heraldyka gminy tczów

HERALDYKA GMINY TCZÓW
Opracowanie historyczno-heraldyczne — zarys
1. Położenie geograficzno-przyrodnicze Gminy Tczów
Gmina Tczów leży na południowych krańcach Niziny Mazowieckiej, a ściśle na Równinie
Radomskiej. Administracyjnie wchodzi w skład województwa mazowieckiego i jego części —
powiatu zwoleńskiego. Od zachodu graniczy z miastem i gminą Skaryszew; północnego-zachodu
z gminą Gózd (pow. radomski), od północy i wschodu z miastem i gminą Zwoleń, a od południa z
gminą Kazanów.
Charakterystyczną cechą krajobrazu gminy są równiny przeplatane polami uprawnymi,
iglastymi lasami, a w dolinkach rzeczek i strug — łąkami. Najwyższe wzniesienia niewiele
przekraczają 180 m n.p.m. (wzgórze 187 m.n.p.m na płn. od Lucina), a najniżej położone miejsca
— 156 m n.p.m. (w dolinie Tczówki k. przysiółka Szczyna (Scyna) oraz w dolinie Muchy k.
Tynicy). Gminę przecinają te dwa, wspomniane wyżej strumienie, które kończą swój bieg w
rzeczce Iłżanka.
Powierzchnia gminy wynosi 72,12 km² i liczy ok. 5,1 tys. mieszkańców (dane z 31
grudnia 2006 r.). W skład gminy wchodzi 14 sołectw (w nawiasie — liczba mieszk.): Bartodzieje
(600), Borki (470), Brzezinki Stare (515), Brzezinki Nowe (260), Janów (500), Józefów (280),
Julianów (20), Kazimierzów (100), Lucin (300), Podzakrzówek (300), Rawica Stara z RawicąNową, Rawicą-Kolonią i Rawicą-Józefatka (670), Tczów (630), Tynica (190) z Podtynicą (110),
Wincentów (110) z Wilczym Ługiem (70).
Największą miejscowością gminy jest rozległa Rawica licząca ok. 670 mieszkańców,
Nieco mniejszy jest Tczów i Bartodzieje. Pozostałe miejscowości gminy są niewielkie i liczą: od
20 (Julianów) do 515 mieszkańców (Brzezinki Stare).
Użytki rolne zajmują 63,2 km² (87%), a lasy 4,7 km² (6,8%). Większe skupiska leśne
znajdują się na obrzeżach gminy, m.in. Las Gardzienicki, Las Podzakrzowski i Las Rogacz.
Przypuszczalnie w końcu XVI wieku powierzchnia obszaru gminy w 40% pokrywał las.
Mieszkańcy gminy zajmują się rolnictwem, głównie uprawą zbóż. W odróżnieniu od innych
rejonów pow. zwoleńskiego, w gminie występują niezłe gleby: 9% to gleby bardzo dobre i dobre
(klasa I-II), 60% gleby średnio-dobre i średnie (III-IV klasa), natomiast gleby słabe i bardzo słabe
(V i VI klasa) stanowią 31% powierzchni. Gleby sprzyjają uprawie zbóż i roślin okopowych.
Dużą część gospodarstw zajmuje się także na hodowlą (głównie bydła i trzody chlewnej).
Ludność znajdowała i znajduje dodatkowe zajęcie w przemyśle i usługach w pobliskim Radomiu,
Pionkach i Zwoleniu oraz innych uprzemysłowionych miejscowościach.
Pod względem etnograficznym mieszkańcy ziemi zwoleńskiej zaliczani jest do tzw.
Mazurów Południowo-mazowieckich. Jest to grupa etnograficzna pogranicza gwar północnomałopolskich i południowo-mazowieckich. Oczywiście charakterystyczne cechy kulturowe tej
grupy, m.in.: lokalne budownictwo, ludowe rzemiosło (słynne barwne tczowskie samodziały,
podobno ładniejsze niż opoczyńskie i jedleńskie), strój ludowy (tczowski strój ludowy, podobny
do stroju kielecko-świętokrzyskiego — ob. zupełnie nieznany), obyczaje i charakterystyczna
gwara w zdecydowanej większości uległy w ostatnim wieku prawie całkowitemu zatarciu. Do
naszych czasów dotrwały raczej w formie szczątkowej. Wpływ na to miał awans cywilizacyjny i
gospodarczy gminy po I, a zwłaszcza po II wojnie światowej.
2. Zarys historii Gminy Tczów
Badania archeologiczne na terenie obecnej gminy Tczów potwierdzają, że w okresie
neolitu były zaludnione, chociaż rzadko. Znaleziono ślady puszczańskich osad ludności
trudniących się łowiectwem i rybołówstwem oraz zbieractwem. Ślady tych osad znajdowane są
głównie starożytnym szlaku biegnącym z Radomia do Zwolenia, i dalej — do Lublina.
Od początku V do końca VIII wieku podobnie jak i w innych rejonach Polski nastąpiła
przerwa osadnicza. Dawne zasiedlone polany wśród nieprzebytych ostępów Puszczy Radomskiej
ponownie zajął bór. Z rzadka zapuszczali się tu tylko myśliwi, bartnicy i zbiegowie. Najbliższe
grody znajdowały się w Czersku, Warce, Sieciechowie i Radomiu. Wobec któregoś nich swoje
powinności służebne spełniali mieszkańcy puszczańskich osad. W tym samym czasie (XI — XIII
wiek) rozproszone osady podlegały parafialnej jurysdykcji kościoła p.w. św. Jakuba Apostoła w
2
Skarzyszowie (Skaryszewie), albo parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie, które
wchodziły w skład archidiakonatu radomskiego, będącego częścią diecezji krakowskiej.
Wcześniej te bezludne tereny zasiedlali od południa przedstawiciele plemienia Lędzian
(późniejszych Sandomierzan i Lublinian), a od północy przedstawiciele plemion mazowieckich
(Mazurzy). Tereny te w XII wieku weszły w skład dzielnicy sandomierskiej i podlegały
kasztelanii radomskiej. Wioski położone najbliżej Radomia, który z pewnością był naczelnym
grodem podstawowej organizacji plemiennej jakimi były opola. W takim opolu ludność
okolicznych osad chroniła się i broniła w czasie najazdów. W innych przypadkach to mieszkańcy
grodu chronili i rozpraszali się w okolicznych puszczańskich osadach wchodzących w skład
opola. Znaczna część dawnych grodów-opoli stała się grodami kasztelańskimi. Miało to miejsce
za czasów księcia Kazimierza Odnowiciela i króla Bolesława Śmiałego (1050–87). Kasztelan
radomski miał z pewnością do dyspozycji oddział zbrojny strzegący grodu i okolicy, a także
wypełniający zadania „policyjno-administracyjne” na podległym mu obszarze. Rekompensatą za
służbę w oddziałach i administracji kasztelańskiej z pewnością były, jakieś nadania ziemskie, z
reguły położone w blisko grodu (w tym przypadku Radomia).
Brak zachowanych pisanych źródeł, nie pozwala na ustalenie nawet hipotetycznego daty
powstania poszczególnych miejscowości gminy. Jednak niewątpliwie starymi miejscowościami
są: Bartodzieje, Brzezinki, Tczów i Tynica gdyż etymologia nazw, wskazuje na ich powstanie w
XIII, XII, a nawet w końcu XI wieku. Pozostałe miejscowości powstawały sukcesywnie w miarę
karczowania Puszczy Radomskiej (Puszczy Kozienickiej) prowadzonej nieprzerwanie od XIV
wieku do początków wieku XX.
Prawdopodobnie w roku 1389 istniejące już wioski: Bartodzieje, Brzezinki i Tczów i być
może Tynica zostały przeniesione z prawa polskiego na prawo niemieckie. Wytyczone wtedy łany
sołtysie, kmiece, plebańskie (w Tczowie) oraz role pod karczmy. Wtedy też, wspomniane wioski
(oprócz Tynicy) zostały włączone przez króla Władysława Jagiełłę do dóbr królewskich
podległych staroście grodowemu z zamku radomskiego. Świadczyć o tym może lokowanie wsi
Tczowskiej Woli jako osobiste uposażenie każdorazowego starosty radomskiego. Negatywny
wpływ na sytuację ekonomiczną Tczowa miało lokowanie na podstawie przywileju na gruntach
wsi Gotardowa Wola miasta Zwoleń. Odtąd uczęszczany szlak lubelski biegnący przez Tczów
omijał tę wieś.
Jan Długosz w Liber Beneficiorum spisanej w latach 1470-80 wymienia kilka
miejscowości z terenu obecnej gminy Tczów, jako należące do tej parafii, albo do parafii w
Skarzyszowie (Skaryszewie), czy też w Odechowie. Były nimi: Tczów, Bartodzieje, Brzezinki,
Rawica i Tynica.
W tym czasie prężnie działało ogromne starostwo grodowe w Radomiu, które obejmowało
4 miasta (Radom, Ryczywół, Solec i Zwoleń, a później Kozienice), 53 wioski i 20 folwarków.
Znacznie więcej informacji dotyczących opisywanych wiosek przynosi rejestr poborowy
podatku podymnego woj. sandomierskiego z roku 1569, który w parafii tczowskiej wymienia:
Tczów, Bartodzieje, Rawicę i Brzezinki, a w parafii odechowskiej — Tynicę.
3
Sytuacja własnościowa w rejonie Tczowa w 3 ćwierci XVI wieku (kolor fioletowy — własność
duchowna, kolor czerwony — własność królewska i kolor żółty — własność szlachecka). Ok. 1/3
powierzchni obecnej gminy pokrywają lasy i mokradła.
Należy dodać, że poza częścią plebańską w Tczowie, reszta wsi Tczów oraz wioski:
Bartodzieje, Tczowska Wola (później Rawica) oraz Brzezinki od średniowiecza do roku 1767
(1795) co prawda nominalnie należały do dóbr królewskich, ale przywilejami królewskimi
wydzielano z tych dóbr i oddawano jako uposażenie, dzierżawę lub zastaw za długi dworu
królewskiego. Przykładem niech będzie wieś Brzezinki, która od połowy XV wieku do upadku
Rzeczpospolitej w 1795 roku, permanentnie oddawana była w dzierżawę lub była zastawiana.
Tak, że zarówno jurysdykcja starostów radomskich, jak i starostów zwoleńskich była czysto
iluzoryczna.
I tak, w roku 1545 starosta radomski Jan Firlej herbu Lewart, na gruntach królewskiej wsi
Tczowska Wola, założył wieś Rawica. Sprowadził on tam swoich osadników i wyznaczył
zasadźcę, najprawdopodobniej przedstawiciela rodu szlacheckiego pieczętującego się herbem
Rawa (Rawicz), stąd nazwa wsi.
W roku 1571 król wydzielił ze radomskiego starostwa grodowego, niegrodowe starostwo
zwoleńskie, które początkowo obejmowało: miasto Zwoleń, folwark zwoleński, Bartodzieje,
Rawicę, Suchą i Suską Wolę. Starostwo to nadał w dzierżawę (tenutę) podkomorzemu
lubelskiemu Janowi Boguszowi herbu Półkozic. Pod w połowie XVII wieku od starostwa
zwoleńskiego odłączono wioski: Rawica, Sucha i Suska Wola, ale w zamian włączono Tczów.
Ten stan utrzymał się do rozbiorów.
Urząd zwoleńskiego starosty niegrodowego kolejno pełnili: Jan Bogusz herbu Półkozic
(1571-91), Bernard Bogusz (1591-1602), Krzysztof Bogusz (1603-1607), a później jego wdowa
4
po nim — Anna z Bobrku (1607-1617). W sumie ród Boguszów sprawował urząd starosty
zwoleńskiego przez 45 lat. Kolejnymi starostami byli: Mikołaj Oleśnicki herbu Dębno (1617-18),
Jan Karol Tarło herbu Topór (1618-40), ? (1840-43), Stanisław Witowski herbu Rola (1643-66),
Marcin Nieborowski herbu Prawdzic (1666-?), Jan Rzepecki herbu Białynia (?-1674), Anna
Kozicka (1674-76), b. hospodar mołdawski i wojewoda ziem mołdawskich Stefan Petru (167687), Jakub Chalapiński herbu Naroz (1687-1705), Stanisław Chomętowski herbu Lis (1705-28),
wdowa Dorota Chomętowska z d. Tarło (1728-37), Adam Tarło herbu Topór (1737-44) i ostatni
starosta z nadania królewskiego — Józef Potkański herbu Brochwicz (1744-67). W roku 1767 za
zgodą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego starostwo zwoleńskie wykupił Kanut Dłuski
herbu Nałęcz. Dłuski był właścicielem starostwa aż do swojej śmierci w roku 1802.
W latach 1795 — 1809 tereny gminy Tczów, jako część cyrkułu radomskiego, wchodziły
w skład Galicji Zachodniej, jak nazwały te ziemie władze austriackie po III rozbiorze Polski. W
tym okresie dwór i rząd austriacki, uzurpując sobie tytuł prawny, przejmował dawne dobra
królewskie. Podobny los spotkał dawne dobra starostw radomskiego i zwoleńskiego w rejonie
Tczowa. Część z tych dóbr sprzedano na licytacji, część pozostała jednak jako dobra rządowe (np.
dobra w Brzezinkach).
W latach 1809–13 rejon Tczowa wchodził w skład departamentu radomskiego Księstwa
Warszawskiego, a w latach 1815–66 w skład województwa radomskiego w ramach Królestwa
Polskiego (do 1831 roku — „quasi” niezależnego), a następnie w ramach Priwiślańskiego Kraju
(po uwłaszczeniach z 1864 roku) do guberni radomskiej, powiatu kozienickiego i gminy Tczów
(fragmenty do gminy Kuczki).
Do przełomu XIX i XX wieku większość wiosek obecnej gminy należała do parafii p.w.
św. Jana Chrzciciela w Tczowie, a jedna wioska do parafii p.w. św. Zwiastowania NMP w
Odechowie
3. Historia sołectw Gminy Tczów
1. TCZÓW — (Trzessow — 1325, Czossow — 1328, Trszczow, Thschczow — 1470-80,
Tsczow — 1508, Thczow — 1578).
Nazwa wsi wywodzi się od staropolskiego trście, trścia = łąkowe zarośla, sitowie.
Etymologia nazwy wsi zbieżna z nazwą miasta Tczew na Pomorzu. Oznacza osadę położoną
miejscu podmokłym, porośniętym wcześniej zaroślami.
Wieś powstała na rozległej puszczańskiej polanie przy szlaku z Radomia do Lublina u
zarania państwowości polskiej. Nieco później wzniesiono w Tczowie kościół, który należy
datować na co najmniej w 4 ćwierć XII wieku (nie później niż w 1189 roku), gdyż w dokumencie
z 1189 kolegiaty sandomierskiej, wzmiankowany jest kościół w Tczowie jako uposażenie
kustosza tejże kolegiaty. Może to również świadczyć, że pierwotnie wieś należała do dóbr
kościelnych.
Kolejne oficjalne wzmianki o parafii i kościele św. Jana Chrzciciela w Tczowie pochodzą
ze spisu świętopietrza z lat: 1328 kiedy to płacono 5 skojców (1 skojec = 32 denary), 1346 — 4
skojce, 1373 i 1374 roku — po 8 skojców. Denar św. Piotra zbierano od parafian pow. 7 roku
życia. Zbierano go z gospodarstw, które miały ziemię lub od rodzin rzemieślniczych. Biedacy i
żebracy nie płacili świętopietrza. Należy przypuszczać, że 1328 roku parafia liczyła co najmniej
160 dusz nie licząc dzieci, biedaków i żebraków. Trzydzieści lat później parafię zamieszkiwało
ok. 260 „pełnoprawnych dusz”. Na uposażeniu plebana były w tym czasie role, łąki i staw rybny.
Brak pewnych źródeł nie pozwala stwierdzić, kiedy Tczów został przeniesiony z prawa
polskiego na prawo niemieckie. Należy przypuszczać, ze stało się to w okresie rządów króla
Władysława Jagiełły gdzieś ok. roku 1389 (podobnie jak to miało miejsce w przypadku wsi
Brzezinki). Zgodnie z tym prawem wytyczono 23 łany kmiece, role zagrodników i karczm oraz
łany folwarczne. Przy okazji lokacji, została ona włączona do dóbr królewskich zarządzanych z
nowoutworzonego starostwa radomskiego. Po roku 1423 (rok wystawienia statutów wareckich)
pieczę nad dobrami królewskimi sprawował każdorazowy starosta grodowy zamku radomskiego
(burgrabia).
5
Jan Długosz w Liber Beneficiorum (1470-80) podaje, że w tej królewskiej wsi jest 20
łanów kmiecych, z których dziesięcinę w wysokości 22 grzywien zbiera kustosz kolegiaty
sandomierskiej. Ponadto we wsi było dwóch zagrodników i aż 11 karczm, ale bez roli tylko z
niewielkimi ogrodami. Ponadto we wsi był folwark królewski, z którego dziesięcinę zbierał
pleban tczowskiego kościoła. We wsi był drewniany kościół p.w. Jana Chrzciciela. Nie wiadomo,
który to był z kolei kościół.
W roku 1532 Tczów znalazł się w posiadaniu starosty radomskiego Piotra Firleja herbu
Lewart. W roku 1554 z nadania królewskiego dożywotnim dzierżawcą Tczowa został Jan
Lutomierski.
W roku 1569 wieś dzierżawił królewski urzędnik zwoleński Stanisław Koracz. Wtedy we
wsi było 23 łanów kmiecych, 7 zagrodników i 1 rzemieślnik (młynarz we młynie?). Z całą
pewnością we wsi był folwark królewski na paru łanach i zapewne jakieś karczmy.
W roku 1571 król Zygmunt August wydzielił jednak ze starostwa radomskiego, klucz
dóbr, które jako tenuta (dzierżawa) stanowiła uposażenie każdorazowego zwoleńskiego starosty
niegrodowego. W skład starostwa niegrodowego w Zwoleniu wchodziły (obok Zwolenia):
Rawica (d. Wola Tczowska), Bartodzieje, Sucha i Suska Wola. Tczów i Brzezinki zostały
jurysdykcją starosty radomskiego.
W roku 1578 król Stefan Batory wydał edykt o utworzeniu piechoty wybranieckiej. W tym
celu w dobrach królewskich wydzielono co najmniej łan ziemi, którego dzierżawca (lub osoba
przez niego wskazana) miał obowiązek brania udziału w wyprawach wojennych, w tejże
piechocie. Taki łan wydzielono również w Tczowie i Bartodziejach. Do tej pory część Tczowa
nosi nazwę „Wybrańce”.
Tczów znalazł się w starostwie zwoleńskim dopiero pod ok. 1620 roku, kiedy to ze
starostwa wyłączono Suchą i Suską Wolę.
Dzierżawcami Tczowa byli pełniący urząd starostów radomskich, m.in.: Kochanowscy
herbu Ślepowron (1610), czy Owadowscy herbu Łabędź (1630).
W roku 1616 spłonął drewniany kościół, sumptem króla Władysława IV Wazy wzniesiono
nowy, który konsekrowano w roku 1642. Piętnaście lat później ten kościół i wieś zostały
splądrowane i spalone przez Szwedów. Nowy kościół ufundował w roku 1666 starosta zwoleński
Stanisław Witowski. Kościół odbudowany został jako murowany i konsekrowany w roku 1671
przez sufragana krakowskiego, biskupa Mikołaja Oborskiego.
Zgodnie z danymi lustracji dóbr królewskich woj. sandomierskiego z lat 1660-64 wynika,
że we wsi było 20 łanów kmiecych, 1 łan wybraniecki i półłanek łowczego królewskiego. W tym
czasie wybraniectwo (sołtysostwo) sprawował Adam Staniszewski. Wieś, w ramach pospolitego
ruszenia, miała obowiązek przygotować na wyprawę wojenną tzw. wóz wojenny z żywnością i
karmą. Lustracja dóbr królewskich nie odnotowała większych zmian. W tym miejscu należy
dodać, że w odróżnieniu od innych starostów rządy Józefa Potkańskiego były wyjątkowo
uciążliwe dla mieszkańców wszystkich wiosek starostwa zwoleńskiego. Bezprawnie zmuszał
chłopów do dodatkowych powinności, a za niesubordynację, karał ich w okrutny sposób. Skargi
chłopów trafiły w roku 1745 do sądu referendarskiego. Wyrok zapadł w roku 1749 i był korzystny
dla chłopów tczowskich i bartodziejskich.
Kościół oraz wieś Tczów spłonęły ponownie w roku 1780, ale już w roku 1782 został
odrestaurowany przez parafian. Notabene, kościół ten został ponownie konsekrowany dopiero w
roku 1883 przez biskupa sandomierskiego Antoniego Franciszka Sotkiewicza.
W roku 1789 w Bartodziejach był dwór drewniany i folwark oraz 20 łanów ziemi. Ponadto
we wsi było 4 bartników, a na łanach wybranieckich gospodarowali: Bartłomiej Janicki i bracia
Stawarzowie (jeden o imieniu Krzysztof). We wsi był młyn zwany „Paluch”, browar, karczma i
spichlerz. Należy dodać, że zarówno Tczów, jak i Bartodzieje miały przygotować czterokonny
wóz wojenny z żywnością i karmą. W tym czasie wieś zamieszkiwało 650 osób (w tym 15
Żydów).
Po roku 1795, kiedy po III rozbiorze Polski tereny, na których znajduje się ob. gmina
Tczów, znalazły się w zaborze austriackim. Dobra królewskie (w tym starostwo zwoleńskie)
zostały przejęte przez rząd austriacki. Po roku 1809 Tczów znalazł się w Księstwie Warszawskim,
6
a w latach 1815-31 w Królestwie Polskim. Odebrane Austriakom d. dobra królewskie przejął
Rząd Narodowy.
W roku 1816 tczowska parafia obejmowała 8 wiosek z 2500 parafianami, a majątek
parafialny obejmował 23 morgi.
W 1838 r. staraniem dziedzica Kazanowa i Miechowa, zostaje przyłączona do parafii w
Kazanowie wieś Miechów. W następnych latach odłączone zostają wsie Kroczów Mniejszy i
Kroczów Większy oraz Osuchów i Kolonia Osuchowską . W zamian za to do tczowskiej parafii
przyłączono wsie należące do parafii skaryszewskiej: Podgórę, Podmostki, część Karszówki i
Józefatkę.
W roku 1867 Tczów został siedzibą gminy. W jej skład wchodziły: Bartodzieje,
Brzezinki, Dębnica — wieś (ob. gm. Kazanów), Dębnica — dwór i folwark (ob. gm. Kazanów),
Helenów (?), Janów, Jedlanka, Lucin, Łasocha (?), Łany (ob. przysiółek), Melaniów (ob. MiG.
Zwoleń), Praga (ob. przysiółek), Strykowice Dolne (?), Strykowice Górne (?), Tczów, Wilczy
Ług (ob. przysiółek) i Wincentów.
Do gminy Kuczki w tym czasie należały: Józefatka, Rawica, Tomaszów (?), Tylnica.
W końcu XIX wieku Tczów liczył 1189 mieszkańców i 190 gospodarstw na 3298
morgach. Składał się kilku przysiółków: Tczów-Borki (ob. samodzielna wieś), Tczów-Dwór,
Tczów-Nowy, Tczów-Podzakrzówek (ob. samodzielna wieś), Tczów-Średni i Tczów-Szczyna.
Obecnie Tczów liczy 143 budynki mieszkalne 623 mieszkańców, w których posiadaniu
jest 826,19 ha ziemi. We wsi znajduje się prócz urzędu gminnego, także kościół parafialny, zespół
szkół ogólnokształcących, bank, urząd pocztowy oraz gminny ośrodek pomocy społecznej oraz
kilka obiektów handlowo-usługowych.
2. BARTODZIEJE — (Barthodzyeye — 1470-80, Barthodzieie — 1569).
Nazwa wskazuje, że wieś była osadą służebną najprawdopodobniej świadczyła swoje
powinności dla grodu w Radomiu. Nazwę należy tłumaczyć, jako „osada ludzi zajmujących się
pozyskiwaniem miodu, obsługą pasiek, uli, itd.” „Bartnik” (od barć — ul) — człowiek zajmujący
się pozyskiwaniem miodu, a: dziej, dzieje = dzieło, działanie. Wieś liczy 152 gospodarstwa i 602
mieszk.
Brak pewnych źródeł nie pozwala stwierdzić, kiedy Bartodzieje zostały przeniesione z
prawa polskiego na prawo niemieckie. Należy przypuszczać, ze stało się to w okresie rządów
króla Władysława Jagiełły gdzieś ok. roku 1389 (podobnie jak to miało miejsce w przypadku wsi
Brzezinki). Zgodnie z tym prawem wytyczono 20 łanów kmiecych, role zagrodników i grunty pod
2 karczmy oraz 2 łany sołtysie.
W końcu XIV wieku wieś należała do dóbr królewskich, a folwark należał do
królewskiego sołtysa. Po roku 1423 (statuty wareckie) pieczę nad dobrami królewskimi
sprawował każdorazowy starosta grodowy zamku radomskiego (burgrabia). [Uwaga! Informacje
źródłowe na temat wsi Bartodzieje komplikuje fakt, że w pobliżu Radomia (ob. gm. Jastrzębia)
znajduje się wieś o identycznej nazwie, także dawna osada służebna, tak że trudno rozeznać się o
które Bartodzieje chodzi].
Jan Długosz w Liber Beneficiorum (1470-80) podaje, że w tej królewskiej wsi jest nadal
20 łanów kmiecych, z których dziesięcinę w wysokości 20 grzywien zbiera kustosz kolegiaty
sandomierskiej. Ponadto we wsi byli zagrodnicy i karczmy, ale bez roli tylko z niewielkimi
ogrodami. Ponadto we wsi był folwark królewski, z którego dziesięcinę zbierał pleban
tczowskiego kościoła.
W roku 1532 Bartodzieje znalazły się w posiadaniu starosty radomskiego Piotra Firleja
herbu Lewart. W roku 1554 z nadania królewskiego dożywotnim dzierżawcą Bartodziejów (jako
części starostwa radomskiego) został Jan Lutomierski.
W roku 1569 wieś dzierżawił już królewski urzędnik zwoleński (podstarości) Stanisław
Koracz. Wtedy we wsi było 13 łanów kmiecych, 4 zagrodników i folwark (zapewne królewski) na
kilku łanach. Z całą pewnością we wsi były karczmy. Po roku 1571 wieś włączona została do
królewskiego starostwa niegrodowego w Zwoleniu.
7
W roku 1578 król Stefan Batory wydał edykt (przywilej) o utworzeniu piechoty
wybranieckiej. W tym celu w dobrach królewskich wydzielono co najmniej łan ziemi, którego
dzierżawca (lub osoba przez niego wskazana) miał obowiązek brania udziału w wyprawach
wojennych, w tejże piechocie. Taki łan wydzielono również w Bartodziejach.
Zgodnie z danymi lustracji dóbr królewskich woj. sandomierskiego z lat 1660-64 wynika,
że we wsi było 12 ½ łana kmiecego i 2 łany wybranieckie. W tym czasie na łanach
wybranieckich (sołtysich) gospodarowali Jan Włodarczyk i Stanisław Zięba. Wieś, w ramach
pospolitego ruszenia, miała obowiązek przygotować na wyprawę wojenną tzw. wóz wojenny z
żywnością i karmą.
Kolejna lustracja dóbr królewskich z lat 1765-67 nie odnotowała większych zmian.
W roku 1767 za zgodą króla, zadłużone starostwo zwoleńskie wykupił Kanut Dłuski, który
przez dziesięć lat toczył spory ze spadkobiercami dłużników starostwa, m.in. sukcesorami
Potkańskiego, czy rodziną Strzemboszów. Sporem zajmował się m.in. Sejm w latach 1773-76,
który przysłał specjalną komisję do wyjaśnienia sprawy.
W roku 1789 w Bartodziejach był dwór drewniany i folwark oraz 11 łanów ziemi. Ponadto
we wsi było 8 bartników, a na łanach wybranieckich gospodarowali: Jędrzej, Walenty i
Franciszek Włodarczykowie oraz Tomasz Woźniak. W tym czasie wieś zamieszkiwało 409 osób
(w tym 5 Żydów).
Po roku 1795, kiedy po III rozbiorze Polski tereny na których znajduje się wieś znalazły
się w zaborze austriackim. Po śmierci Kanuta Dłuskiego majątek ziemski z folwarkiem został
podzielony sprzedany.
Po roku 1809 Bartodzieje znalazły się w Księstwie Warszawskim, a w latach 1815-31 w
Królestwie Polskim. Odebrane Austriakom d. dobra królewskie przejął Rząd Narodowy.
W latach 80. XIX wieku wieś miała 83 gospodarstwa na 1509 morgach i liczyła 613
mieszkańców.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
3. BORKI (d. TCZÓW-BORKI) — (Borki — 1875).
Wieś liczy 108 gospodarstw i 483 mieszk.
Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 1 poł. XIX wieku. Jako przysiółek TczówBorki w końcu XIX wieku składała się z 66 domostw i liczyła 399 mieszkańców. Wieś powstała
na 1152 morgach rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
4. BRZEZINKI NOWE
Wieś liczy 67 gospodarstw i 260 mieszk.
Wieś powstała w wyniku podziału Brzezinek, na dawnych gruntach dworskich, po XIX i
XX wiecznych parcelacjach i komasacjach.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
5. BRZEZINKI (STARE) — (Brzezynky — 1470-80, Brzezinki — 1569).
Wieś liczy 144 gospodarstwa i 502 mieszk.
Typowa nazwa oznaczająca teren porośnięty brzozami w pobliżu, którego założono wieś
(ok. 600 w Polsce).
Wieś z całą pewnością powstała przed 1389 rokiem (być może nawet w XII wieku), kiedy
to przeniesiono ją z prawa polskiego na prawo niemieckie. Zgodnie z tym prawem wytyczono 13
łanów kmiecych, role zagrodników i grunty pod 2 karczmy oraz 2 łany sołtysie.
8
Jan Długosz w Liber Beneficiorum (1470-80) podaje, że wieś stanowi uposażenie cześnika
(stolnika?) sandomierskiego. We wsi było 13 łanów kmiecych, z których dziesięcinę w wysokości
13 grzywien zbiera kustosz kolegiaty sandomierskiej. Ponadto we wsi byli zagrodnicy i 2
karczmy, ale bez roli tylko z niewielkimi ogrodami. Z folwarku rycerskiego dziesięcinę zbierał
pleban tczowski.
Od początku XVI wieku, aż do końca XVIII wieku, choć wieś formalnie należała do dóbr
królewskich w starostwie radomskim, to praktycznie przez stulecia była oddawana w zastaw,
dzierżawiona, sprzedawana i ponownie rewindykowana do dóbr królewskich. I tak, przed 1550
rokiem dzierżawcą Brzezinek był Stanisław Podlodowski, a następnie jego syn Grzegorz. W roku
1569 wieś, jako dzierżawa należała już do Stanisława Myśliborskiego. Wtedy we wsi było 8
łanów kmiecych, 6 zagrodników, 3 komorników z bydłem i 3 komorników bez bydła oraz
rzemieślnik i folwark na kilku łanach. Po roku 1571 wieś na krótko stanowiła uposażenie starosty
niegrodowego w Zwoleniu, chociaż w skład tego starostwa nie wchodziła..
Wieś została kompletnie zniszczona w czasie „potopu szwedzkiego” w roku 1657.
W roku 1789 w Brzezinkach był dwór drewniany i folwark oraz 38 łanów ziemi.
Po roku 1795, kiedy po III rozbiorze Polski tereny na których znajduje się wieś znalazły
się w zaborze austriackim, dobra królewskie (w tym starostwo zwoleńskie) zostały przejęte przez
rząd austriacki. Po roku 1809 Brzezinki znalazły się w Księstwie Warszawskim, a w latach 181531 w Królestwie Polskim.
W roku 1827 wieś miała 57 dymów i 354 mieszkańców. Odebrane Austriakom d. dobra
królewskie przejął Rząd Narodowy. Po upadku powstania listopadowego władze carskie
przeznaczyły brzeźnicki majątek jednemu z wyższych oficerów carskich.
W latach 80. XIX wieku wieś miała 86 gospodarstw na 1018 morgach i liczyła 613
mieszkańców. Folwark przed parcelacją obejmował 2283 morgi. W kompleksie folwarcznym była
gorzelnia.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
6. JANÓW
Wieś liczy 89 gospodarstw i 490 mieszk.
Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po
rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś
składała się z 33 gospodarstw na 600 morgach i liczyła 318 mieszkańców.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
7. JÓZEFATKA (d. RAWICA-JÓZEFATKA)
Dawniej przysiółek Rawicy. Wieś powstała po 1 stycznia 2006 roku
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
8. JÓZEFÓW
Wieś liczy 42 gospodarstwa i 120 mieszk
Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po
rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś
składała się z 29 gospodarstw na 360 morgach i liczyła 217 mieszkańców. We wsi osiedlono na
210 morgach kilkunastu kolonistów niemieckich.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
9. JULIANÓW
9
Wieś liczy 9 gospodarstw i 21 mieszk.
Niewielka wieś, której historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś
powstała po rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
10. KAZIMIERZÓW
Wieś liczy 23 gospodarstwa i 287 mieszk.
Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po
rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś
składała się z 15 gospodarstw na 280 morgach i liczyła 109 mieszkańców
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
11. LUCIN
Wieś liczy 65 gospodarstw i 290 mieszk.
Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po
rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś
składała się z 37 gospodarstw na 565 morgach i liczyła 235 mieszkańców.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
12. PODTYNICA
Wieś liczy 14 gospodarstw i 108 mieszk.
Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 1 poł. XX wieku, wcześniej przysiółek Tynicy.
Wieś powstała rozparcelowaniu gruntów dworskich.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Zwiastowania NMP w
Odechowie.
13. PODZAKRZÓWEK (d. TCZÓW-PODZAKRZÓWEK)
Wieś liczy 79 gospodarstw i 333 mieszk.
Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 1 poł. XIX wieku. Jako przysiółek TczówPodzakrzówek w końcu XIX wieku składał się z 37 domostw i liczyła 249 mieszkańców. Wieś
powstała na 840 morgach rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie.
14. RAWICA (ob. RAWICA STARA) — (Wolya Thschowska — XV w., Rawicza Nova
alias Tczowska Wolia — 1569, Rawica — 1664)).
31 grudnia 2005 roku wieś Rawica (przed podziałem) liczyła 135 gospodarstw i 660
mieszkańców.
Wieś jako TCZOWSKA WOLA z pewnością lokowana na tzw. „surowym korzeniu” w
wieku XIV. Być może miało to miejsce w roku 1389, kiedy to okoliczne wioski (m.in. Brzezinki)
przeniesiono z prawa polskiego na prawo niemieckie.
Jan Długosz w Liber Beneficiorum (1470-80) podaje, że wieś Tczowska Wola należy do
rycerskiego rodu Maczugów herbu Powała (Ogończyk). We wsi było 8 łanów kmiecych i
zapewne folwark. Dziesięcinę zbierał dziekan kielecki.
10
W roku 1545 starosta radomski Jan Firlej .herbu Lewart na gruntach królewskiej wsi
Tczowska Wola założył wieś nową wieś o nazwie RAWICZA (później — Rawica). Sprowadził
on tam osadników i nowych właścicieli (dzierżawców) — zapewne przedstawicieli rodu
szlacheckiego pieczętującego się herbem Rawa (Rawicz), stąd nazwa wsi.
W roku 1569 wieś była w posiadaniu Jana Modrzewskiego herbu Grzymała. Wtedy we
wsi było 8 łanów kmiecych, 6 zagrodników, 3 komorników z bydłem i 3 komorników bez bydła
oraz rzemieślnik i folwark na kilku łanach. Po roku 1571 wieś włączona została do królewskiego
starostwa niegrodowego w Zwoleniu. Wieś słynęła z warzenia piwa.
W połowie XVII wieku, podobnie jak Brzezinki, wieś Rawica nominalnie należała do dóbr
królewskich, gdyż często wyłączana była spod jurysdykcji starosty radomskiego (i zwoleńskiego)
i oddawana w zastaw lub dzierżawę. I tak przed 1663 należała już do Pawła Czarnieckiego, a od 7
maja 1664 roku (zgodnie z danymi lustracji woj. sandomierskiego z lat 1660-64), wieś
przywilejem królewskim, jako odłączona od starostwa radomskiego (i zwoleńskiego) została
oddana Janowi Tewinowi i jego żonie Marcybelli z. d. Mańkowskiej, wdowy po Pawle
Czarnieckim. W tym czasie wieś obejmowała 2½ (ok. 120 ha) zagospodarowanych łanów
królewskich oraz 1 łan pusty (niezagospodarowany). W tym: jeden kmieć (zapewne wybraniec)
gospodarował na 1 ½ łana, a 6 kmieci na pozostałym łanie. Ponadto we wsi było 2 zagrodników,
2 chałupników oraz karczma. We wsi był także folwark na trzech łanach królewskich (ok. 150
ha).
W roku 1789 we wsi był obronny dwór drewniany i folwark Ponadto we wsi było 28
kmieci na tzw. półłankach (półłanek ok. 9-11 ha), 10 zagrodników na tzw. rolach (ok. 3-4 ha), 1
zagrodnik na ćwierci półłanka (ok. 2 ha). Spis wymieniał także 21 półrolników nie podając areału
ziemi (zapewne komornicy) oraz wspominał, że 4 półrole są puste, a jeden półłanek jest
zarośnięty lasem. We wsi znajdowała się austeria (żydowska karczma) z browarem.
Po roku 1795, kiedy po III rozbiorze Polski tereny na których znajduje się wieś znalazły
się w zaborze austriackim, dobra królewskie (w tym starostwo zwoleńskie) zostały przejęte przez
rząd austriacki. Po roku 1809 Rawica znalazła się w Księstwie Warszawskim, a w latach 1815-31
w Królestwie Polskim. W 1827 Rawica składała się z 42 dymów i liczyła 350 mieszkańców.
Odebrane Austriakom d. dobra królewskie przejął Rząd Narodowy.
W kwietniu 1839 roku Rawica jako dobra Rządu Gubernialnego Radomskiego została
wydzierżawiona kpt. Kochanowskiemu, który następnie w czerwcu tego samego roku odstąpił ją
Ignacemu Wodzinawskiemu. Dzierżawił on folwark do 1841 roku. Kolejnymi dzierżawcami
zostali: Feliks Frejsler oraz Aleksander Jasiński.
Już po uwłaszczeniu chłopów, w roku 1880 wieś składała się z 56 gospodarstw i liczyła
344 mieszkańców. Do chłopów należało 805 mórg, a do dworu — 400 mórg. Z rozparcelowanych
dóbr rządowych utworzono wieś RAWICA-KOLONIA (zob.)
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Tczowie..
Od 1 stycznia 2006 wieś podzielono na cztery sołectwa: Rawica-Stara, Rawica-Nowa, RawicaKolonia i Józefatkę.
15. RAWICA-KOLONIA
Dawniej przysiółek Rawicy. Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana
Chrzciciela w Tczowie.
16. RAWICA-NOWA
Dawniej przysiółek Rawicy. Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Jana
Chrzciciela w Tczowie.
11
17. TYNICA — (Thincza — XV w., Thinicza — 1569).
Wieś liczy 43 gospodarstwa i 292 mieszk.
Etymologia nazwy wsi niejasna. Prawdopodobnie oznacza miejsce na wzniesieniu o
charakterze obronnym (zob. Tyniec k. Krakowa). Rzeczywiście niektóre rejony Tynicy
spełniające w przeszłości to kryterium, tj. wzniesienia (ok. 25 m różnica poziomów) otoczone z
trzech stron strumieniami i mokradłami.
Niewykluczone, że we wczesnym średniowieczu znajdował się tu obronny dwór
rycerskiego rodu herbu Jastrzębiec.
Jan Długosz w Liber Beneficiorum (1470-80) podaje, że wieś należy do Piotra i Stanisława
z Tynicy (Tynickich) herbu Jastrzębiec (od nazwy wsi pochodzi ich nazwisko) i ich krewnego
Stanisława z Zakrzówka (Zakrzówskiego) również herbu Jastrzębiec. We wsi był folwark
rycerski, z którego dziesięcinę zbierał pleban z Odechowa, a dziesięcinę z dwóch łanów kmiecych
o wartości 2 grzywien oddawano prepozyturze sandomierskiej.
W roku 1569 wieś należała do przedstawiciela rodu Tynickich — Marka. Podatek zebrano
od 1 łana kmiecego.
Wieś od początku istnienia należała do parafii p.w. św. Zwiastowania NMP w
Odechowie.
Nic nie wiadomo o właścicielach wsi w późniejszych wiekach.
W 1827 wieś liczyła 16 dymów i liczyła 172 mieszkańców. W roku 1873 wieś składała się
z dwóch części: chłopskiej z 19 gospodarstwami i 147 mieszk., którzy gospodarowali na 160
morgach oraz części dworskiej z folwarkiem. Do dworu z 5 mieszk. należało 363 morgi.
Zabudowania folwarczne składały się z 2 budynków murowanych i 10 drewnianych. We wsi
wydobywano torf.
18. WILCZY ŁUG
Wieś liczy 14 gospodarstwa i 70 mieszk.
Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po
rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś
składała się z 5 gospodarstw na 197 morgach i liczyła 34 mieszkańców
19. WINCENTÓW
Wieś liczy 25 gospodarstwa i 183 mieszk.
Historia wsi jest stosunkowo krótka i sięga 2 poł. XIX wieku. Wieś powstała po
rozparcelowanych po 1864 roku gruntach rządowych dóbr tczowskich. W końcu XIX wieku wieś
składała się z 19 gospodarstw na 320 morgach i liczyła 102 mieszkańców.
4. Zabytki gminy Tczew
Do dnia dzisiejszego w Gminie Tczów nie zachował się żaden znaczący zabytek. Trudno
do zabytków najwyższej klasy zaliczyć zbudowany w 1 ćwierci XX wieku kościół parafialny p.w.
św. Jana Chrzciciela w Tczowie (zob. Fot. 1). Zabytkowe wyposażenie poprzedniego kościoła
(XVII-XVIII w.), m.in. ołtarze, po wybudowaniu ob. kościoła ówczesny proboszcz przekazał
kościołowi w miejscowości Wielgie.
12
Fot. 1
Z całą pewnością do zabytków można zaliczyć:
1. Drewniany spichlerz folwarczny w Rawicy z ost. ćwierci XIX wieku.
2. Wiatrak drewniany w Brzezinkach Nowych.
5. Zabytki ikonograficzne, heraldyka kościelna, rycerska i gminna
Ustawa o samorządzie terytorialnym z 8 marca 1990 roku (z późniejszymi zmianami)
zezwala radom gmin i miast podejmować uchwały dotyczące ich symboliki (herbu, baneru,
chorągwi i pieczęci). Od tego czasu większość miast i gmin przyjęło nowe symbole lub
zatwierdziło już istniejące. Gmina Tczów nigdy w przeszłości nie posiadała swoich symboli.
Niewykluczone, że od II połowy XVIII do roku 1864 (do uwłaszczenia chłopów),
właściciele poszczególnych majątków ziemskich na obszarze wchodzącym w skład obecnej
gminy używali indywidualnych pieczęci, celem uwierzytelniania wewnętrznych dokumentów.
Chodzi o tzw. pieczęcie dominalne (od tzw. własności dominalnej), noszące najczęściej herb
właściciela wsi.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku w użyciu był tylko herb
państwowy. W kancelariach niektórych majątków ziemskich w międzywojennej Polski, w tym w
woj. kieleckim, do którego należała gmina Tczów, jako część powiatu zwoleńskiego stosowane
były herby rodowe właścicieli.
Jednak gmina to nie tylko jej stolica — Tczów, ale i pozostałe sołectwa. Mieszkańcy
każdego z nich powinni utożsamiać się z gminnym herbem, flagą i pieczęcią. Symbole gminne
powinny łączyć mieszkańców, a nie dzielić. Projektując herb gminy należy uwzględnić:
oczekiwania wspólnoty samorządowej, podstawowe kanony heraldyczno-weksylologiczne, jak i
wyniki badań archiwalno-historycznych.
W przypadku tworzenia symboli gminy Tczów udział w niej symboliki kościelnej ma
pierwszorzędne znaczenie. Patronem kościoła i parafii od 830 lat jest św. Jan Chrzciciel. W
ikonografii, sfragistyce i heraldyce przedstawiany jako brodaty pasterz odziany w skórę z laską
13
pasterską oraz owcą w ręku (zob. Rys. 3, Rys. 4, Rys. 5, Rys. 6 i Rys 7) lub u stóp albo głowa
brodata na złotej misie (zob. Rys. 8).
Rys. 3
Rys.4
Rys. 5
Rys. 6
Rys.7
Rys. 8
Ad. 4.
a) W roku 1578 król Stefan Batory wydał edykt o utworzeniu piechoty wybranieckiej. W
tym celu w dobrach królewskich wydzielono co najmniej łan ziemi, którego dzierżawca (lub
osoba przez niego wskazana) miał obowiązek brania udziału w wyprawach wojennych, w tejże
piechocie. Łany wybranieckie były w co najmniej trzech wioskach obecnej gminy: w Tczowie,
Bartodziejach i Brzezinkach. Nie wykluczone, że wybraniectwo było również w Rawicy. Ponadto
wspomniane wioski wysyłały na wyprawę wojenną tzw. wóz wojenny z prowiantem i karmą dla
koni. W projekcie herbu zasadne jest umieszczenie postaci piechura wybranieckiego (zob. Rys 9,
Rys.10 i Rys. 11).
14
Rys. 9
Rys. 10
Rys. 11
b) Od co najmniej końca XIV wieku do końca XVIII wieku większość wiosek należała do
dóbr królewskich w starostwie grodowym radomskim, a później w starostwie niegrodowym
zwoleńskim. Wyjątkiem jest wieś Tynica będąca od wczesnego średniowiecza własnością
rycerską Tynieckich (Tynickich?) i Zakrzowskich (Zakrzówskich?) herbu Jastrzębiec (zob. Rys.
12). Warto odnotować, że założycielem wsi Rawica był w roku1545 starosta radomski Jan Firlej
.herbu Lewart (zob. Rys. 13). Wcześniej na tym obszarze znajdowała się wieś Tczowska Wola,
w której w źródłach figurują jako właściciele Maczugowie herbu Ogończyk (Powała) (zob. Rys.
14).
Rys. 12
Rys. 13
Rys. 14
Przy projektowaniu herbu gminy Tczów należy wziąć pod uwagę herby rodowe: Lewart i
Jastrzębiec.
Ad. 5. Podobnie jak i w innych rejonach dawnego zaboru rosyjskiego, ani wielowioskowe
gminy, ani dominia własnościowe (klucze dóbr, majątki ziemskie) nie stosowały odrębnych
pieczęci poza godłem państwowym Rosji, a później II Rzeczpospolitej.
15
Ad. 6. Głównym zajęciem mieszkańców gminy jest uprawa roli i hodowla oraz prace
leśne. Nie ma w gminie charakterystycznej uprawy, która mogłaby zostać uwzględniona przy
projektowaniu symboli gminy.
Na podstawie opracowania Pana Włodzimierza Chorązkiego z Uniwersytetu
Jagiellońskiego w Krakowie, Komisje Rady Gminy w Tczowie w dniu 30 stycznia 2012 r.
dokonały wyboru projektu herbu Gminy Tczów.
Szczególne miejsce w historii Gminy Tczów mają wydarzenia z lat II wojny światowej,
które na trwałe wpisały się w pamięć mieszkańców naszej Gminy. Oto relacja świadka tych
wydarzeń.
Relacja świadka wydarzeń z 11 listopada 1943 r.
Na ziemi tczowskiej są 2 zbiorowe mogiły, w Tczowie - gdzie hitlerowcy zamordowali 31 osób i
w Lucinie, gdzie zamordowano 7 nieznanych osób. Obydwie z 1943 r. Przyczyną egzekucji było
podejrzenie o działalność konspiracyjną.
Krótko pragnę przedstawić tragizm męczeństwa i śmierci pomordowanych w dniu 11 listopada
1943 r., z którymi się znajdowałem. Nad ranem zbudziły mnie ciężkie kroki żandarma
zbliżającego się do mojego łóżka. Nie namyślając się, po krótkiej szarpaninie z Niemcem
wyskoczyłem przez okno. Uciekłem między opłotkami, za budynkami nadziałem się na czterech
hitlerowców, którzy prowadzili mojego siostrzeńca. Zbitego zawlekli mnie do mieszkania. Tu
związali mi sznurem ręce do tyłu. W tym czasie doszła moja matka i pocałowała mnie, spytała ich
za co mnie biją. Zamiast odpowiedzi zaczęli ją bić, a gdy upadła kopali ją.
Związali nas z siostrzeńcem za ręce i zaprowadzili na cmentarz przykościelny. Podobny los był
wszystkich schwytanych. Na cmentarzu przykościelnym leżało już sześć osób z Tczowa-Pragi. Po
silnym uderzeniu kijem pod kolana padliśmy obok nich. Był kilkustopniowy mróz. Drżeliśmy z
bólu i zimna. Hitlerowcy przywozili dalszych młodych mężczyzn z Tczowa, Borek i Rawicy.
Pilnowali nas gestapowcy i żandarmi. Gdy któryś z leżących poruszył się rzuczał się na niego
wilczur szarpiąc odzienie wraz z ciałem. Razem z nami była kobieta lat około 30, biedna,
niespełna rozumu. Tu na cmentarzu, nie zdając sobie sprawy z krytycznej sytuacji wyzywała
Niemców od bandytów. Sypały się na nią gestapowskie razy, a wilczur szarpał jej nędzne ubranie
wraz z ciałem. Bawiło to Niemców.
Kilka razy nas segregowano według kolorowych list. Znalazłem się obok Stefana Suwały z
Pragi, któremu zwisała część policzka od dolnej szczęki i część nosa od uderzenia kolbą karabinu,
gdy był jeszcze w domu na łóżku. Stanisławowi Cynowskiemu szepnąłem, że Niemcy zrobią dziś
z nami to co zrobili z Polakami w Karolinie i Kazanowie. Zbiją, zmrożą, by nas złamać
psychicznie i w ten sposób wymusić, że należymy do tajnej organizacji. A na koniec rozstrzelają.
Przytaknął. Zauważył to żandarm i znów bił nas kijem.
Od czasu do czasu padały strzały, a nawet nasilały się, a my szeptem zaczęliśmy odmawiać
modlitwę”Pod twoją obronę”, powierzaliśmy Jej nasz los. Znów zaczęli nas okładać kijem. To na
16
skraju wsi Niemcy zastrzelili uciekającego Stefana Sowę, a Romanowi Skrzypkowi udało się
dobiec do lasu, a Stefana Banasika zabili za jego stodołą.
Następnie przyprowadzono proboszcza. Nakazali mu przyjrzeć się nam i odpowiedzieć, czy ci
wszyscy bandyci są jego parafianami. Cichym głosem próbował coś tłumaczyć, a drżącymi
rękami ocierał łzy. Około południa przyprowadzili nas na plac szkolny i znowu nam nakazano
kłaść się na ziemi. Zobaczyliśmy straszny obraz jak wyprowadzano ze starej szkoły wziętych
wcześniej na badania: Franciszka Cynowskiego, Stanisława i Stefana Suwałów z Pragi, Tadeusza
Dygasa, Antoniego Grzegorczyka i Antoniego Różańskiego z Rawicy oraz paru chłopów idących
z łopatami. Po krótkim czasie do naszego szeregu zbliżył się komendant zwoleńskiej żandarmerii
i jego zastępca wraz z opasłym gestapowcem. Policjant – tłumacz powiadomił nas, że to jest sąd.
Nakazał, że po wyczytaniu nazwiska któregoś z nas trzeba podnieść się i uklęknąć przed jego
obliczem tego sądu. Naszą tożsamość potwierdzał Władysław Zwierzyk, trzymany na łańcuchu
przez policjanta. Jako pierwszy uklęknął Stanisław Wójcik ale Zwierzyk go nie znał. Następnie
wymienili moje nazwisko i wiek. Poszwargotali. Kazali znowu położyć się na ziemi. Następnie
uklęknął Władysław Wolszczak. Hitlerowcy sprawdzili nazwiska według wcześniej ustalonych
list. W pewnym momencie podeszli do mnie żandarmi z nożami w rękach, rozcięli mi sznury i
nakazali policjantom wyprowadzić mnie na dziedziniec. Podobnie został zwolniony Jan Suwała z
Pragi.
EGZEKUCJA
Aresztowanych podzielono na trzy grupy. W pierwszej dziesiątce znalazł się Franciszek
Cynowski. Skazańcom kazano wskoczyć do wykopanego dołu i położyć się, Cynowski
przeżegnał się i łamiącym się głosem krzyknął „Jeszcze Polska”. Nie dokończył trafiony
niemiecką kulą. Na rozstrzelanych położyła się następna dziesiątka, a hitlerowcy strzelali
każdemu w tył głowy. Znajdującemu się w trzeciej grupie Stanisławowi Pietrzykowi z Borek
udało się dopaść najbliższych zabudowań ale i tam dosięgła go seria z karabinu maszynowego.
Pewne wydarzenia historyczne z życia wsi i gminy po wielu latach ulegają zapomnieniu
przez mieszkańców. Kurczy się grono świadków, którzy trudną swą młodość przeżywali w
okresie wojennym. Czuję wewnętrzną potrzebę przekazania prawdy nastepnym pokoleniom o
latach niewoli II wojny światowej, spłacić dług wdzięczności tym, którzy walczyli i oddali swoje
życie.
Za napisaniem tych smutnych wspomnień przemawiają względy natury wychowawczej.
Chodzi głównie o młode pokolenie dzieci i młodzieży, by mogli poznać tragiczny los swojej i
sąsiednich wsi, zrozumieć takie pojęcia jak wolność, niepodległość, ojczyzna.
Listopad 1992 rok
Stefan Wolszczak
17