferyjnej
Żuławy z Mierzeją jawią się jako obszar próbujący nadganiać Pomorze po
drugiej stronie rzeki, jako teren mniej znany mieszkańcom centrum. Opisywanie Żuław polega często na przeciwstawieniu ich bądź porównywaniu
z Kaszubami i rzadziej z Kociewiem. Mieszkańcy podkreślają, że wszystkie
są regionami bądź subregionami województwa pomorskiego lub dużego
regionu, jakim jest Pomorze:
No, jest to Pomorskie. Tak trzeba to określić. Ale tak, jak mają swój podregion Kaszubi, tak
mają i Żuławiacy. Kaszubi mają już od wieków taki podregion tworzony, rozwijany; bardzo
go pielęgnują, szanują i rozwijają ten temat. Natomiast obecni Żuławiacy, którzy są na
tych terenach sześćdziesiąt lat, to się dopiero zaczyna tworzyć.
8
M. Mierzwiński, Żuławy – kraina osobliwa, [w:] M. Grosicka (red.), Jesteśmy stąd. Dom na
Żuławach, Starostwo Powiatowe, Malbork 2008, s. 19.
9
A. Posern-Zieliński, Rzeka jako element tożsamości kulturowej, [w:] Rzeki. Kultura – cywilizacja – historia, t. 9, Katowice 2000.
73
Częścią Żuław według większości zapytanych liderów jest Mierzeja Wiślana. Choć zauważają jej pewną odrębność, choćby pod względem geograficznym, to powszechne
wydaje się uznawanie jej za subregion Żuław. Jest to argumentowane
wspólną przeszłością, dawnymi oraz współczesnymi podziałami administracyjnymi oraz połączeniami komunikacyjnymi:
Ja jestem urodzony na Żuławach. A ściślej mówiąc Stegna, to już jest Mierzeja, bo to geograficznie to nie jest to samo, ale mówiąc o Żuławach, jakby, nawet nie używa się często.
Tutaj miejscowi nie używają określenia »Mierzeja«, tylko »pas«, »pas nadmorski«.
Badania na Mierzei Wiślanej wskazują jednak na, co prawda dość „nieśmiałe”, próby tworzenia (sub)regionu Mierzeja Wiślana. Odrębność Mierzei w stosunku do Żuław wynika przede wszystkim, według mieszkańców,
z odmienności zasobów i walorów naturalnych. Kreowanie czy wzmacnianie
identyfikacji z tym terytorium odbywa się wokół inicjatyw odświętnych związanych z wodą, a dokładniej z Morzem Bałtyckim i Zalewem Wiślanym (m.in.
Święto Muszelki, połowy bursztynu i inne imprezy nawiązujące do tego, Dni
Rybaka, imieniny Piotra i Pawła) oraz wokół pamięci społecznej, szczególnie
eksponującej wodne, rybackie i wypoczynkowe tradycje miejsca.
Odniesienia mieszkańców Żuław do pozostałych sąsiadów jest mniej
wyraziste. Wynika to przede wszystkim z „nieoczywistości” tych miejsc. Na
wschodzie, w okolicach zachodniego i południowego brzegu Zalewu Wiślanego trudno jest mówić o „mocnym”, nazwanym regionie. Wydaje się,
że przestrzeń ta tworzy z Elblągiem dość ważne, choć nienazwane pogranicze Żuław. Na południu Żuławy graniczą z Powiślem, regionem mniej wyrazistym niż regiony po drugiej stronie Wisły. Pomimo różnic obu regionów, tak
pod względem kulturowym, jak i społecznym, niektórzy liderzy widzą w nich
pewną całość (czego przykładem jest pismo kulturalno-społeczne „Prowincja” Żuław i Dolnego Powiśla). Nawiązują przy tym do współczesnych podobieństw obu terytoriów, wynikających z sytuacji społecznej, kulturowej,
gospodarczej, a także administracyjnej. Dodatkowo, dla niektórych liderów,
szczególnie z Malborka, ważnym punktem odniesienia w historii jest istnienie
województwa malborskiego z czasów I Rzeczpospolitej:
Kiedyś Powiśle to było województwo malborskie przecież. To w dużym stopniu ma podstawy historyczne. To myślenie wspólne o tych miejscowościach (…) Historycznie to kiedyś była całość: Żuławy Wielkie, Powiśle to historycznie była całość, pod jednym zarządem administracyjnym, przez kilkaset, można powiedzieć, lat (20).
74
4. Kalejdoskop tożsamości
Choć według mieszkańców Żuławy są regionem „oczywistym”, co przejawia się przede wszystkim w bezproblemowej odpowiedzi na pytanie „w jakim regionie mieszkasz?”, to kwestia tożsamości i autoidentyfikacji sprawia
im więcej problemów. Badani dość jednoznacznie stwierdzają, że „mieszkają
na Żuławach”. Jednakże nazwanie siebie „żuławiakiem” nie jest tak częste
i oczywiste. Mieszkańcom Żuław towarzyszy szeroka gama tożsamości przestrzennych, nawiązujących do regionu(ów), subregionu(ów), lokalności. To
co je łączy, to proces ich kształtowania, tworzenia, wzmacniania. Tożsamości
in statu nascendi wynikają z krótkiego trwania społeczności na omawianych
terenach. Trudne budowanie tożsamości przestrzennych rozpoczęło się dopiero po II wojnie światowej, kiedy nastąpiła prawie całkowita wymiana ludności.
O tożsamości żuławskiej mówią głównie liderzy, podkreślając swoistość
regionu, a także swoje przywiązane do miejsca oraz dziedzictwa kulturowego:
Tak, tożsamość regionalna… Czuję się Żuławiakiem.
I, kiedy zacząłem poznawać właśnie historię, to Żuławy jeszcze bliższe mi się stały.
Oprócz miejsca zamieszkania, a dokładniej regionu, jako podstawowego
wyznacznika autoidentyfikacyjnego, pojawia się także odniesienie do postaw
wobec Żuław, a dokładniej do zainteresowania regionem:
No, bycie Żuławiakiem, to ja nie wiem, czy jest aż takie ważne. Czasami, jak jestem na jakiś
konferencjach, to pytają się mnie, czy jestem historykiem, czy jakieś tam inne dziedziny…
Regionalistą jestem. Regionalistą. Hobby takie. I to jest tyle… interesuję się… jestem świadomym mieszkańcem. A czy tam Żuławiakiem… no, niech będzie, że żuławiakiem.
Bycie „żuławiakiem” to dla wielu zaangażowanych liderów, regionalistów, pasjonatów (nierzadko „na odległość”) poznawanie, a także działanie
na rzecz regionu, również na zewnątrz. Niektórzy badani przyznają jednak,
że regionalny „boom” tożsamościowy, sprzed kilkunastu lat, powoli maleje.
Z jednej strony oddolne spontaniczne działania i inicjatywy zostały zinstytucjonalizowane i sprofesjonalizowane (czego przykładem jest Żuławski Park
Historyczny, dla wielu będący wizytówką regionu), a z drugiej mówi się o niewykorzystanych szansach regionu i dużych barierach, dzielących działaczy
regionalnych i mieszkańców. Żuławy pod wieloma względami są „trudnym
75
terenem”, tak pod względem społecznym, jak i kulturowym. Zawiłe losy miejsca i mieszkańców, liczne migracje, zniszczenia dziedzictwa materialnego nie
ułatwiają pielęgnowania i wzmacniania działań regionalistycznych i tożsamości regionalnych. „Żuławy dla konesera” z jednej strony są szansą, a z drugiej,
co przyznają liderzy, okazują się znaczącą barierą.
Opisywanie Żuław polega często z jednej strony na przeciwstawieniu regionu bądź porównywaniu z Kaszubami i rzadziej z Kociewiem. Z drugiej,
podkreślana jest szersza niż żuławska tożsamość pomorska, łącząca przeciwstawne sobie (sub)regiony województwa pomorskiego. Co ciekawe, dla
mieszkańców części Żuław znajdującej się w województwie warmińsko-mazurskim, ważnym nawiązaniem okazało się Pomorze, traktowane szerzej niż
terytorium pomorskiego. Choć „duże Pomorze” lub województwo pomorskie jest znaczącą częścią autoidentyfikacji mieszkańców Żuław, to wydaje
się, że to drugie określenie jest dla nich ważniejsze.
Węższą, choć dla wielu mieszkańców najważniejszą identyfikacją, jest
mniejsza niż województwo jednostka administracyjna. Możemy mówić
o „kurczących się” regionach, a tym samym – tożsamościach. Część badanych nazwała terytorium Żuław zbiorem wysp, nawiązując przede wszystkim
do granic wodnych w postaci rzek, kanałów, rowów. Wyspy to głównie gminy
lub, rzadziej, odizolowane, na uboczu sołectwa. Choć wielu mówi o powolnym budowaniu tożsamości lokalnych, to bardzo często podkreśla się trudności tego procesu oraz permanentny stan dezintegracji i braku identyfikacji
nawet z „wyspami”.
Mieszkańcy podkreślają brak integracji, poczucia wspólnoty kulturowej
czy symbolicznej. To pierwsze wynika bezpośrednio z trudności w mobilności mieszkańców, czego przyczyną są bariery komunikacyjne, czy szerzej
– problemy społeczno-ekonomiczne. Marazm społeczny (samo)wykluczenie, niski poziom aktywności społecznej według badanych, szczególnie liderów, wynika z postmigracyjnego charakteru miejscowości. Podkreśla się
przy tym „wykorzenienie” ludności i powolne, napotykające wiele trudności, tworzenie tożsamości lokalnych i regionalnych. Innym wytłumaczeniem
braku aktywności, a nawet niechęci do zaangażowania społecznego, choć
niewykluczającym się z cechą postmigracyjności badanych wsi, jest ich doświadczenie PRL-u, w tym głównie zaznaczana mentalność popegeerowska
części mieszkańców, a także niechęć do prac społecznych. Ponadto postmigracyjność społeczności Mierzei i Żuław Wiślanych przejawia się w „pustce
kulturowej”, związanej z długimi i trudnymi procesami oswajania krajobrazu
76
kulturowego, „uczenia” się symboli i tradycji związanych z przedwojennym
charakterem miejscowości i regionu, a także ich odtwarzania, a nawet tworzenia na nowo.
„Dużą wyspą”, którą można wyodrębnić na „poszatkowanych” terytorium
Żuław, choć jeszcze niedostatecznie integrującą mieszkańców, jest powiat
nowodworski. To właśnie ten obszar jest „bezproblemowy” pod względem
identyfikacji Żuław, a także wyodrębnienia względnie spójnej całości przestrzennej oraz jej centrum. Nowy Dwór Gdański jako miasto powiatowe spaja powiat, jest miejscem mobilności mieszkańców z różnych części powiatu,
także Mierzei Wiślanej. To właśnie w Nowym Dworze Gdańskim powstaje
większość inicjatyw regionalnych, tak pod względem społecznym, infrastrukturalnym, jak i kulturowym.
Wydaje się, że dla wielu „zwykłych” mieszkańców określenie tożsamości przestrzennej nie jest przedmiotem refleksji lub ujawnia problematyczność w jej nazwaniu. Badani, szczególnie spoza Nowego Dworu Gdańskiego i większych miejscowości Mierzei Wiślanej mówią, że są „stąd”, „no, po
prostu”. Nie nazywając przestrzeni swojego miejsca zamieszkania, ukazują
jednak „oczywistość” „swojego miejsca” i być może zakorzenienia w nim.
Szczególną kategorią mieszkańców jest młodzież, która poprzez edukację regionalną w szkołach wręcz automatycznie wskazywała na Żuławy jako
„swój” region. Dość duża wiedza na temat regionu pokrywa się z nazywaniem siebie „Żuławiakiem”, „Żuławianką”. Wydaje się, że nowe pokolenie, korzystające z efektów wypracowanej przez ostatnie lata polityki regionalnej,
szczególnie kulturowej, na Żuławach, ujawnia tożsamość regionalną, a głównie jej aspekt poznawczy. Komponent emocjonalny, co ukazują mapy mentalne regionu i miejscowości uczniów, dotyczy najbardziej swojego domu i jego
okolicy, nieco rzadziej całej miejscowości.
Pomimo że historycznie Żuławy, co podkreślają liderzy, zawsze były podzielone i są do dnia dzisiejszego (aktualnie na dwa województwa), to wydaje
się, że kryterium fizycznogeograficzne jest nadrzędne. Region domknięty jest
przez granice „naturalne”, czyli ukształtowanie terenu i sieć wodną. Większe
rzeki mogą pełnić funkcję łącznika między skrawkami terenów otoczonych
czy inaczej – „pociętych” sieciami wodnymi. Próbą praktycznego i instytucjonalnego połączenia jest między innymi projekt „Pętla Żuławska”, mająca
za zadanie integrację obszaru poprzez modernizację infrastruktury wodnej
delty Wisły i Zalewu Wiślanego. Znaczącą kwestią jest także podkreślanie
w regionalnym dyskursie publicznym niedostatecznie docenianej roli rzek,
77
tak w turystyce i transporcie, jak i w kształtowaniu tożsamości regionalnej.
Zbiorniki wodne nie funkcjonują w próżni, to właśnie sieć rzeczna łączy omawianą przestrzeń z Zalewem Wiślanym i Zatoką Gdańską, a także integruje ją
i „domyka”.
Żuławskie problemy i dylematy związane z tożsamością wydają się dość
uniwersalne na tle Polski, a szczególnie na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Sytuacja tożsamości i identyfikacji regionalnej wydaje się jednak nieco
lepsza, niż „za miedzą”. Wynika to przede wszystkim ze swoistości i spójności krajobrazu fizjograficznego, a także potencjału dziedzictwo kulturowego.
Od okresu transformacji lokalni liderzy pokazują, że mają „pomysł” na Żuławy. Porównując z najbliższymi sąsiadami po prawej stronie Wisły, u których
problemy identyfikacyjne, wynikające przede wszystkim z „niejednoznaczności” przestrzeni, są bardziej widoczne, można śmiało stwierdzić, że potencjał
tożsamości żuławskiej czy żuławskości jest bardzo duży.
Podsumowanie
Znaczącymi elementami składającymi się na tożsamość mieszkańców
Żuław są z jednej strony cechy obiektywne, takie jak ukształtowanie terenu,
bliskość wody, a także coraz częściej przypominana i doceniana kultura materialna, silne związana ze specyfiką fizyczno-geograficzną obszaru. Z drugiej strony na dylematy identyfikacyjne mieszkańców delty Wisły warto
spojrzeć z perspektywy temporalnej, biorąc pod uwagę wymianę ludności
po II wojnie światowej, a także pamięć społeczną, łączącą historię poszczególnych rodzin z dalszą przeszłością, związaną z losami przedwojennych
mieszkańców Żuław. Wydaje się, że w skomplikowanej historii regionu tym,
co łączy przeszłych i teraźniejszych mieszkańców są migracje oraz związana z tym wielokulturowość, czy szerzej – różnorodność, a przede wszystkim praca nad „trudną” ziemią, co zawsze stanowiło i nadal stanowi duże
wyzwanie. Bezsprzecznie bowiem specyficzne warunki geograficzne mają
duży wpływ nie tylko na postawy jednostek, ale także na organizację społeczną oraz kulturę lokalną. Proces tworzenia się tożsamości żuławskiej jest
długotrwały i skomplikowany. Wydaje się jednak, że wyjątkowa i wyrazista
kraina, jaką są Żuławy, ma potencjał do tego, aby mieszkańcy Żuław stawali
się żuławiakami.
78
Bibliografia
Bokszański Z., Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1989.
Lewicka M., Psychologia miejsca, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012.
Lipińska B. Tajemnica postaci krajobrazu delty Wisły, w: A. W. Brzezińska i J. Poczobut (red.), Zachować podcień. Zapisane w krajobrazie i pamięci, Wyd. Jasne Gdańsk – Pruszcz Gdański
2010.
Mamzer H., Tożsamość w podróży. Wielokulturowość a kształtowanie tożsamości jednostki, Wyd.
Naukowe UAM, Poznań 2002.
Mierzwiński M., Żuławy – kraina osobliwa, w: Małgorzata Grosicka (red.). Jesteśmy stąd. Dom na
Żuławach, Starostwo Powiatowe, Malbork 2008.
Misztal B., Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, Universitas, Kraków 2000.
Posern-Zieliński A., Rzeka jako element tożsamości kulturowej, w: Rzeki. Kultura – cywilizacja –
historia, t. 9, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 2000.
ACTA ELBINGENSIA
2014, t. XXI, nr 2
Wojciech J. Janik*
NIELEGALNA MIGRACJA W POLSCE PÓŁNOCNEJ
JAKO POTENCJALNE ŹRÓDŁO
ZAGROŻENIA TERRORYSTYCZNEGO
Streszczenie: W czasach współczesnych terroryzm ogarnął niemalże cały świat. Zjawisku
temu, z uwagi na jego asymetryczny charakter, należy zapobiegać kompleksowo. Pamiętać jednak należy przy tym, że przeciwdziałanie terroryzmowi zaczyna się od likwidacji, lub chociażby
ograniczenia jego zaplecza logistycznego. Na szeroko rozumiane pojęcie zaplecza logistycznego współczesnego terroryzmu składa się między innymi migracja terrorystów do krajów
europejskich. Proces migracyjny wpływa w bardzo wysokim stopniu na powodzenie przeprowadzenia zamachu terrorystycznego. Przeciwdziałając skutecznie nielegalnej migracji terrorystów na obszar Polski północnej, należy przede wszystkim zastanowić się nad wprowadzeniem
odpowiednio dobranej i zrównoważonej polityki migracyjnej, co – według autora – przyczynić
się może do ograniczenia zagrożenia zamachem terrorystycznym.
Słowa kluczowe: nielegalna migracja, przemyt, terroryzm islamski, zamach terrorystyczny
Synopsis: The illegal migration in Northern Poland as a potential source of terrorism
The phenomenon of migration has become in recent few year one of the major social
problems for the countries of European Union. Solutions practiced for the rights and freedoms of immigrants have closed these countries in a special trap of migration. This scientific
description discusses the issues of interoperability Islamic terrorists with organized criminal
groups in the transfer terrorist into Europe. European countries can protect themselves using adequate migration policy in relation to Islamic countries, considered as a bridgehead
of global terrorism. Increasing globalization affects the nature of terrorism. Cooperation of
* Dr, adiunkt w Katedrze Spraw Publicznych Wydziału Administracji i Nauk Społecznych
80
Wojciech J. Janik
countries often leads to a clash of civilizations. Different economic development increases
the frustration, which in conjunction with religion creates a dangerous ideology which is called
fundamentalism.
Keywords: illegal migration, smuggling, islamic terrorism, terrorist attack
Wstęp
Zjawisko migracji ludności stało się w ostatnich latach, dla krajów Unii
Europejskiej, jednym z głównych problemów społecznych. Rozwiązania praktykowane w zakresie praw i swobód dla ludności napływowej zamknęły te
państwa w swoistej pułapce migracyjnej.
Problematyka poruszona w niniejszym opracowaniu jest niezwykle złożona ze względu na połączenie zjawiska nielegalnej migracji z współczesnym
terroryzmem, utożsamianym często z terroryzmem islamskim. W opraco
waniu wskazano również możliwości współpracy zorganizowanych grup
przestępczych w migracji terrorystów na teren Europy, w tym również Polski
północnej.
Zdaniem autora, przed ewentualnym zamachem ze strony islamskich
organizacji terrorystycznych, kraje europejskie chronić może odpowiednia
polityka migracyjna w stosunku do krajów muzułmańskich, uważanych za
przyczółek światowego terroryzmu.
Postępująca globalizacja wpływa na charakter terroryzmu. Współpraca
państw doprowadza często do zderzenia cywilizacji różniących się od siebie pod względem religii, kultury i obyczajów. Nierównomierny rozwój
ekonomiczny jeszcze bardziej pogłębia tę frustrację, która w połączeniu z religią tworzy niebezpieczną ideologię, jaką jest fundamentalizm, który jest
podwaliną współczesnego terroryzmu islamskiego.
1. Charakterystyka zjawiska migracji
Zjawisko migracji1 sięga początku dziejów człowieka. Ludzie przemierzają tysiące kilometrów szukając lepszego życia, uciekając od wojen, prześladowań czy katastrof ekologicznych. Wymienione przyczyny to tylko jedne
z wielu, które doprowadziły do przemieszczania się ludności w dobie postę1
Migracja – wędrówka, przesiedlanie się, [w:] Popularny słownik języka polskiego PWN,
Warszawa 2003.
Nielegalna migracja w Polsce północnej jako potencjalne źródło zagrożenia…
81
pującej globalizacji i rozwoju technicznego. W latach 1950–1960 wiele krajów
zachodnioeuropejskich przeżyło intensywny napływ pracowników, pochodzących głównie z Europy południowo-wschodniej i Afryki północnej, albowiem raptownie rozwijająca się gospodarka odczuwała brak rąk do pracy.
Dekolonizacja spowodowała napływ do Europy migrantów spoza konty
nentu. W latach 1970–1980 w stosunku do nich sukcesywnie wprowadzano
obostrzenia w przepisach dotyczących zasad przekraczania granicy. W wielu krajach narastało napięcie pomiędzy rdzenną ludnością a wspólnotami
migrantów. Większość tych krajów oczekiwała powrotu przesiedleńców
do miejsca swego pochodzenia. Część migrantów jednak pozostała, wbrew
praktykom zachęcającym do wyjazdu, które stosowały kraje goszczące. Migracja może być przyczyną problemów gospodarczych, społecznych i politycznych, dlatego państwa zmuszone są regulować zasady pobytu cudzoziemców. Podpisywane są umowy międzynarodowe, najczęściej bilateralne,
regulujące status przesiedleńców w krajach osiedlenia. Wiąże się to z kwestią
przyznawania obywatelstwa, azylu i ekstradycji. Zaznaczyć trzeba, że migracja odbywa się głównie z krajów o niższym poziomie życia do krajów o poziomie wyższym. Obserwujemy również przemieszczanie się ludności wyjeż
dżającej ze swoich państw z przyczyn politycznych, religijnych czy etnicznych.
Nielegalna migracja ludności na terytorium europejskie odbywa się poprzez wjazd wbrew obowiązującym przepisom prawa. Czyn ten popełniany
jest w dwóch formach. Po pierwsze, jest to posłużenie się podczas kontroli
granicznej podrobionym, przerobionym lub należącym do innej osoby dokumentem, uprawniającym do przekroczenia granicy. Po drugie, przekraczanie
granicy państwowej przez tzw. zieloną granicę, niekiedy odbywa się poprzez
tzw. przekroczenie siłowe granicy państwowej w miejscu słabiej chronionym.
Współczesny świat można podzielić na kraje imigracyjne i emigracyjne.
W pierwszych następuje wzrost niezadowolenia społecznego powodowany
frustracją wynikłą z faktu odbierania obywatelom krajów ojczystych pracy
przez cudzoziemców. Natomiast w drugich panuje przekonanie, że migracja złagodzi bezrobocie, zmniejszy nacisk rosnącej populacji na rynek pracy,
a tym samym przyczyni się do rozładowania napięć społecznych. Do negatywnych czynników, które wpływają na kształtowanie poziomu zjawiska nie
legalnej migracji zaliczyć można: konflikty narodowościowe, niski standard
życia oraz przestępczość zorganizowaną.
Wśród cudzoziemców z krajów tzw. podwyższonego ryzyka, zatrzymanych w krajach europejskich, przeważają obywatele Afganistanu, Egiptu, Indii,
82
Wojciech J. Janik
Iraku, Pakistanu, Tadżykistanu, czy Uzbekistanu2. Istotną kwestią są małe
możliwości deportacji takich osób. Spowodowane jest to brakiem ambasad
niektórych państw w kraju zatrzymania cudzoziemców (również brakiem
współpracy ze strony pracowników ambasady), niemożliwością ustalenia
tożsamości zatrzymanych osób z powodu braku dokumentów (w tym również celowego ich zagubienia) oraz wysokie koszty deportacji. Liczbę osób,
w stosunku do których w 2012 podjęto decyzję o wydaleniu z Polski zawiera
poniższa tabela.
Tab 1. Liczba osób, w stosunku do których w roku 2012
wydano decyzję o wydaleniu z ter ytorium Polski
Obywatelstwo
1
Kobiety
Mężczyźni
Razem
2
3
4
Afganistan
2
28
30
Albania
–
1
1
Algieria
–
4
4
Armenia
2
12
14
Bangladesz
–
49
49
Bez obywatelstwa
–
1
1
Białoruś
4
28
32
Chiny
8
10
18
Czad
–
3
3
Egipt
1
14
15
Etiopia
–
1
1
Ghana
–
1
1
Gruzja
4
112
116
Gwinea
–
3
3
Indie
–
40
40
Irak
9
4
13
Iran
–
2
2
Kamerun
–
3
3
Kazachstan
–
4
4
Kenia
1
–
1
Kirgistan
1
1
2
Kongo
–
1
1
2
Autor dokonał analizy dokumentów, będących w posiadaniu Europejskiego Urzędu Policji (Europol) oraz Urzędu do Spraw Cudzoziemców.
1
2
3
4
Korea Południowa
1
2
3
Liban
–
2
2
Macedonia
–
1
1
Mali
–
1
1
Maroko
–
2
2
Mołdowa
1
15
16
Mongolia
4
3
7
Nepal
–
2
2
Nieokreślone
–
2
2
Nigeria
2
13
15
Pakistan
2
84
86
Palestyna
–
5
5
Rosja
14
78
92
Serbia
–
1
1
Sri Lanka
–
1
1
Stany Zjednoczone Ameryki
–
1
1
Syria
1
1
2
Tunezja
–
5
5
Turcja
–
20
20
Ukraina
50
185
235
Wietnam
18
96
114
125
842
967
Suma
83
Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk prowadzonych przez Urząd do Spraw
Cudzoziemców.
Do uwarunkowań determinujących nielegalną migrację w Europie należy
zaliczyć jej geopolityczną sytuację, która zasadniczo odróżnia świat wschodni
od zachodniego. Świat zachodni jest utożsamiany z pełnią swobód obywatelskich, a przede wszystkim stabilną i dobrą sytuacją gospodarczą, zapewniającą środki finansowe na zapewnienie bytu socjalnego.
Czynniki mające wpływ na przebieg procesów migracyjnych w Polsce:
–– sąsiedztwo Niemiec;
–– bliskość krajów skandynawskich;
–– długi odcinek granicy państwowej z państwami spoza Unii Europejskiej (1.163 km);
–– granica morska, w tym porty towarowe;
–– zaostrzenie polityki azylowej w państwach Europy Zachodniej;
84
Wojciech J. Janik
–– powstawanie skupisk ludności pochodzenia azjatyckiego w krajach
byłego ZSRR;
–– zaostrzone polityki migracyjne krajów europejskich w kwestii migracji
zarobkowej;
–– readmisja osób, które z Polski przedostały się nielegalnie do innych
krajów Europy.
Szczególne zaniepokojenie może budzić fakt, że migracja odbywa się
z państw, w któr ych na wielką skalę rozwija się narkomania oraz różnego
rodzaju wpływy mają islamskie organizacje terrorystyczne.
Na podstawie analizy głównych tras migracyjnych i składów grup migracyjnych można określić rodzaje kanałów przerzutowych do krajów europejskich. Są to tzw. kanały:
• wietnamski;
• pakistańsko-hinduski;
• lankijsko-bangladeski;
• afgański;
• rumuński;
• rosyjski;
• chiński.
Główne Trasy przerzutu nielegalnych migrantów do krajów europejskich to3:
1. Trasy Europy Centralnej wykorzystywane przez migrantów z dawnych Republik Radzieckich oraz z Azji (Afganistan, Chiny, Indie, Wietnam):
–– trasa pierwsza: Rosja – Ukraina – Węgry – Słowacja – Czechy –
Niemcy/Austria;
–– trasa druga: Rosja – Białoruś – Polska – Czechy – Niemcy/Austria;
–– trasa trzecia: Rosja (Obwód Kaliningradzki) – Polska – Niemcy – kraje Beneluksu;
2. Trasy bałkańskie wykorzystywane głównie przez Afgańczyków, Afrykańczyków, Albańczyków, Chińczyków, Hindusów, Irakijczyków, Irańczyków,
Mołdawian i Turków:
–– trasa pierwsza: Turcja – Bułgaria – Rumunia – Węgry – Słowacja –
Czechy – Austria/Niemcy;
–– trasa druga: Albania – Bośnia i Hercegowina/Chorwacja/Słowenia –
Włochy/Niemcy/Austria;
3
Analiza powstała w oparciu o doświadczenie zawodowe autora.
85
3. Trasy śródziemnomorskie obejmują kraje basenu Morza Śródziemnego, wykorzystywane głównie przez Afgańczyków, Kurdów, Pakistańczyków
i Turków.
–– trasa: Liban/Syria/Turcja – Grecja/Włochy/Francja;
4. Trasy północnoafrykańskie obejmują kraje Maghrebu i Afryki północnej.
Wykorzystywane przez mieszkańców Afryki północnej i środkowej:
–– trasa: Algieria/Egipt/Etiopia/Erytrea/Dżibuti/Libia/Maroko/Mauretania/Sudan/Tunezja – Włochy/Hiszpania.
Tabela 2 zawiera analizę liczby osób oraz ich pochodzenia, w stosunku
do których w 2012 roku podjęto decyzję o odmowie wjazdu na terytorium
Polski.
Tab. 2. Liczba osób, w stosunku do których wydano w 2012 roku
decyzje o odmowie wjazdu na terytorium Polski
Obywatelstwo
Kobiety
Mężczyźni
Razem
1
2
3
4
Afganistan
Albania
6
9
15
–
1
1
437
395
832
Azerbejdżan
2
12
14
Bahrajn
–
1
1
Armenia
Bangladesz
–
3
3
Bez obywatelstwa
8
22
30
1250
2280
3530
–
1
1
Chile
–
1
1
Chiny
4
1
5
Chorwacja
–
6
6
Dominikana
–
2
2
Egipt
–
43
43
Erytrea
1
–
1
Etiopia
1
3
4
Fidżi
1
–
1
Filipiny
–
18
18
Gambia
–
1
1
Ghana
–
1
1
Gruzja
1497
6519
8016
–
3
3
Białoruś
Burkina Faso
Gwinea
86
Wojciech J. Janik
Tab. 2 (cd.)
1
2
3
Honduras
–
Indie
Irak
4
1
1
1
9
10
1
15
16
Iran
3
11
14
Izrael
1
8
9
Jordania
1
3
4
Kamerun
3
5
8
Kazachstan
50
74
124
Kirgistan
21
51
72
Kolumbia
1
2
3
Kongo
–
14
14
Korea Południowa
1
–
1
Kosowo
–
1
1
Kuba
–
14
14
Kuwejt
–
2
2
Liban
–
8
8
Libia
–
9
9
Madagaskar
1
–
1
Malezja
–
1
1
Mauretania
–
1
1
Mołdowa
62
54
116
Mongolia
5
3
8
Nigeria
2
8
10
Pakistan
–
7
7
Peru
1
3
4
Republika Południowej Afryki
–
3
3
Republika Zielonego Przylądka
–
3
3
Rosja
1502
2047
3549
Rumunia
–
1
1
Salwador
–
1
1
Senegal
–
14
14
Serbia
–
8
8
Sri Lanka
–
2
2
Stany Zjednoczone Ameryki
–
5
5
33
50
83
6
19
25
Syria
Tadżykistan
87
1
2
3
4
Tajlandia
1
1
2
Trynidad i Tobago
1
–
1
Turcja
1
36
37
Turkmenistan
–
1
1
5464
9890
15354
10
37
47
Wietnam
3
5
8
Wybrzeże Kości Słoniowej
–
3
3
Ukraina
Uzbekistan
Zimbabwe
Suma
1
3
4
10383
21755
32138
Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk prowadzonych przez Urząd do Spraw
Cudzoziemców.
2. Zagrożenie terroryzmem islamskim w Europie
Terroryzm islamski stał się jednym z największych zagrożeń porządku
światowego. Porównać go można do tradycyjnych form konfliktu zbrojnego.
Jednak swą siłę czerpie z zastraszenia społeczności światowej. Granica między terroryzmem a wojną wciąż się zaciera.
Próba stworzenia jednolitej definicji słowa terroryzm stanowi jeden
z głównych problemów osób zajmujących się tym zjawiskiem oraz przeciwdziałających niemu. Obecnie funkcjonuje blisko 300 jego definicji. Poniżej
przedstawiono niektóre z nich, którymi posługują się agencje rządowe Stanów Zjednoczonych Ameryki:
–– Departament Obrony USA: bezprawne użycie – lub groźba użycia – siły
czy przemocy wobec osoby lub mienia, by wymuszać lub zastraszać rządy czy
społeczeństwa, często dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych czy ideologicznych4;
–– Departament Stanu USA: zaplanowana, umotywowana politycznie
przemoc wobec celów nieuczestniczących w walce, stosowana przez subnarodowe grupy czy tajnych agentów, zwykle mająca na celu oddziaływanie na
audytorium5;
4
5
B. Hoffman, Oblicza terroryzmu, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1999, s. 36.
Ibidem, s. 36.
88
Wojciech J. Janik
–– Federalne Biuro Śledcze (FBI): bezprawne użycie siły lub przemocy wobec osób lub mienia, aby zastraszyć lub wywrzeć przymus na rząd, ludność
cywilną albo części wyżej wymienionych, co zmierza do promocji celów politycznych lub społecznych6.
Czynnik, który wpłynął na rozwój fundamentalizmu islamskiego, przyczyniając się do wzrostu znaczenia ekstremistycznych ugrupowań, to przede
wszystkim kryzys tożsamości w społeczeństwach muzułmańskich, powstały
na skutek nie nadążenia za unowocześnieniem niektórych państw arabskich
oraz załamaniem się doktryny socjalizmu arabskiego7.
Fundamentalizm jest wyrazem buntu części społeczeństw islamskich
przeciwko zachodnim wartościom i wzorcom. Według jednego ze skrajnych ideologów tego ruchu, Zachód uznawany jest za bezbożny i zagrażający islamowi, dlatego należy zwalczać go również przy użyciu siły. Obiektem szczególnej wrogości ze strony fundamentalistów są Stany Zjednoczone
utożsamiane jako centrum pogaństwa i bezbożności świata zachodniego8.
Fundamentaliści islamscy kierują się względami politycznymi i dążą
do zburzenia zachodnich systemów politycznych i kultury. Akt terroru jest
według nich wypełnieniem obowiązku religijnego i obroną przed sekularyzacją9 ze strony świata zachodniego.
Duży wpływ na ekspansję fundamentalizmu islamskiego mają dotacje
rządowe ze strony bogatych państw arabskich (przede wszystkim Arabia
Saudyjska) oraz od osób prywatnych. Dotacje te oficjalnie przeznaczane są
na rozwój religii islamu.
Islamskie organizacje terrorystyczne, uzasadniając swe zamachy, powołują się na wersety Koranu. Większość z tych grup pragnie zniszczyć świat
niewiernych, a na jego miejscu zbudować kraj oparty na prawie szariatu10.
Islam nie zna rozgraniczenia między sacrum, a profanum11, jak również po
między religią i polityką.
Ibidem, s. 36.
T. Fryzeł, Panarabizm. Źródła i rozwój idei, Kraków 1974.
8
S. S. Qutb, Milestones, Wyd. Kazi Publications, Chicago 2003.
9
Sekularyzacja (zeświecczenie) – przejęcie majątku, urzędów lub innych sfer życia publicznego spod kontroli władzy kościelnej na rzecz świeckiej, [w:] Popularny słownik języka
polskiego PWN, Warszawa 2003.
10
Szariat – prawo kierujące życiem muzułmanów. Islam nie uznaje rozdziału życia świeckiego i religijnego i dlatego reguluje zarówno zwyczaje religijne, organizację władzy religijnej
jak i codzienne życie muzułmanina, [w:] J. Bielawski, Islam, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1980.
11
K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Warszawa 2005, s. 296.
6
7
89
3. Terroryzm islamski a przestępstwa kryminalne
Mimo cech wspólnych, terroryzm i działalność kryminalna to dwa różne
zjawiska. Cele grup przestępczych są typowe: od zdobycia środków do wzbogacenia się, do poprawy swojego standardu życia. Terroryzm natomiast stawia przed sobą inne, wyższe cele. Dotyczą one zazwyczaj narodu lub określonej grupy społecznej. Terroryści mają świadomość tego, że ich działania
są częścią większego planu, często do osiągnięcia którego potrzeba wiele lat.
Do chwili obecnej nie ma jednoznacznie zdefiniowanego pojęcia terroryzmu międzynarodowego. Departament Stanu USA tłumaczy go jako angażujący obywateli lub terytorium więcej niż jednego kraju12. Zdaniem autora,
wspomniana definicja jest nie do końca jasna, ponieważ może znaczyć bardzo wiele, np.:
–– zakładnicy lub ofiary zamachów mogą być obywatelami innego kraju
niż terroryści;
–– żądania mogą być skierowane do rządu lub narodu innego państwa
niż tego, z którego pochodzą terroryści;
–– zamachy popełniane są poza granicami danego państwa;
–– organizacje terrorystyczne są rozproszone w wielu krajach i przez te
państwa wspierane finansowo;
–– organizacje terrorystyczne współpracują ze sobą w wielu krajach, finansują szkolenia, wymieniają doświadczenia i wspólnie przeprowadzają
swoje ataki.
Słowo terror i terroryzm mają wspólne pochodzenie. Jednak terror, a raczej jego polityka zarezerwowana została dla rządów krajów autorytarnych
i totalitarnych, bowiem tylko państwo zdolne jest do ustanawiania terrorystycznego porządku prawnego i egzekwowania go przy pomocy odpowiedniego aparatu represji13. Terroryzm określany jest jako przemoc słabszych
obywateli wobec silniejszych organów państwa, zaś terror jako przemoc silniejszych organów państwa wobec słabszych obywateli.
4. Zagrożenie terrorystyczne w krajach europejskich
Wpływ procesów migracyjnych na przestępczość zorganizowaną i terroryzm międzynarodowy w dzisiejszych czasach ma istotne znaczenie. Przestępczość zorganizowana związana z przekraczaniem lub przemieszczaniem
12
Serwis internetowy Departamentu Stanu USA, U.S. Department of State, http://www.
state.gov (dostęp 16.12.2013).
13
J. Tomasiewicz, Terroryzm na tle przemocy politycznej, Wyd. APIS, Katowice 2000, s. 15.
90
Wojciech J. Janik
towarów przez granicę Unii Europejskiej, jest zjawiskiem występującym w zaawansowanym stadium w całej Europie.
Założenia przyjęte przez Unię Europejską w zakresie przeciwdziałania
zagrożeniom terrorystycznym stały się podstawą do powstania Deklaracji
w sprawie Zwalczania Terroryzmu14. W dołączonym do Deklaracji Planie działania w dziedzinie zwalczania terroryzmu określono cele strategiczne Unii
Europejskiej w walce z tym zagrożeniem. Do celów tych należy:
–– pogłębienie międzynarodowego porozumienia i wzmocnienie międzynarodowych wysiłków w walce z terroryzmem;
–– ograniczenie dostępu terrorystów do finansowych i innych zasobów
ekonomicznych;
–– maksymalizacja zdolności instytucji UE i państw członkowskich do wykrywania, śledzenia i sądzenia terrorystów oraz do zapobiegania atakom terrorystycznym;
–– zapewnienie bezpieczeństwa transportu międzynarodowego oraz
skutecznego systemu kontroli granic;
–– wzmocnienie zdolności UE i państw członkowskich do przeciwstawienia się konsekwencjom ataków terrorystycznych;
–– odniesienie się do czynników, które przyczyniają się, stanowią wsparcie lub zaplecze rekrutacyjne terroryzmu;
–– ukierunkowanie działań w ramach stosunków zewnętrznych UE na te
państwa trzecie, które powinny wzmocnić swe zdolności do zwalczania terroryzmu lub swe zobowiązania dotyczące walki z terroryzmem.
Z analizy podejścia przywódców państw europejskich do problemu terroryzmu na star ym kontynencie, wyłania się pogląd o ich przekonaniu, że źródłem zagrożenia terrorystycznego są wyłącznie czynniki pozaeuropejskie.
Jest to poniekąd uzasadnione, jednak zdaniem autora jest to pogląd niepełny, ponieważ pomimo faktu, że klucz do rozwiązania problemu terroryzmu
na kontynencie europejskim leży faktycznie poza Unią Europejską, to w istocie rolą służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo jest zwalczanie procesów
zachodzących na zewnątrz, jak i wewnątrz Unii. Do tych ostatnich zalicza się
przede wszystkim asymilacje wspólnot muzułmańskich oraz przeciwdziałanie
nielegalnej migracji z krajów tzw. podwyższonego ryzyka.
14
Deklaracja w sprawie Zwalczania Terroryzmu – Rada Europejska, Bruksela, 25 marca 2004 r., http://archiwum-ukie.polskawue.gov.pl/HLP/moint.nsf/0)F34A979215252B0CC125710D0036E59F/$file/M E _23(96)16.pdf?Open (dostęp 10.12.2013).
91
Ataki bombowe w Madrycie i Londynie pokazały Europie, że istotnym
zagrożeniem dla bezpieczeństwa państw europejskich będzie kolejna fala
terroryzmu, zwanego ponowoczesnym. Terroryzm ten został wywołany przez
fanatyków religijnych z kręgu kultury islamskiej zamieszkujących w Europie.
Z chwilą powstania Al-Ka’idy nastąpił wyraźny wzrost powiązań organi
zacyjnych i współpracy między organizacjami wchodzącymi w jej skład, przy
jednoczesnym rozluźnieniu struktur wewnątrz samych organizacji. Islamiści
zaczęli przenosić swe działania z dawnych obszarów swej aktywności na
terytorium Unii Europejskiej oraz USA. W efekcie czego terror yzm islamski
uległ przemianie. Stał się metodą walki w starciu między światem biednego i zacofanego islamu, a bogatym i chrześcijańskim Zachodem. W konsekwencji takich działań doszło do znaczącego rozwoju struktur terrorystycznych oraz radykalizacji swoich postaw wśród migrantów muzułmańskich
oraz konwertytów.
Europa stała się wylęgarnią islamskiego ekstremizmu i terroryzmu, ponieważ kraje europejskie nie potrafią zasymilować milionów muzułmanów,
którzy imigrowali tam, ale wciąż mieszkają w swoich etniczno-religijnych
gettach.
Podsumowując, skuteczną odpowiedzią na międzynarodową przestępczość zorganizowaną, związaną z nielegalnym przerzutem ludzi, w tym
przez islamskie organizacje terrorystyczne, jest transgraniczna współpraca
służb i instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Wymaga ona podejmowania skoordynowanych przedsięwzięć w zakresie wymiany informacji
oraz współdziałania w ramach działań o charakterze prewencyjnym i po
stępowania karnego, jak również wspólnych strategii walki z tym rodzajem
przestępczości.
5. Zagrożenie terrorystyczne w Polsce północnej
Bezpieczeństwo w Polsce północnej w coraz większym stopniu zależy
od procesu globalizacji we współczesnym świecie. Rozpatrując zaś problem
zagrożenia terrorystycznego z polskiego punktu widzenia, zdaniem autora,
należy najpierw zastanowić się nad realnością i charakterem tego rodzaju
zagrożenia. Zamach skierowany przeciwko Polsce i polskim obywatelom jest
prawdopodobny. Polska jako członek NATO i sojusznik USA w walce z terrory
zmem staje się potencjalnym celem ataku.
92
Wojciech J. Janik
W bezpieczeństwie Polski, w tym jej północnego terytorium, punkt ciężkości przesuwa się z zagrożeń klasycznych na zagrożenia asymetryczne15,
a w szczególności terroryzm, którego źródłem stają się trudne do identyfikacji podmioty pozapaństwowe. Pomimo, że w Polsce nie ma atrakcyjnych
miejsc i budowli, będących symbolami ogólnoświatowymi, które mogą stać
się potencjalnymi celami, nie oznacza to, że zamachowcy nie mogą za
atakować innych miejsc. Szczególnie atrakcyjnymi celami lub narzędziami
ataków są statki powietrzne i infrastruktura lotnicza (porty lotnicze, w tym
międzynarodowe) oraz imprezy masowe.
Zdaniem autora ryzyko wystąpienia zamachów w Polsce istnieje. Jednak prawdopodobieństwo ich wystąpienia jest niewielkie, co nie znaczy,
że można pozwolić sobie na ignorowanie tego zagrożenia. Siła terroryzmu
tkwi w utrzymywaniu społeczeństwa w stanie niepewności i ciągłej obawy,
naruszając podstawową potrzebę każdego człowieka, czyli bezpieczeństwo.
Biorąc pod uwagę gwałtowny rozwój fundamentalizmu muzułmańskiego w Europie, istnieje duże prawdopodobieństwo, że nastąpi wzrost liczby
przyjazdów osób wyznających tę ideologię do Polski. Sytuacja taka sprawia,
że mogą wystąpić próby przenikania aktywistów islamskich z organizacji terrorystycznych do legalnie działających w Polsce związków społeczności arabskiej, jak też wykorzystywania przez nich działalności gospodarczej.
Dla bezpieczeństwa Polski istotne znaczenie ma praca policyjna. Charakter działań policyjnych powinien obejmować przedsięwzięcia operacyjno-rozpoznawcze, likwidacyjne i skarbowe. Czynności te należy prowadzić we
współpracy ze społeczeństwem, szczególnie zwracając uwagę na środowiska
zamknięte, do których utrudnione jest przedostanie się z zewnątrz (środowiska radykalne, pseudokibice).
6. Wpływ migracji na zagrożenie terroryzmem islamskim
w Polsce północnej
Przygotowanie i przeprowadzenie zamachu wiąże się z bezpiecznym
przemieszczaniem członków organizacji terrorystycznych. Możliwość szybkiego podróżowania przez granicę poszczególnych krajów europejskich jest
istotnym elementem wzajemnej komunikacji islamskich terrorystów i sposo-
15
K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne…, op. cit., s. 291.
93
bem na przepływ środków finansowych przeznaczonych na prowadzenie ich
działalności.
Ideologia dżihadu16, jak również przekonanie, że muzułmanie są w zagrożonej pozycji oraz religijny obowiązek walki w obronie islamu są podstawą działania islamskich organizacji terrorystycznych. Podstawą spójności
tych organizacji są także kontakty osobiste. W ostatnim czasie do propagowania swojej ideologii organizacje terrorystyczne zaczęły wykorzystywać sieć
Internet i telewizję, poprzez wzywanie do współpracy na poziomie lokalnym,
tzw. cyberplanning17.
Podział islamskich organizacji terrorystycznych (według poziomów):
–– liderzy – ograniczona grupa osób zajmujących w danej organizacji wysoką pozycję. Mają oni możliwość podejmowania decyzji strategicznych oraz
operacyjnych (planowanie zamachu). Wysoka pozycja lidera jest powiązana
z autorytetem religijnym oraz zdobytą praktyką. Żyją w ukryciu, a nagrania
(audio bądź video) z ich udziałem są zazwyczaj jedynym świadectwem ich
aktywności;
–– bojownicy – niektórzy należą do grupy płatnych zamachowców. Nato
miast szahidzi18 (zamachowcy samobójcy) sami ustalają skalę zamachu i jego
dokładność (nie wymaga opracowania planu ucieczki). Fundamentaliści traktują poświęcenie życia jako akt najwyższej wiary, a ich determinacja potęguje
przerażenie opinii publicznej. Zamachowcy samobójcy poddawani są spe
cjalnemu treningowi;
–– zwolennicy – organizują zabezpieczenie logistyczne organizacji
terrorystycznych. Nie angażują się w bezpośredni udział w przygotowaniu
i przeprowadzeniu ataku;
–– rekruci – potencjalnymi członkowie organizacji terrorystycznych, z reguły osoby niepełnoletnie. Wysyłani są do krajów, w których uczą się islamskiej fundamentalistycznej ideologii, a także do obozów treningowych. Po
powrocie stają się pełnowartościowymi członkami organizacji terrorystycznej.
16
Dżihad – święta wojna (z jęz. arab. – zmaganie, walka), to w kulturze islamu pojęcie
pierwotnie oznaczające dokładanie starań i podejmowanie trudów w celu wzmocnienia wiary
i islamu. W tradycji europejskiej termin ten często tłumaczy się jako święta wojna, [w:] J. Bielawski, Islam, op. cit., Warszawa 1980.
17
Cyberplanning – termin określany jest jako organizowanie się na najniższym szczeblu
hierarchii w danej organizacji.
18
Szahid (z jęz. arab. świadek) – w islamie ten, który oddaje swoje życie w sprawie wiary
(męczennik), za co ma obiecaną nagrodę wieczną, czyli życie w raju, [w:] J. Bielawski, Islam,
op. cit. Warszawa 1980.
94
Wojciech J. Janik
Podróżowanie członków organizacji terrorystycznych wymaga zdobycia
dokumentów tożsamości, które mogą być legalne, nielegalne lub sfałszowane. Terror yści islamscy nie przemieszczają się pod prawdziwą tożsamością.
Zdobycie dokumentów najczęściej odbywa się przez kradzież, a następnie
sfałszowanie lub podrobienie. Duża część dokumentów jest dostarczana
przez sympatyków z krajów docelowych lub tranzytowych.
Islamistów wspierają islamskie organizacje pozarządowe (NGO – nongovernmental organization), które zapewniają im: dokumenty, referencje,
środki transportu i możliwość zdobycia wykształcenia. Organizują one nie
tylko transport, ale również dokumenty podróży i zakwaterowanie. Terroryści
wybierają zazwyczaj dokumenty z krajów niepodejrzewanych o wspieranie
terror yzmu. Szczególnym dokumentem, którym się posługują jest dowód
osobisty i prawo jazdy, które można stosunkowo łatwo sfałszować, z uwagi
na fakt, że w niektórych krajach nie posiadają one zdjęcia właściciela. Bez
względu na pochodzenie dokumentów tzw. niebezpieczne ślady (np. stemple w paszporcie z podróży do Afganistanu) są usuwane.
Członkowie organizacji terrorystycznych do miejsca swego przeznaczenia nie udają się bezpośrednio, ale podróżują przez jeden lub więcej krajów.
Po powrocie podejmują próby ukrycia śladów wizyty w kraju przeznacze
nia przez zagubienie dokumentu podróży lub sfabrykowanie pieczęci wjazdowych. Faktem niebudzącym wątpliwości jest to, że członkowie islamskich
organizacji terrorystycznych, którzy wybrali Europę, w tym Polskę północną,
jako miejsce pobytu w dużej mierze zależni będą od lokalnych zwolenników.
Fakt taki potwierdza chociażby przygotowanie logistyczne zamachu w Madrycie w 2004 r.19 oraz zamachów w Londynie w 2005 r.20
Analizując zamachy terrorystyczne przeprowadzone w Europie w ostatnim dziesięcioleciu, można z całą stanowczością stwierdzić, że w każdym
przypadku do ich zorganizowania zaangażowani byli nielegalni migranci.
Fakt ten potwierdzają zamachy wskazane przez autora wyżej. Z tego też powodu można założyć, że również w przypadku przeprowadzenia zamachu
terrorystycznego na terytorium Polski północnej nielegalni migranci odgrywać będą aktywną rolę.
Powodem, dla którego członkowie islamskich organizacji terrorystycznych osiedlają się w krajach europejskich jest udział w światowym dżihadzie.
19
20
Z. Jakubowska, Madryt 11 marca, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa 2005.
M. Phillips, Londonistan, Wyd. Sprawy polityczne, Warszawa 2010.
95
Często potrzebują oni pomocy medycznej. Mają nadzieję na zasymilowanie
się ze społecznością sympatyków i braci w kraju, do którego przybywają. Próby asymilacji często kończą się zawarciem związku małżeńskiego, dzięki czemu osoby takie uzyskują obywatelstwo kraju europejskiego.
Kolejną grupą podróżującą do krajów europejskich, w tym do Polski północnej, są kurierzy. Większość z nich należy do grupy zwolenników. Wykorzystywani są oni do dostarczania dokumentów i pieniędzy lub informacji.
W ten sposób terroryści nie dopuszczają do podsłuchiwania rozmów telefo
nicznych czy przechwycenia poczty elektronicznej lub transakcji bankowych.
Nie wszyscy kurierzy są świadomi swej misji, która często jest tylko fragmen
tem regularnej podróży. Do następnej kategorii osób wjeżdżających do Polski północnej zalicza się zamachowców-samobójców. Podróżując do celu
zachowują oni szczególną ostrożność. Osoby te z reguły przebywają z dala
od miejsca zamachów. Podróżują samotnie i przybywają na miejsce na krótko
przed planowaną datą zamachu.
Islamscy terroryści, którzy udają się do kraju docelowego zazwyczaj podróżować będą przez kilka krajów pośrednich, aby ukryć skąd rzeczywiście
wyruszyli. W czasie podróży tranzytowej korzystają z pomocy zwolenników
w celu wymiany dokumentów podróży, jak również w celu zmiany wyglądu.
Zwolennicy utrzymują stałe kontakty ze swoimi odpowiednikami z innych
krajów europejskich. Istotną rolę odgrywają tzw. dynamiczni zwolennicy, którzy odpowiadają za kontakty pomiędzy różnymi poziomami organizacji.
Członkowie islamskich organizacji terrorystycznych opuszczający kraj
zamieszkania to z reguły nowo zwerbowani sympatycy. Celem ich podróży są obozy treningowe, miejsca walki i szkoły koraniczne. Nie podróżują
bezpośrednio do celu, aby uniknąć zdemaskowania, lecz udają się do wcześniej przygotowanego miejsca pobytu, gdzie dopiero tam rozpoczyna się ich
właściwa podróż. Podróżują z reguły przez kilka krajów. Islamscy terroryści,
organizując pobyt w Polsce północnej, działać będą samodzielnie lub też
korzystać z pomocy zwolenników, jak również poprzez instytucje administracyjne. Może się także zdarzyć, że skorzystają z prawa do azylu politycznego,
jednak takie praktyki – biorąc pod uwagę prowadzoną walkę z międzynarodowym terroryzmem – w obecnym czasie, są przez nich rzadko stosowane.
Zaostrzona kontrola graniczna spowodowała zmniejszenie atrakcyjności azylu dla potencjalnych bojowników i zamachowców. W chwili obecnej proces
jego udzielania wymaga pobrania odcisków palców i sporządzenie fotografii
oraz przeprowadzenia dogłębnego sprawdzenia w otoczeniu osoby ubiegającej się o niego. Z wymienionego powodu islamiści zwracają się o azyl
jedynie w nagłych wypadkach.
96
Wojciech J. Janik
Ponieważ ubieganie się o azyl jest długotrwałe, stąd też wynika, że osoba oczekująca mieszka w danym kraju europejskim latami. Pozwolenie na
pobyt może być również przyznane w przypadku zawarcia związku małżeńskiego z osobą, która posiada prawo pobytu w danym kraju europejskim –
podobnie jak w przypadku próby asymilacji.
7. Udział zorganizowanych grup przestępczych
w migracji terrorystów islamskich do Polski północnej
Szczegółowo opracowana polityka wjazdowa oraz kontrola graniczna
spowodowały znaczny spadek masowej migracji. Do krajów europejskich
nielegalnym przybyszom pomagają się przedostać zorganizowane grupy
przestępcze trudniące się tym procederem. Prowadzone czynności przez
Europejską Agencję Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych
Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej (Frontex) ujawniają,
że większość nielegalnej migracji do Polski północnej odbywa się w sposób zorganizowany i z udziałem grup przestępczych. Wzmożona działalność grup przestępczych organizujących tzw. przerzuty osób obserwowana
była w szczególności na polsko-rosyjskim oraz polsko-białoruskim odcinku
granicy państwowej. Grupy przestępcze w sposób dynamiczny reagowały
na zaistniałą zmianę sytuacji i możliwości przerzutu z wykorzystaniem Tras
Europy Centralnej. Było to między innymi następstwem rozszerzenia sankcji
unijnych nałożonych na Białoruś (2012 r.). W konsekwencji czego – działając
wspólnie – służby graniczne Białorusi i Rosji zmieniły priorytety w zakresie
ochrony granic z krajami UE, tj. skupiły się na kontroli ruchu wjazdowego na
Białoruś oraz Rosję, dopuszczając praktycznie do braku kontroli na kierunku
wyjazdowym21.
W chwili obecnej przemytnicy działają na skalę międzynarodową, robiąc
to coraz bardziej profesjonalnie. Siatki przestępcze z różnych krajów współpracują również ze sobą bez względu na pochodzenie swych członków, jak
również osób przemycanych. Grupy te są w stanie ukryć całą drogę od kraju
pochodzenia do kraju docelowego. Wśród nich działają również takie, które
przerzucają migrantów tylko przez część trasy. Przemytnicy migrantów utrzy21
Raport na temat realizacji polityki w zakresie migracji i azylu. Wkład krajowy za rok
2012, Krajowy Punkt Kontaktowy Europejskiej Sieci Migracyjnej w Polsce, Wydawnictwo Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Warszawa 2013.
97
mują kontakty z fundacjami religijnymi i kulturowymi. Podmioty te zostają
włączone w pomoc w przerzucie ludzi, zarówno świadomie, jak i nieświa
domie. Przedsiębiorstwa komercyjne są często wykorzystywane do uzyskiwania wiz dla migrantów. Rejestrowane są również przedsiębiorstwa, aby
wspomagać zabronioną przez prawo działalność.
Do przemytu ludzi wykorzystywany jest łączony system transportu. Trasy również podlegają ciągłym zmianom, co świadczy o tym, że grupy przestępcze starają się znaleźć sposoby na obejście kontroli granicznej (w tym,
korumpując urzędników migracyjnych i granicznych). Koszty nielegalnego
przerzutu jednej osoby wynoszą 10.000–50.000 USD. Tak duże rozbieżności
w opłatach uzależnione są od czynników, takich jak: długość trasy, dostar
czenie dokumentów dla uchodźcy, rodzaju transportu, ochrony w czasie
podróży, informacji na temat luk prawnych w kraju docelowym oraz historii
uchodźcy.
Islamskie siatki terrorystyczne w swoich strukturach mają grupy specjalizujące się w organizacji migracji swoich członków. Modus operandi przemytu
przez nich ludzi jest zbliżony do działania zorganizowanych grup przestępczych. Jeżeli jednak nie są w stanie samodzielnie zabezpieczyć trasy przemytu zwracają się wtedy do zorganizowanych grup przestępczych o pomoc
w jego organizacji. Grupy te nie są informowane na temat osób, które są
przez nich przemycane. Terroryści zazwyczaj korzystają z dokumentów dostarczanych głównie przez zwolenników. Osoby dostarczające podrobione
lub przerobione dokumenty z reguły nie są powiązane z nimi ideologicznie.
Terrorystyczne organizacje islamskie i zorganizowane grupy przestępcze
są dobrze zorientowane w prawie migracyjnym. Pozwala to na dostosowanie
strategii działania do polityki migracyjnej różnych krajów europejskich, a to
z kolei na udzielanie odpowiednio zalegendowanej (wymyślonej) historii osoby przemycanej. Do ukrywania nielegalnej działalności, służącej przemytowi
ludzi, zakładane są fałszywe przedsiębiorstwa (tzw. przykrywki). Wykorzystywane są również kontakty z prywatnymi przedsiębiorstwami, a także z fundacjami kulturowymi i religijnymi, aby ułatwić działalność migracyjną.
Przemytnicza działalność zorganizowanych grup przestępczych motywowana jest korzyściami finansowymi, podczas gdy islamskie organizacje terrorystyczne są motywowane względami ideologicznymi. Grupy przestępcze
są przygotowane do przemycenia każdego, kto jest w stanie za to zapłacić,
natomiast islamiści przemycają głównie członków swoich organizacji. Poza
tym grupy przestępcze nie otrzymują kontaktów z migrantami po dokonaniu przerzutu do Europy i otrzymaniu zapłaty. Odmiennie mają się kontakty
98
Wojciech J. Janik
organizacji islamskich, gdzie współzależność odgrywa ważną rolę w charakterze ich działania. Jest to jednym z głównych powodów, dla którego zajmują
się oni samodzielnie przerzutem i rzadko korzystają z usług zorganizowanych
grup przestępczych. Odbywa się to m.in. w przypadku uruchomienia nowego
kanału przerzutowego. Nie oznacza to jednak, że te grupy są zaangażowane w działalność terrorystyczną. Ponieważ terroryści przedstawiają się jako
nielegalni migranci, w związku z tym zorganizowane grupy przestępcze nie
znają prawdziwej tożsamości przemycanych ludzi.
Minimalizacja kontaktów islamistów z zorganizowanymi grupami przestępczymi spowodowana jest zachowaniem swoich działań w tajemnicy. Ma
to istotne znaczenie dla konspiracji działalności. Wyłączny kontakt osobisty
między członkami organizacji jest czynnikiem zapewniającym jej spójność.
Terroryści są dobrze zorganizowani i elastyczni w swych działaniach. W określonej sytuacji mogą jednak korzystać z pomocy zorganizowanych grup przestępczych w celu przerzutu swoich członków do krajów europejskich. Po roku
2001 polityka migracyjna krajów europejskich została zaostrzona, aby zapobiec funkcjonowaniu tras oraz kanałów przerzutowych. Kraje europejskie
wzmocniły procedury kontrolne, rozszerzono komputerowe bazy danych
oraz uszczelniono granice zewnętrzne Unii Europejskiej. Służby odpowie
dzialne za bezpieczeństwo coraz częściej współpracują na szczeblu europejskim w celu identyfikowania i zapobiegania przekraczaniu granicy przez
terrorystów. Wzmożona kontrola granic przy wjeździe na terytorium państw
Schengen zapobiega przedostaniu się ich na ten obszar. Jednak, aby była
bardziej skuteczna potrzebna jest współpraca wszystkich krajów, dla których
problem terroryzmu ma istotne znaczenie dla bezpieczeństwa.
Podsumowanie
W niniejszej opracowaniu podjęto próbę ukazania problemu nielegalnej
migracji połączonej ze zjawiskiem terroryzmu, jako jednego z głównych zagrożeń bezpieczeństwa w Polsce północnej. Terroryzm upodobał sobie czasy liberalnych demokracji, które nie są w stanie całkowicie wykorzenić tego
zjawiska, terroryści zaś prowadzą swą zbrodniczą działalność bez otwartego
wypowiedzenia wojny. Z drugiej strony wszelkie środki militarne zastoso
wane w walce z tym zjawiskiem budzą mieszane uczucia wśród społeczności
międzynarodowej.
99
Problem nielegalnej migracji jest w Polsce północnej istotną kwestią,
związaną z bezpieczeństwem jej obywateli i terytorium. Już samo przeniesienie problematyki migracji do tzw. filaru wspólnotowego, oznacza zmianę
charakteru dowolności w kształtowaniu własnych polityk migracyjnych poszczególnych krajów członkowskich na rzecz rozwiązań wspólnotowych.
Istotną kwestią państw europejskich jest integracja przesiedleńców. Narastająca fala przybyszów i obecność mniejszości religijnych w zjednoczonej
Europie wywodzącej się z obszarów, które w obecnym czasie są źródłem terroryzmu, tworzy określone zagrożenia na obszarze zamieszkiwanym przez
nich. Warto wspomnieć, że część zamachowców biorących udział w zamachach w roku 2004 (Madryt) i 2005 (Londyn) urodziła się i wychowała w krajach europejskich. Współczesne społeczeństwo europejskie stanęło przed
najbardziej niebezpiecznym zagrożeniem, jakim jest możliwość wystąpienia
w ich krajach ewentualnego zamachu terrorystycznego, spowodowanego
przez ludzi przybywających do tych krajów w poszukiwaniu pracy, lepszego
życia czy schronienia przed prześladowaniem w kraju ojczystym. Migranci
ci pchnięci na skraj nędzy, spowodowanej niemożliwością znalezienia pracy
w kraju docelowym, będą targać się na życie niewinnej ludności, często za
namową radykalnych wyznawców religijnych.
Obecnie trudno jest stwierdzić, czy walka z terroryzmem podjęta przez
społeczność międzynarodową jest skuteczna. Z jednej strony widoczna jest
tendencja spadkowa w ilości przeprowadzonych zamachów terrorystycznych
na świecie. Z drugiej zaś strony, co najbardziej niepokoi, wzrasta liczba ofiar,
którą pochłania terroryzm. Uznanie działań antyterrorystycznych jako priorytetowych zadań w utrzymaniu pokoju, a także zgoda wszystkich państw
w potępianiu terroryzmu islamskiego warunkuje, że świat wyeliminuje to zjawisko z szerokiego arsenału metod walki.
Bibliografia
Deklaracja w sprawie zwalczania terroryzmu, Rada Europejska, Bruksela 2004.
Bielawski J., Islam, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1980.
Fryzeł T., Panarabizm. Źródła i rozwój idei, Wyd. PWN, Kraków 1974.
Hoffman B., Oblicza terroryzmu, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1999.
Jakubowska Z., Madryt 11 marca, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa 2005.
Kubiak K., Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Wyd. TRIO, Warszawa 2005.
Phillips M., Londonistan, Wyd. Sprawy polityczne, Warszawa 2010.
100
Wojciech J. Janik
Qutb Syed Shaheed, Milestones, Wyd. Kazi Publications, Chicago 2003.
Tomasiewicz J., Terroryzm na tle przemocy politycznej, Wyd. APIS, Katowice 2000.
Popularny słownik języka polskiego PWN, Wyd. PWN, Warszawa 2003.
Raport na temat realizacji polityki w zakresie migracji i azylu. Wkład krajowy za rok 2012, Krajowy Punkt Kontaktowy Europejskiej Sieci Migracyjnej w Polsce, Wydawnictwo Ministerstwo
Spraw Wewnętrznych, Warszawa 2013.
MISCELLANEA
ACTA ELBINGENSIA
2014, t. XXI, nr 2
Katarzyna Kopeć*
ROLA MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW
W ROZWOJU GOSPODARKI I TWORZENIU
MIEJSC PRACY
Streszczenie: Przekształcenia systemu gospodarczego w Polsce w latach 90. XX wieku
umożliwiły intensywny rozwój małej i średniej przedsiębiorczości. W ostatnich latach coraz
więcej osób decyduje się na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Aż 81 % młodych Polaków
wykazuje pozytywną postawę w stosunku do pracy na własny rachunek. Skłania ich do tego
trudna sytuacja gospodarczo-rynkowa w Polsce, brak pracy lub niskie wynagrodzenia, tzw.
umowy śmieciowe. Dla wielu ludzi założenie własnego przedsiębiorstwa jest szansą na znalezienie satysfakcjonującego zajęcia i źródła dochodów, pozwalających na zaspakajanie potrzeb.
Sektor MŚP w Polsce wytwarza 67% PKB i tworzy miejsca pracy dla około 70% wszystkich
zatrudnionych. Małe przedsiębiorstwa stanowią zdecydowaną większość podmiotów działających na rynku. Realizowana w Unii Europejskiej polityka gospodarcza sprzyja rozwojowi przedsiębiorczości w Polsce i zapewnia finansowe wsparcie podmiotom gospodarczym.
słowa kluczowe: sektor małych i średnich przedsiębiorstw, polityka gospodarcza, samozatrudnienie
Synopsis: Role of small enterprise in development of economy and creation of work-place
Transformations of economic systems have enabled development of small and medium
enterprises in Poland in 90s of XX century. In last few years more and more people decides
on opening of economic activity. Very Hard economically situation for Polish market, lack of
work or low income – called: rubbish agreements, cause that over 81 % young polish people
* Studentka VI semestru zarządzania na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych EUH-E
w roku akademickim 2013/2014 (opiekun naukowy dr Izabela Seredocha).
104
Katarzyna Kopeć
it exerts relatively positive posture to work on personal account. For many people, open own
company is a chance for finding satisfying occupancies and sources allow to satisfy needs.
Sector of small and medium enterprise fabricates 67% GDP (gross domestic product) in Poland
and it creates near 70% work-places for all employees. Small enterprises present determined
majority of subjects acting on the market. Realized economic policy in European Union it promotes enterprise in Poland development and provide financial support for economic subjects.
Keywords: Sector of small and medium enterprise, economic policy, self employment
Wstęp
Intensywny rozwój małej i średniej przedsiębiorczości obserwuje się
w Polsce od lat 90. ubiegłego wieku. Na gruncie prawa polskiego można
wyróżnić trzy kluczowe formy prowadzenia działalności gospodarczej: przez
osoby fizyczne, osoby cywilne oraz spółki prawa handlowego. Coraz więcej
osób fizycznych decyduje się na prowadzenie własnego biznesu, poszerzając
tym samym segment małych przedsiębiorstw.
Małe i średnie przedsiębiorstwa są ważnym czynnikiem rozwoju europejskiej gospodarki. Sektor MŚP w Polsce wytwarza 67% PKB i tworzy miejsca
pracy dla około 70% wszystkich zatrudnionych. Przykładowo, w 2008 dawał
pracę dla 6.620 tys. osób. Stanowiło to 69,7% ogółu pracujących w sektorze
przedsiębiorstw, co jest porównywalne z sektorem MŚP w całej Unii1. Coraz
więcej młodych Polaków w prowadzeniu własnej działalności gospodarczej
widzi szansę na swój rozwój i samorealizację. Rośnie rola małych i średnich
przedsiębiorstw w rozwoju polskiej gospodarki. Sprzyja temu konsekwentnie
realizowana polityka Unii Europejskiej, z którą wiąże się wsparcie finansowe
tego typu działalności.
Celem artykułu jest analiza i ocena roli małych przedsiębiorstw w rozwoju gospodarki i tworzeniu miejsc pracy, w tym analiza możliwości prowadzenia działalności gospodarczej w kontekście ustawy o swobodzie działalności
gospodarczej i przy uwzględnieniu finansowych instrumentów, które zapewnia przedsiębiorcom Unia Europejska. Realizacja celu wymagała przeglądu
dostępnej literatury. W opracowaniu posłużono się metodą analizy i krytyki
piśmiennictwa oraz metodą analizy i konstrukcji logicznej.
1
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009,
PARP, Warszawa 2010.
Rola małych przedsiębiorstw w rozwoju gospodarki i tworzeniu miejsc pracy
105
Działalność gospodarcza i jej rodzaje
Przedsiębiorstwo jest podstawową jednostką w sferze działalności gospodarczej. Według ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, działalność
gospodarcza to zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa,
usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż,
a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły2.
Ustawa o podatku dochodowym określa działalność gospodarczą jako
działalność zarobkową (wytwórczą, budowlaną, handlowa, usługową, polegającą na poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu kopalin i złóż, polegającą na wykorzystywaniu rzeczy oraz wartości niematerialnych i prawnych),
prowadzoną we własnym imieniu bez względu na jej rezultat, w sposób
zorganizowany i ciągły, z której przychody nie są zaliczane do innych przychodów3. Według Ustawy o podatku od towarów i usług działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników,
a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy
czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na
zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalność gospodarcza obejmuje również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów
lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych4. W Polsce obowiązują dwie klasyfikacje działalności gospodarczej:
• PKD – podmioty gospodarcze;
• PKWiU – klasyfikowanie efektów działalności podmiotów gospodarczych.
Prowadzenie działalności gospodarczej polega na wytworzeniu produktów lub świadczeniu odpłatnych usług w sferze przemysłu, rzemiosła, handlu,
budownictwa, transportu, rolnictwa, bankowości i innych dziedzinach gospodarki. Działalność gospodarczą można podzielić na wytwórczą, np. rolnictwo,
leśnictwo i usługową, np. działalność konsumpcyjna, ogólnospołeczna5.
2
Art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. 2004
Nr 173, poz. 1807)
3
Art. 10 ust. 1 pkt 1, 2 i 4–9 Ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym
od osób fizycznych. (Dz.U. 1991 Nr 80, poz. 350).
4
Art. 15 ust. 2 Ustawa z dnia 1 stycznia 2014 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2014 r.,
poz. 312)
5
E. Niedzielski, A. Łapińska, Zarządzanie firmą, WSiP, Warszawa 1999, s. 4
106
Katarzyna Kopeć
W gospodarce rynkowej podstawową jednostką w sferze działalności
gospodarczej jest przedsiębiorstwo, określane również jako podmiot gospodarczy lub firma. Jest to jednostka organizacyjna wyodrębniona pod wzglądem organizacyjnym, prawnym i ekonomicznym. Wyodrębnienie organizacyjne oznacza, iż przedsiębiorstwo posiada swoją nazwę, siedzibę, strukturę
organizacyjną, granice fizyczne i funkcjonalne oraz samodzielność decyzyjną.
Odrębność prawna to odpowiedzialność prawna za skutki swojej działalności,
a także określenie podmiotowości i ochrony prawnej. Wyodrębnienie ekonomiczne oznacza przypisanie do firmy określonych zasobów materialnych,
tj. środków trwałych i obrotowych, oraz pieniędzy na rachunku bankowym
i dysponowanie tymi zasobami zgodnie z zasadami gospodarczymi. Zakres
działania przedsiębiorstwa może być bardzo różny: jedne produkują dobra,
inne świadczą usługi, jeszcze inne pełnią funkcję pośrednika handlowego
między producentem a nabywcą, jednak głównym ich celem jest jak najdłuższe utrzymanie się na rynku, osiąganie zysku oraz zaspokajanie potrzeb
konsumenta6. W gospodarce rynkowej różnorodność form przedsiębiorstw
jest bardzo duża, wynika ona z samodzielności decyzyjnej podmiotów gospodarczych oraz oddziaływania na nie praw rynku. Przedsiębiorstwa samodzielnie ustalają przedmiot i zakres działalności, dokonują wyboru technologii i organizacji procesów, wybierają strategie oraz podejmują inne działania,
które zapewnią im trwanie. Wpływ otoczenia i wymagania klienta wymuszają
elastyczność w wyborze celów, struktury organizacyjnej, sposobów działania
i innych elementów funkcjonowania firmy7.
Przedsiębiorstwo jest pojęciem ogólnym dla jednostek gospodarczych
bez względu na wielkość, przedmiot działalności, organizację wewnętrzną,
formę własności lub prawną. W zależności od przyjętego kryterium klasyfikacji wyróżnia się różne formy podmiotów gospodarczych, które zostały
wymienione w tabeli 1.
Według ustawy o swobodzie działalności gospodarczej przedsiębiorcą
jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna, niebędąca
osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, wykonująca działalność gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników
spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej8.
E. Niedzielski, A. Łapińska, Zarządzanie…, op. cit., s. 5.
Ibidem, s. 8.
8
Art. 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. 2004
Nr 173, poz. 1807).
6
7
107
Tab. 1. Podstawowe kryteria klasyfikacji przedsiębiorstw
Kryterium
Rozwinięcie
Status prawny założyciela
osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej,
Forma własności
prywatna, publiczna, mieszana,
Forma organizacyjno-prawna
przedsiębiorstwa jednoosobowe, spółki prawa handlowego,
spółki cywilne, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie,
Wielkość
mikroprzedsiębiorstwa, przedsiębiorstwa małe, przedsiębiorstwa średnie, pozostałe przedsiębiorstwa,
Źródło: opracowanie własne na podstawie E. Niedzielski, A. Łapińska, Zarządzanie firmą…, s. 5.
Podejmując decyzje o rozpoczęciu działalności gospodarczej, przedsiębiorca musi ustalić, jaka forma prowadzenia działalności będzie dla niego
najbardziej korzystna. Na gruncie prawa polskiego możemy wyróżnić trzy
podstawowe formy prowadzenia działalności gospodarczej: przez osoby fizyczne, osoby cywilne oraz spółki prawa handlowego9. Wybór odpowiedniej formy ma duże znaczenie. Nie ogranicza się jedynie do określenia, czy
przedsiębiorstwo ma być prowadzone samodzielne, czy we współpracy z innymi osobami. Przyszły przedsiębiorca musi pamiętać, że zakładanie własnej firmy zawsze wiąże się z koniecznością poniesienia pewnych kosztów.
Procedura założenia spółki jest bardziej złożona i kosztowna niż podjęcie
jednoosobowej działalności gospodarczej. Wybór formy ma również wpływ
na sposób opodatkowania, bowiem w przypadku niektórych rodzajów działalności można skorzystać z uproszczonych form płacenia podatku. Niezależnie od tego każdy przedsiębiorca przed podjęciem decyzji o wyborze formy
musi odpowiedzieć sobie na następujące pytania:
1. Jak duże przedsiębiorstwo zamierza prowadzić?
2. Czy gotów jest zaryzykować cały swój majątek, czy woli oddzielić go
od spraw związanych z prowadzeniem firmy?
3. Czy decyzje związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa chce podejmować samodzielnie, czy we współpracy z innymi osobami?
Podziału przedsiębiorstw dokonuje się na podstawie cech jakościowych
(np. udziału w rynku) i ilościowych (liczba zatrudnionych, wartość majątku
lub sprzedaży)10. Według ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działal9
http://www.infor.pl/prawo/gmina/dzialalnosc-gospodarcza/252274,Formy-prowadzenia-dzialalnosci-gospodarczej.html (dostęp 15.01.2014).
10
E. Niedzielski, A. Łapińska, Zarządzanie…op. cit, s. 6.
108
Katarzyna Kopeć
ności gospodarczej o zakwalifikowaniu się do sektora MŚP decydują: zachowanie progu zatrudnienia, a także roczny obrót lub całkowity bilans roczny.
O ile zachowanie progu zatrudnienia jest obowiązkowe, to spośród dwóch
pozostałych kryteriów przedsiębiorstwo może wybrać jedno. Oznacza to,
że nie musi ono spełniać obu warunków finansowych i może przekroczyć
jeden z pułapów, nie tracąc swojego statusu. Takie podejście wynika z faktu,
że przedsiębiorstwa działające w sektorach handlu i dystrybucji mają wyższe wskaźniki obrotu niż przedsiębiorstwa produkcyjne. W efekcie, na kategorię mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw składają
się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników i których
roczny obrót nie przekracza 50 milionów euro oraz/lub całkowity bilans roczny nie przekracza 43 milionów euro. Do kategorii mikroprzedsiębiorstw zaliczają się firmy, które zatrudniają mniej niż 10 osób i mają roczne przychody
netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie
większe niż 2 mln euro lub suma ich aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekracza 2 mln euro. Z kolei do kategorii małych
przedsiębiorstw zaliczają się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 50
pracowników, a ich roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczają 10 mln euro (dotychczas 7 mln) lub których suma aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku
obrotowego nie przekroczyła 10 mln euro (dotychczas 5 mln). Spełniają też
kryterium niezależności. Natomiast do kategorii średnich przedsiębiorstw
zalicza się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników,
ich roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz
operacji finansowych nie przekroczyły 50 mln euro (dotychczas 40 mln) lub
których suma aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku obrotowego
nie przekroczyła 43 mln euro (dotychczas 27 mln) oraz spełniają kryterium
niezależności11.
1. Znaczenie małych przedsiębiorstw w rozwoju gospodarki
Rozwój małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce, datowany od lat 90.
XX wieku, umożliwił przekształcenia społeczno-gospodarcze, które doprowadziły do stworzenia nowego, przyjaznego systemu, dzięki któremu pozy11
Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, Komisja Europejska, Wspólnoty Europejskie 2006.
109
cja MŚP z roku na rok stawała się coraz większa, co zapewniło tym przedsiębiorstwom należne miejsce w gospodarce rynkowej12. Polityka gospodarcza
prowadzona w tym okresie wspierała sektor prywatny, w szczególności promowała małą przedsiębiorczość, stwarzając jej dogodne warunki rozwoju,
a także dając jej możliwość wsparcia finansowego i pozafinansowego. Prężnie
rozwijająca się gospodarka wymusiła stworzenie klasyfikacji przedsiębiorstw
ze względu na ich wielkość, gdyż dało to możliwość efektywnego wspierania
powstających i rozwijających się firm.
Małe przedsiębiorstwa stanowią obecnie zdecydowaną większość podmiotów działających na rynku. Obserwując je w latach 2010–2012, dostrzegamy znaczny ich wzrost. W 2010 roku ich liczba wynosiła 1.707.655 tys.,
w roku 2011 zwiększyła się do 1.765.597 tys., a w 2012 roku do 1.776.256 tys.
Obrazuje to rys. 1.
1 765 597
1 780 000
1 776 256
1 760 000
1 740 000
1 720 000
1 707 655
1 700 000
1 680 000
1 660 000
2010 rok
2011 rok
2012 rok
Rys. 1. Liczba małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2010–2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
W roku 2012 MŚP stanowiły 99% ogólnej liczby przedsiębiorstw (w tym
mikroprzedsiębiorstwa 95,8%). Zatrudniały 52,2% (w tym mikroprzedsiębiorstwa 38,7%) pracowników wszystkich jednostek gospodarczych. W przedsiębiorstwach tych zrealizowano 35,0% przychodów z całokształtu prowadzonej
działalności gospodarczej (w tym w mikroprzedsiębiorstwach 20,3%). Średni
poziom zysku brutto podmiotów osiągających dodatni wynik finansowy wyniósł w przedsiębiorstwach małych 52,7% (w tym mikro 38,6%), natomiast
12
B. Piasecki, Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN,Warszawa-Łódź 1998, s. 65.
110
Katarzyna Kopeć
w średnich – 14,5%, a w dużych 32,7%. Zatem można stwierdzić, że małe
i mikroprzedsiębiorstwa są ważnym filarem gospodarki kraju13. Sektor MŚP
w Polsce wytwarza 67% PKB i tworzy miejsca pracy dla ok. 70% wszystkich
zatrudnionych.
Ze względu na rodzaj prowadzonej działalności w 2012 roku największy
odsetek w analizowanej zbiorowości stanowiły podmioty działające w sekcji
handel i naprawa pojazdów samochodowych (27,6%), następnie budownictwo (12,5%), działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (11,6%) oraz
przemysł (9,0%)14 (rys. 2).
30,00%
handel i naprawa pojazdów
samochodowych
27,60%
budownictwo
25,00%
20,00%
15,00%
10,00%
12,50% 11,60%
9,00%
działalność profesjonalna,
naukowa i techniczna
przemysł
5,00%
0,00%
Rys. 2. MSP według rodzaju działalności w 2012 r. (%)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Małe i średnie przedsiębiorstwa wniosły duży wkład w zmiany własnościowe i strukturalne polskiej gospodarki w okresie jej transformacji. Funkcja
ta jest stale aktualna. Małe przedsiębiorstwa inicjują bowiem zmiany sektorowe oraz powodują rozwój regionalny. Podmioty z sektora MŚP mają zazwyczaj charakter lokalny. Istnieją przy tym dwie interakcje, występujące pomiędzy przedsiębiorstwami z sektora MŚP a lokalnym rynkiem. Po pierwsze,
przedsiębiorstwa na rynku lokalnym zaopatrują się w materiały produkcyjne
i korzystają z lokalnych zasobów pracy, a po drugie – przedsiębiorstwa sprzedają na rynku lokalnym swoje produkty i usługi. Ponadto, przedsiębiorstwa
łatwo dostosowują się do miejscowego otoczenia, ponieważ znajdują tam
bardziej sprzyjające warunki rozwoju. Lokalny charakter małych i średnich
przedsiębiorstw ma wpływ na zależność, jaka istnieje pomiędzy rozwojem
tego sektora a rozwojem lokalnym i regionalnym. Wyższy poziom rozwo13
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PGW_Dzialalnosc_przedsieb_niefinans_w_2012_not_inf.pdf (dostęp 15.01.2014).
14
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_7077_PLK_HTML.htm (dostęp 15.01.2014).
111
ju gospodarczego zwiększa konkurencyjność układu lokalnego, co staje się
czynnikiem dalszego rozwoju gospodarczego, a ten przyczynia się do zwiększenia liczby miejsc pracy, zmniejszenia bezrobocia, do większego zasilania
budżetów lokalnych, stanowi o konkurencyjności całego regionu i wpływa na
poziom życia ludności15.
Można stwierdzić, że stan i dynamika rozwoju sektora MŚP są dla regionalnej gospodarki kluczowe i powinny stanowić przedmiot największego
zainteresowania ze strony rządu odpowiedzialnego za instrumenty rozwoju gospodarki. Co istotne, przedsiębiorstwa te stanowią jeden z głównych
czynników wzrostu społeczno-gospodarczego całego państwa. Ich liczba
oraz potencjał są uważane za wyznacznik rozwoju gospodarczego i przejaw
zdrowej konkurencji rynkowej16. Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią obecnie największy potencjał rozwoju regionów pragnących osiągnąć
konkurencyjność na tle innych regionów kraju i Europy. MŚP kształtują tożsamość regionów i jednocześnie wskazują kierunki rozwoju gospodarki.
Do swojego funkcjonowania małe przedsiębiorstwa nie potrzebują
szczególnych warunków infrastrukturalnych, mogą być tworzone nawet tam,
gdzie dla dużych przedsiębiorstw jest to nierentowne. W zakresie zapewniania zmian strukturalnych wyróżniają się wysoką zdolnością do zapełniania
nisz rynkowych. Ok. 80% firm z tego sektora to przedsiębiorstwa niszowe17.
Znaczenie MŚP najcelniej określił P. Drucker, twierdząc, że są one,solą
gospodarki rynkowej” i bazą demokratycznego porządku społeczno-ekonomicznego. Często określa się je mianem filara gospodarki rynkowej, którego główną cechą jest konkurencyjność. Z doświadczeń krajów mających
rozwinięty ten sektor przedsiębiorstw wynika, że za najważniejsze zadania
tych firm uznaje się właśnie wzmacnianie zdolności gospodarki do konkurencji oraz tworzenie nowych stanowisk pracy18. Wiele małych i średnich
15
M. Strużycki, Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, PWE, Warszawa
2004, s. 239–241.
16
B. Nogalski, J. Karpacz, A. Wójcik-Karpacz, Funkcjonowanie i rozwój małych i średnich
przedsiębiorstw,
AJG, Bydgoszcz 2004, s. 5.
17
F. Kroger, A. Vizjak, A. Kwiatkowski (2006), Sukces w niszach rynkowych. Strategie uzyskiwania globalnej przewagi konkurencyjnej, Studio Emka, Warszawa 2006, s. 11, za: J. Jaworski, Rozwój i znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce polskiej, [w:]
J. Jaworski (red.), Ekonomiczne i społeczno-polityczne problemy współczesnej gospodarki, Tom 9
Wyd. Cedetu.pl., Warszawa 2011, s. 161–170.
18
R. Rumiński, Współpraca kredytowa małych i średnich przedsiębiorstw z bankami komercyjnymi, Szczecin 2005, s. 47.
112
Katarzyna Kopeć
firm współpracuje z dużymi. Są to sektory ściśle ze sobą powiązane. Coraz częściej współpraca między dużymi i mniejszymi przedsiębiorstwami,
odrywającymi rolę klientów i dostawców, przynosi jednym i drugim wiele
korzyści. MŚP mogą między innymi zaopatrywać i obsługiwać duże przedsiębiorstwa w regionach, w których jest małe lub nieregularne zapotrzebowanie na dane towary lub usługi. Mogą też specjalizować się w działaniach
o charakterze peryferyjnym dla dużych przedsiębiorstw (mała firma jest
wówczas kooperantem). Umożliwia to dużym firmom koncentrowanie się
na swojej podstawowej działalności, natomiast małym zapewnia zbyt dla
produktów19.
Podkreślić należy, iż mali i średni przedsiębiorcy tworzą najwięcej miejsc
pracy na rynku, wykazując się pomysłowością i zaangażowaniem, co też bardzo często owocuje wypracowaniem nowych, zaawansowanych technologii.
Korzyści indywidualne, wynikające z prowadzenia działalności gospodarczej,
wpływają także na korzyści dla społeczeństwa. Średnio w mikroprzedsiębiorstwach (w takiej formie najczęściej rozpoczyna się działalność) zatrudnione
jest 0,78 osoby, nie licząc właścicieli i członków ich rodzin, co oznacza blisko
10-procentowy wzrost20.
Firmy z tego segmentu przyczyniają się także do rozwoju rynku globalnego. MŚP są jednak bardzo podatne na negatywne wpływy otoczenia gospodarczego i politycznego. Niewielu przedsiębiorcom udaje się przetrwać
na rynku więcej niż pięć lat. Dlatego władze wielu państw, dostrzegając
znaczenie i potencjał gospodarczy MŚP, tworzą programy wsparcia, spółki
i instytuty badawcze, zajmujące się analizą rozwoju i działania tego sektora.
Wsparcie udzielane przez państwo pomaga utrzymać, a nawet zwiększyć zatrudnienie. Sektor MŚP w Polsce wytwarza 67% PKB21.
Firmy mikro i małe, w odróżnieniu od przedsiębiorstw dużych, mają
możliwość przeprowadzania stosunkowo szybko zmian struktury produkcji,
co związane jest z ich dużą elastycznością i innowacyjnością. Wpływa to również na zwiększenie elastyczności całej gospodarki danego kraju i szybkiej
reakcji na nieustanną zmienność warunków panujących na rynku.
Ibidem, s. 48.
Dane dotyczą okresu 2004–2009: Raport o stanie sektora małych i średnich…, op. cit., s. 44.
21
http://msp-24.pl (dostęp 8.01.2014).
19
20
113
2. Polityka Unii Europejskiej
dotycząca wspomagania przedsiębiorczości
Unia Europejska prowadzi przemyślaną i konsekwentną politykę na rzecz
wsparcia przedsiębiorstw, zorientowaną na zapewnienie korzystnych warunków dla ich rozwoju. Wynika to z roli przedsiębiorców jako twórców zrównoważonego wzrostu gospodarczego oraz nowych miejsc pracy. Małe i średnie
przedsiębiorstwa (MŚP) są motorem europejskiej gospodarki. W 2010 r. stanowiły one 99,8% wszystkich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej, zatrudniały
66,9% pracujących i przyczyniały się do wytworzenia 58,4% wartości dodanej
brutto. Biorąc pod uwagę rosnącą rolę tego typu firm i ich wpływ na dobrobyt Europy i jej obywateli, tworzenie korzystnych warunków rozwoju sektora
MŚP jest jednym z kluczowych elementów europejskiej polityki gospodarczej22. Dlatego też w Unii Europejskiej podejmuje się szereg działań na rzecz,
zarówno już istniejących, jak i przyszłych przedsiębiorców. Do kluczowych
obszarów w tym zakresie należy zaliczyć:
• ograniczanie biurokracji poprzez znoszenie zbędnych i krępujących
przedsiębiorców przepisów oraz stanowienie lepszego prawa zgodnie z zasadą „najpierw myśl na małą skalę” (uwzględnianie wpływu projektowanej
legislacji na MŚP);
• poprawę dostępu do finansowania poprzez m.in. łatwiejszy dostęp
do pożyczek, zwiększenie podaży mikrokredytów, pomoc finansową Europejskiego Banku Inwestycyjnego, promocję kapitału wysokiego ryzyka;
• promowanie przedsiębiorczości, w tym poprzez Europejskie Nagrody
Przedsiębiorczości, program Erasmus dla Młodych Przedsiębiorców, zwiększanie przedsiębiorczości kobiet, działania na rzecz edukacji w zakresie
przedsiębiorczości;
• poprawę dostępu do rynków, zarówno w poszczególnych państwach
członkowskich (poprzez zwiększenie udziału MŚP w zamówieniach publicznych), jak i w państwach trzecich (internacjonalizacja działalności gospodarczej), przy jednoczesnej promocji ochrony własności intelektualnej i norm,
innowacyjności oraz narzędzi ICT23.
Prowadzona w Polsce polityka gospodarcza również ma na celu stworzenie bardziej przyjaznego otoczenia prawno-instytucjonalnego dla tego typu
22
http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczosci+i+innowacyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci/Polityka+przedsiebiorczosci+w+UE (dostęp 8.01.2014).
23
Ibidem.
114
Katarzyna Kopeć
inicjatyw oraz realizację zasady „MŚP przede wszystkim”24. Przystąpienie
Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku otworzyło polskim przedsiębiorcom
drogę do pozyskiwania funduszy unijnych stanowiących alternatywę wobec
kredytów bankowych oraz wsparcie finansowe przedsiębiorstw. W minionych latach w ramach programów pomocy unijnej rozdysponowano wiele środków finansowych, co przyczyniło się do rozwoju i wzrostu polskiej
gospodarki. Szczególnym elementem wspierania przedsiębiorczości w Polsce są współfinansowane z funduszy europejskich programy operacyjne –
ogólnokrajowe i regionalne. Centralne miejsce wśród nich zajmuje Program
Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (budżet na lata 2007–2013 wynosił
9,7 mld zł). Instrumenty uzupełniające wobec POIG są zawarte w ustawie
o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej. Jednocześnie
szereg działań promujących oraz projektów pilotażowych w obszarze wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności prowadzi Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości25.
Polski sektor małych i średnich przedsiębiorstw ma wiele możliwości
korzystania ze środków finansowych pochodzących z różnego rodzaju programów pomocowych świadczonych przez Unię Europejską26. Podstawowym
zadaniem programów jest podnoszenie konkurencyjności MŚP przez dostarczenie im różnego typu usług doradczych. Polityka Unii Europejskiej na rzecz
małych i średnich przedsiębiorstw zakłada wsparcie tego sektora poprzez:
• działania o charakterze prawnym, zmierzające do uproszczenia procedur administracyjnych na etapie ich tworzenia, rozwoju, przekształcenia
i łączenia;
• pomoc publiczną, tzn. wsparcie finansowe, pochodzące ze środków
publicznoprawnych, w szczególności dotacje Unii Europejskiej na inwestycje,
usługi doradcze, prace badawczo-rozwojowe i inne (środki finansowe na wymienione projekty i działania pochodzą głównie z funduszy strukturalnych);
• wykorzystanie instrumentów instytucjonalnych obejmujących między
innymi tworzenie różnego rodzaju sieci informacyjnych dla przedsiębiorstw,
których zadaniem jest głównie informowanie potencjalnych odbiorców
24
http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczosci+i+innowacyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci (dostęp 8.01.2014).
25
http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczosci+i+innowacyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci (dostęp 8.01.2014).
26
A. Skowronek-Mielczarek, Małe i średnie przedsiębiorstwa, Źródło finansowania, wyd. 2
zaktualizowane i uzupełnione, C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 115.
115
o dostępnych na rynku programach pomocowych, obowiązujących regulacjach itp.27
Główna część środków pomocowych dla małych i średnich firm pochodzi z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Celem funduszu jest
przyczynianie się do korygowania podstawowych dysproporcji regionalnych
we Wspólnocie poprzez niwelowanie różnic w poziomach rozwoju oraz zacofania rejonu. Fundusz wspomaga w szczególności środowisko produkcyjne
i konkurencyjne przedsiębiorstw.
• badania naukowe i rozwój technologiczny,
• ochronę środowiska,
• rozwój turystyki i inwestycji kulturalnych,
• rozwój społeczeństwa informacyjnego,
• współprace przygraniczną28.
Beneficjentami środków finansowych pochodzących z tego funduszu są
głównie mali i średni przedsiębiorcy, instytucje otoczenia biznesu i instytucje
pozarządowe oraz samorządy terytorialne i instytucje badawczo-rozwojowe.
Zasadnicze znaczenie w programach wspierania małych i średnich przedsiębiorstw mają środki finansowe, pochodzące z unijnych funduszy strukturalnych, które miały na celu rozwój polskiej gospodarki, pobudzenie przedsiębiorczości oraz likwidację wielu barier i ograniczeń rozwoju sektora MŚP
w Polsce. Środki uzyskane z funduszy strukturalnych zostały rozdysponowane za pośrednictwem Sektorowych Programów Operacyjnych.
Obecnie sprawą priorytetową jest efektywne wykorzystanie kolejnej
transzy funduszy unijnych. Planując nowe, prawdopodobnie ostatnie tak korzystne dla naszego kraju rozdanie unijnych funduszy, stwierdzono, że polskie firmy muszą zacząć inwestować we własne pomysły, a nie kupować gotowe rozwiązania z zewnątrz. Wydatki firm na badania i rozwój są w Polsce
na bardzo niskim poziomie, dlatego w latach 2014–2020 zdecydowanie więcej środków przeznacza się na współpracę nauki z biznesem29. Fundusze dla
przedsiębiorców dostępne będą przede wszystkim w:
• Programie Inteligentny Rozwój, którego głównym celem będzie pobudzenie innowacyjności gospodarki, np. poprzez wzmocnienie współpracy
27
J. Uryga, W. Magielski, I. Bienias, Środki unijne, Klasyfikacja, funkcjonowanie, ewidencja
i rozliczenie, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia i Kadr Sp. z o. o., Gdańsk 2007, s. 13.
28
Ibidem, s. 15.
29
http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/2014_2020)Strony/Co_dla_przedsiebiorcow_w_
PO1420.aspx (dostęp 16.02.2014).
116
Katarzyna Kopeć
przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi w celu komercjalizacji wyników
prac badawczych oraz zwiększenia wartości prywatnych nakładów na B+R
(badania i rozwój);
• Programie dla Polski Wschodniej, z którego dofinansowanie trafi m.in.
na wdrażanie innowacji, w tym wymagających przeprowadzenia prac B+R lub
stworzenia/rozwoju istniejącego zaplecza badawczo-rozwojowego, służącego działalności innowacyjnej oraz wsparcie tworzenia nowych firm;
• regionalnych programach, które wesprą inwestycje oraz rozwój kadr
przedsiębiorstw, a także wzmocnią tzw. regionalne, inteligentne specjalizacje
(czyli to, w czym dany region się specjalizuje i co będzie siłą napędową jego
gospodarki).
Na działania skierowane do przedsiębiorstw planuje się przeznaczyć ponad 12,5 mld euro, z czego prawie 7 mld euro dostępne będzie w programach
regionalnych, zarządzanych przez poszczególne województwa. Dużym wyzwaniem będzie Program Inteligentny Rozwój, który sfinansuje trudne projekty
współpracy naukowców i firm, chodzi przede wszystkim o takie przedsięwzięcia, na które przedsiębiorcy wykażą zapotrzebowanie. Prostsze projekty, ale
wciąż związane z rozwojem przedsiębiorstw, dostępne będą w programach
regionalnych. Planuje się także duże wsparcie dla instytucji otoczenia biznesu,
takich jak inkubatory przedsiębiorczości czy parki naukowo-technologiczne.
Przedsiębiorcy będą mogli również skorzystać z funduszy unijnych w:
Programie Polska Cyfrowa (dla przedsiębiorców telekomunikacyjnych na budowę, rozbudowę lub przebudowę sieci dostępowych do szybkiego Internetu oraz dla firm chcących realizować projekty e-administracji we współpracy z samorządami i administracją rządową), Programie Wiedza Edukacja
Rozwój (m.in. podwyższanie kompetencji kadr małych i średnich przedsiębiorców, wsparcie na zakładanie własnej firmy, programy outplacementowe,
wyższą jakość usług instytucji otoczenia biznesu) oraz Programie Infrastruktura i Środowisko (gospodarka odpadami, gospodarka wodna, efektywność
energetyczna, odnawialne źródła energii)30.
Istotne jest, aby przedsiębiorcy wiedzieli o możliwości otrzymania dofinansowania i z niej korzystali. Są bowiem powszechnie uznawani za motor
rozwoju gospodarczego, a zwiększenie swojej konkurencyjności za pomocą
bezzwrotnej dotacji jest łatwym i opłacalnym sposobem na rozwój nie tylko
samego przedsiębiorstwa, lecz także całego regionu31.
Ibidem.
M. Huczek, Wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przez Unię Europejską,
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanista 2008, nr 2, s. 28.
30
31
117
Korzystanie z pomocy oferowanej przez fundusze unijne na pewno pozytywnie wpływa na rozwój przedsiębiorstw, a także na poprawę ich konkurencyjności. Przedsiębiorstwo jest w stanie rozwijać się o wiele szybciej i łatwiej
przy niższych nakładach finansowych niż w przypadku skorzystania z innych
źródeł. Finansowe wsparcie ze środków Unii Europejskie stanowi atrakcyjną
zachętę dla osób mających pomysł na biznes, kreatywnych i niezależnych.
3. Działalność gospodarcza szansą na etat
Prowadzenie własnej działalności gospodarczej daje możliwość stworzenia sobie i innym miejsc pracy. Dla wielu ludzi, którzy nie boją się ryzyka
i pokonywania trudności, założenie własnego przedsiębiorstwa, samozatrudnienie jest szansą na znalezienie satysfakcjonującego zajęcia, a przede
wszystkim jest źródłem dochodów, pozwalających na zaspakajanie potrzeb.
Polega ono na uruchomieniu własnej działalności gospodarczej i osobistym
wykonywaniu wszelkiego rodzaju zleceń, często bez zatrudniania pracowników. To działalność zarobkowa, usługowa, handlowa, wytwórcza, budowlana prowadzona w sposób zorganizowany i ciągły we własnym imieniu bez
względu na jej efekty. Rozumiana tak działalność nie jest w żaden sposób
ograniczona, można ją łatwo rozszerzać lub zlikwidować. Osoba ją prowadząca za zaciągnięte zobowiązania odpowiada całym swoim majątkiem.
Właściciel ma prawo do całości dochodów, ale też ponosi odpowiedzialność
za wszystkie straty. Dla osób niezależnych, lubiących działać na własny rachunek samozatrudnienie to najprostszy sposób na prowadzenie działalności gospodarczej oraz idealna forma na samorealizację32.
W obowiązujących przepisach prawnych brak jest definicji samozatrudnienia, co utrudnia precyzyjne określenie tego sposobu aktywności zawodowej. Niemniej przyjmuje się, że przez pojęcie samozatrudnienie rozumiemy
jednoosobową działalność gospodarczą prowadzoną na podstawie wpisu
do ewidencji działalności gospodarczej przez osobę fizyczną przedsiębiorcę,
na własny rachunek i na własne ryzyko.
Obecnie kodeksową regulację samozatrudnienia stanowi art. 5a pkt 6
ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, na mocy którego można powiedzieć, iż samozatrudnieniem nazywamy działalność zarobkową, wy32
http://mojafirma.infor.pl/raport-dnia/213476,Samozatrudnienie-a-prawo-pracy.html
(dostęp 8.01.2014).
118
Katarzyna Kopeć
twórczą, budowlaną, handlową, usługową, polegającą na poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu kopalin ze złóż, polegającą na wykorzystywaniu
rzeczy oraz wartości niematerialnych i prawnych, prowadzoną we własnym
imieniu bez względu na jej rezultat, w sposób zorganizowany i ciągły, z której
uzyskane przychody nie są zaliczane do innych przychodów, np. takich jak:
stosunek służbowy, stosunek pracy, w tym spółdzielczy stosunek pracy33.
Zasady podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej zostały
określone w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. Znalazły się w niej zapisy dotyczące procedur związanych z podejmowaniem, prowadzeniem, zawieszaniem i zamykaniem działalności gospodarczej. Rozpoczynając działalność, firmy stają się podmiotami rynku,
uczestnikami obrotu gospodarczego.
4. Stosunek Polaków do samozatrudnienia
Z analizy Światowego raportu o przedsiębiorczości Amway 2013, opracowanego przez firmę Amway we współpracy z Uniwersytetem Technicznym w Monachium, wynika, iż samozatrudnienie jest atrakcyjne dla młodych
Polaków. 81% młodych Polaków wykazuje pozytywną postawę w stosunku
do pracy na własny rachunek. Negatywny stosunek do takiej aktywności zawodowej ma tylko 13% respondentów (rys. 3). Polacy do 30. roku życia (81%)
są bardziej pozytywnie nastawieni do przedsiębiorczości niż wynosi średnia
dla młodych w 24. badanych krajach (77%). Niemal co czwarty ankietowany
na świecie widzi możliwość założenia własnej firmy. Respondenci z wykształceniem uniwersyteckim wykazują najbardziej pozytywny stosunek do przedsiębiorczości, w Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat liczba osób z wyższym
wykształceniem znacznie wzrosła34.
40% ogółu Polaków (49% osób w wieku poniżej 30 lat) jest w stanie wyobrazić sobie rozpoczęcie pracy na własny rachunek. Szczególnie atrakcyjne
wydają się badanym takie czynniki, jak: niezależność od pracodawcy (50%),
samorealizacja, możliwość wdrażania własnych pomysłów (41%), możliwość
33
P. Gogojewicz, Samozatrudnienie jako alternatywa do zatrudnienia pracownika, http://
gogojewicz.blox.pl/2008/04/Samozatrudnienie-jako-alternatywa-do-zatrudnienia.html (dostęp 8.01.2014).
34
Światowy raport o przedsiębiorczości Amway 2013.
http://www.networkmagazyn.pl/swiatowy_raport_o_przedsiebiorczosci_amway_%20
2013 (dostęp 8.01.2014).
119
uzyskania własnych dochodów (37%), powrót na rynek pracy (25%), możliwość lepszego pogodzenia pracy zawodowej z życiem osobistym, wolnym
czasem (21%) – rys. 4.
81%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
13%
30%
20%
10%
0%
pozytywny
negatywny
Rys. 3. Stosunek młodych Polaków do samozatrudnienia
Źródło: opracowanie na podstawie Światowego raportu
o przedsiębiorczości Amway 2013, op. cit.
50%
50%
45%
41%
37%
40%
35%
30%
25%
21%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
niezależność
samood pracodawcy realizacja
możliwość
uzyskania
własnych
dochodów
powrót na
rynek pracy
możliwość
lepszego
pogodzenia
pracy
zawodowej
z życiem
osobistym
Rys. 4. Czynniki motywujące Polaków do samozatrudnienia
Źródło: opracowanie na podstawie Światowego raportu o przedsiębiorczości
Amway 2013, op. cit.
120
Katarzyna Kopeć
Obawa Polaków przed niepowodzeniem stanowi podstawową przeszkodę w podjęciu własnej działalności gospodarczej. Dotyczy ona wszystkich
grup demograficznych i jest podzielana także przez respondentów z pozostałych 24 krajów. Badani obawiają się przede wszystkim bankructwa oraz
zagrożeń związanych z kryzysem ekonomicznym.
Do głównych czynników stymulujących przedsiębiorczość w Polsce zaliczono: fundusze publiczne i pożyczki – 57% wskazań (średnia dla respondentów z 24 krajów – 42%), nierozbudowaną biurokrację – 35% (29%), wsparcie
ze strony rodziny i organizacji społecznych – 33% (23%), modele biznesowe
o niskim ryzyku – 31% (23%) – rys. 5.
60%
57%
50%
35%
40%
33%
31%
30%
20%
12%
10%
0%
fundusze publiczne
i pożyczki
nierozbudowana
biurokracja
wsparcie ze strony
rodziny i organizacji
społecznych
modele biznesowe
o niskim ryzyku
edukacja dotycząca
przedsiębiorczości
Rys. 5. Czynniki stymulujące rozwój przedsiębiorczości w opinii Polaków
Źródło: opracowanie na podstawie Światowego raportu o przedsiębiorczości
Amway 2013, op. cit.
Sektor MŚP w Polsce tworzy miejsca pracy dla około 70% wszystkich zatrudnionych. Samozatrudnienie może stanowić alternatywę dla osób bezskutecznie poszukujących pracy, mających pomysły i zdeterminowanych. W Polsce obowiązuje zasada swobody podejmowania działalności gospodarczej.
Oznacza ona, że każdy, na równych prawach, ma prawo podjąć działalność
gospodarczą według swojego wyboru35.
Podsumowanie
Jak trafnie zauważa J. Jaworski, współczesna gospodarka charakteryzuje
się dużą dynamiką zmian warunków gospodarowania. Okazuje się, że najlepiej radzą sobie z tą sytuacją małe i średnie przedsiębiorstwa. Na przestrzeni
35
M. Furtek, T. Komosa, M. Aleksandrowicz, Formy prowadzenia działalności gospodarczej
w Polsce opracowane przez FKA, PAIiIZ, s. 2.
121
ostatnich kilkudziesięciu lat zyskały one wiele na znaczeniu we wszystkich
rozwiniętych gospodarkach rynkowych. Sektor MŚP stanowi najliczniejszy
i najbardziej dynamicznie rozwijający się segment gospodarki globalnej. Zjawisko to dotyczy także Polski, w której powrót do gospodarki rynkowej spowodował ponowny rozkwit sektora MŚP. Sektor ten stał się ważnym źródłem
wzrostu gospodarczego. W gospodarce polskiej odgrywa on bardzo ważną
rolę, zarówno w skali makro, jak i mikro. MŚP to największy polski pracodawca, będący jednocześnie głównym źródłem konkurencji i animatorem mechanizmu rynkowego36.
W regionach słabiej zagospodarowanych, w szczególności na obszarach
wiejskich, małe przedsiębiorstwa mogą być szczególnie ważnym czynnikiem
aktywizacji ludności i poprawy stopy życiowej oraz łagodzenia dysproporcji
w poziomie zasobności poszczególnych warstw społeczeństwa, nie wymagają one bowiem tak znacznych nakładów na ich uruchomienie, jak duże
zakłady pracy. Znacząca jest ich rola w łagodzeniu rozmiarów i skutków bezrobocia.
Jak pokazują badania, dla wielu Polaków możliwość prowadzenia działalności gospodarczej staje się ciekawą alternatywą dla bezrobocia. Ponadto,
tworzenie miejsc pracy w firmach mikro i małych jest z reguły szybsze i mniej
kosztowne niż w firmach większych. Małe i średnie przedsiębiorstwa mają
istotny wpływ na rozwój gospodarki. Polityka gospodarcza państwa powinna
w szczególności wspierać ten sektor, gdyż może on zapewnić harmonijny
rozwój gospodarczy i społeczny kraju.
Bibliografia
Furtek M., Komosa T., Aleksandrowicz M., Formy prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce opracowane przez FKA, PAIiIZ (brak roku publikacji).
Huczek M., Wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przez Unię Europejską, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanista 2008, nr 2. Niedzielski E., Łapińska A, Zarządzanie
firmą, WSiP, Warszawa 1999.
Jaworski J., Rozwój i znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce polskiej,
[w:] J. Jaworski (red.), Ekonomiczne i społeczno-polityczne problemy współczesnej gospodarki, t. 9, Wyd. Cedetu.pl., Warszawa 2011.
J. Jaworski, Rozwój i znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce
polskiej, [w:] J. Jaworski (red.), Ekonomiczne i społeczno-polityczne problemy współczesnej gospodarki, Tom 9 Wyd. Cedetu.pl., Warszawa 2011, s. 170.
36
122
Katarzyna Kopeć
Niedzielski E., Łapińska A., Zarządzanie firmą, WSiP, Warszawa 1999.
Nogalski B., Karpacz J., Wójcik-Karpacz A., Funkcjonowanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, AJG, Bydgoszcz 2004.
Piasecki B., Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN, Warszawa–Łódź 1998.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, PARP,
Warszawa 2010.
Rumiński R., Współpraca kredytowa małych i średnich przedsiębiorstw z bankami komercyjnymi,
Szczecin 2005.
Skowronek-Mielczarek A, Małe i średnie przedsiębiorstwa, Źródło finansowania, 2 wyd. zaktualizowane i uzupełnione, C.H Beck, Warszawa 2005.
Strużycki M., Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, PWE, Warszawa 2004.
Uryga J., Magielski W., Bienias I., Środki unijne, Klasyfikacja, funkcjonowanie, ewidencja i rozliczenie, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia i Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2007.
Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, Komisja Europejska,
Wspólnoty Europejskie 2006.
Akty prawa
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. 2004 Nr 173,
poz. 1807)
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. (Dz.U. 1991 Nr 80,
poz. 350)
Ustawa z dnia 1 stycznia 2014 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2014, poz. 312)
Źródła internetowe
Gogojewicz P., Samozatrudnienie jako alternatywa do zatrudnienia pracownika, http://gogojewicz.blox.pl/2008/04/Samozatrudnienie-jako-alternatywa-do-zatrudnienia.html (dostęp
8.01.2014).
Światowy raport o przedsiębiorczości Amway 2013 http://www.networkmagazyn.pl/swiatowy_raport_o_przedsiebiorczosci_amway_%202013 (dostęp 8.01.2014).
http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczosci+i+innowacyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci/Polityka+przedsiebiorczosci+w+UE
(dostęp
8.01.2014)
http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczosci+i+innowacyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci (dostęp 8.01.2014)
http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/2014_2020)Strony/Co_dla_przedsiebiorcow_w_
PO1420.aspx (dostęp 16.02.2014).
http://www.infor.pl/prawo/gmina/dzialalnosc-gospodarcza/252274,Formy-prowadzenia-dzialalnosci-gospodarczej.html (dostęp 15.01.2014).
http://mojafirma.infor.pl/raport-dnia/213476,Samozatrudnienie-a-prawo-pracy.html (dostęp
8.01.2014).
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PGW_Dzialalnosc_przedsieb_niefinans_w_2012_not_
inf.pdf (dostęp 15.01.2014).
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_7077_PLK_HTML.htm (dostęp 15.01.2014).
http://msp-24.pl (dostęp 8.01.2014)
RECENZJE
ACTA ELBINGENSIA
2014, t. XXI, nr 2
Wojciech J. Janik*
RECENZJA KSIĄŻKI:
„CYBERTERRORYZM ZAGROŻENIEM XXI WIEKU.
PERSPEKTYWA POLITOLOGICZNA I PRAWNA”,
POD REDAKCJĄ ANDRZEJA PODRAZY,
PAWŁA POTAKOWSKIEGO I KRZYSZTOFA WIAKA:
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2013, ss. 293
Autorzy publikacji Cyberterroryzm zagrożeniem XXI wieku. Perspektywa
politologiczna i prawna podejmują się kompleksowego opisu zjawisk zachodzących w przestrzeni wirtualnej, określanych jako cyberterroryzm czy też
cyberprzestępczość.
Współczesny terroryzm polega głównie na użyciu lub też groźbie użycia
siły i przemocy. Wyjątkiem jest właśnie cyberterroryzm. Atak na systemy informatyczne może sprowadzać się do uniemożliwienia korzystania z systemu, fałszowania i blokowania informacji oraz manipulowania nimi, zniszczenia informacji bądź systemu bez zmiany fizycznego stanu, uzyskania haseł
dostępu, wykorzystania niekompetencji osób mających dostęp do syste
mu, korzystania z systemu bez zezwoleń lub używania oprogramowania
z nielegalnych źródeł, zniszczenia lub uszkodzenia procedur mechanizmu autor yzacji oraz uzyskania informacji dostępnych tylko administratorowi systemu komputerowego. Działania takie powodują, że atakowany
* Dr, adiunkt w Katedrze Spraw Publicznych Wydziału Administracji i Nauk Społecznych
126
Wojciech J. Janik
nie ma dostępu do informacji bądź też dysponuje błędnymi danymi, które
mogą wpływać na jego proces decyzyjny. Brak podjęcia dobrze zaplanowa
nego procesu przeciwdziałania cyberterroryzmowi może mieć poważne
konsekwencje w szczególności, gdy atak informatyczny jest skierowany
w infrastrukturę krytyczną.
Recenzowana monografia poświęcona jest głównie analizie zjawiska cyberterroryzmu w perspektywie politologicznej i prawnej. Autorzy kolejnych
opracowań zawartych w monografii podejmują się opisu kwestii związanych
z przeciwdziałaniem temu zjawisku, począwszy od definiowania pojęcia cyberterroryzmu, określenia jego istoty oraz płynących z niego zagrożeń, poprzez
opis najważniejszych zagrożeń w cyberprzestrzeni, aż do przedstawienia możliwości politycznego i prawnego przeciwdziałania temu zjawisku, zarówno na
poziomie poszczególnych krajów, jak i organizacji międzynarodowych.
Recenzowana monografia składa się z trzech części, podzielonych na
siedemnaście artykułów. Autorami tekstów są kolejno: Andrzej Podraza, Wojciech Gizicki, Martin Libicki, Łukasz Czebotar, Dominika Dziwisz, Stanisław Kosmynka, Mariusz Czyżak, Paweł Fajgielski, Aleksandra Suchorzewska, Marek
Grajek, Wojciech Wytrążek, Michał Skwarzyński, Małgorzata Dziewanowska,
Paweł Potakowski, Krzysztof Wiak, Zuzanna Barbara Gądzik oraz Stanisław
Dziwisz. W monografii przedstawiona jest analiza zjawiska cyberterroryzmu
w wymiarze politycznym (część pierwsza), prawnym i instytucjonalnym (część
druga) oraz prawnokarnym (część trzecia).
Część pierwszą rozpoczyna opracowanie Andrzeja Podrazy pn. Cyberterroryzm jako wzrastające zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego w XXI wieku. Opisano w nim przebieg procesu transformacji porządku
międzynarodowego w świecie podwubiegunowym. Przeprowadzona zostaje
próba analizy pojęcia cyberterroryzmu oraz ataku w cyberprzestrzeni. Artykuł wskazuje czytelnikowi zakres pojęcia bezpieczeństwa narodowego w teoriach stosunków międzynarodowych, tj. realizmu, liberalizmu oraz postpozytywizmu. A. Podraza stosuje jednak szeroko przyjęte uogólnienia w tym
zakresie, co może obniżać wartość naukową tekstu. Następnym tekstem
jest opracowanie Wojciecha Gizickiego pn. Państwo wobec cyberterroryzmu.
W artykule opisana jest przestrzeń cybernetyczna oraz dokonana analiza
głównych zagrożeń cyberterrorystycznych. Opracowanie traktuje o metodach i sposobach przeciwdziałania cyberterroryzmowi przez państwa oraz
organizacje międzynarodowe, tj. NATO i Unię Europejską. W tym miejscu
należy zaznaczyć, że stwierdzenie Autora, jakoby przeciwdziałanie skutkom
Recenzja książki: „Cyberterroryzm zagrożeniem XXI wieku…”
127
ataków cyberterrorystycznych spoczywało tylko na państwie, może mieć
charakter polemiczny. Autor wskazuje na konieczność stworzenia skutecznej
strategii przeciwdziałania zjawisku cyberterroryzmu, jednak jest to niezwykle
trudne, ze względu na asymetryczność tego zagrożenia.
Martin Libicki w opracowaniu angielskojęzycznym pt. The cyberwar challenge to NATO ukazuje problem tzw. cyberwojny. Według Autora, główny
wysiłek jej prowadzenia spoczywa na Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO). Prowadząc swoją analizę, M. Libicki daje jasno do zrozumienia, że nie można traktować cyberwojny jako wojny prowadzonej, tyle
że w innym wymiarze. Uważa, że tego rodzaju konflikty wymagają całkowicie
nowego podejścia, które nie może być oparte na istniejących koncepcjach
militarnych. Opracowanie podejmuje problem cyberwojny w kontekście militarnej efektywności w ramach NATO, co może być związane z koniecznością
połączenia sieci informatycznej różnych państw członkowskich. W tekście
rozważana jest możliwość przeciwdziałania atakom na dobrze chronioną sieć
państwa członkowskiego poprzez sieć innego państwa, która nie posiada odpowiednich zabezpieczeń.
Kolejnym tekstem jest opracowanie Łukasza Czebotara pt. Strategia
Stanów Zjednoczonych wobec problemu bezpieczeństwa cyberprzestrzeni.
Zawiera ono genezę powstania strategii bezpieczeństwa USA, dotyczącej
cyberprzestrzeni. Problem ten został pokazany z perspektywy porównawczej. W opracowaniu zwrócono uwagę na kompleksowy charakter regulacji przyjętych w Stanach Zjednoczonych, jak również przedstawione zostały
główne rozwiązania przewidziane w Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Cyberprzestrzeni USA. Tekst zawiera opis obszarów najbardziej podatnych na
ataki oraz analizę kluczowych priorytetów polityki USA w zakresie przeciwdziałania cyberprzestępczości, tj. Narodowy System Reagowania, Narodowy
Program Redukcji Zagrożeń i Wrażliwości, Narodowy Program Ostrzegania
i Szkolenia, Bezpieczeństwo Cyberprzestrzeni Rządowej oraz Bezpieczeństwo
Państwowe i Współpraca Międzynarodowa w Kwestii Bezpieczeństwa Cyberprzestrzeni.
Opracowanie Dominiki Dziwisz pn. Cyberbezpieczeństwo infrastruktury
krytycznej – priorytet strategii obrony USA? poświęcone jest kompleksowej analizie decyzji i działań podejmowanych w kolejnych kadencjach prezydenckich
w USA w zakresie ochrony infrastruktury krytycznej USA. Opisano w nim skutki ataku na infrastrukturę krytyczną Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza związanych z systemami zaopatrzenia w energię, surowce energetyczne i paliwa,
128
Wojciech J. Janik
systemami zaopatrzenia w wodę oraz systemem ochrony zdrowia. Autorka stwierdza, że zagrożenia cyberterrorystyczne stanowią istotną kwestię
w wyznaczeniu strategii bezpieczeństwa USA. W opracowaniu zwrócono
uwagę na aktywność kolejnych administracji prezydenckich w Stanach Zjednoczonych, zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i międzynarodowym,
pokazano również mankamenty strategii amerykańskiej związane z brakiem
należytej ochrony firm sektora prywatnego, które zarządzają elementami infrastruktury krytycznej.
Następnym opracowaniem jest tekst Stanisława Kosmynka pt. Cyberdżihad. Wykorzystanie internetu przez współczesny terroryzm islamistyczny.
Opracowanie to jest poświęcone wykorzystaniu globalnej sieci komputerowej Internet jako jednego ze środków komunikacji organizacji terrorystycznych. Autor podnosi kwestię znaczenia współczesnej cyberprzestrzeni dla
rekrutacji oraz szkolenia islamskich organizacji terrorystycznych, które wykorzystują sieć www jako ważne narzędzie propagandowe. Opiera się przy tym
na szerokim rozumieniu cyberterroryzmu, począwszy od aktywizmu, przez
haktywizm, a skończywszy na koordynacji działań terrorystów islamskich poprzez sieć Internet. S. Kosmynka wprowadza pojęcie digitalizacji dżihadyzmu.
Autor w sposób spójny oraz rzeczowy próbuje przekonać czytelnika o swoich racjach. Podobna kwestia dotyczy wykorzystania Internetu jako narzędzia do rozpowszechnienia idei globalnego dżihadu. Nie można się zgodzić
z kwestią wykorzystania przestrzeni www wyłącznie do działań stricte propagandowych oraz rozpowszechniania ekstremistycznej ideologii.
Opracowanie Mariusza Czyżaka pt. Strategie zwalczania cyberterroryzmu
– aspekty prawne otwiera część drugą monografii, dotyczącą prawnych i instytucjonalnych środków przeciwdziałania cyberterroryzmowi. Autor definiuje pojęcie cyberterroryzmu. Przedstawia wymiar prawny istniejących strategii
związanych z przeciwdziałaniem temu zjawisku. W tekście wskazana jest konieczność uwzględnienia specyfiki cyberprzestępczości w opracowaniu aktualnych aktów prawnych. Opracowanie wymienia podstawowe obowiązki
przedsiębiorców telekomunikacyjnych związane z przeciwdziałaniem cyberterroryzmowi w zakresie obronności państwa, bezpieczeństwa oraz porządku publicznego.
Opracowanie Pawła Fajgielskiego pt. Rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz związanych z nimi zagrożeń – wybrane aspekty
prawne w sposób dokładny opisuje rozwój technologii informatycznej. Autor sprawnie precyzuje sposoby zapobiegania i reagowania na zagrożenia
129
cyberterrorystyczne, wprowadza pojęcie cyberterroryzmu oraz regulacje
prawne odnoszące się do tego zjawiska. Autor dostrzega również zagrożenia
związane z wprowadzeniem ograniczeń związanych z walką z terroryzmem.
Wśród nich wymienia problemy w korzystaniu z podstawowych praw człowieka, w tym przede wszystkim z prawa do prywatności.
Aleksandra Suchorzewska w tekście Ochrona prawna systemów informatycznych wobec zagrożenia cyberterroryzmem przedstawia najważniejsze
zagrożenia sieci teleinformatycznych. Autorka opisuje zjawisko cyberterroryzmu, dokonując przy tym analizy obowiązującego systemu prawnego, związanego z ochroną systemów teleinformatycznych. Zdaniem Autorki, z uwagi
na coraz większy rozwój systemów informatycznych, niezbędne jest kompleksowe zabezpieczenie infrastruktury krytycznej państwa, nie tylko w sferze publicznej, ale również prywatnej.
Opracowanie pt. Bezpieczeństwo teleinformatyczne – wymiar instytucjonalny Marka Grajka dotyczy skutecznego zabezpieczenia cyberprzestrzeni
przed atakami hakerów. Autor przedstawia ograniczenia w zabezpieczeniu sieci informatycznych. W tym miejscu nie można się jednak zgodzić ze
stwierdzeniem, że wzajemne izolowanie systemów informatycznych istniejących w różnych instytucjach wpływa ujemnie na budowę skutecznej e-administracji. Autor zapewne nie wziął pod uwagę sytuacji, w której atak na
system informatyczny zostaje przeprowadzony z wcześniej zainfekowanego
systemu o mniejszym zabezpieczeniu. W opinii M. Grajka, dobrym rozwiązaniem jest zbudowanie instytucji tzw. brokera informacji, który mógłby łączyć
ze sobą niekompatybilne zasoby publiczne.
W opracowaniu pt. Wirtualna przestrzeń publiczna – szansa czy zagrożenie dla administracji? Wojciech Wytrążek dokonuje analizy pojęć sfery publicznej, sfery zadań publicznych, przestrzeni publicznej, cyberprzestrzeni
oraz wirtualnej przestrzeni publicznej. Autor opisuje zagrożenia i trudności
związane z funkcjonowaniem wirtualnej przestrzeni publicznej.
Tekst Michała Skwarzyńskiego pt. Prawa człowieka a wprowadzenie stanów
nadzwyczajnych z uwagi na działania w cyberprzestrzeni opisuje prawa jednostki w związku z wprowadzeniem stanów nadzwyczajnych. Autor skupia się
na gwarancjach dotyczących praw człowieka, które obowiązują w czasie wprowadzenia stanu wyjątkowego, stanu klęski żywiołowej oraz stanu wojennego.
W tekście można znaleźć stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wobec praktyki wprowadzania stanów nadzwyczajnych. Opracowanie
przedstawia, choć nie do końca precyzyjnie, rodzaje stanów nadzwyczajnych
130
Wojciech J. Janik
w Polsce oraz ograniczenia praw i wolności człowieka z uwagi na ich wprowadzenie. Według Autora, wprowadzenie stanu nadzwyczajnego w związku
z działaniami w cyberprzestrzeni powinno mieć miejsce wyłącznie w sytuacji,
kiedy żaden inny instrument nie jest wystarczający dla zapewnienia bezpieczeństwa. Problem zakresu ingerencji w prawa i wolności człowieka w czasie
wprowadzenia stanu nadzwyczajnego wprowadzonego z uwagi na działania
w cyberprzestrzeni, jest – według Autora – potencjalnym zagrożeniem dla
praw człowieka i obywatela.
Opracowanie Małgorzaty Dziewanowskiej pt. Internetowy wigilantyzm –
zagrożenie czy szansa dla społeczeństwa globalnego? poświęcone jest niektórym zjawiskom społecznym mającym miejsce w przestrzeni wirtualnej, takim
jak: wirtualne samosądy dokonywane na osobach indywidualnych, dotyczące przede wszystkim ośmieszania i prześladowania; identyfikacji sprawców
przestępstw; społecznej sprawiedliwości; przeciwdziałania terroryzmowi, czy
też działalności przeciwko pedofilii. Zdaniem Autorki, internetowy wigilantyzm prowadzi często do identyfikowania osób, które dopuściły się prze
stępstw, tekst zawiera wiele przykładów, które to potwierdzają. Opracowanie
opisuje metody perswazji dokonywanej w Internecie, jak również anonimowość w sieci oraz cybertożsamość.
Paweł Potakowski w opracowaniu pt. Czy haker może wypowiedzieć wojnę? Kazus Wikileaks dokonuje podziału hakerów na aktywistów, przestępców
i terrorystów. Tekst poświęcony jest problemowi Grupy Anonymous oraz portalowi internetowemu Wikileaks, który odpowiedzialny jest za zamieszczenie
w Internecie między innymi tajnych informacji pochodzących z armii USA.
Tekst ukazuje także aktywność hakerską z perspektywy prawnej. Autor stara
się kreślić przyszłe scenariusze konfliktów zainicjowanych przez hakera.
Część trzecią monografii rozpoczyna opracowanie Krzysztofa Wiaka
pt. Prawnokarne środki przeciwdziałania cyberterroryzmowi. Autor dokonał
w nim analizy pojęcia przestępstwa o charakterze terrorystycznym, podejmując próbę wskazania trudności związanych z wyznaczeniem jego zakresu
oraz formy. K. Wiak przekonuje, że niezbędny jest rozdział ataków cyberterrorystycznych od protestów i innej działalności opozycyjnej, jak również
działalności haktywistów, czy też zwykłej przestępczości zorganizowanej.
W opracowaniu ukazane są konsekwencje popełnienia przestępstwa cyberterrorystycznego na tle przepisów polskiego Kodeksu karnego.
Zuzanna Barbara Gądzik w opracowaniu pt. Przestępstwa przeciwko integralności i dostępności do zapisu danych informatycznych jako przestępstwa o charakterze terrorystycznym dokonuje analizy przepisów prawnych
131
zawartych w polskim Kodeksie karnym, a dotyczących przestępstw przeciwko
ochronie informacji. Autorka określa warunki niezbędne do nadania przestępstwom charakteru terrorystycznego, jednocześnie wskazuje na prawne
konsekwencje ich popełnienia. Tezy wysunięte przez Z. B. Gądzik – moim
zdaniem – nie do końca mają uzasadnienie w faktach. Wynika to chociażby
z typologii zjawiska międzynarodowego terroryzmu oraz dokumentów normatywnych, którymi posługują się chociażby amerykańskie instytucje przeciwdziałające temu zjawisku.
Opracowanie Stanisława Dziwisza pt. Odpowiedzialność karna za przestępstwa o charakterze terrorystycznym popełnione w cyberprzestrzeni poświęcone jest Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej
z roku 2007. Autor zdecydował się zaanalizować zjawisko cyberprzestrzeni
oraz cyberterroryzmu. S. Dziwisz dokonał porównania terroryzmu i przestępstwa o charakterze terrorystycznym, jak również ukazał obowiązujące polskie
przepisy prawne regulujące odpowiedzialność za cyberterroryzm. Opracowanie zawiera opis najpoważniejszych zachowań terrorystycznych popełnionych w cyberprzestrzeni. Autor podjął też próbę wskazania przedsięwzięć
związanych z ochroną danych informatycznych o szczególnym znaczeniu dla
bezpieczeństwa kraju.
Podsumowując, recenzowana monografia prezentuje opis zjawiska cyberterroryzmu z perspektywy politologicznej i prawnej. Zawiera analizę
możliwości prawnego przeciwdziałania temu zjawisku, choć nie określa form
współpracy pomiędzy różnymi instytucjami. Ten aspekt rozważań z pewnością podniósłby jej walory poznawcze. Nie zmienia to jednak faktu, że recenzowaną monografię można polecić studentom bezpieczeństwa wewnętrznego. Będzie ona także interesującym i użytecznym opracowaniem dla
funkcjonariuszy służb i instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem, walką
oraz ściganiem sprawców ataków terrorystycznych. Z całą pewnością istotny wkład w badania nad zjawiskiem terroryzmu ma opracowanie Stanisława
Kosmynka pt. Cyberdżihad. Wykorzystanie Internetu przez współczesny terroryzm islamistyczny. Tekst ten odsłoni przed czytelnikiem podstawy wykorzystania współczesnych zdobyczy techniki przez terrorystów islamskich.
Mimo drobnych mankamentów, do których można zaliczyć czasami zbyt
skrótową analizę podejmowanych problemów, monografia Cyberterroryzm
zagrożeniem XXI wieku Perspektywa politologiczna i prawna jest godna polecenia tym wszystkim, którzy interesują się omawianą w niej problematyką.
Opracowanie z pewnością zachęca do dalszego samodzielnego studiowania
oraz badania zjawiska cyberterroryzmu.
KRONIKA
ACTA ELBINGENSIA
2014, t. XXI, nr 2
Ewa Rucińska*, Tomasz Zimiński**
Z KRONIKI LIONS CLUB ELBLĄG:
POCZĄTKI LIONS CLUB ELBLĄG
Lions Club Elbląg powstał w 1992 roku z inicjatywy gdańszczanina Alojzego Bończy-Tomaszewskiego. Uroczysta inauguracja – „Charter Night” odbyła się 22 maja 1993 roku na Zamku w Malborku, zgodnie z obowiązującymi
procedurami. Wśród licznie zgromadzonych gości byli m.in.: Konsul Generalny Niemiec w Gdańsku – Dorote Boden i wicewojewoda elbląski – Andrzej Zbudzki. Lionów reprezentowali członkowie klubów wprowadzających
z L.C. Rastede (Niemcy), z Prezydentem klubu – Gunterem Kusianem i Gubernatorem Districtu 111 NB Gerdem Dallmanem oraz z L.C. Gdansk – A. B. Tomaszewskim, prof. Czesławem Stobą i prof. Wiesławem Makarewiczem.
Lions Club Elbląg, zarejestrowany jako 21. klub Okręgu 121 Polska, stał
się jednocześnie jednym z ponad 40 tysięcy klubów, największej pozarządowej, dobroczynnej organizacji na świecie – Lions Clubs International. Pierwszym Prezydentem L.C.E. został Janusz Gierulski, a uroczyste ślubowanie złożyli i podpisali Kartę Klubu następujący członkowie: Tadeusz Ciemny, Adam
Klupczyński, Adam Sokołowski, Czesław Dębski, Tomasz Lenartowicz, Izabela
Szostak, Ryszard Ebelt, Maria Lisius-Końska, Janusz Ufnalewski, Janusz Gierulski, Zbigniew Łęga, Janusz Zalewski, Grzegorz Hejber, Czesław Marach,
* Specjalista ds. promocji EUH-E.
Prezydent Lions Club Elbląg. Club był współorganizatorem seminarium naukowego pn.
Żuławy Wiślane – szanse i bariery rozwoju w perspektywie interdyscyplinarnej, które odbyło się
10 stycznia 2014 roku w EUH-E.
** 136
Tomasz Zimiński, Józef Hryniewicz, Florian Romanowski, Rafał Kasprzycki,
Waldemar Rozpiątkowski.
Członkowie L.C Elbląg wspierali rozwój ruchu Lions w Polsce. Pełnili funkcje: Gubernatora Okręgu (PDG Józef Hryniewicz), Przewodniczącego Regionu (Tomasz Zimiński), Przewodniczących stref (Janusz Gierulski, Jan Klecha)
oraz byli członkami gabinetu Gubernatora (J. Gierulski, T. Zimiński, J. Zalewski). L.C Elbląg był klubem czarterującym dla: L.C Senatus Gliwice, L.C Lębork,
L.C Elbląg Truso oraz Leo Club Elbląg.
1. Kalendarium Prezydencji 1993–2014
–– Janusz Gierulski 1993–1994
–– Wojciech Niżnik 2004–2005
–– Jozef Hryniewicz 1994–1995
–– Janusz Zalewski 2005–2006
–– Janusz Zalewski 1995–1996
–– Jan Klecha 2006–2007
–– Florian Romanowski 1996–1997
–– Tomasz Zimiński 1997–1998
–– Jerzy Jozefiak 1998–1999
–– Andrzej Jarczewski 1999–2000
–– Władysław Mańkut 2000–2001
–– Adam Sokołowski 2007–2008
–– Józef Pomiećko 2008–2009
–– Edmund Robaczek 2009–2010
–– Andrzej Korpacki 2010–2011
–– Zygmunt Kiersz 2001–2002
–– Cezary Kuciński 2011–2012
–– Grzegorz Hejber 2002–2003
–– Jan Puchalski 2012–2013
–– Janusz Gierulski 2003–2004
–– Tomasz Zimiński 2013–2014.
2. Działalność dobroczynna
Lions Club Elbląg swoją aktywność skupia na pomocy mieszkańcom Elbląga i okolic, głównie dzieciom. Jednocześnie, jako cząstka organizacji działającej globalnie, jest zobowiązana do współuczestnictwa we wspólnych projektach i akcjach polskiej i światowej rodziny Lions: wspomagania powodzian,
ofiary pożarów i innych kataklizmów, ostatnio np. poszkodowanych z Ukrainy.
Pierwsze lata działalności Klubu to pomoc dla niewidomych i niedowidzących, która wpisywała się w akcję Sight First LCI. Klub podjął współpracę
z Polskim Związkiem Niewidomych. Dzięki lekarzom – członkom klubu, zorganizowano badania profilaktyczne i zakupiono specjalistyczny sprzęt dla Elbląskiej Przychodni Okulistycznej, służący wykrywaniu wad wzroku. Największą
radość i satysfakcję z tej akcji, przyniosło Lionom wsparcie dla niewidomej li-
Z kroniki Lions Club Elbląg: Początki Lions Club Elbląg
137
cealistki Agnieszki, której wieloletnie comiesięczne stypendia pomagały przez
cały okres nauki, zakończonej uzyskaniem stopnia naukowego doktora na
Uniwersytecie Gdańskim.
Równolegle, LCE wspierał Domy Dziecka w Elblągu (1993–1999) i Marwicy (1997–2012), oferując wielokierunkową pomoc. Ta najdłużej trwająca
współpraca to nie tylko remonty budynków i adaptacje pomieszczeń, zakup
niezbędnych sprzętów, stworzenie i wyposażenie pracowni fotograficznej,
sali sportowej i boiska szkolnego, ale również wiele imprez dla dzieci. Dzięki osobistemu zaangażowaniu Lionów i ich rodzin, zorganizowano np. kilka
obozów żeglarskich.
Inne akcje LCE:
–– Pomoc Gwiazdkowa Rodzinom – przekazywanie zebranej odzieży i innych przedmiotów rodzinom z byłych PGR-ów woj. elbląskiego (1994–1997);
–– pomoc w warsztatach terapii zajęciowej dla dzieci z Poradni Rehabilitacyjnej (1996–1999);
–– wsparcie finansowe miejscowego Ośrodka Hipoterapii dla dzieci z porażeniem mózgowym;
–– współfinansowanie specjalnego programu integracyjnego dla uzdolnionych artystycznie uczniów ze Szkoły Podstawowej nr 25 (2001–2007);
–– organizacja środowiskowych Konferencji o charakterze edukacyjnym
od 2001 – ostatnia w 2014 w EUHE, pn. Żuławy Wiślane – szanse i bariery rozwoju w perspektywie interdyscyplinarnej;
–– „organizowanie i opłacanie zagranicznych wakacji zaangażowanym
społecznie, zdolnym uczniom elbląskich szkół średnich z niezamożnych rodzin (od 2007 r., korzystając z międzynarodowego programu wymiany młodzieży LCI);
–– coroczna pomoc indywidualna, jak w przypadku Wojtusia (2010 r.),
któremu lek uratował życie czy Pauli i Danielka (2012 r.), którzy dzięki rotorowi, zyskali możliwość skutecznej rehabilitacji w domu albo Ani i Janusza
(2013 r.), którym specjalistyczne wózki ułatwiają komunikację.
3. Wspólne projekty
Poza działaniami lokalnymi (niektóre z nich wymieniono) Lions Club Elbląg wspiera finansowo akcje krajowe i międzynarodowe, zgodnie z programem przyjętym przez wszystkie kluby Lions. Suma tych działań, składa się
138
na ogromną humanitarną siłę Lions Clubs International, zgodnie z pięknym
mottem „We Serve”. I tak, LCE wspierał:
–– program ratowania wzroku na świecie Sight Firsth (I 1995 r., II 2008 r.),
–– powodzian – Kędzierzyn Koźle (1997 r.),
–– ogólnopolskie akcje: Uśmiech Dziecka i Bratek w Barlinku (2012 r.),
–– Międzynarodowe Obozy Wymiany Młodzieży (2001 r. i 2007 r.),
–– Projekt Lionów Trójmiasta – Ośrodek Wczesnej Interwencji w Sobieszewie (2011r.),
–– ofiary huraganu Sandy w USA (2012 r.),
–– ofiary tajfunu Haiyan na Filipinach (2013 r.),
–– poszkodowanych na Ukrainie (2014 r.).
Podsumowanie
LCE ma za sobą wiele pożytecznych akcji, nie sposób wymienić wszystkich działań i ich beneficjentów. Nawet ogólna kwota wydatkowanych środków, która sięga prawie 1 mln złotych, nie oddaje prawdziwej skali pomocy.
Poza tym, zawsze można zrobić więcej. Dlatego dumą napawa Lionów, aktualny projekt pn. „Ogrody Zdrowia Dla Seniorów’’, realizowany wspólnie z LC
Truso. Specjalny zestaw siłowni zewnętrznych w Parku im. Traugutta wsparły
2 zaprzyjaźnione kluby z Niemiec – LC Aurich i LC Rastede.
Lioni podkreślają, że RAZEM MOŻNA DOKONAĆ WIĘCEJ I POMÓC SKUTECZNIEJ!
Dlatego, z okazji Jubileuszu 20-lecia LC Elbląg, tak ważne były specjalne słowa
podziękowania i wyrazy szacunku, kierowane do grona przyjaciół, darczyńców, sponsorów. Prezydent Klubu podkreślił, że ich otwarte serca i hojność
zawsze pomagała w gromadzeniu znacznych funduszy na corocznych balach
dobroczynnych, aukcjach, kwestach, konferencjach środowiskowych i przy
wielu innych okazjach. Bez życzliwości władz samorządowych, lokalnych mediów, artystów środowiska elbląskiego wiele działań zwyczajnie by się nie
powiodło, a skala udzielonej pomocy byłaby mniejsza.
ACTA ELBINGENSIA
2014, t. XXI, nr 2
Andrzej Sylwestrzak*
SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI WYDZIAŁU
W ROKU AKADEMICKIM 2013/2014
(ADMINISTRACJA, BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE,
ZARZĄDZANIE)1
W roku akademickim 2013/2014 w funkcjonowaniu Wydziału nastąpiły istotne zmiany organizacyjnej i personalne. Z dniem 1 października
2013 roku został utworzony Wydział Administracji i Nauk Społecznych. Powstał on z połączenia Wydziału Administracji i Ekonomii oraz Wydziału Pedagogiki. W ramach Wydziału oferowane są następujące kierunki kształcenia:
administracja (studia I i II stopnia), pedagogika (studia I i II stopnia) zarządzanie (studia I stopnia) i nowy kierunek od 2013/2014 roku – bezpieczeństwo wewnętrzne (studia I stopnia). Funkcję dziekana powierzono prof. zw.
dr. hab. Andrzejowi Sylwestrzakowi. Prodziekanem odpowiedzialnym za
administrację, zarządzanie i bezpieczeństwo wewnętrzne w lipcu 2013 roku
została dr Izabela Seredocha, a prodziekanem pedagogiki dr Henryk Horbaczewski, którego w kwietniu 2014 roku zastąpiła dr Kamila Zdanowicz-Kucharczyk. Zmiany kadrowe dotyczyły także minimum kadrowego. Z EUH-E
odszedł dr hab. Krzysztof Grzelec i dr Henryk Gawroński, a zostali zatrudnieni: dr hab. Grzegorz Matuszak, dr Wojciech Janik.
* Prof. zw. dr hab., dziekan Wydziału Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej Uczelni
Humanistyczno-Ekonomicznej.
1
Działalność naukowa i dydaktyczna Wydziału w zakresie pedagogiki zostanie zamieszczona w oddzielnym sprawozdaniu.
140
Andrzej Sylwestrzak
Od momentu uzyskania uprawnień na kierunku administracja
(25.06.2009 r.) tytuł zawodowy magistra uzyskało 506 absolwentów. W roku
akademickim 2013/2014 na poszczególnych kierunkach studiowało:
–– administracja I stopień – 87;
–– administracja II stopień – 181;
–– pedagogika I stopień – 128;
–– pedagogika II stopień – 162;
–– zarządzanie I stopień – 90;
–– bezpieczeństwo wewnętrzne I stopień – 57.
Kształcenie na kierunku administracja, zarządzanie, bezpieczeństwo
wewnętrzne uwzględnia kluczowe elementy misji Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, działającej na rzecz upowszechniania wiedzy, budowy społeczeństwa wiedzy, tworzącej lokalne i regionalne środowisko naukowe, otwarte na świat i nowe wyzwania poznawcze. Kształcenie to służy
społeczności lokalnej i regionalnej poprzez przygotowanie absolwentów
do pełnienia różnych ról zawodowych i społecznych. Jest to możliwe dzięki
wyposażeniu ich w wiedzę, umiejętności i kompetencje potrzebne na współczesnym rynku pracy. Zgodnie z misją uczelni organizacja kształcenia na
WAiNS uwzględnia potrzebę zapewniania coraz wyższego poziomu dydaktyki i innowacyjnych metod nauczania z wykorzystaniem możliwości, jakie daje
nowoczesna technologia (e-learning), co wpisuje się w realizację pierwszego
celu strategicznego EUH-E, jakim jest zapewnienie wysokiej jakości kształcenia. Specjalności odpowiadają potrzebom studentów oraz społeczności
lokalnej, a także regionalnej i są efektem prowadzonych konsultacji z przedstawicielami środowiska administracji, biznesu. Także badania prowadzone
przez studentów, będące realizacją indywidualnych projektów badawczych
(prace licencjackie i magisterskie) często dotyczą lokalnych problemów życia
społecznego i funkcjonowania biznesu, administracji terenowej, co wpływa
na pogłębianie więzi ze społecznością lokalną i potwierdza zasadność wysiłku intelektualnego studentów. Badania oraz udział studentów w organizowanych przez uczelnię konferencjach i seminariach naukowych z udziałem
przedstawicieli sektora publicznego i biznesu wpisują się w trzeci priorytetowy cel, jakim jest rozwój współpracy EUH-E ze środowiskiem lokalnym.
W analizowanym roku akademickim zarządzeniem Rektora EUH-E została powołana Rada Społeczno-Gospodarcza. Głównym celem powołania
Rady jest nawiązanie współpracy pomiędzy biznesem, lokalną administracją
samorządową a nauką poprzez wymianę wiedzy. Rada w założeniu ma pełnić
Sprawozdanie z działalności wydziału w roku akademickim 2013/2014
141
rolę ciała konsultacyjno-doradczego i wspierać Wydział Administracji i Nauk
Społecznych w zakresie wykonywania zadań uczelni wyższej. Działalność
Rady Społeczno-Gospodarczej polega na:
–– wyrażaniu opinii o strategicznych kierunkach rozwoju EUH-E;
–– wymianie doświadczeń i poglądów na temat miejsca i roli EUH-E w jej
otoczeniu społecznym i gospodarczym oraz wspieranie jej rozwoju;
–– formułowaniu oczekiwań dotyczących działalności badawczej prowadzonej na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych, w takich obszarach
wiedzy, jak: zarządzanie, administracja, bezpieczeństwo wewnętrzne;
–– współpracy z uczelnią w obszarze promowania studentów i absolwentów uczelni oraz ułatwianie nabycia umiejętności praktycznych w czasie studiów (wizyty studyjne, staże studentów, absolwentów);
–– opiniowaniu planów studiów pod kątem zapotrzebowania rynku
przedsiębiorców i struktur administracji publicznej; opiniowanie i ogólnie rozumiane doradztwo w zakresie doskonalenia programów studiów, odpowiadającym zapotrzebowaniu na specjalistów w konkretnych sektorach i dziedzinach gospodarki;
–– zgłaszaniu i opiniowaniu tematów prac dyplomowych do wykorzystania w przedsiębiorstwach, urzędach administracji publicznej;
–– pozyskiwaniu kadry menadżerskiej i kadry reprezentującej sektor publiczny do prowadzenia specjalistycznych wykładów tematycznych w ramach
studiów stacjonarnych, niestacjonarnych i podyplomowych;
–– inicjowaniu i współorganizowaniu wykładów otwartych, seminariów,
konferencji, umożliwiających wymianę doświadczeń kadry menedżerskiej
przedsiębiorstw oraz sektora publicznego;
–– inicjowaniu szkoleń tematycznych, studiów podyplomowych dla kadry
menedżerskiej i kadry zatrudnionej w sektorze publicznym;
–– wypracowaniu autonomicznych poglądów na temat najważniejszych,
strategicznych zagadnień społeczno-gospodarczych w kraju i w Unii Europejskiej.
W skład Rady Społeczno-Gospodarczej przy Wydziale Administracji
i Nauk Społecznych Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej w Elblągu weszli:
–– Mirosław Rogulski, Naczelnik Urzędu Celnego w Elblągu,
–– Zbigniew Orzech, Dyrektor Zarządu Komunikacji Miejskiej w Elblągu,
–– Józef Pomiećko, Dyrektor Elbląskiego Przedsiębiorstwa Robót Telekomunikacyjnych,
–– insp. mgr Marek Osik, Komendant Komendy Miejskiej Policji w Elblągu,
142
Andrzej Sylwestrzak
–– Wojciech Niżnik, Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe SONIK,
–– Paweł Lulewicz, Dyrektor Elbląskiego Parku Technologicznego,
–– Adam Jocza, Dyrektor Departamentu Organizacji i Nadzoru Urzędu
Miasta,
–– płk. Arkadiusz Kulik, Komendant Straży Granicznej w Elblągu.
Skład rady będzie uzupełniany o kolejnych partnerów.
10 stycznia 2014 r. Wydział Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej
Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej zorganizował seminarium naukowe
pn. Żuławy Wiślane – szanse i bariery rozwoju w perspektywie interdyscyplinarnej. Partnerem w organizacji tego przedsięwzięcia naukowego był Lions
Club Elbląg, obchodzący 20. rocznicę swojej działalności.
Celem głównym seminarium naukowego było zapoznanie się ze stanem
badań nad rozwojem regionu Warmii i Mazur ze szczególnym uwzględnieniem Żuław Wiślanych i ich specyficznego położenia. Żuławy Wiślane to jednostka fizjograficzna wchodząca w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie.
Żuławy obejmują rozległą równinę deltową Wisły, przypominającą kształt
odwróconego trójkąta, którego wierzchołek znajduje się w rozwidleniu Wisły
na Leniwkę i Nogat, zaś podstawa wyznaczona jest przez Mierzeję Wiślaną.
Wysokość tej figury osiąga około 50 km, a podstawa – około 40 km. Powierzchnia Żuław wynosi ponad 1.740 km², z czego 450 km² stanowią ziemie
położone poniżej poziomu morza, gdyż cechą charakterystyczną Żuław jest
ich depresyjne usytułowanie. W miejscowości Raczki Elbląskie znajduje się
punkt położony 1,8 m poniżej poziomu morza – najniżej w Polsce.
Celem seminarium było także podjęcie dyskusji nad szansami i zagrożeniami dla Żuław Wiślanych w perspektywie samorządowej, transportowej,
finansowej, socjologicznej, bezpieczeństwa wewnętrznego oraz organizacji
pozarządowych. W spotkaniu licznie uczestniczyli przedstawiciele sektora
publicznego, biznesu oraz studenci administracji i zarządzania.
Warto odnotować także sukces naszej studentki drugiego roku studiów
magisterskich na kierunku administracja – specjalność planowanie i zagospodarowanie przestrzenne. Pani Aneta Gumowska opracowała projekt
do budżetu obywatelskiego miasta i gminy Pasłęk o nazwie Kreatywny Plac
Zabaw. Projekt został poddany konsultacjom społecznym na terenie miasta
i gminy i uzyskał 382 głosy. To dało mu drugie miejsce w ogólnym rankingu
i dofinansowanie w wysokości niemal 100 tysięcy złotych. Zadanie inwestycyjne będzie realizowane w 2014 roku. Sukces ten jest przykładem angażowania się naszych studentów w życie społeczne swojej gminy.
INFORMACJA O WYDAWNICTWIE EUH-E
Uczelnia posiada wydawnictwo umożliwiające rozpowszechnianie publikacji pracowników uczelni zarówno w kraju, jak i zagranicą. Wydawnictwo stwarza pracownikom uczelni warunki do publikowania podręczników akademickich, monografii i artykułów będących
rezultatem badań własnych. Owocem działalności wydawnictwa od 2002 roku jest 61 pozycji z różnych dziedzin nauki. Są to:
1. Magdalena Dubiella-Polakowska: „Życie społeczne Elbląga w latach 1945–2000 (oświata, kultura, opieka, pomoc, sport i rekreacja)”, EUH-E, Elbląg 2002, ss. 580, 24 cm.
2. „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”,
t. 1, EUH-E, Elbląg 2003, ss. 301, 24 cm.
5. Jurij Głazunow: „Matematyka Wyższa. Zbiór zadań z analizy funkcji jednej zmiennej”,
EUH-E, Elbląg 2003, ss. 284, 24 cm.
6. Norbert Michta, Jan Sobczak: „Zapomniany polemista i apostata doktryny Róży Luksemburg. Stanisław Trusiewicz-Zalewski (1871–1918)”, EUH-E, Elbląg 2004, ss. 262,
24 cm.
7. Józef Borzyszkowski: „O Kaszubach w Kanadzie. Kaszubsko-kanadyjskie losy i dziedzictwo kultury”, Instytut Kaszubski, Uniwersytet Gdański, EUH-E, Gdańsk–Elbląg 2004,
ss. 628, 24 cm.
8. Józef Borzyszkowski: „The Kashubs, Pomerania and Gdańsk”, Instytut Kaszubski, Uniwersytet Gdański, EUH-E, Gdańsk–Elbląg 2004, ss. 271, 24 cm.
9. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania”, t. 1, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 588, 24 cm.
10. Mieczysław Plopa: „Psychologia rodziny. Teoria i badania”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza
Impuls, Elbląg 2005, ss. 452, 24 cm.
11. Jurij Głazunow: „Metody wariacyjne”, EUH-E, Elbląg 2005, ss. 404, 24 cm.
12. Urszula Sokal: „Więzi uczuciowe dorosłych dzieci z rodzicami w rodzinach rozwiedzionych”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 212, 24 cm.
13. Jan Gancewski, Jan Sobczak (red.): „Europa a Rosja. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 650, 24 cm.
14. Waldemar Górski: „Cantata Elbingensis. Twórczość chóralna Janusza Jędrzejewskiego
i działalność kulturalna Stowarzyszenia Miłośników muzyki Cantata w Elblągu”, EUH-E,
Elbląg–Gdańsk 2005, ss. 244, 24 cm.
15. Danuta Rucińska, Henryk Horbaczewski (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie”, EUH-E, Elbląg 2005, ss. 270, 24 cm.
144
Informacja o Wydawnictwie EUH-E
16. Andrzej Sylwestrzak (red.): „Strategia i współpraca w Regionie Bałtyku”, EUH-E, Elbląg
2006, ss. 222, 24 cm.
17. Józef Borzyszkowski: „Tradycje akademickie Elbląga – dawniej i dziś. Materiały pokonferencyjne”: EUH-E, Elbląg 2006, ss. 135, 24 cm.
19. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, t. I, nr 1, EUH-E, Elbląg 2006,
ss. 264, 24 cm.
20. Danuta Rucińska, Henryk Gawroński (red.): „Region Warmii i Mazur w zintegrowanej
Europie”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 235, 24 cm.
21. Andrej Kibitkin: „Oszacowanie stabilności skomplikowanych układów ekonomicznych”,
22. Sławomir Kapłon: „Piłkarska Olimpia. Z dziejów sekcji piłki nożnej klubu sportowego
Olimpia Elbląg 1945–2006”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 305, 22 cm.
24. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, t. 2, nr 1, EUH-E, Elbląg 2007,
ss. 228, 24 cm.
25. Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 5, Prawo. Administracja Zarządzanie publiczne, nr 1, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 328, 24 cm.
26. Izabela Seredocha: „Strategie marketingowe uczelni prywatnych w Polsce”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 266, 24 cm.
27. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy
Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 6, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 2, Elbląg 2008, ss. 270, 24 cm.
28. Danuta Rucińska, Michał Makowski (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 7, Nauki ekonomiczne i polityczne, nr 1,
29. Henryk Horbaczewski, Danuta Rucińska, Tłoczyński Dariusz (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie. Region Warmii i Mazur w zintegrowanej Europie” EUH-E, Elbląg 2008, ss. 286, 24 cm.
30. Krzysztof Kalka: „Zarys historii i filozofii”, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 164.
31. Joanna Stanisława Nowak: „Psychospołeczne uwarunkowania przestępczości nieletnich dziewcząt”, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 184.
32. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, t. II, nr 1, EUH-E, Elbląg 2008,
ss. 258, 24 cm.
34. Paulus Herrmann: „Relacja o czasach polskich i rosyjskich w Elblągu od stycznia 1945
do maja 1946 roku”, Instytut Kaszubski, EUH-E Gdańsk–Elbląg 2009, ss. 127, 21 cm.
35. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy El-
145
bląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 8, Prawo. Administracja. Zarządzanie
publiczne, nr 3, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 260, 24 cm.
36. Krzysztof Luks: „Port Elbląg w polityce morskiej państwa”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 278,
20 cm.
37. Józef Borzyszkowski (red.): „Pro memoria Tadeusz Polakowski (1925–2007), EUH-E, Elbląg 2009, ss. 287, 20 cm.
38. Krzysztof Kalka, Adam Musielewicz (red.): „Człowiek w zmieniającej się współczesnej
kulturze”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 297, 24 cm.
39. Danuta Rucińska, Henryk Horbaczewski (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie. Zrównoważony rozwój regionu Warmii i Mazur”, EUH-E, Elbląg
2009, ss. 198, 24 cm.
40. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2009, t. IV, nr 1, EUH-E, Elbląg, ss. 230, 24 cm.
41. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni
Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 9, Nauki ekonomiczne, nr 2, EUH-E, Elbląg 2010,
ss. 363, 24 cm.
42. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2010, t. V, nr 1, EUH-E, Elbląg,
ss. 160, 24 cm.
43. Bożenna Janikowska, wstęp Józef Borzyszkowski: „Dwadzieścia lat samorządu elbląskiego (1990–2010)”, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 551, 24 cm.
44. Bogumił Przeździak: „Historia protetyki, ortotyki i pomocy lokomocyjnych”, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 135, 24 cm.
45. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy
Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 10, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 4, Elbląg 2011, ss. 255, 24 cm.
46. Marzena Sobczak, Jacek Perliński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej
Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 11, Nauki o zdrowiu, nr 1, Biopsycho-społeczny wymiar zdrowia rodziny, Elbląg 2011, ss. 318, 24 cm.
48. Wiesław Golnau, Izabela Seredocha (red.): Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej
perspektywie. Współczesne zarządzanie – uwarunkowania, kierunki rozwoju, perspektywy, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 474, 24 cm.
49. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2011, t. VI, nr 1, EUH-E, Elbląg, ss. 192, 24 cm.
50. Cezary Obracht-Prondzyński, Karolina Ciechorska-Kulesza (red.): „Organizacje pozarządowe w Elblągu. Ludzie – działania – współpraca z samorządem”, EUH-E, Elbląg 2012,
ss. 185, 24 cm.
51. Kamila Zdanowicz-Kucharczyk: „Codzienność uliczna z perspektywy dziecka”, EUH-E,
Elbląg 2012, ss. 247, 24 cm.
52. A.W. Salikhov: „Kapitał ludzki i edukacja. Cele, środki i realia”, EUH-E, Elbląg 2012,
ss. 173, 24 cm.
146
53. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 12, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 5, Elbląg 2012, ss. 126, 24 cm.
54. Michał Wojciech Płachta, Izabela Justyńska (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 13, Prawo. Administracja.
Zarządzanie publiczne, nr 6, Elbląg 2012, ss. 185, 24 cm.
55. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 14, Nauki ekonomiczne, nr 3, EUH-E,
Elbląg 2012, ss. 107, 24 cm.
56. Andrzej Sylwestrzak, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy
Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 15, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 4, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 130, 24 cm.
57. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2012, t. VII, nr 1, EUH-E,
Elbląg, ss. 194, 24 cm.
58. Joanna Nowak (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Huma
nistyczno-Ekonomicznej”, t. 16, Pedagogika, nr 1, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 100, 24 cm.
59. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek we współczesnym świecie. Zagrożenia i wyzwania:
perspektywa interdyscyplinarna”, t. 5, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 480, 24 cm.
60. Henryk Gawroński, Tadeusz Liziński, Izabela Seredocha (red.): „Wpływ tymczasowego
zatrudnienia wysoko wykwalifikowanej kadry na wzrost innowacyjności i konkurencyjności MŚP. Badanie ewaluacyjne dotyczące wpływu projektu i nowoczesnych form
zatrudnienia na rozwój przedsiębiorczości w województwie warmińsko-mazurskim”,
Gmina miasto Elbląg, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2013,
ss. 200, 24 cm.
61. Joanna Nowak (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Huma
nistyczno-Ekonomicznej”, t. 17, Pedagogika, nr 2, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 104, 24 cm.
62. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 19, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 8,
Elbląg 2013, ss. 128, 24 cm.
63. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2013, t. VIII, nr 1, EUH-E,
Elbląg, ss. 182, 24 cm.
64. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha, „Przekształcenia Zakładów Opieki Zdrowotnej
w Polsce. Raport z badań z uwzględnieniem spostrzeżeń uczestników projektu »Profesjonalne zarządzanie w systemie ochrony zdrowia«”, Elbląg 2014, ss. 186, 21 cm.
65. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej” 2014, t. 20, nr 1, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, z. 9, EUH-E, Elbląg 2014, ss. 158, 24 cm.
Informacje o dystrybucji wymienionych wydawnictw można uzyskać w bibliotece Uczelni:
Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna w Elblągu
ul. Lotnicza 2, 82-300 Elbląg
Tel. ( 48 55) 239 38 02 fax (48 55) 239 38 01
http://www.euh-e.edu.pl,

acta elbingensia - Elbląska Uczelnia Humanistyczno

Transkrypt

Podobne dokumenty

Akademia Siatkówki Kurian

Pełna oferta edukacyjna Żuławskiego Parku Historycznego

Zapytania

Rocznik Żuławski - Żuławski Park Historyczny

Rocznik Żuławski - Żuławski Park Historyczny

Kreatywna Wyspa 1. ELBLĄG 2020