Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki w

Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
Łukasz Jagiełłowicz
Konstytucyjny system źródeł prawa a status
prawny jednostki w postępowaniu karnym
Streszczenie
Charakterystyka konstytucyjnego systemu źródeł prawa ma istotne znaczenie dla gwarancji ochrony praw człowieka w postępowaniu karnym. Realizacja funkcji ochronnej przez Konstytucję zaleŜy od takich czynników, jak
charakter norm konstytucyjnych (egzekwowalne lub programowe), moŜliwości kontroli pionowej zgodności norm oraz miejsca ratyfikowanych umów
międzynarodowych w hierarchii źródeł prawa. Rozwiązania przyjęte w obowiązującej obecnie Konstytucji RP znacząco zwiększyły poziom ochrony
praw jednostki w postępowaniu karnym.
1. Konstytucja RP jako źródło prawa
Sposób postrzegania Konstytucji ewoluował na przestrzeni ostatnich ponad dwustu lat w kierunku od politycznej deklaracji do operatywnego aktu
prawnego oraz od aktu o charakterze organizacyjnym dla władz publicznych
w państwie do źródła prawa regulującego strukturę władz, zasady konstytucyjne oraz status prawny jednostki. Doświadczenia Stanów Zjednoczonych,
Francji oraz Niemiec, stanowiły podstawę do dokonywania wyboru koncepcji
konstytucyjnych dla państw trzeciej fali demokratyzacji. Szczególnie interesującym wzorcem dla polskiego prawodawcy była ustawa zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec. Atrakcyjność modelu niemieckiego dla postkomunistycznych państw Europy Środkowo-Wschodniej wynikała w duŜej mierze
z przynaleŜności do jednej kultury prawnej, wieloletniego procesu konkretyzacji postanowień konstytucyjnych w drodze orzecznictwa Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, stabilności procedur demokratycznych oraz wysokiej jakości poziomu ochrony praw jednostki, a takimi cechami charakteryzował się system prawny największego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Amerykańskie postrzeganie Konstytucji oraz roli sędziów w procesie jej stosowania odległe było od polskich doświadczeń ustrojowych związanych z koncepcją ustawy jako aktu prawnego o podstawowym znaczeniu
dla określenia praw i obowiązków jednostki. RóŜnice pomiędzy systemem
common law oraz systemem kontynentalnym były w wypadku państw post-
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
25
Ł. Jagiełłowicz
komunistycznych jeszcze bardziej doniosłe z uwagi na brak w tych państwach funkcjonującego w nieskrępowany sposób sądownictwa konstytucyjnego oraz zasadę jednolitości władzy państwowej, wprost oznaczającą pełne podporządkowanie pozostałych władz czynnikowi politycznemu. Model
francuski powstawał natomiast w bardzo specyficznej sytuacji politycznej,
gdzie główną troską ustrojodawcy było odcięcie się od negatywnych doświadczeń ustrojowych III i IV Republiki1, czego dobitnym przykładem było
powierzenie sądownictwu konstytucyjnemu roli obrońcy egzekutywy przed
władzą ustawodawczą.
Konstytucja RP jest ustawą. Jako taka posiada cechy właściwe dla tego
aktu normatywnego, a więc jest aktem:
− uchwalanym przez parlament,
− o charakterze normatywnym,
− zajmującym najwyŜsze miejsce w systemie źródeł prawa,
− o nieograniczonym zakresem przedmiotowym, podporządkowanym woli
ustrojodawcy,
− zmienianym w drodze szczególnej procedury, co jest pochodną sztywnego charakteru tego aktu oraz lustrzanym odbiciem specjalnej procedury,
w której została uchwalona.
Teza o normatywnym charakterze Konstytucji postawiona została jeszcze
pod rządami Konstytucji PRL z dnia 22 lipca 1952 r.2. Wątek normatywności
postanowień konstytucyjnych był przedmiotem wielu sporów doktrynalnych3.
Konstytucja współcześnie nie jest uwaŜana jedynie za akt deklaracji politycznej, ale za źródło samoistnego oraz niesamoistnego dekodowania norm
prawnych z tekstu prawnego. Powszechne przyjmuje się, Ŝe na normatywność postanowień aktu prawnego składają się dwie cechy. Generalność rozumiana jako wskazanie adresata poprzez uŜycie nazwy generalnej, a więc
kierowanie normy do pewnej klasy adresatów wyróŜnionych ze względu ich
jakąś wspólną cechę. Abstrakcyjność polega na ustanowieniu pewnego
wzorca zachowań, który jest powtarzalny i niemoŜliwy do umorzenia lub
skonsumowania w drodze jednorazowego zastosowania4. Cecha generalności związana jest z hipotezą normy prawnej (określeniem adresata oraz okoliczności aktualizacji moŜliwości lub obowiązku jej zastosowania), wyznaczającą zakres jej zastosowania. Abstrakcyjny charakter normy dotyczy nato1
M. M o r a b i t o, D. B o u r m a u d, Historia konstytucyjna i polityczna Francji (1789–1958),
Wydawnictwo „Temida 2”, Białystok 1996, s. 534–537.
2
S. R o z m a r y n, Konstytucja jako ustawa zasadnicza PRL, Warszawa 1961, s. 56.
3
T. G i l b e r t - S t u d n i c k i, A. G r a b o w s k i, Normy programowe w Konstytucji, (w:) Charakter o struktura norm Konstytucji, pod red. J. T r z c i ń s k i e g o, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 104–111.
4
Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 grudnia 1994 r., sygn. U 5/94 (OTK 1995,
nr 2, poz. 41).
26
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
miast jej dyspozycji (określenie wzoru naleŜnego sposobu zachowania), wyznaczając zakres normowania najmniejszej sensownej wypowiedzi normatywnej w systemie prawnym. Przykładowo, Konstytucja posługując się w art.
133 terminem „Prezydent RP” ma na myśli kaŜdą osobę, która będzie legitymowała się cechą bycia głową państwa polskiego, a nie konkretną osobę
fizyczną piastującą to stanowisko. Stąd, upowaŜnienie do dokonania ratyfikacji umowy międzynarodowej regulującej materię, o której mowa w art. 89
ust. 1 Konstytucji, skierowane jest do kaŜdej osoby, która sprawować będzie
urząd Prezydenta RP od chwili ustanowienia normy upowaŜniającej. Jednocześnie, norma konstytucyjna, określając normę kompetencyjną do dokonania czynności konwencjonalnej, jaką jest „wydanie wyroku w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej”, dotyczyć będzie kaŜdego postępowania sądowego
i swoje zastosowanie znajdzie niezaleŜnie od wcześniejszej realizacji tejŜe
normy przez upowaŜniony sąd.
Naczelne miejsce Konstytucji RP w hierarchii źródeł prawa wynika po
pierwsze z jej istoty, po drugie z brzmienia art. 8 ust. 1 Konstytucji stanowiącego, Ŝe Konstytucja RP jest najwyŜszym prawem Rzeczypospolitej. Sformułowanie to nabiera szczególnego znaczenia w dobie integracji europejskiej, zakładającej występowanie coraz bardziej inwazyjnych instrumentów
oddziaływania instytucji wspólnotowych na krajowe porządki prawne. Przewidziany Traktatem z Lizbony5 proces defilaryzacji Unii Europejskiej zakłada
uwspólnotowienie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych.
Domena objęta monopolem suwerennego państwa (wymierzanie sprawiedliwości, stosowanie prawa karnego czy teŜ określanie podstawowych znamion czynów zabronionych) staje się przedmiotem coraz bardziej intensywnej regulacji ponadnarodowej. Z perspektywy tej wyraźnie widać wynikający
z rozbieŜności w orzecznictwie pomiędzy Trybunałem Sprawiedliwości Unii
Europejskiej a krajowymi sądami konstytucyjnymi konflikt dotyczący wzajemnego stosunku pomiędzy prawem konstytucyjnym państw członkowskich
a prawem Unii Europejskiej. Realizacja postanowień przyjętych na poziomie
unijnym zabezpieczona jest szeregiem technik wykładniczych, takich jak:
wykładnia prowspólnotowa (skutek pośredni unijnych aktów prawnych6) czy
procedura pytań prejudycjalnych. Proces transformacji norm dotyczących
dawnego trzeciego filaru został tylko dodatkowo przyspieszony przez rewizje
Traktatów. Szczególna pozycja Konstytucji w hierarchii źródeł prawa stała
się zarazem środkiem zabezpieczającym status jednostki wyznaczany na
minimalnym poziomie prawami podstawowymi przewidzianymi w rozdziałach
5
6
Traktat z Lizbony z dnia 13 grudnia 2007 r. zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat
ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz. U. Nr 203, poz. 1569).
G. K r y s z t o f i u k, Obowiązek prounijnej wykładni prawa karnego, Studia Iuridica XLVI/2006,
s. 209, a takŜe R. O s t r i h a n s k y, Nakazać zakazane. Europejski nakaz aresztowania
a Konstytucja, „Rzeczpospolita” z dnia 10 października 2003 r.
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
27
Ł. Jagiełłowicz
o wolnościach, prawach i obowiązkach. Doświadczenia polskie, jak i niemieckie7 wskazują na warunkową przychylność prawu wspólnotowemu, której granice stanowi jednak przestrzeganie konstytucyjnego standardu ochrony praw człowieka8.
Konstytucji przypisywane są szczególne atrybuty w aspekcie jej treści,
formy oraz mocy prawnej. Analizując walor szczególnej treści, podkreślić
naleŜy, iŜ współcześnie do tzw. minimum konstytucyjnego zalicza się precyzyjne opisanie sytuacji prawnej jednostki, czyli sfery wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela9. Z punktu widzenia jednostki szczególnie
istotna jest obserwowana w ostatnich latach zmiana podejścia do poszczególnych segmentów materii konstytucyjnych. Z uwagi na działalność sądów
konstytucyjnych oraz zapewnienie jednostce dostępu do środków ochrony
praw podstawowych najbardziej operatywne stały się przepisy rozdziałów
Konstytucji dotyczące praw człowieka. To one stały się najczęściej powoływanymi wzorcami kontroli w postępowaniach dotyczących badania pionowej
zgodności norm prawnych. Katalogi praw uległy powaŜnej rozbudowie
świadczącej o woli implementacji międzynarodowych standardów ochrony
praw człowieka do krajowych porządków prawnych. Ujęcie historycznoprawne skłania do refleksji na temat postępu w dziedzinie konstytucjonalizacji prawa karnego. JuŜ samo tworzenie znamion czynów zabronionych podlega kontroli z perspektywy art. 31 ust. 3 Konstytucji RP10. Określanie sfery
zachowań zakazanych zawsze zmniejsza sferę wolności człowieka11. Struktura sprzęŜonej normy prawnokarnej jednocześnie jako norma sankcjonowana wskazuje nakaz bądź zakaz oczekiwanego przez ustawodawcę zachowania, a jako norma sankcjonująca określa ujemne konsekwencje niepodporządkowania się normie sankcjonowanej. Klauzula delimitacyjna z art.
31 ust. 3 ustanawia szereg wymogów dla ustanowienia ograniczenia w korzystaniu z konstytucyjnych praw i wolności12. W płaszczyźnie formalnej
ograniczenie te wprowadzone moŜe być tylko na podstawie ustawy. Z per7
B. B a n a s z k i e w i c z, P. B o g d a n o w i c z, Relacje między prawem konstytucyjnym
a prawem wspólnotowym w orzecznictwie sadów konstytucyjnych państw Unii Europejskiej,
Biuro Trybunału Konstytucyjnego Zespół Orzecznictwa i Analiz, Warszawa 2006, s. 73–74.
8
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 kwietnia 2005 r., sygn. P 1/05 (OTK ZU 2005,
nr 4/A, poz. 42).
9
A. B a ł a b a n, Funkcje konstytucji, (w:) J. T r z c i ń s k i (red.), Charakter i struktura norm
Konstytucji, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 10.
10
W. W r ó b e l, A. Z o l l, Polskie prawo karne. Część ogólna, Wydawnictwo „Znak”, Kraków
2010, s. 97–99.
11
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 września 2008 r., sygn. K 5/07 (OTK ZU 2008,
nr 7/A, poz. 124). Sprzeczność proceduralna uniemoŜliwiła w niniejszej sprawie wypowiedzenie się Trybunału na temat prawnokarnej ingerencji w sferę wolności słowa oraz wolności badań naukowych.
12
L. Ga r l i c k i, Przesłanki ograniczania konstytucyjnych praw i wolności (na tle orzecznictwa
Trybunału Konstytucyjnego), PiP 2001, nr 10, s. 5.
28
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
spektywy prawa karnego szczególnie relewantne są konstytucyjne standardy dotyczące typizacji czynów zabronionych. Wymagania co do stopnia precyzji formułowanych przepisów oraz wyłączności ustawy jako źródła opisu
znamion czynu zabronionego stanowią jedne z najbardziej kontrowersyjnych
zagadnień prawa karnego materialnego. Znamiona opisowe, a w szczególności ocenne podlegają kontroli z punktu widzenia zasad prawidłowej legislacji (wyinterpretowanych przez Trybunał Konstytucyjny z art. 2 Konstytucji
RP13) oraz nakazu określoności typizacji prawnokarnych (art. 42 ust. 1 Konstytucji RP14) celem realizacji zasady nullum crimen sine lege certae, tak by
adresat norm prawa karnego zdolny był odróŜniać zachowania zakazane od
nieobjętych zakresem kryminalizacji. Poglądy Trybunału Konstytucyjnego na
zagadnienie określoności czynów zabronionych pod groźbą kary ewoluowało. Otwarta tekstualność przepisów prawnych powoduje powstawanie sporów interpretacyjnych co do sposobu rozumienia dekodowanych na ich podstawie norm15. Brak precyzji w formułowaniu normy szczególnie niebezpieczny jest na gruncie prawa karnego, którego podstawowa funkcja gwarancyjna wyraŜa się w ochronie obywatela przed arbitralnością działań
przedstawicieli władzy publicznej. Funkcja ta zostaje zaburzona, gdy ma
miejsce nadmierna wieloznaczność i nieostrość terminów, jakimi posługuje
się ustawodawca. Kontrowersje dotyczące wymogu ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności człowieka w drodze ustawy wynikają z nierzadkiego
na gruncie prawa karnego zjawiska doprecyzowywania znamion czynów zabronionych w aktach podustawowych. Praktykę tę Trybunał Konstytucyjny
uwaŜał początkowo za niedopuszczalną16. Stanowisko Trybunału zostało
poddane krytyce ze strony przedstawicieli nauki prawa karnego jako zbyt
restrykcyjne17. Częściowo blankietowy charakter przepisów karnych wynika
bowiem z poziomu skomplikowania stosunków społecznych. Prawo karne
jako instrument słuŜący realizacji celów zakładanych przez ustawodawcę
wykorzystywane było w coraz większym stopniu do penalizowania czynów,
które typizowane były za pomocą norm technicznych (np. karnoprawna
ochrona środowiska czy teŜ konkurencji). Tak szczegółowe rozbudowywanie
przepisów karnych w ustawie wydaje się niecelowe. Doprecyzowywanie
znamion czynów zabronionych w aktach wykonawczych polega przede
13
A. Z o l l, Zasada określoności czynu zabronionego pod groźbą kary w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, (w:) Księga XX-lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2006, s. 525–540.
14
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 czerwca 2010 r., sygn. SK 52/08 (OTK ZU 2010,
nr 5/A, poz. 50).
15
L. M o r a w s k i, Zasada trójpodziału władzy. Trybunał Konstytucyjny i aktywizm sędziowski,
Przegląd Sejmowy 2009, nr 4, s. 66.
16
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 kwietnia 1995 r., sygn. K 11/94 (OTK
1995, nr 1, poz. 12).
17
L. K u b i c k i, Nowa kodyfikacja karna a Konstytucja RP, PiP 1998, nr 9–10, s. 26.
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
29
Ł. Jagiełłowicz
wszystkim na określaniu pewnych wymogów technicznych dotyczących nakazanego zachowania. Trybunał Konstytucyjny z powodów wyŜej przytoczonych zrewidował swoje stanowisko stwierdzając, Ŝe nie narusza zasady nullum crimen sine lege doprecyzowanie znamion przestępstwa w aktach wykonawczych wydawanych z zachowaniem wymogów art. 92 ust. 1 Konstytucji RP18. W doktrynie podnosi się, Ŝe zachowanie wymogu ustawowej formy
ograniczenia konstytucyjnego prawa lub wolności wymaga określenia co najmniej podstawowych elementów ograniczenia, które swoje rozwinięcie znajdą
w akcie wykonawczym.
Oprócz rudymentarnej z perspektywy prawa karnego formalnej przesłanki
ograniczenia w korzystaniu z konstytucyjnych praw lub wolności drugą
płaszczyzną delimitacji ustawodawcy zwykłego jest przesłanka materialna.
Ingerencja ustawodawcy w konstytucyjne prawa podmiotowe musi być konieczna w demokratycznym państwie prawnym dla ochrony enumeratywnie
wymienionych wartości, takich jak: bezpieczeństwo państwa, ochrona porządku publicznego, ochrona środowiska, moralność i zdrowie publiczne
oraz prawa i wolności innych osób. Dodatkowo, ograniczenia w korzystaniu
z praw lub wolności nie mogą naruszać istoty praw lub wolności. Wymóg
powyŜszy wynika z załoŜenia, iŜ w kaŜdym z konstytucyjnych praw podmiotowych moŜemy wyróŜnić jądro, a więc decydującą dla toŜsamości tegoŜ
prawa wiązkę uprawnień, oraz bardziej elastyczną otoczkę. Trybunał Konstytucyjny w toku działalności orzeczniczej stworzył test proporcjonalności
składający się z kilku etapów. Badanie proporcjonalności ograniczeń stosownie do poglądów polskiego sądu konstytucyjnego wymaga udzielenia
odpowiedzi na następujące pytania:
− czy wprowadzone przez ustawodawcę zwykłego rozwiązanie słuŜy i jest
konieczne dla ukształtowania ładu prawnego w danej sferze stosunków
społecznych (test celowości)?,
− czy zamierzony przez ustawodawcę cel moŜliwy jest do osiągnięcia bez
naruszania podstawowych standardów prawnych wyraŜających istotę
praw, których dotyczy?,
− czy regulacja ustawowa jest niezbędna dla ochrony interesu, wartości
konstytucyjnej, z która jest powiązana (test niezbędności)?,
− czy efekt wprowadzonego unormowania pozostaje w odpowiedniej proporcji do cięŜarów nakładanych przez nie na obywatela (test proporcjonalności sensu stricto)19?
Mechanizm kontroli ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych
praw podmiotowych nie jest jedynym z czynników nakazujących zastanowić
18
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2001 r., sygn. P 2/00 (OTK 2001, nr 2,
poz. 32).
19
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 marca 2007 r., sygn. K 8/07 (OTK ZU 2007,
nr 3/A, poz. 26).
30
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
się nad problemem granic ochrony praw i wolności jednostki. ZauwaŜyć naleŜy bowiem, Ŝe poszczególne prawa i wolności mogą pozostawać ze sobą
w kolizji. Przykładowo zapewnienie realizacji konstytucyjnego prawa do
obrony (art. 42 ust. 2) moŜe pozostawać w konflikcie z prawem do ochrony
własności (art. 64 ust. 1). Do takiej sytuacji moŜe dojść, gdy oskarŜony składa na podstawie art. 167 w zw. z art. 211 k.p.k.20 wniosek o odtworzenie
przebiegu zdarzeń stanowiących przedmiot rozpoznania (eksperyment procesowy21) z wykorzystaniem nieruchomości naleŜącej do osoby trzeciej.
Osoba taka zobowiązana jest udostępnić organowi procesowemu nieruchomość w celu poznania specyfiki pomieszczenia, weryfikacji twierdzeń strony
itp. Ronald Dworkin, badając amerykańską judykaturę, stwierdził, Ŝe system
prawny składa się z zasad, wymogów polityki prawa oraz reguł22. Zasady
mają charakter optymalizacyjny, mogą być realizowane w mniejszym lub
większym stopniu. Przyznanie prymatu jednej z zasad nie oznacza odmowy
zastosowania drugiej poprzez klasyczne reguły kolizyjne. Zasady są współstosowane, stopniowalne i ewentualny konflikt pomiędzy nimi nie prowadzi
do ich derogacji. Wymogi polityki prawa wskazują na poŜądane przez ustawodawcę cele. Reguły mają natomiast charakter konkluzywny. Występowanie dwóch wzajemnie niezgodnych reguł prowadzić musi do derogacji drugiej. Konstytucyjne prawa podmiotowe mają charakter zasad, wymogów polityki prawa lub reguł w zaleŜności od sposobu wysłowienia normy oraz stopnia jej konkretyzacji. Przykładem zasady moŜe być konstytucyjne prawo do
obrony (art. 42 ust. 2) o wyraźnie optymalizacyjnym charakterze prawnym.
Za regułę uznać moŜna kategorycznie wyraŜony zakaz tortur, okrutnego
oraz poniŜającego traktowania albo karania (art. 40). Wymóg polityki prawa
ma natomiast strukturę normatywną podobną do norm programowych składających się na prawa człowieka drugiej generacji. Współcześnie nauka
prawa konstytucyjnego korzysta z teorii formułowanych na gruncie prawa
cywilnego, dla którego pojęciem centralnym od co najmniej XIX wieku było
prawo podmiotowe. Nawiązując do wewnętrznej oraz zewnętrznej teorii
naduŜycia praw podmiotowych mówi się o absolutnej oraz względnej istocie
praw i wolności konstytucyjnych. Teoria istoty absolutnej głosi konieczność
mówienia o istnieniu niezmiennej, absolutnej istoty kaŜdej wolności i kaŜdego prawa konstytucyjnego niezaleŜnie od konkretnej sytuacji. W świetle teorii istoty względnej pojęcie istoty prawa lub wolności jest relatywne i powinno
być określane zaleŜnie od specyficznej sytuacji, z uwzględnieniem wszyst-
20
Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.
T. H a n u s e k , Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków
2005, s. 105–108.
22
R. D w o r k i n, Biorąc prawa powaŜnie, Warszawa 1998, s. 273.
21
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
31
Ł. Jagiełłowicz
kich jej okoliczności23. Stąd teŜ Robert Alexy pisał o prawach konstytucyjnych prima facie oraz definitywnych prawach konstytucyjnych. Reguły od
zasad odróŜniał nie według kryterium konkluzywności, ale przy uŜyciu kryterium optymalizacyjnego lub definitywnego charakteru normy prawnej24. Nie
jest jednak moŜliwe a limine precyzyjne wyznaczenie tzw. wewnątrzkonstytucyjnych granic poszczególnych praw podmiotowych w sposób abstrakcyjny, a więc wyłącznie poprzez doktrynalną wykładnię przepisów Konstytucji.
Delimitacja granic konstytucyjnych praw podmiotowych prowadzona jest metodą „kolejnych przybliŜeń” w procesie badania konstytucyjności prawa
przez Trybunał Konstytucyjny25. Taka specyfika struktury normatywnej konstytucyjnych praw podmiotowych czyni proces kontroli konstytucyjności działalnością o zasadniczym znaczeniu z punktu widzenia określenia rzeczywistych granic praw i wolności obywatelskich.
Szczególny tryb zmiany Konstytucji jest funkcją sztywnego charakteru tego aktu normatywnego. W ciągu prawie 14 lat obowiązywania Konstytucji
RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. ustawa zasadnicza była zmieniana zaledwie
dwukrotnie, co dowodzi stosunkowo wysokich wymogów przewidzianych
w rozdziale XII Konstytucji regulującym przedmiotowa materię. Co ciekawe,
obie zmiany dotyczyły szeroko rozumianej sfery prawa karnego. Pierwsza
nowelizacja stanowiła ponowną próbę przeprowadzenia prawidłowej implementacji instytucji Europejskiego Nakazu Aresztowania26. Druga zmiana
miała w załoŜeniu projektodawców doprowadzić do usunięcia z parlamentu
osób z kryminalną przeszłością. Ustrojodawca odebrał bierne prawo wyborcze osobom skazanym na karę pozbawienia wolności za przestępstwo
umyślne ścigane z oskarŜenia publicznego27. Obie nowelizacje spotkały się
z krytyką ze strony przedstawicieli nauki prawa konstytucyjnego oraz prawa
karnego z uwagi na ponowne doprowadzenie do stanu niezgodności krajowej regulacji z wymogami wynikającymi z wiąŜącego Polskę zobowiązania
międzynarodowego28 oraz niedoskonałą technikę prawodawczą.
23
B. B a n a s z a k, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wydawnictwo C. H.
Beck, Warszawa 2009, s. 180.
24
L. M o r a w s k i, Zasady prawa – komentarz krytyczny, (w:) Studia z filozofii prawa, pod red.
J. S t e l m a c h a, Kraków 2001, s. 77 i n.
25
A. W a l a s z e l - P y z i o ł, Swoboda działalności gospodarczej, Kraków 1994, s. 50; cyt. za:
P. T u l e j a, Stosowanie Konstytucji RP w świetle zasady jej nadrzędności, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, s. 142–143.
26
Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U.
Nr 200, poz. 1471).
27
Ustawa z dnia 7 marca 2009 roku o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U.
Nr 114, poz. 946).
28
Decyzja Ramowa Rady Unii Europejskiej z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego
nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi
(Dz. Urz. UE seria L, Nr 190, s. 1).
32
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
Szczególna moc prawna Konstytucji RP definiowana jest poprzez określenie stosunku pomiędzy normami zawartymi w Konstytucji oraz w innych
aktach prawnych. W aspekcie negatywnym szczególna moc prawna wyraŜa
się w zakazie ustanawiania norm prawnych sprzecznych z normami konstytucyjnymi. Natomiast, w aspekcie pozytywnym, rzeczona cecha specyficzna
oznacza obowiązek parlamentu oraz innych organów państwowych stanowienia norm prawnych konkretyzujących i rozwijających normy ustawy zasadniczej29.
2. Hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa
Konstytucja RP zawiera normy prawne będące elementami systemu
prawnego, które zajmują najwyŜsze miejsce w hierarchii norm z uwagi na
status aktu, w którym są wysłowione. W kręgu kultury prawa stanowionego
zakłada się, Ŝe hierarchia norm jest konsekwencją hierarchii władz publicznych prowadzących działalność prawotwórczą30. Pierwotnie hierarchia praw
kojarzyła się głównie z kolizją obowiązków nakładanych na człowieka przez
prawo ludzkie oraz prawo boskie. Dylemat Antygony do dziś stanowi podręcznikowy przykład sporu pomiędzy pozytywistami a zwolennikami koncepcji prawa naturalnego. Oddaje on dobrze wątpliwość ludzi co do obowiązku
udzielenia posłuchu normie prawnej w wypadku niezgodności pomiędzy róŜnymi normami skierowanymi do tego samego adresata. W procesie stosowania prawa mamy najczęściej do czynienia z poziomym konfliktem norm
występującym pomiędzy unormowaniami o toŜsamej mocy prawnej. Teoria
prawa wykształciła szereg dyrektyw I i II stopnia słuŜących prowadzeniu
ustaleń walidacyjnych, koniecznych dla znalezienia normy adekwatnej do
rozstrzygnięcia konkretnego przypadku31. Konflikty pionowe wiąŜą się natomiast z hierarchiczną budową systemu prawnego. Istnienie hierarchii norm
w sposób oczywisty prowadzi do konieczności udzielenia odpowiedzi na pytanie o sposób rozwiązywania potencjalnych konfliktów pomiędzy normami
funkcjonującymi na róŜnych poziomach systemu prawnego.
Hierarchia źródeł prawa współcześnie słuŜy stabilizacji systemu prawnego oraz ochronie praw jednostki. PodwyŜszanie wymogów dotyczących procedury nowelizacji konstytucji (kwalifikowana większość głosów, wydłuŜone
terminy prac parlamentarnych, konieczność uchwalenia ustawy w jednolitym
29
W. S k r z y d ł o, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r., Kantor Wydawniczy
Zakamycze, Kraków 2002, wyd. III uaktualnione, s. 37.
30
R. T o k a r c z y k, Współczesne kultury prawne, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków
2005, wyd. IV, s. 142.
31
S. L e w a n d o w s k i, (w:) S. L e w a n d o w s k i, H. M a c h i ń s k a, J. P e t z e l, A. M a l i n o w s k i (red.), Logika dla prawników, Wydawnictwo LexisNexis, wyd. 2, Warszawa 2005,
s. 281–298.
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
33
Ł. Jagiełłowicz
brzmieniu przez obie izby parlamentu czy wreszcie moŜliwość przeprowadzenia referendum zatwierdzającego zmianę) prowadzi do ograniczenia
częstotliwości wprowadzania zmian do ustawy zasadniczej, wymagając od
partii parlamentarnych zawarcia szerokiego kompromisu politycznego. Pierwotna wola suwerena, którego decyzją doszło do uchwalenia Konstytucji
podlega ochronie przed krótkotrwałymi sojuszami politycznymi oraz dokonywaniu istotnych zmian dla jednostki na podstawie decyzji uchwalanych
często „przypadkową” większością głosów. Obywatel nie jest więc zakładnikiem aktualnie rządzących, a szereg instytucji wyposaŜonych w prawo inicjowania kontroli konstytucyjności prawa stoi na straŜy ochrony woli suwerena wyraŜonej w akcie ustanawiającym ustawę zasadniczą. Adresat konstytucyjnych praw podmiotowych wskutek zapewnienia odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej słuŜącej pionowej zgodności norm otrzymuje zapewnienie o czytelności reguł rządzących procesem stanowienia prawa. Hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa zwiększa więc bezpieczeństwo
prawne jednostki.
Tworzenie systemu źródeł prawa w pracach Komisji Konstytucyjnej
Zgromadzenia Narodowego przebiegało przy świadomości dotychczasowych bolączek rozchwianego systemu źródeł prawa. Prawa i obowiązki regulowane były często w aktach o charakterze instrukcyjnym wydawanych
bez kontroli parlamentarnej oraz odpowiedniej debaty. Instrukcje, okólniki
i zarządzenia organów administracji rządowej wpływały bezpośrednio na
status prawny jednostki. Zasadniczym celem reformy było więc ścisłe oddzielenie dwóch rodzajów źródeł prawa: źródeł prawa powszechnie obowiązującego oraz aktów wewnętrznie obowiązujących. Dodatkowo system źródeł prawny miał zostać zamknięty w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym32. Zamknięcie systemu w ujęciu podmiotowym oznaczać miało wyliczenie organów państwa upowaŜnionych do prowadzania działalności prawotwórczej, a w ujęciu przedmiotowym określać wszelkie formy, w których
działalność znajduje swój efekt. Poczynić naleŜy jednak kilka uwag doprecyzowujących sposób osiągania celów załoŜonych przez twórców rozdziału III
Konstytucji RP. Po pierwsze zamknięcie systemu źródeł prawa dotyczy tylko
prawa stanowionego. W praktyce pojawił się problem statusu prawnego pozaumownych źródeł prawa międzynarodowego publicznego, a więc zwyczaju międzynarodowego oraz ogólnych zasad prawa międzynarodowego. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, Ŝe Konstytucja RP nie dokonała zamknięcia
katalogu źródeł prawa rozumianych jako zespół czynników (a wśród nich
wartości), które wpływają na to, Ŝe przepisy prawne maja określoną treść
(materialne lub funkcjonalne źródło prawa). Podstawowym faktem tworzą32
S. W r o n k o w s k a, Źródła prawa w projekcie Konstytucji Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, Przegląd Legislacyjny 1996, nr 4, s. 34–38.
34
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
cym prawo jest rzecz jasna ustawa, ale Konstytucja nie wyklucza Ŝadnego
z pozostałych faktów prawotwórczych, takich jak: kształtowanie się zwyczaju
międzynarodowego czy precedens prawotwórczy33. Interpretacja art. 9 Konstytucji, zobowiązująca władze publiczne do przestrzegania wiąŜącego Polskę prawa międzynarodowego, dała asumpt do przyznawania pozaumownym źródłom prawa międzynarodowego pierwszeństwa w razie nieusuwalnej kolizji z normami ustawowymi34. Po drugie, zamknięcie dotyczy tylko systemu prawa powszechnie obowiązującego. Konstatacja niniejsza wynika z
niekompletnego sposobu uregulowania aktów wewnętrznie obowiązujących
w art. 93 Konstytucji RP, który wymienia jedynie przykłady tego rodzaju aktów, a więc uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i pozostałych członków Rady Ministrów. Po trzecie, ustrojodawca posłuŜył się techniką legislacyjną polegającą na uregulowaniu źródeł prawa nie
tylko w rozdziale o stosownej do zagadnienia nazwie, ale takŜe w innych
jednostkach makrokompozycji tekstu prawnego (art. 9, art. 188 pkt 3 czy
art. 234).
Przedstawianie budowy systemu źródeł prawa w formie hierarchicznie
zbudowanej piramidy teoria prawa zawdzięcza Hansowi Kelsenowi. Inspiracja pomysłami austriackiego uczonego doprowadziła po I wojnie światowej
do powstania sądów konstytucyjnych w Austrii oraz w Czechosłowacji. Hierarchiczna zgodność norm jest z przyczyn przytoczonych powyŜej relewantną dla ochrony praw jednostki wartością35. Nie ma jednak charakteru absolutnego, co wynika wprost z przepisów konstytucyjnych dotyczących odraczania wejścia w Ŝycie wyroków sądów konstytucyjnych. Przykładowo,
art. 190 ust. 3 Konstytucji RP stanowi, iŜ orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w Ŝycie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny
moŜe określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego.
Termin ten nie moŜe przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny dwunastu miesięcy. Stosownie do
wypracowanej przez Trybunał Konstytucyjny linii orzeczniczej moŜna postawić kilka tez dotyczących powyŜszego uregulowania. Norma art. 190 ust. 3
wskazuje granice temporalne dla odraczania przez Trybunał momentu utraty
mocy obowiązującej kontrolowanych przepisów. Norma powyŜsza nie zawiera jednak jednocześnie przesłanek merytorycznych zawęŜających swobodę
składu orzekającego w korzystaniu z przyznanej na jej podstawie kompetencji. Redakcja przepisu wskazuje jednocześnie na to, Ŝe odraczanie wejścia
w Ŝycie wyroków nie jest uzaleŜnione od szczególnie wyjątkowych okolicz33
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 czerwca 2000 r., sygn. K 25/99 (OTK ZU 2000,
nr 5, poz. 141).
34
B. B a n a s z a k, Konstytucja RP a prawo międzynarodowe, (w:) Konstytucja i władze we
współczesnym świecie. Doktryna–prawo–praktyka. Prace dedykowane Profesorowi Wojciechowi Sokolewiczowi na siedemdziesięciolecie urodzin, Warszawa 2002, s. 365.
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
35
Ł. Jagiełłowicz
ności36. Dopiero Trybunał w swojej działalności orzeczniczej sformułował
przesłanki, jakimi powinien kierować się przy określaniu terminu utraty mocy
obowiązującej przez zakwestionowane przepisy. Najczęściej z wyrokiem
odraczającym mamy do czynienia w wypadku konieczności ochrony innych
wartości konstytucyjnych, jak np. bezpieczeństwo obrotu prawnego. Wydając orzeczenie o doniosłym znaczeniu dla systemu prawnego, naleŜy zapobiegać deharmonizacji ładu prawnego w konkretnej dziedzinie prawa. Celem
orzeczenia musi być takŜe zapobieganie powstaniu luki logicznej czy teŜ
prakseologicznej oraz danie ustawodawcy odpowiedniej ilości czasu na prawidłową sanację konstytucyjną37. PowaŜne perturbacje w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, które wystąpić mogą wskutek braku rozwaŜnej decyzji o odroczeniu wejścia w Ŝycie wydanego przez Trybunał wyroku, prowadzić moŜe do stanu wtórnej, a nawet pogłębionej niekonstytucyjności38.
Orzekając o niezgodności norm prawa międzynarodowego implementowanych do krajowego porządku prawnego, uwzględniać naleŜy potencjalną
prawnomiędzynarodową odpowiedzialność państwa polskiego, łącznie z karami finansowymi oraz pozbawieniem członkostwa w istotnych z punktu widzenia racji stanu organizacjach międzynarodowych. Jak wykazano, hierarchiczna zgodność norm pomimo zasadniczego znaczenia dla spójności systemu prawnego nie jest zasadą, która nie moŜe doznać ograniczeń. W wypadku przepisów prawa karnego procesowego mamy często do czynienia
z sytuacjami, w których brak odroczenia utraty obowiązującej oznaczałby
bardzo daleko idące konsekwencje dotyczące sprawnego funkcjonowania
wymiaru sprawiedliwości, a w szczególności postępowań sądowych w toku39. Jeszcze inne węzłowe zagadnienie stanowią związki pomiędzy hierarchiczną budową systemu prawnego, a zakresem temporalnym skutków
orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego dla postępowań sądowych w toku.
Przykładem komplikacji występujących w procesie stosowania prawa była
sytuacja, jaka zaistniała wskutek orzeczenia trybunalskiego stwierdzającego
niekonstytucyjność moŜliwości łączenia wykonywania przez sędziów czynności orzeczniczych z wykonywaniem funkcji administracyjnych w Ministerstwie Sprawiedliwości lub innej jednostce organizacyjnej podległej Ministrowi
Sprawiedliwości albo przez niego nadzorowanej40. Sąd NajwyŜszy przyjął,
36
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 kwietnia 2005 r., sygn. P 1/05 (OTK ZU 2005,
nr 4/A, poz. 42).
37
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 października 2000 r., sygn. P 8/99 (OTK ZU
2000, nr 6, poz. 190).
38
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 października 2004 r., sygn. SK 1/04 (OTK ZU
2004, nr 9/A, poz. 96).
39
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 2007 r., sygn. SK 6/07 (OTK ZU
2007, nr 9/A, poz. 108).
40
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 stycznia 2009 r., sygn. K 45/07 (OTK ZU 2009,
nr 1/A, poz. 3).
36
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
Ŝe zaistnienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej w postaci orzekania
przez osobę nieuprawnioną ocenia się prospektywnie, a więc od wejścia
w Ŝycie wyroku Trybunału Konstytucyjnego41, a sam fakt obecności w składzie orzekającym sędziego delegowanego do wykonywania czynności administracyjnych nie musi automatycznie oznaczać zaistnienia przesłanki
z art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k.42. Wyroki Trybunału Konstytucyjnego oddziaływają
więc na system prawny tylko pro futuro, od daty ogłoszenia tego orzeczenia
w Dzienniku Ustaw43.
Niezwykle interesującym zagadnieniem jest problematyka hierarchii norm
konstytucyjnych. Ustawy zasadnicze państw europejskich znają przypadki
norm niezmienialnych lub takich, których zmiana obwarowana jest tak licznymi rygorami, Ŝe w praktyce nie istnieje moŜliwość ich rewizji44. Konstytucja
z dnia 2 kwietnia 1997 r., choć nie wprowadziła norm zbliŜonych treściowo
do tych obecnych w ustawach zasadniczych Francji czy Niemiec, wydaje się
stanowić podstawę do przyznawania pierwszeństwa niektórym normom konstytucyjnych w wypadku wystąpienia konieczności posłuŜenia się techniką
harmonizacji norm. Katalog praw niederogowalnych z art. 233 ust. 1 Konstytucji skłonił Trybunał do refleksji nad zróŜnicowaną intensywnością ochrony
konstytucyjnych praw podmiotowych45. Dla badania roli Konstytucji RP
w ochronie praw człowieka w postępowaniu karnym kluczowy jest fakt, Ŝe
charakter norm niederogowalnych nadany został prawom podmiotowym dekodowanym na podstawie takich przepisów, jak: art. 40 i art. 41 ust. 4 (humanitarne traktowanie), art. 42 (ponoszenie odpowiedzialności karnej) czy
art. 45 (dostęp do sądu).
Opisując ochronną funkcję konstrukcji polskiego porządku prawnego,
nadmienić naleŜy jednak, Ŝe hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa
nie oznacza konieczności usuwania z obrotu prawnego niekonstytucyjnych
norm prawnych ze skutkiem ex tunc. Postępowanie takie zagroziłoby stabilności wyroków sądowych, pewności obrotu, a co za tym idzie nie byłoby
moŜliwe do pogodzenia ze standardami demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP).
41
Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 10 grudnia 2009 r., sygn. I KZP 27/09 (OSNKW,
nr 2, poz. 12).
42
Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 23 marca 2011 r., sygn. I KZP 33/10, niepubl.
43
I. Z i e l i n k o, P. K r u s z y ń s k i, Trybunał Konstytucyjny swoje, sędziowie swoje, „Rzeczpospolita” z dnia 11 lutego 2010 r.
44
K. D z i a ł o c h a, Hierarchia norm konstytucyjnych i jej rola w rozstrzyganiu kolizji norm, (w:)
J. T r z c i n s k i (red.), Charakter i struktura norm konstytucji, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s.78–94.
45
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 września 2008 r., sygn. K 44/07 (OTK ZU 2008,
nr 7/A, poz. 126).
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
37
Ł. Jagiełłowicz
3. Miejsce umów międzynarodowych w polskim porządku
prawnym
Umowa międzynarodowa jest głównym źródłem prawa międzynarodowego. Definiowana jest jako wspólne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego tworzące prawo, a więc uprawnienia i obowiązki46. Nie istnieje
jeden uregulowany umownie katalog źródeł prawa międzynarodowego. Jako
przykład regulacji w tym zakresie powołuje się często art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Doktryna prawa międzynarodowego publicznego nie ma jednak wątpliwości, Ŝe postanowienia Statutu
MTS dotyczą przede wszystkim podstaw orzekania przez ten sądowy organ
międzynarodowy. Powszechnie przyjmuje się jednak, Ŝe do źródeł prawa
międzynarodowego naleŜą oprócz umowy międzynarodowej, ogólne zasady
prawa międzynarodowego, zwyczaj międzynarodowy oraz prawotwórcze
uchwały organizacji międzynarodowych. Do ogólnych zasad prawa międzynarodowego zaliczane są na ogół reguły, takie jak: nemo plus iuris in alium
transferre potest quam ipse habet (nikt nie moŜe komuś przekazać więcej
praw, niŜ sam posiada), nemo potest commodum capere de iniuria sua propria (nikt nie moŜe wyciągać korzyści z własnego bezprawia), nemo iudex in
causa sua (nikt nie moŜe być sędzią we własnej sprawie), lex specialis derogat legi generali (prawo szczególne uchyla prawo ogólne) czy teŜ audiatur
et altera pars (naleŜy wysłuchać równieŜ drugiej strony). Wspomniane zasady ugruntowane są w kulturach prawnych wielu uczestników społeczności
międzynarodowej. Nie moŜna nie zauwaŜyć jednak ich bardzo ogólnej treści.
Swoją strukturą odpowiadają one bardziej kanonom rozumowań prawniczych, aniŜeli kompletnym pod względem budowy normom prawnym47.
Wraz z intensyfikacją stosunków między państwami rozwijają się szczególnie normy o charakterze umownym, zarówno bilateralne, jak i multilateralne. Przez lata wątpliwości budziła prawnomiędzynarodowa podmiotowość
jednostek. Wraz z jurydyzacją standardów w dziedzinie ochrony praw człowieka mówić zaczęto o co najmniej ograniczonej podmiotowości ludzi jako
beneficjentów praw i wolności, do których przestrzegania zobowiązują się
państwa. Zobowiązania prawnomiędzynarodowe w dziedzinie praw człowieka wyposaŜone są w rozszerzoną skuteczność, wykraczająca poza tradycyjne związanie postanowieniami umowy wyłącznie państw – sygnatariuszy.
Wspomniane we wcześniejszym fragmencie pracy pozaumowne źródła prawa międzynarodowego z uwagi na sporną co do ich treści naturę, a takŜe
potrzeby zintensyfikowanego obrotu międzynarodowego, wypierane są
46
E. C a ł a - W a c i n k i e w i c z Podstawy systemu prawa międzynarodowego, Wydawnictwo
C. H. Beck, Warszawa 2007, s. 44.
47
L. A n t o n o w i c z, Podręcznik prawa międzynarodowego, PWN, wyd. 4 zmienione, Warszawa 1998, s. 31.
38
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
przez bardziej jednoznaczne normy traktatowe. Z tego teŜ powodu to właśnie miejsce umów międzynarodowych (a niekoniecznie całego systemu
prawa międzynarodowego) zasługuje na głębszą analizę w związku z funkcją ochronną względem praw jednostki w postępowaniu karnym.
Przepisy rozdziału III Konstytucji RP uzaleŜniają miejsce umowy międzynarodowej w hierarchii źródeł prawa od dwóch czynników. Po pierwsze od
faktu ratyfikowania umowy międzynarodowej, a po drugie od przedmiotu
umowy międzynarodowej, a co za tym idzie trybu ratyfikacji. Zgodnie z art.
87 Konstytucji źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe,
rozporządzenia oraz na obszarze działania organów, które je ustanowiły,
akty prawa miejscowego. Wykładnia językowa powyŜszego przepisu nie pozostawia wątpliwości co do faktu, Ŝe nieratyfikowane umowy międzynarodowe mogą naleŜeć do aktów prawa wewnętrznie obowiązującego, a co za
tym idzie wiązać wyłącznie jednostki organizacyjnie podległe organowi, który
wydał te akty. Przykładowo, nieratyfikowana umowa międzynarodowa o pomocy prawnej w sprawach karnych mogłaby mieć charakter wiąŜący względem pracownika Ministerstwa Sprawiedliwości, a więc urzędu obsługującego
centralny organ administracji rządowej, jakim jest Minister Sprawiedliwości.
Minister, działając na podstawie stosownego upowaŜnienia, mógłby bowiem
zawrzeć wspomnianą wyŜej umowę. śaden uczestnik postępowania karnego (oskarŜony, pokrzywdzony) nie mógłby jednak zostać zobowiązany do
jakiegokolwiek zachowania na podstawie normy zawartej w nieratyfikowanej
umowie międzynarodowej.
Zgodnie z art. 89 ust. 1 Konstytucji, ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody
wyraŜonej w ustawie, jeŜeli umowa dotyczy:
− pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
− wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
− członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
− znacznego obciąŜenia państwa pod względem finansowym,
− spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga
ustawy.
Ratio legis tego unormowania jest związana z logiką systemu demokratycznego. Parlament posiada pełną kontrolę nad zobowiązaniami międzynarodowymi dotyczącymi bezpośrednio racji stanu (członkostwo w sojuszach
politycznych i wojskowych) oraz zaangaŜowania znacznych środków pienięŜnych. Posłowie i Senatorowie jako reprezentanci Narodu decydują
o ograniczeniu w korzystaniu z konstytucyjnych praw i wolności, biorąc
udział w uchwalaniu ustawy zachowującej wymagania art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jeśli państwo ma podejmować zobowiązania międzynarodowe dotyczące podobnej materii, to wyłączność ustawy dla regulowania spraw zwią-
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
39
Ł. Jagiełłowicz
zanych ze statusem jednostki zostaje zachowana dzięki ustawowemu trybowi wyraŜania zgody na potwierdzenie ostatecznej woli związania się
umowa międzynarodową. Stosownie do normy art. 89 ust. 2 o zamiarze
przedłoŜenia Prezydentowi Rzeczypospolitej do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyraŜonej w ustawie, Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm. NaleŜy więc, wnioskując a contrario,
przyjąć, Ŝe umowy podlegające temu trybowi ratyfikacji nie mogą dotyczyć
materii określonej w art. 89 ust. 1 oraz w klauzuli europejskiej przewidzianej
w art. 90 Konstytucji.
Zapewnienie umowom międzynarodowym skuteczności w ochronie praw
jednostki zaleŜy od ich sytuowania w hierarchii źródeł prawa oraz mechanizmom zapewniającym moŜliwość ich bezpośredniego stosowania. Oba warunki spełnił polski ustrojodawca poprzez odpowiednie zredagowanie przepisów rozdziału III. Stosownie do jego treści, umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyraŜoną w ustawie ma pierwszeństwo przed
ustawą, jeŜeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Uwzględniając tendencje integracyjne, ustrojodawca świadom był konieczności zapewnienia
waloru skuteczności wiąŜącym uchwałom prawotwórczym organizacji międzynarodowych. Dlatego teŜ, w sytuacji ratyfikowania przez Rzeczpospolitą
Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią
stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.
Reguły kolizyjne zawarte w art. 91 ust. 2 oraz 3 z jednej strony obligują
organy stosujące prawo do próby przeprowadzenia wykładni normy rangi
ustawowej w zgodzie z postanowieniami umowy międzynarodowej (funkcja
adaptacyjna), z drugiej zaś odpowiadają na pytanie o to, która norma powinna znaleźć zastosowanie w wypadku nierozstrzygalnej niezgodności norm
znajdujących się na dwóch róŜnych szczeblach hierarchii źródeł prawa
(funkcja kolizyjna). W świetle powyŜszych rozwaŜań hierarchia polskich źródeł prawa przedstawia się następująco: Konstytucja, umowa międzynarodowa
ratyfikowana za uprzednią zgodą wyraŜoną w ustawie, ustawa, ratyfikowana
umowa międzynarodowa w trybie uproszczonym oraz rozporządzenie48.
Zgodnie z art. 91 ust. 1 ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej
ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba Ŝe jej stosowanie jest uzaleŜnione od wydania ustawy. PowyŜsze uregulowanie
uwzględnia wielość moŜliwości co do formułowania normy prawa międzynarodowego. Normy samowykonalną (self-executing) nie wymagają dla uzyskania charakteru prawnie wiąŜącego aktu transformacyjnego prawa krajo48
M. M a s t e r n a k - K u b i a k, Przestrzeganie prawa międzynarodowego w świetle Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, s. 219.
40
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
wego. Aby jednak określone postanowienia umowy międzynarodowej mogło
być uznane za normę samowykonalną, spełnione muszą zostać dwa warunki: warunek formalny – wymóg ratyfikacji umowy oraz ogłoszenia jej tekstu
w Dzienniku Ustaw oraz warunek materialny – wymaganie kompletności
normy umoŜliwiającej jej stosowanie bez obowiązku dodatkowej implementacji49. Obligatoryjnym dla moŜliwości bezpośredniego stosowania przez sąd
normy międzynarodowej warunkiem jest określenie w samej źródłowej umowie wszystkich elementów normatywnych, od których zaleŜy zastosowanie
określonego instrumentu prawnego50. Umowy międzynarodowe często zawierają normy róŜnego rodzaju: samowykonalne i takie, które zobowiązują
państwo do podjęcia działalności prawodawczej w celu transpozycji do krajowego porządku prawnego niesamodzielnych norm prawa międzynarodowego. Z sytuacją taką mamy do czynienia takŜe na gruncie prawa karnego51. W wypadku międzynarodowych unormowań dotyczących ochrony praw
człowieka w sferze prawa karnego mamy często do czynienia z normami
o kompletnej strukturze redakcyjnej, pozwalającej na przyjęcie ich za podstawę rozstrzygnięcia przed sądem powszechnym. Taki charakter ma chociaŜby art. 15 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych
z dnia 16 grudnia 1966 roku52, ustanawiający uniwersalny standard w zakresie zakazu pociągania do odpowiedzialności karnej za czyny penalizowane
z z mocą wsteczną. Pomimo jednoznacznej treści oraz samowykonalnego
charakteru wspomniana norma gwarancyjna prawa nie znalazła zastosowania w procesach karnych toczących się na podstawie retroaktywnych przepisów karnych w pierwszych dniach stanu wojennego. Sądy wydawały wyroki
skazujące, choć w świetle art. 4 ust. 2 Paktu zakaz retroakcji stanowi prawo
niederogowalne, niemoŜliwe do ograniczenia nawet w sytuacjach nadzwyczajnych53. Katalog praw nie podlegających derogacji, uregulowany w Pakcie, obrazuje wpływ prawodawstwa międzynarodowego na krajowy porządek
prawny. Ustrojodawca polski, określając prawa, które nie mogą podlegać
derogacji nawet w stanach nadzwyczajnych, niemal wiernie skopiował
w art. 233 ust. 1 Konstytucji rozwiązanie międzynarodowe.
Zdaniem Sądu NajwyŜszego, bezradność sędziów orzekających na podstawie przepisów karnych penalizujących czyny z mocą wsteczną polegała
49
Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 21 listopada 2003 r., sygn. I CK 323/02, (OSNC 2004, nr
6, poz. 103).
50
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 grudnia 2002 r., sygn. K 33/02 (OTK ZU 2002,
nr 7/A, poz. 97).
51
M. M a l e z i n i, A. S a k o w i c z, Opinia o zgodności polskiego prawa karnego z postanowieniami Konwencji ONZ przeciwko korupcji, www.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=1257,
s. 2–4.
52
Dz. U. Nr 38, poz. 167.
53
J. K o c h a n o w s k i, T. D e V i r i o n, Zagadnienie świadomości bezprawności a odpowiedzialność z dekretu o stanie wojennym, PiP 1983, nr 3, s. 99.
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
41
Ł. Jagiełłowicz
m.in. na braku moŜliwości zastosowania norm prawa międzynarodowego lub
chociaŜby uruchomienia procedury kontroli konstytucyjności wątpliwych rozwiązań prawnych54. Stanowisko to krytykowane było jako hołdujące skrajnie
pozytywistycznej, a wręcz nihilistycznej koncepcji prawa55. Doświadczenia
historyczne pokazują, Ŝe sędzia orzekający w sprawach karnych, pozbawiony prawnych mechanizmów umoŜliwiających krytyczne odniesienie się do
wprowadzanych do systemu prawa karnego norm rangi ustawowej, staje się
prostym przedłuŜeniem władzy politycznej arbitralnie traktującej uprawnienia
człowieka56. Rola ustawy zasadniczej w ochronie praw człowieka polega
jednak na tym, by status jednostki nie zaleŜał od sporów interpretacyjnych
co do moŜliwości skorzystania z instrumentów ochronnych. Adresaci norm
gwarancyjnych mają prawo oczekiwać, Ŝe władze publiczne przestrzegają
wiąŜącego je prawa międzynarodowego. Bez odpowiednich uregulowań krajowych standardy międzynarodowe pozostają więc ideą, a nie operatywnym
środkiem znajdującym się w dyspozycji uczestników postępowań karnych.
Pod rządami obecnej Konstytucji sąd karny zobowiązany byłby podjąć działania zmierzające do usunięcia z systemu prawnego retroaktywnej nory prawa karnego. Środkiem prawnym słuŜącym temu celowi jest przedstawienie
Trybunału Konstytucyjnemu pytania prawnego w sprawie zgodności przepisu karnego z normą hierarchicznie wyŜszą. Sąd jako wzorce kontroli powołać mógłby zarówno wiąŜące Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowe, jak i art. 42 Konstytucji RP. Tym samym ratyfikowanym umowom międzynarodowych umoŜliwiona jest w pełni realizacja funkcji ochronnej względem praw człowieka w postępowaniu karnym.
4. Podsumowanie
Konstytucja RP stanowi źródło ochrony praw człowieka w postępowaniu
karnym w kilku wymiarach. Po pierwsze, formułuje szereg praw podmiotowych zaliczanych powszechnie do zbioru norm nazywanego prawami człowieka. Do praw tych naleŜy zaliczyć zakaz tortur, okrutnego, nieludzkiego
lub poniŜającego traktowania i karania (art. 40), nietykalność i wolność osobistą (art. 41) zakaz retroakcji oraz nakaz określoności przepisów statuujących przestępstwa (art. 42 ust. 1), materialne i formalne prawo do obrony
54
Uchwała Składu 7 sędziów Sądu NajwyŜszego z dnia 20 grudnia 2007 r., sygn. I KZP 37/07
(OSNKW 2007, nr 12, poz. 86).
55
J. Z a j a d ł o, Pięć minut antyfilzofii antyprawa. Glosa do uchwały SN z dnia 20 grudnia 2007 r.,
s. 6–11, http://www.rpo.gov.pl/pliki/12033319500.pdf.
56
W. K u l e s z a, Opinia o tezie odpowiedzi Sądu NajwyŜszego udzielonej w uchwale z dnia
20 grudnia 2007 r., wpisanej do księgi zasad prawnych (sygn. I KZP 37/O7), dotyczącej
kwestii odpowiedzialności karnej sędziów stanu wojennego w Polsce, wprowadzonego dekretem z dnia 12 grudnia 1981 r., http://www.rpo.gov.pl/pliki/12033319810.pdf.
42
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
Konstytucyjny system źródeł prawa a status prawny jednostki…
(art. 42 ust. 2), domniemanie niewinności (art. 42 ust. 3), prawo do sądu
(art. 45), wolność i ochronę komunikowania się (art. 49), nienaruszalność
mieszkania (art. 50). Po drugie, Konstytucja, przewidując mechanizm kontroli konstytucyjności prawa, czyni proceduralne i materialnoprawne prawa podmiotowe wzorcem kontroli dla norm stanowionych przez ustawodawcę zwykłego. Niektóre orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sposób znaczący
wpłynęły zaś na polską procedurę karną57. Po trzecie, Konstytucja RP stała
się aktem prawnym operatywnym na płaszczyźnie stosowania prawa. Po
czwarte, Konstytucja RP zobowiązuje organy władzy publicznej do przestrzegania prawa międzynarodowego oraz określa miejsce umów międzynarodowych oraz uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych
w w krajowym porządku prawnym. Scharakteryzowana w powyŜszy sposób
Konstytucja RP prawidłowo wypełnia funkcję gwarancyjną względem praw
jednostki w postępowaniu karnym.
Constitutional system of sources of law vs. legal status of an individual in criminal proceedings
Abstract
The nature of the constitutional system of sources of law is essential to
guarantee protection of human rights in criminal proceedings. In performing
its protective function, the Constitution is dependent upon such factors as
a nature of constitutional regulations (whether enforceable or programme
ones), a possibility of exercising any vertical control over compatibility of
regulations, and a position of ratified international agreements in the hierarchy of the sources of law. The solutions adopted by the present Constitution
of the Republic of Poland have considerably increased the individual rights
protection levels in criminal proceedings.
57
W. G r z e s z c z y k, Wpływ orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego na procedurę karną,
Prokuratura i Prawo 2005, nr 11, s. 55.
Prokuratura
i Prawo 11, 2012
43