KOMENTARZ
Transkrypt
KOMENTARZ
Analizowany obszar znajduje się w dorzeczu dolnego odcinka Wisły. Przez jego północną część przebiega dział wodny II rzędu oddzielający zlewnię Drwęcy i zlewnię Mieni. Ponadto, dział wodny II rzędu przebiega także przez wschodnią i południową część obszaru, między zlewnią Mieni oraz Skrwy. Jego przebieg jest niepewny na terenach sandrowych, zwłaszcza w kierunku południowo-wschodnim od Jeziora Likieckiego oraz w południowo-wschodnim skraju analizowanego obszaru. W pobliżu Jeziora Małego znajduje się wyraźna brama w dziale wodnym II rzędu, poprzez którą funkcjonuje okresowo połączenie między Mienią a Czernicą – prawostronnym dopływem Skrwy. Pozostałe działy wodne należą do III rzędu lub niższych. Ich przebieg jest niepewny na krótkich odcinkach przebiegających przez płaskie obszary sandrowe. OPADY II III IV V VI VII VIII IX SZCW zły Czernica RW200026275669 SZCW zły Dopływ z Jeziora Sarnowskiego RW2000182794212 NCW zły Dopływ z Franciszkowa RW2000182794214 NCW zły Gozdawnica RW2000232756529 NCW z³y Ruziec do Dopływu z jeziora Ugoszcz z RW20001728946 SZCW dobry do dopływu z Głodowa jeziorami: Oborskie i Moszczonne Dopływ z Jeziora Kleszczyńskiego RW200025289429 NCW dobry Rypienica od Dopływu z Jeziora Długiego RW20001728889 NCW zły Jezioro Sarnowskie (Radziochy) LW20062 NCW dobry Jezioro Łąkie LW20063 NCW zły Jezioro Skępskie Wielkie LW20066 NCW zły 3. Kanał Łąkie Mała Wólka 0,006 19.11.2014 4. Dopływ spod Brzeszczek Małych Podlesie 0,028 19.11.2014 5. Ruziec Pinino 0,03 20.11.2014 6. Ruziec most przy drodze Nowa Wieś-Chrostowo 0,15 20.11.2014 7. Młynarka Karnkowo 0,007 20.11.2014 8. Czernica Grabowiec 0,093 20.11.2014 9. ciek bez nazwy Kosiory 0,002 20.11.2014 Wskaźnik 2000 - 2004 Jednostka IV V VI VII VIII IX 4 X Suma roczna 1989 62 42 16 32 11 30 24 27 12 22 32 314 2002 34 53 48 77 49 11 57 67 113 29 66 112 716 WODY POWIERZCHNIOWE Główną rzeką jest Mień (długość całkowita 56,3 km, powierzchnia zlewni 386 km2), która wypływa z Jeziora Likieckiego na Równinie Urszulewkiej, a następnie przepływa przez Pojezierze Dobrzyńskie w kierunku Wisły. Przez omawiany obszar przepływa jej górny odcinek o długości ok. 25,5 km. Na odcinku tym znajdują się ujścia kilku dopływów Mieni, w tym prawostronne: Dopływ z jeziora Łąkie, Dopływ z Jeziora Lubówieckiego oraz Młynarka, a także jeden dopływ lewostronny – Mień Lewy (Dopływ z Suradowa). W zlewni górnej Mieni przeważają nieznacznie obszary leśne nad rolniczymi. Stosunkowo duży jest udział obszarów podmokłych oraz wód stojących (jezior i stawów rybnych). Wzdłuż analizowanego odcinka Mieni występują cztery budowle hydrotechniczne: zastawka w miejscowości Wólka (wysokość piętrzenia 0,8 m), dwa jazy (poniżej Jeziora Wielkiego w miejscowości Józefowo oraz w Żuchowie – wysokość pietrzenia 2,7 m, a także mała elektrownia wodna w Żuchowie – wysokość piętrzenia 7,66 m). Ponadto dwie zastawki znajdują się także na Dopływie z jeziora Łąkie: poniżej tego jeziora oraz na Kanale Łąkie. Hydrografia zlewni Mieni została poddana szczegółowej analizie już wiele lat temu przez Celmera (1956) i Kopczyńskiego (1958). Długość Dopływu z jeziora Łąkie wynosi 2,9 km, a powierzchnia jego zlewni 52,1 km2. Duża powierzchnia zlewni w porównaniu do niewielkiej długości cieku wynika z konieczności uwzględniania powierzchni zlewni jeziora Łąkie, w skład której wchodzą ponadto dwa dopływy tego jeziora: z Jeziora Sarnowskiego (powierzchnia zlewni 21,1 km2) oraz z okolic Franciszkowa (14,1 km2). W zlewniach obu tych cieków znajduje się gęsta sieć rowów melioracyjnych, z których większość czynna jest tylko okresowo. Skutkuje to jednak m.in. stosunkowo dużymi zasobami wodnymi krótkiego Dopływu z jeziora Łąkie, które od dziesięcioleci wykorzystywane są m.in. do napełniania stawów rybnych. Długość Dopływu z Jeziora Lubówieckiego wynosi ok. 7 km, a powierzchnia zlewni 17,8 km2. Ciek ten odwadnia obszary rolnicze, a także liczne obszary podmokłe znajdujące się głównie we wschodniej części jego zlewni. W przypadku pozostałych dopływów Mieni – Młynarki i cieku Mień Lewy – na omawianym obszarze znajdują się jedynie ujściowe ich fragmenty o długości odpowiednio ok. 1,5 i 2,5 km. Z tego też powodu cieki te nie są bliżej omawiane w niniejszym komentarzu. W północno-zachodniej części analizowanego obszaru znajduje się krótki (ok. 7 km długości) odcinek rzeki Ruziec – dopływu Drwęcy. Odcinek ten rozpoczyna się od wypływu z Jeziora Ruduskiego i kończy w miejscowości Młyn. Rzeka płynie w głęboko wciętej rynnie, ok. 30 – 40 metrów poniżej otaczającej ją wysoczyzny morenowej. Bliższa charakterystyka tego cieku została opracowana w komentarzach do sąsiednich map hydrograficznych (Marszelewski 2015, Pius 2015). Na omawianym obszarze znajduje się kilkanaście jezior (tab. 3) oraz ponad 20 stawów hodowlanych (rybnych). Do największych jezior nale¿¹: Wielkie (120 ha), Łąkie (110,2 ha), Sarnowskie (52 ha), Rudzkie (48,9 ha) oraz Likieckie (46,5 ha). Głebokości maksymalne i średnie tych jezior są małe (por. tab. 3) za wyjątkiem Jeziora Nadróskiego (inaczej Huta lub Sitnica), którego jednak tylko część południowa położona jest w obrębie analizowanego obszaru. Charakterystyka hydrologiczna tych jezior została przedstawiona przez Marszelewskiego (2001). Tabela 3. Zestawienie jezior i zbiorników wodnych. Objaœnienia: AJP – Atlas jezior Polski (red. Jańczak 1996); V - objêtoœæ; Hœr - g³êbokoœæ œrednia; Hmax g³êbokoœæ maksymalna. Powierzchnia L.p . Nazwa jeziora AJP Planimetr V (m3·103 ) 1. Jez. Rudzkie (Ruda) 48,9 47,0 3764,4 7,7 14,9 2. Jez. Nadróskie (Huta, Sitnica) 30,5 32,1 2015,6 6,6 21,2 3. Jez. Rogówko (Kościan) 15,0 14,0 379,8 2,5 4,5 4. Jez. Sarnowskie (Radziochy) 52,0 47,2 1708,2 3,3 6,0 5. Jez. Likieckie 46,5 42,6 575,6 1,1 1,2 6. Jez. Lubówieckie 11,4 11,0 148,2 1,3 2,1 7. Jez. Łąkie 110,2 111,3 6081,2 5,5 16,3 8. Jez. Wielkie 120,0 112,8 3349,0 2,8 4,0 9. Jez. Małe 15,8 14,9 157,0 1,0 2,0 10. Jezioro Święte (Małe) 32,1 29,5 492,1 1,5 2,8 Hśr (m) Hmax (m) Tabela 5. Charakterystyczne stany wody Mieni w profilu Lipno w latach 1981-2010 (wg danych IMGW-PIB). XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok NNW 44 46 42 41 42 42 40 44 58 56 54 59 40 SNW 91 88 88 89 88 88 79 83 94 98 96 95 90 SSW 98 98 99 101 101 101 89 93 106 108 104 102 100 SWW 107 110 116 121 124 118 104 106 120 122 117 111 115 WWW 182 164 184 188 196 184 156 170 184 198 190 188 198 Tabela 6. Ekstremalne stany wody Mieni w profilu Lipno z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB). Posterunek wodowskazowy Lipno Rzeka Mień WW W (cm) Data wystąpienia absolutnego max. NNW (cm) Data wystąpienia absolutnego min. 198 14.08.2007 r. 16.01.2011 r. 35 07.06.1983 r. Rozkład średnich miesięcznych (1981 – 2010) wartości przepływów Mieni - co ciekawe – najczęściej nie nawiązywał do przebiegu stanów wody: najwyższe wartości zanotowano w marcu (1,49 m3·s-1), kwietniu (1,40 m3·s-1) oraz w lutym (1,39 m3·s-1), a najniższe w sierpniu (0,53 m3·s-1) i we wrześniu (0,58 m3·s-1). Tego rodzaju brak zgodności między średnimi miesięcznymi przepływami a stanami wody może wskazywać na oddziaływanie innych parametrów charakterystycznych dla koryta rzeki, w tym głównie związanych z jego zarastaniem podczas sezonów letnich. Wysoka jest także różnica między średnim miesięcznym (1981-2010) najniższym a najwyższym przepływem, która wynosi 6,62 m3·s-1 (tab. 7). Najbardziej zaskakująca jest jednak bardzo wysoka różnica przepływów ekstremalnych. Wartość przepływu ekstremalnie wysokiego (10,8 m3·s-1) była aż 120 razy wyższa od wartości przepływu minimalnego (0,06 m3·s-1, tab. 8). Tak wysoka nieregularność przepływów ekstremalnych obserwowana w rzece nizinnej wskazuje na silne zmiany antropogeniczne jej ustroju hydrologicznego, związane z wykorzystaniem wód do celów gospodarczych. Szczególnie niepokojące są przypadki niskich wartości przepływów minimalnych, zwłaszcza w aspekcie konieczności zagwarantowania przepływu nienaruszalnego. Biorąc pod uwagę średnią roczną wartość przepływu Mieni w profilu Lipno, odpływ jednostkowy w górnej części jej zlewni wynosi 4,1 dm3·s-1·km-2, czyli znacznie poniżej wartości średniej dla całego kraju wynoszącej 5,5 dm3·s-1·km-2. Tabela 7. Przepływy charakterystyczne Mieni w profilu Lipno w latach hydrologicznych 1981-2010 (wg danych IMGW). XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok 209 - 293 odczyn pH --- 7,6 – 8,0 7,8 wodorowęglany mg HCO3·dm-3 166,5 – 211,0 184,8 azot amonowy mg NH4·dm-3 0,43 – 0,55 0,52 azotany mg NO3·dm-3 0,11 – 0,29 0,22 azotyny mg NO2·dm-3 0,00 – 0,02 0,02 chlorki mg Cl·dm-3 1,5 – 3,0 3,0 fluorki mg F·dm-3 0,13 – 0,49 0,24 fosforany mg PO4·dm-3 0,23 – 0,90 0,77 magnez mg Mg·dm-3 6,2 – 6,8 6,4 mangan mg Mn·dm-3 0,12 – 0,16 0,14 potas mg K/l 2,1 – 2,5 2,2 siarczany mg SO4/l 6,3 – 18,3 10,0 sód mg Na/l 5,8 – 8,0 7,8 wapń mg Ca/l 45,3 – 53,2 47,7 żelazo mg Fe/l 0,72 – 1,83 1,2 cynk mg Zn/l 0,005 – 0,016 0,009 ołów mg Pb/l 0,010 – 0,010 0,010 glin mg Al/l 0,005 – 0,049 0,005 kadm mg Cd/l 0,001 – 0,005 0,001 Stan czystości wód powierzchniowych, w tym zwłaszcza wód płynących, jest słabo rozpoznany. Zgodnie z obecnie obowiązującą metodyką przeprowadzono badania jedynie rzeki Mień w profilu Skępe oraz trzech jezior. Na podstawie wyników badañ przeprowadzonych w 2012 roku przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Bydgoszczy można stwierdziæ, ¿e rzeka Mień w profilu Skępe (powyżej „jezior skępskich”) charakteryzują się umiarkowanym potencjałem ekologicznym (tab. 11). Tabela 11. Ocena jakoœci wody w rzece Mień w profilu Skępe (powyżej „jezior skępskich”). Opracowano na podstawie danych WIOŒ w Bydgoszcz. Objaœnienia: MIR – indeks makrofitowy rzeczny. RZEKA ROK MIEŃ 2011 PROFIL Skępe 38,9 km biologiczna MIR umiarkowany fizyko-chemiczna poniżej dobrej hydromorfologiczna --- bakteriologiczna stwierdzono (MIR) Stan chemiczny --- Stan Potencja³ ekologiczny umiarkowany Wartości niektórych spośród głównych parametrów fizykochemicznych rzeki Mień wykazują znaczne wahania w okresie roku i potwierdzają słabą (przynajmniej okresowo) jakość wody. Dotyczy to m.in. stężenia fosforanów oraz tlenu rozpuszczonego (tab. 12). Jest to związane prawdopodobnie z gospodarczym wykorzystaniem wód w górnej części zlewni. Problem ten wymaga jednak dokładnego sprawdzenia tym bardziej, że niezadowalający stan czystości rzeki Mień utrzymuje się od wielu lat. Już pod koniec XX wieku rzeka Mień powyżej „jezior skępskich” nie odpowiadała normom wg ówczesnych kryteriów, a poniżej tych jezior wody Mieni klasyfikowano w III klasie czystości. Tabela 12. Wybrane parametry fizykochemiczne rzeki Mień (M) w profilu Skępe (powyżej Jeziora Wielkiego, km 38,9) – wartoœci œrednie z dziesięciu pomiarów w 2011 roku (wg WIOŒ w Bydgoszczy). M min 1,6 0,9 312 7,5 0,028 0,14 1,38 0,14 M max 7,9 6,0 447 8,7 0,82 2,19 4,03 1,19 0,61 M œred 4,5 2,4 360 8,0 0,19 0,50 1,96 0,39 0,22 M klas ppd I I II I I I ppd II SSQ 0,93 1,11 1,24 1,39 1,49 1,40 0,87 0,63 0,61 0,53 0,58 0,72 0,96 SWQ 1,23 1,62 2,11 2,39 2,61 2,20 1,44 0,95 0,94 0,78 0,84 0,97 1,50 WWQ 3,38 4,35 5,78 6,09 6,79 5,78 3,83 2,44 2,59 2,55 3,60 2,88 6,79 Lipno Rzeka Mień WWQ (m3/s) 10,8 Data wystąpienia absolut. max. 11.07.1980 r. NNQ Data wystąpienia (m3/s) absolut. min. 0,09 VIII.2013 r. Rok Typ abiotyczny Elementy biologiczne Klasyfikacja Elementy fizykochemiczne Stan ekologiczny Wielkie 2012 3b klasa IV poniżej stanu dobrego zły Sarnowskie 2011 3b klasa III poniżej stanu dobrego umiarkowany Łąkie 2009 3a klasa IV poniżej stanu dobrego słaby PRZEOBRA¯ENIA STOSUNKÓW WODNYCH Górna część zlewni rzeki Mień charakteryzuje się dużym stopniem skomplikowania sieci rzecznej z powodu występowania m.in. jazów, przegród, zastawek, przepustów, stawów rybnych, jezior, systemów kanałów, młynówek i doprowadzalników. W latach 2010 - 2011 stwierdzono liczne zaniedbania w utrzymaniu koryt wielu cieków (zarośnięte koryta, suche koryta bez wody, stojąca woda, zamulone dno, odcięte ujścia niektórych cieków sztucznymi przegrodami, np. workami z piaskiem). W górnym biegu rzeki zaznacza się wyraźna antropogeniczna deformacja przepływu w profilu podłużnym. Uwagi tego rodzaju sformułowano w opracowaniu pt. „Warunki korzystania z wód zlewni rzeki Mień...” wykonanym dla Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku. Ponadto potwierdzono wyraźne deficyty zasobów wodnych zlewni rzeki Mień. Szczególnie istotne deficyty zasobów dyspozycyjnych występują zazwyczaj w bardzo ubogim w wodę półroczu letnim. Deficyty zasobów dyspozycyjnych występują dla każdej założonej gwarancji (p=98%, p=95%, p=92% i p=90%) w półroczu letnim (od maja do czerwca) na całej długości rzeki. Podczas występowania wysokich deficytów wody brak jest możliwości poboru wody lub pobory powinny być minimalne. W miesiącach letnich w latach suchych przepływy w rzece Mień są niższe od przepływów nienaruszalnych. Na niewielkie przepływy w rzece nakładać się mogą nie skoordynowane pobory wody dla stawów rybnych. Do zwiększenia deficytu zasobów wodnych w zlewni (przez większe straty na parowanie) przyczyniać się też mogą płytkie i mocno zarośnięte stawy. Biorąc pod uwagę złożone warunki hydrologiczne, wynikające także z intensywnego gospodarowania wodą, a także brak wystarczającej liczby punktów obserwacyjnych (tylko jeden w miejscowości Lipno) konieczne wydaje się co najmniej kilkakrotne przeprowadzenie synchronicznych pomiarów hydrologicznych w różnych punktach zlewni w celu opracowania wiarygodnego bilansu wodnego. W zlewni górnej Mieni znajdują się duże ujęcia wód powierzchniowych dla stawów rybnych „Chałacie” oraz „Żuchowo”. Zgodnie z pozwoleniami wodnoprawnymi łączny pobór wody w roku może wynosić nieco ponad 4,5 mln m3. Najwięcej wody zużywają stawy „Chałacie” – do 3,2 mln m3 (w tym ok. 1,4 mln m3 z Kanału Łąkie, ok. 1,3 mln m3 z rowu A uchodzącego do Mieni oraz ok. 0,5 mln m3 z rzeki Mień). Większość wody pobierana jest w lutym i marcu, następnie w czerwcu, a także w innych miesiącach w przypadku konieczności uzupełnienia stawów. Roczna wielkość zużycia wody przez stawy rybne „Żuchowo” jest mniejsza i wynosi do 1,3 mln m3, przy czym pobór wody następuje wyłącznie z rzeki Mień. Gospodarka wodna związana z wymienionymi kompleksami stawów rybnych powoduje istotne przekształcenia ilościowe i jakościowe wód w niżej położonej części zlewni Mieni, w tym zwłaszcza w „jeziorach skępskich”. Nie ulega wątpliwości, że degradacja tych jezior nastąpiła w przeszłości także z innych przyczyn, związanych z brakiem uporządkowania gospodarki ściekowej w ich zlewni. Przez wiele dekad jeziora te stanowiły swoiste „pułapki” dla różnego rodzaju zanieczyszczeń, które systematycznie były w nich gromadzone. W konsekwencji nastąpiło znaczne przyspieszenie ich eutrofizacji. Procesy zachodzące w tych jeziorach były dodatkowo spotęgowane wskutek niekorzystnych parametrów batymetrycznych i zlewniowych, w tym przede wszystkim ze względu na niewielkie głębokości i małe objętości. Aktualnie szczególną ochroną powinno być objęte Jezioro Święte, które jako pierwsze przyjmuje zanieczyszczenia z rzeki Mień i tym samym akumuluje najwięcej substancji biogenicznych. Przewiduje się m.in. zastosowanie powyżej Jeziora Świętego (w kompleksie stawów rybnych) urządzeń filtrujących wodę, poprawę gospodarki wodnościekowej i eliminacje dopływu ścieków do Jeziora Małego przy pomocy korytowych podoczyszczalni mechaniczno-biologicznych. W kolejnym etapie przewiduje się rozpoczęcie rekultywacji Jeziora Małego, która ma celu powstrzymanie i spowolnienie procesów degradacji. Inne przeobra¿enia stosunków wodnych zwi¹zane s¹ z zanieczyszczaniem wód œciekami komunalnymi. W obrębie analizowanego obszaru znajduje się jedna oczyszczalnia ścieków w miejscowości Skępe. Ścieki oczyszczane są biologicznie, st¹d te¿ ujemne skutki odprowadzania ich do cieków s¹ znacznie mniejsze (tab. 14) --- Tabela 14. Zrzuty œcieków. Objaśnienia: RŚ – rodzaj ścieków; K – ścieki komunalne; UO – urządzenia oczyszczające; MB – urządzenia mechaniczno-biologiczne Miejscowość Skępe Zakład Oczyszczalnia gminna RŚ K Ilość m3·d-1 max/ aktualna 355/ 560 UO Kierunek zrzutu Źródło danych Urząd MB Rzeka Czernica Gminy Skępe Przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły także w związku z silnym rozwojem indywidualnych domów letniskowych w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora Łąkie. Zagrożenia widoczne były zwłaszcza w pierwszym okresie funkcjonowania domów letniskowych, w którym wielokrotnie stwierdzano w wodzie jeziora obecność pałeczek okrężnicy (Escherichia coli) świadczących o zanieczyszczaniu jego ściekami bytowymi. Literatura zadowalajaca eutrofizacji SNQ 0,72 0,74 0,78 0,86 0,85 0,89 0,53 0,44 0,43 0,40 0,42 0,55 0,63 Posterunek wodowskazowy Jezioro STAN CZYSTOŒCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH NNQ 0,30 0,34 0,34 0,34 0,37 0,33 0,28 0,17 0,17 0,21 0,21 0,26 0,17 Tabela 8. Ekstremalne przepływy Mieni w profilu Lipno z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB). 291 uS/cm Azot ogólny (mg N·dm-3) III mediana przewodność elektrolityczna Azot azotanowy (mg N-NO3·dm-3) II Na rzekach i jeziorach występujących w obrębie obszaru objętego arkuszem mapy nie znajduje się żaden posterunek obserwacyjny. Najbliższy, na rzece Mień, zlokalizowany jest tuż poza jego zachodnią granicą, w miejscowości Lipno. Z tego też względu wyniki obserwacji z posterunku Lipno odzwierciedlają ustrój hydrologiczny Mieni na analizowanym obszarze. Posterunek Lipno (km 22,8 Mieni) zamyka część zlewni o powierzchni 234 km2. Rzędna wodowskazu znajduje się na 77,18 m n.p.m. Najwyższe średnie miesięczne (1981 – 2010) stany wody Mieni występowały w sezonie letnim (sierpień 108 cm, lipiec 106 cm), a najniższe w maju (89 cm). W przebiegu rocznym średnich miesięcznych zauważalna jest ich mała amplituda (19 cm), co może wskazywać na wpływ antropopresji (w tym gospodarki rybackiej) na wyrównywanie stanów wody w tej rzece. Nieco większa była amplituda ekstremalnych stanów wody zarówno w poszczególnych miesiącach jak i latach. Analizując średnie roczne wartości okazuje się, że stan maksymalny w wieloleciu 1981 – 2010 był ok. pięciokrotnie wyższy od stanu minimalnego (tab. 5), podobnie jak w przypadku amplitudy stanów wody z całego okresu obserwacyjnego (tab. 6). min - max Azot amonowy (mg N-NH4·dm-3) I Tabela 13. Ocena stanu ekologicznego jezior badanych wg RDW (wg WIOŚ w Bydgoszczy). Tabela 10. Wybrane parametry fizyczno-chemiczne wód czwartorzędowych w miejscowości Skępe w latach 2000-2004 (punkt nr 65 Regionalnego Monitoringu Wód Podziemnych) wg danych WIOŚ w Bydgoszczy. CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów z wielolecia na stacji meteorologicznej w miejscowoœci Skępe-Wymyślin (wg danych IMGW-PIB). SKĘPE (Wymyślin) 1981-2010 RW200017279476 19.11.2014 19.11.2014 W obrêbie analizowanego obszaru rozpoznano dotychczas wyłącznie wody piętra czwartorzędowego (Okrasa 2002). Na podstawie danych zawartych na mapach obejmujących sąsiednie obszary można stwierdzić, że znajdują się tu także wody trzeciorzędowe (oligoceńskie, mioceńskie i plioceńskie), których warstwy nie występują jednak w sposób ciągły. Wody w utworach czwartorzędowych występują w dwóch poziomach wodonośnych. Głębokość występowania głównego użytkowego poziomu wodonośnego jest znacznie zróżnicowana i wynosi od 19 do 90 m w zachodniej części obszaru, od 16 do 38 m w części środkowo-zachodniej oraz od 33 do 100 m w części środkowej i wschodniej (Okrasa 2002). Drugi, dolny poziom wodonośny stwierdzono jedynie w środkowo-zachodniej części obszaru na głębokości ok. 70 metrów. Ponadto, w rejonie miejscowości Skępe, wydzielono dodatkowy – górny główny poziom użytkowy na głębokości od ok. 19 do 25 m. W poszczególnych częściach analizowanego obszaru różne są także wydajności potencjalne studni, które wynoszą: w części zachodniej od 7 do 140 m m3·h-1, w środkowo-zachodniej od 9 do 17 m3·h-1, a w środkowej i wschodniej od 15 do 70 m3·h-1, lokalnie nawet do 180 m3·h-1. Przewodność wodna wynosi odpowiednio: 35 – 471 m2·d-1 (współczynnik filtracji 14,6 m·d-1), 23 – 84 m2·d-1 (współczynnik filtracji 1,5 m·d-1) oraz 15 – 433 m2·d-1 (Okrasa 2002). Przepływ wód podziemnych w głównym czwartorzędowym poziomie odbywa się – najogólniej – w dwóch kierunkach: południowym (w stronę doliny rzeki Mień) oraz północno-zachodnim (w stronę doliny Drwęcy). Drugi z wymienionych kierunków stwierdzono jedynie w północno-zachodniej części analizowanego obszaru, tj. na obszarze zlewni rzeki Ruziec i w jej okolicy. W miejscowości Skępe, w obrębie obszaru zabudowanego, zlokalizowano punkt kontrolny wód czwartorzędowych w ramach Regionalnego Monitoringu Wód Podziemnych oznaczony numerem 65. Na podstawie wyników badań z lat 2000 – 2004 wody te zakwalifikowano do II klasy czystości (jedynie w 2004 roku do klasy Ib) wg Klasyfikacji jakości zwykłych wód podziemnych dla potrzeb monitoringu środowiska (PIOŚ, 1993). Niektóre parametry fizyczno-chemiczne przedstawia tab. 10. wypływu z Jeziora Skępskiego Małego Mień od wypływu z Jeziora Skępskiego Małego 0,013 0,073 X Rok 1981-2010 41 45 40 36 39 35 50 65 78 56 53 40 578 Stacja Rok meteorologiczna hydrolo- XI XII okres pomiarowy giczny zły Blinno Żuchowo Odczyn pH SKĘPE (Wymyślin) I Stan SZCW Mień Mień Przewodnoœæ elektrolit. (μS·cm-1) Budowa geologiczna analizowanego obszaru jest słabo rozpoznana, gdyż tylko nieliczne wiercenia osiągnęły strop utworów trzeciorzędowych, który znajduje się na rzędnej średnio 40 m n.p.m. (Okrasa 2002). W podłożu utworów czwartorzędowych prawdopodobne jest występowanie osadów oligoceńskich (mułków, piasków i iłów), a także mioceńskich (m.in. piasków i mułków z węglem brunatnym) oraz plioceńskich (iłów pstrych i iłów poznańskich). Ca³y analizowany obszar pokryty jest utworami czwartorzêdowymi, których miąższość nie została dotąd ustalona. Wiadomo jedynie, że w północno-zachodniej jego części wynosi ona ok. 69 – 74 m. W najgłębszym, osiągającym 105 m głębokości otworze, wykonanym w miejscowości Skępe, nie przewiercono osadów czwartorzędowych. W profilach zaledwie kilku wierceń stwierdzono duże zróżnicowanie osadów czwartorzędowych, wśród których wyróżniono najczęściej dwa poziomy gliny zwałowej, rzadziej trzy lub cztery poziomy (Okrasa 2002). Stwierdzono obecność glin zwałowych z wkładkami piasków i mułków z okresu zlodowacenia odry, których miąższość wynosi od kilku do ok. 20 m. Powyżej udokumentowano obecność piasków różnoziarnistych i żwirów o miąższości od kilku do ok. 25 m, pochodzących z okresu interglacjału eemskiego. Powierzchniowe warstwy zbudo- Stacja Okres XI XII meteorologiczna pomiarowy Kod krajowy 1. Nasycenie wody tlenem (%) BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA Tabela 1. Œrednie miesiêczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w latach 1981-2010 na stacji meteorologicznej w miejscowoœci Skępe-Wymyślin (wg IMGWPIB). Status RW20002327943 Data pomiaru 2. BZT5 (mg O2·dm-3) Zgodnie z podzia³em fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2000) obszar objęty granicami arkusza mapy w części północno-wschodniej znajduje się ma Równinie Urszulewskiej, a w pozostałej na Pojezierzu Dobrzyńskim. Hipsometria terenu jest urozmaicona, szczególnie w zachodniej części obszaru. Najwy¿szy punkt (152,8 m n.p.m.) znajduje się w strefie moren czołowych w okolicy Chrostkowa. Pozostałe obszary wysoczyznowe położone są najczęściej ok. 120 – 130 m n.p.m. Najniżej (ok. 84 m n.p.m.) znajdują się obszary położone w bezpośrednim sąsiedztwie ujścia Młynarki do Mieni. W rzeźbie omawianego obszaru charakterystyczne są różnorodne formy akumulacji lodowcowej i rzeczno-lodowcowej zlodowacenia wisły. Do najbardziej interesujących należą wały morenowe strefy marginalnej, najczęściej spiętrzone. Znajdują się one w pobliżu m.in. Chrostkowa, Nowej Wsi i Nowego Kobrzyńca. Chrostkowskie moreny czołowe zostały scharakteryzowane m.in. przez Olszewskiego (2000), który szczegółowo udokumentował ich strukturę. Na północnozachodnim skraju analizowanego obszaru występują drumliny. Stanowią one część znacznie większego pola drumlinowego, które były przedmiotem badań Wysoty (1993, 2001). W kierunku południowym od moren chrostkowskich przebiega wąski pas wysoczyzny morenowej falistej. Drugi obszar wysoczyzny morenowej falistej znajduje się w części wschodniej, w rejonie mijescowości Grądy, Podlesie i Blinno. Pozostałą wschodnią część obszaru oraz część środkową zajmuje rozległy sandr z kilkoma rynnami subglacjalnymi o przebiegu zarówno południkowym jak i równoleżnikowym. W rynnach tych występują jeziora i główne cieki Na omawianym obszarze zdecydowanie dominuj¹ grunty o przepuszczalnoœci małej, których występowanie pokrywa się z obszarami wysoczyzny morenowej w całej zachodniej i częściowo środkowej części. Z kolei w części wschodniej (sandrowej) przepuszczalność utworów powierzchniowych jest średnia. Ponadto licznie występują nierównomiernie rozmieszczone obszary o przepuszczalności zmiennej (głównie na obszarach podmokłych), a w kilku miejscach z zabudową zwartą obszary o przepuszczalności zróżnicowanej. Na całym obszarze zdecydowanie dominują ró¿nego rodzaju gleby piaskowe różnych typów genetycznych: bielicowe, rdzawe i brunatne kwaśne (Mapa glebowo...1980). Tworzą one kompleksy żytnie słabe i bardzo słabe. W części zachodniej spotykane są niewielkie płaty gleb pseudobielicowych kojarzone najczęściej z kompleksami żytnimi dobrymi lub bardzo dobrymi. W rejonie miejscowości Łąkie, a także na południowo-wschodnim skraju obszaru występują pojedyncze płaty czarnych ziem. W rynnach subglacjalnych, zwłaszcza w części północnej, a także wzdłuż rzeki Mień najwięcej jest gleb torfowych i murszowo-torfowych, na których występują użytki zielone średnie i słabe Pod względem klimatycznym analizowany obszar znajduje się w północnowschodniej części Regionu Wielkopolsko-Mazowieckiego (Wiszniewski i Che³chowski 1987) lub – bior¹c pod uwagê czêstoœæ występowania dni z ró¿nymi typami pogody – na po³udniowo-zachodnim krańcu Regionu Zachodniomazurskiego (Woœ 1999). Sieæ wodna jest bogata i ró¿norodna. G³ównym jej elementem jest rzeka Mień, która przepływa przez kilka jezior w pobliżu miejscowości Skępe (tzw. „jeziora skępskie”) oraz w sąsiedztwie dwóch rozległych kompleksów stawów rybnych. Poza tym znajduje się tu kilka jezior rynnowych i szereg torfowisk. Charakterystycznymi elementami są także sieci rowów melioracyjnych na obszarach wykorzystywanych rolniczo. Mimo dużej gęstości sieci wodnej zauważalny jest jednak deficyt wody, czego potwierdzeniem są niskie zasoby wodne wyrażone m.in. wartością odpływu jednostkowego, znacznie niższą od wartości średniej dla całego kraju. Na omawianym obszarze znajduje się szereg obszarów i obiektów chronionych. Część południowa wchodzi w skład rozległego (10,4 tys. ha) Obszaru Chronionego Krajobrazu „Jeziora Skępskie”. Celem ochrony jest zachowanie różnorodności biologicznej siedlisk obrębu kompleksu leśnego Skępe oraz ochrona fragmentu Wysoczyzny Dobrzyńskiej, w tym m.in. obszarów źródliskowych rzeki Mień. Także w południowej części obszaru występują dwa rezerwaty przyrody. W pobliżu jeziora Mielno został utworzony w 1990 roku rezerwat florystyczny i torfowiskowy „Torfowisko Mieleńskie”. Powierzchnia rezerwatu obejmującego torfowiska niskie i przejściowe wynosi 16,04 ha. W obrębie torfowiska występuje 241 gatunków roślin, w tym 206 naczyniowych i 35 mszaków. Kolejnym rezerwatem jest „Przełom Mieni”. Jest to rezerwat krajobrazowy o powierzchni 14,8 ha, utworzony w 2001 roku, obejmujący malowniczy jar w miejscowości Żuchowo z przełomowym odcinkiem meandrującej rzeki Mień. Przy południowej granicy analizowanego obszaru, w pobliżu miejscowości Pokrzywnik, znajduje się niewielki fragment rezerwatu leśnego „Uroczysko Stary Zagaj”. Został on utworzony w 2001 roku na powierzchni 125 ha w celu ochrony różnych gatunków lasów i roślin. Powyższe informacje opracowano na podstawie danych zawartych w opracowaniu „Program ochrony środowiska z planem gospodarowania odpadami dla powiatu lipnowskiego na lata 2009-2012 z perspektywą do roku 2016” stanowiący załącznik do uchwały Rady Powiatu w Lipnie z dnia 8.4.2011 r. Nazwa JCWP Objêtoœć przep³ywu [m3·s-1] Profil Słaba jakość wody Mieni oddziałuje negatywnie na jakość wód „jezior skępskich”. W ramach kompleksowych badań tych jezior w 2013 roku (przeprowadzonych przez pracowników Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie w związku z planem ich rekultywacji) wykazano, że Jezioro Wielkie jest w stanie złym, Jezioro Skepskie Małe w słabym, a jedynie Jezioro Święte w dobrym. Za największe zagrożenie dla jezior uznano dopływ substancji biogenicznych rzeką Mień. Wskazano także inne zagrożenia, w tym m.in. wody poprodukcyjne ze stawów rybnych „Chałacie”, ścieki bytowe, a także wody odwadniające okolice Jeziora Lubówieckiego. Zły stan ekologiczny Jeziora Skepskiego Wielkiego potwierdzają także wyniki badań przeprowadzonych przez WIOŚ w Bydgoszczy w 2012 roku. Wcześniejsze badania monitoringowe udokumentowały ponadto słaby stan ekologiczny jeziora Łąkie i umiarkowany Jeziora Sarnowskiego (tab. 13). WODY PODZIEMNE Tabela 4. Jednolite czêœci wód powierzchniowych (JCWP). Zestawiono na podstawie danych KZGW. Objaœnienia: NCW - naturalna czêœæ wód; SZCW - silnie zmieniona czêœæ wód. Mień od wypływu z Jeziora Likieckiego do Rzeka Tlen rozpuszczony (mg O2·dm-3) Rys. 1 Podzia³ arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z sieci¹ hydrograficzn¹. Charakterystykê opadów atmosferycznych opracowano na podstawie wyników obserwacji prowadzonych na stacji meteorologicznej w miejscowoœci Skępe, znajduj¹cej siê w południowej czêœci analizowanego obszaru. Œrednia (1981-2010) suma roczna opadów atmosferycznych wynios³a 578 mm. Ekstremalne sumy roczne opadów atmosferycznych by³y znacznie zró¿nicowane. Minimalna wartoœć osi¹gnê³a zaledwie 314 mm w 1989 roku, a maksymalna 716 mm w 2001 roku (tab. 1 i 2). Na przestrzeni roku najwiêcej opadów atmosferycznych wystêpowa³o w miesi¹cach letnich, tzn. w lipcu (78 mm) i w czerwcu (65 mm). Najni¿sze œrednie miesięczne sumy opadów atmosferycznych zanotowano w miesi¹cu kwietniu (35 mm) i lutym (36 mm). Rozk³ad czasowy opadów atmosferycznych wykazuje wiêc znaczne zró¿nicowanie w poszczególnych latach oraz w poszczególnych miesi¹cach, co zapewne stanowi g³ówn¹ przyczynê okresowych niedoborów wody pojawiaj¹cych siê na analizowanym obszarze. Przyk³adem jest m.in. niewielka suma opadów atmosferycznych we wrześniu 1989 roku, która wynios³a tylko 4 mm, a w tym samym miesiącu w 2002 roku była ponad wielokrotnie wyższa (66 mm, por. tab. 2). Œrednio w roku wystêpuje ok. 170 dni z opadem atmosferycznym powy¿ej 0,1 mm, w tym 12 dni z opadem powy¿ej 10 mm. Pokrywa œnie¿na w latach 1970-2000 wystêpowa³a œrednio 55 dni w roku, a jej gruboœæ wynosi³a œrednio ok. 7 cm (Lorenc 2005). Lp. Fosfor ogólny (mg P·dm-3) TOPOGRAFICZNE DZIA£Y WODNE Tabela 9. Przep³ywy chwilowe cieków w 2014 roku. Fosforany (mg PO4·dm-3) OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU Dane na temat przepływów pozostałych cieków są nieliczne. Przeprowadzone w lipcu 2014 roku pomiary wskazują na niewielkie ich zasoby wodne, które wynosiły od 0,002 do 0,15 m3·s-1 (tab. 9). Wartoœæ parametru i klasa Opracowa³: W³odzimierz Marszelewski, Ireneusz Sobota Niewątpliwie obiektami hydrograficznymi interesującymi pod wieloma względami są liczne stawy rybne, które tworzą cztery kompleksy, w tym trzy wzdłuż Mieni ( „Chałacie”, „Żuchowo” i „Żuchowo Młyńskie”) oraz jeden wzdłuż rzeki Ruziec (w pobliżu miejscowości Pinino). Powierzchnia największego kompleksu stawów rybnych „Chałacie” wynosi 376,5 ha, w tym pod wodą znajduje się 305,5 ha (pozostałe obszary stanowią głównie groble i łąki). Stawy te wybudowano przed 1939 rokiem. Były one remontowane na początku lat 80. XX wieku. W skład kompleksu wchodzi 17 stawów, w tym 11 produkcyjnych oraz 6 zimochowów. Średnia ich głębokość wynosi ok. 0,9 m, a łączna objętość podczas maksymalnego napełnienia wynosi prawie 3 mlm m3. Woda do zasilania stawów pochodzi z jeziora Łąkie oraz z rzeki Mień. W stawach hoduje się głównie karpia, karasia, szczupaka i amura. Łączna wielkość odłowów w ciągu roku wynosi ok. 60 ton. Na obszarze stawów znajduje się szereg budowli, w tym ok. 40 mnichów (wlotowych i spustowych). Powyższe informacje uzyskano od p. J. Mętlewicza, jednego z współwłaścicieli stawów „Chałacie”. Stawy rybne „Żuchowo” powstały także przed 1939 rokiem i zostały zmodernizowane w latach 60. oraz 90. XX wieku. Znajdują się tu 22 stawy o łącznej powierzchni 32,97 ha (powierzchnia największego – Karnkowo B – wynosi 4,68 ha). Są one zasilane wodą z rzeki Mień. Ich objętość przy maksymalnym napełnieniu wynosi ok. 512 tys. m3. W obrębie stawów znajduje się szereg budowli: jaz piętrzący na rzece Mień, studzienki rozdzielcze, 46 mnichów, płuczka oraz rurociąg zasilający. Produkowane są głównie: karp, amur, lin, karaś, jaź i szczupak. Produkcja w ciągu roku wynosi średnio ok. 25 – 27 ton (informacje z Gospodarstwa Rybackiego Włocławek Sp. z o.o.). Stawy rybne „Żuchowo Młyńskie” powstały, podobnie jak poprzednie, przed 1939 rokiem i były przebudowane w 1991 roku. W ich skład wchodzi 8 stawów o łącznej powierzchni 2,3 ha. Objętość przy maksymalnym napełnieniu wynosi ok. 46 tys. m3. Zasilanie stawów odbywa się wodą z rzeki Mień. Wśród budowli wodnych znajdują się m.in.: jaz piętrzący na rzece Mień, 17 mnichów i dwa rurociągi spustowe. Produkuje się głównie karpia, ale także amura, lina i karasia. Wielkość produkcji w ciągu roku wynosi ok. 1,6 – 2,3 tony (informacje z Gospodarstwa Rybackiego Włocławek Sp. z o.o.). Na omawianym obszarze wydzielono 12 JCWP, w tym 9 rzecznych i 3 jeziorne. Status czterech rzecznych JCWP określono jako silnie zmieniony, a pozostałych, w tym także trzech jeziornych JCWP jako naturalny. Stan prawie wszystkich JCWP określono jako zły. Dobrym stanem charakteryzuje sie jedynie Ruziec oraz Dopływ z Jeziora Kleszczyńskiego, a także Jezioro Sarnowskie (tab. 4). OCENA DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ W SKALI 1:50 000 ARKUSZ N-34-111-B SKĘPE wane są najczęściej z glin zwałowych lub piaszczysto-żwirowych osadów wodnolodowcowych z okresu zlodowacenia wisły. Wymienione osady występują „wyspowo”, ich ułożenie zostało zaburzone, co jest szczególnie widoczne w rejonie moren czołowych w pobliżu Chrostkowa. W wielu miejscach, zwłaszcza w północnozachodniej części obszaru, spotykane są często znacznej miąższości nagromadzenia piasków i żwirów. W miejscach tych od lat funkcjonowały kopalnie kruszywa. Spośród najmłodszych osadów (holoceńskich) w wielu miejscach licznie występują torfy, a także piaski i mułki rzeczne. Ze względu na pokrycie większości obszaru osadami słabo przepuszczalnymi o miąższości co najmniej kilkunastu metrów nie występują istotne zagrożenia dla jakości wód podziemnych. Przeważają więc obszary o niskim, a nawet bardzo niskim stopniu zagrożenia głównego poziomu wodonośnego, szczególnie w pobliżu miejscowości Rogowo, Chrostkowo, Skępe i Wólka. Jedynie niewielkie rejony w okolicy Franciszkowa i położone w kierunku południowym od miejscowości Skępe charakteryzują się średnim zagrożeniem głównego poziomu wodonośnego pod względem jakości wód. Rzeka KOMENTARZ 0,08 Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jañczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznañ. Celmer T., 1956, Monografia hydrograficzna dorzecza Mieni, maszynopis, IG UMK, Toruń. Jańczak J., (red.), 1996, Atlas jezior Polski, IMGW, Warszawa. Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa. Kopczyński S., 1958, Batymetria i fizyczne właściwości wód Jezior Skępskich, Stud. Soc. Scient. Torun., Sectio C, III, 4-7, Toruń. Lorenc H., 2005 (red.), Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa. Mapa glebowo-rolnicza województwa bydgoskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Pu³awy. Marszelewski W., 2001, Jeziora Pojezierza Dobrzyńskiego, Wyd. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń. Marszelewski W., 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50000 arkusz Golub-Dobrzyń, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Okrasa T., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50000, arkusz Skępe, PIG, Warszawa Olszewski A., 2000, Struktura chrostkowskich moren czołowych w okolicy Nowej Wsi, Przew. wyc., V Zjazd Geomorfologów Polskich, UMK, Toruń. Pius B., 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50000 arkusz Lipno, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Raport o stanie œrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku, 2013, Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Bydgoszcz. Warunki korzystania z wód zlewni rzeki Mień – etap 1 – bilans ilościowy zasobów wodnych, 2011, Integrated Management Services Sp. z o.o., maszynopis, Wrocław. Wiszniewski W., Che³chowski W., 1975, Regiony klimatyczne (w:) Atlas hydrologiczny Polski, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Woœ A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wysota W., 1993, Geneza drumlinów w środkowo-wschodniej części Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego, Przegl. Geogr., 65. Wysota W., 2001, Morphology, structure and origin of drumlins with deformed core, [w:] J.A. Piotrowski i W. Wysota (red.) Drumlins: The unsolved problem, Field Excursion Guide Book, 6th Inter. Drumlin Symp., Toruń. © Copyright by W³odzimierz Marszelewski & Ireneusz Sobota Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu