Centralny Okreg Przemyslowy

CENTRALNY OKRĘG PRZEMYSŁOWY – 80 LECIE
POWSTANIA
(COP) – okręg przemysłowy przemysłu ciężkiego o powierzchni 60.000 km² (44 powiaty) i
zamieszkany przez 6 mln ludzi, budowany w 1936–1939 w południowo-centralnych
dzielnicach Polski. Był jednym z największych przedsięwzięć ekonomicznych II
Rzeczypospolitej. Celem COP-u było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski,
rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia
wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. Zakłady COP zapewniły pracę na terenach
dotkniętych największym bezrobociem, a budowa infrastruktury towarzyszącej podniosła
poziom cywilizacyjny tych terenów. Na rozwój COP-u przeznaczono w latach 1937–1939
około 60% całości wydatków inwestycyjnych o łącznej
wartości 1925 mln zł.
Eugeniusz Kwiatkowski – Wicepremier i Minister Skarbu
Budowę COP zainicjował wicepremier do spraw ekonomicznych i jednocześnie minister
skarbu Eugeniusz Kwiatkowski, który rozpoczął działalność w trudnym okresie, gdy kryzys
dopiero się kończył, wzrastało bezrobocie w miastach, a na wsiach wciąż panowała bardzo
trudna sytuacja. Powoli wzrastała produkcja przemysłowa, której jednak poziom daleki był od
tego sprzed kryzysu, ze względu na niską siłę nabywczą wsi.
Kwiatkowski uznał, że najlepszym wyjściem będzie zwiększenie zatrudnienia w przemyśle,
gdyż nie było realnych szans na szybkie zmiany w strukturze agrarnej. Zgodnie z panującymi
poglądami ekonomicznymi zapoczątkowanymi przez amerykański New Deal starano się
skupić na rozwoju wytwórczości w tych gałęziach przemysłu, które nie przyczyniały się do
powstawania dóbr konsumpcyjnych. Dlatego położono nacisk na rozbudowę infrastruktury.
W tym celu minister skarbu wraz z Pawłem Kosieradzkim i Władysławem Kosieradzkim
opracował czteroletni plan inwestycyjny, obejmujący okres 1 lipca 1936 – 30 czerwca 1940.
W pierwszej wersji inwestycje miały być prowadzone w całym kraju, ale ze względu na
ograniczone środki i nikłe korzyści z rozproszonych inwestycji zdecydowano się na
modyfikację planu. Kwiatkowski zaproponował koncentracje zabiegów w tzw. trójkącie
bezpieczeństwa na południu Polski. Swoje zdanie wyraził w przemówieniu sejmowym 5
lutego 1937 roku, podczas którego wystąpił też z wnioskiem o powiększenie przeznaczonego
na ten cel kapitału do 2400 mln zł, na co uzyskał zgodę. Tak ostatecznie narodziła się idea
COP-u.
Inwestycje w tzw. COP były kontynuacją planów władz wojskowych realizowanych w
rejonie bezpieczeństwa od roku 1922. Władysław Kosieradzki, prawdopodobnie z inspiracji
E. Kwiatkowskiego, słał memoriały do Ministerstwa Spraw Wojskowych, które opublikował
w 1937 r. w postaci broszury pt. „Centralny Okręg Przemysłowy”. II wiceminister spraw
wojskowych gen. Aleksander Litwinowicz w planach inwestycji zbrojeniowych nie brał pod
uwagę pomysłów Kosieradzkiego, a wszelkie decyzje w tym zakresie podejmowały władze
wojskowe, starając się ignorować stanowisko Kwiatkowskiego jako ministra skarbu i
próbując sprowadzić go do roli dostarczyciela środków finansowych na rozbudowę przemysłu
w rejonie bezpieczeństwa. Memoriały Kosieradzkiego były więc próbą wysondowania
planów MSWojsk. i Sztabu Generalnego w sprawach zamiarów inwestycyjnych wojska, o
których Kwiatkowski był powierzchownie informowany. Dla uzyskania efektów
propagandowych Kwiatkowski wynajął publicystę Melchiora Wańkowicza, który wywiązał
się z powierzonego zadania, przyczyniając się do stworzenia mitu COP, Kwiatkowskiego i –
na dalszym planie – Kosieradzkiego, jako twórców COP.
Nazwa Centralny Okręg Przemysłowy zrodziła się w Biurze Planowania przy Gabinecie
Ministra Skarbu. Zaproponowany obszar COP w całości obejmował rejon bezpieczeństwa,
którego granice określało rozporządzenie o ulgach inwestycyjnych z 22 marca 1928 r. (Dz.U.
nr 36 poz. 329). Władze wojskowe zaakceptowały propozycję dotyczącą użycia w ustawie o
ulgach inwestycyjnych z kwietnia 1938 r. nazwy Centralny Okręg Przemysłowy (Dz.U. nr 26
poz. 224).
W celu przyciągnięcia kapitału prywatnego do lokowanych w COP przedsiębiorstw,
przedsiębiorstwa te otrzymały zwolnienie z podatku obrotowego i samorządowego na okres
10 lat. Ponieważ preferencje te nie przyniosły oczekiwanych skutków, w kwietniu 1938 roku
wprowadzono system potrąceń z podatku kwot zainwestowanych w COP. Tą samą ustawą
rozszerzono także listę gałęzi przemysłu objętych preferencjami oraz doprecyzowano obszar
COP do 44 powiatów.
Zamiar skoncentrowania w tym rejonie przemysłu zbrojeniowego narodził się w latach 1921–
1922 ze względu na doświadczenia kręgów wojskowych z lat 1914–1920. Wtedy też pojawiła
się nazwa „trójkąt bezpieczeństwa” na określenie terenu będącego poza zasięgiem lotnictwa
niemieckiego i radzieckiego. W czasie realizacji projektu ta nazwa straciła na aktualności ze
względu na znaczny wzrost zasięgu samolotów. Ponadto rejon ten charakteryzował się
znacznym przeludnieniem agrarnym i bezrobociem, dlatego też inwestycja ta była szansą na
rozwój tych terenów. Początkowo COP miał być zlokalizowany tylko w widłach Sanu i
Wisły, a więc na terenach najbardziej oddalonych od granicy z Niemcami i ze Związkiem
Radzieckim, a od południa osłoniętych łańcuchem Karpat. Potem jednak strefa COP została
powiększona o przyległe tereny ówczesnych województw: kieleckiego, lubelskiego,
lwowskiego i krakowskiego.
Centralny Okręg Przemysłowy obejmował swoim zasięgiem obszary obecnego województwa
świętokrzyskiego, podkarpackiego, lubelskiego, małopolskiego oraz częściowo
mazowieckiego (Radom). Zgodnie z potrzebami obronności kraju plany zakładały budowę
nowych bądź modernizację już istniejących zakładów przemysłu zbrojeniowego. Inwestycjom
COP towarzyszyła rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej i energetycznej.
COP obejmował ponad 15% terytorium kraju zamieszkane przez 18% ludności. Łącznie
obszar ten liczył ok. 60 tys. km² i blisko 6 mln ludności (93 osoby na km²), z której ponad
80% stanowili mieszkańcy ubogich, przeludnionych wsi. W tym rejonie szczególnie
widoczne było rozdrobnienie gospodarstw rolnych i wynikające z niego przeludnienie
agrarne, a nadmiar siły roboczej (ukryte bezrobocie) szacowano tam na 400–700 tys. osób.
Według szacunków rządowych największe zakłady miały zatrudnić 55.000 ludzi, średnie i
drobne 36.000, rzemiosło 6.000, handel 10.000. COP obejmował swoim zasięgiem obszary
województw: wschodnią część kieleckiego, wschodnią krakowskiego, zachodnią lubelskiego i
zachodnią lwowskiego. Były to w większości nieużytki rolne, nieurodzajne i przeludnione
gospodarstwa karłowate i małorolne niezapewniające utrzymania rolnikom (poza
Lubelszczyzną). Ludność wiejska stanowiła tam blisko 83% populacji, a jedynie w powiatach
kieleckim, koneckim i opatowskim zatrudnienie w przemyśle i rzemiośle przekraczało 20%.
Podzielony był na trzy rejony o zróżnicowanej specyfice:
• A (kielecki) – surowcowy (14.000 km²),
• B (lubelski) – aprowizacyjny (15.000 km²),
• C (sandomierski) – właściwy rejon przemysłowy i baza energetyczna (ropa naftowa,
gaz ziemny, elektrownie wodne) (30.000 km²).
Położenie COP na mapie II Rzeczpospolitej
Najważniejsza część okręgu położona była w widłach Wisły i Sanu z centrum w
Sandomierzu. Rejon ten położony na granicy Polski A i B utożsamiany był właściwie z całym
okręgiem ze względu na znaczną liczbę zakładów przemysłowych. W 1939 roku planowano
stworzenie tzw. „województwa COP” – województwa sandomierskiego, w którego granicach
miały się znaleźć m.in. Kielce, Rzeszów i Radom.
Prace podjęto z dużym zaangażowaniem rozpoczynając budowę wielu obiektów
jednocześnie. Inwestycjom COP towarzyszyła rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej i
energetycznej. Energii dostarczać miały elektrownie wodne i cieplne bazujące na dostępnych
tu surowcach. W ramach 30-letniego programu powstać miało ponad trzydzieści
różnorodnych obiektów - elektrowni i zbiorników retencyjnych. Do 1939 roku w stadium
zaawansowanym były hydroelektrownie w Porąbce, Rożnowie na Dunajcu i Czchowie,
kończono prace w Czorsztynie, Solinie i Myczkowcach. Inwestycje w Rożnowie dokończyli
Niemcy, a wiele innych ukończono wiele lat po wojnie.
• Do 1938 roku wybudowano około 300 km gazociągu Gorlice-Jasło-KrosnoOstrowiec, ale nie udało się doprowadzić go do Warszawy.
• Pod Rozwadowem powstały huta, zakłady zbrojeniowe – Zakłady Południowe – po
wojnie znane jako KM Huta Stalowa Wola i nowe miasto, któremu nadano nazwę
Stalowa Wola. W 1939 rozpoczęto tam produkcję m.in. haubic 100 mm, początkowo
składanych z części wyprodukowanych w Starachowicach. 7 kwietnia 1939 zostało
ostrzelane pierwsze działo na strzelnicy zakładowej. 14 czerwca 1939 w Stalowej
Woli, w obecności prezydenta Mościckiego i wicepremiera Kwiatkowskiego odbyło
się poświęcenie Zakładów Południowych;
• W Dębicy zbudowano fabrykę kauczuku syntetycznego oraz fabrykę opon (Fabryka
Gum Jezdnych „Stomil”) na licencji szwajcarskiej, farb;
• W Mielcu – Państwowe Zakłady Lotnicze;
• W Rzeszowie – fabrykę obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego (filia poznańskich
Zakładów Cegielskiego – Zelmer) oraz fabrykę silników lotniczych Państwowych
Zakładów Lotniczych (obecna WSK PZL Rzeszów);
• W Niedomicach pod Tarnowem – fabrykę celulozy do produkcji prochu;
• W Dębie – Wytwórnię Amunicji Nr 3 (dzisiejszy Dezamet w Nowej Dębie);
• W Nowej Sarzynie w 1937 r. rozpoczęto budowę Zakładów Chemicznych. Miały one
produkować nitrozwiązki – zwłaszcza materiały wybuchowe. Rozruch mechaniczny
nastąpił w 1939 r., ale nie zdążono uruchomić produkcji chemicznej przed
rozpoczęciem II wojny światowej. Po wojnie produkcję wznowiono w 1954 r.
Rozbudowano istniejące już zakłady zbrojeniowe i wytwórnie amunicji;
• W Lublinie Tatarach przygotowano budowę fabryki samochodów ciężarowych na
licencji Chevroleta i zmodernizowano istniejącą fabrykę samolotów;
• W Starachowicach rozbudowano fabrykę broni;
• W Pionkach zmodernizowano Państwową Wytwórnię Prochu Pionki (powojenne
zakłady i wytwórnia fonograficzna Pronit);
• W Radomiu rozbudowano Państwową Fabrykę Broni;
• W Tarnobrzegu (Mokrzyszowie) rozpoczęto budowę Zakładów Metalurgicznych.
Ośrodki przemysłowe
Województwo:
•
kieleckie:
Bliżyn, Chęciny, Ćmielów, Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Pionki, Radom, Sandomierz,
Skarżysko-Kamienna, Starachowice
•
lubelskie:
Jawidz, Krasnystaw, Kraśnik, Lublin, Rejowiec Fabryczny
•
lwowskie:
Jarosław, Krosno, Nisko, Nowa Dęba (Dęba), Nowa Sarzyna (Ruda Łańcucka, Sarzyna),
Przemyśl, Rzeszów, Sanok, Stalowa Wola, Tarnobrzeg (Mokrzyszów)
•
krakowskie:
Czchów, Dębica, Gorlice, Jasło, Krajowice, Mielec, Nowy Sącz, Pustków, Rożnów, Tarnów,
(Mościce)
W ramach inwestycji w COP-ie w latach 1937-39 powstały m.in. Zakłady Południowe wraz z
miastem Stalowa Wola , Fabryka Obrabiarek (jako filia Zakładów Cegielskiego z Poznania)
oraz Wytwórnia Silników Nr 2 Państwowych Zakładów Lotniczych w Rzeszowie, Fabryka
Gum Jezdnych w Dębicy, fabryki gumy, obrabiarek (produkująca m.in. broń) w Sanoku,
Radomiu i Starachowicach, wytwórnie amunicji w Kraśniku, Jawidzu pod Lubartowem,
Nowej Dębie (ówczesnej Dębie – Zakład Amunicji nr 3), Państwowe Zakłady Lotnicze w
Mielcu. Rozpoczęto także budowę wielu elektrowni m.in. w Czorsztynie i Rożnowie na
Dunajcu, w Porąbce na Sole, w Solinie, Myczkowcach i Łukawcu na Sanie. COP był dalej
rozwijany w okresie PRL.
Najważniejszymi inwestycjami były hydroelektrownie w Porąbce na Sole i w Rożnowie na
Dunajcu. Na terenie Puszczy Sandomierskiej powstały huta, zakłady zbrojeniowe i miasto,
którym nadano nazwę Stalowa Wola. Produkowano tam m.in. haubice 100 mm. W Dębicy
zbudowano fabrykę kauczuku syntetycznego, opon, farb; w Mielcu – Państwowe Zakłady
Lotnicze; w Rzeszowie fabrykę obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego (fila poznańskich
Zakładów Cegielskiego – Zelmer) oraz fabrykę silników lotniczych Państwowych Zakładów
Lotniczych (obecna WSK PZL Rzeszów); w Niedomicach pod Tarnowem – fabrykę celulozy
do produkcji prochu. Rozbudowano istniejące już zakłady zbrojeniowe i wytwórnie amunicji.
Wydatki na budowę COP pochłonęły ze środków państwowych i z Funduszu Obrony
Narodowej sumę 2,4 mld zł. Na rozwój COP-u przeznaczano w latach 1937–1939 około 60%
całości wydatków inwestycyjnych. Powstały inwestycje:
•
•
•
•
•
•
Elektrownia Stalowa Wola
Elektrownia Rożnów
Elektrownia Porąbka-Żar
Huta Stalowa Wola
Elektrownia Czchów
Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL – Rzeszów”
Zakłady zbrojeniowe COP w niewielkim stopniu przyczyniły się do lepszego wyposażenia
armii we wrześniu 1939, ponieważ pełne uruchomienie produkcji nowo wybudowanych
zakładów miało nastąpić w roku 1941. Armia polska nie otrzymała prawie nic poza produkcją
zakładów rozbudowywanych w Zagłębiu Staropolskim. Był to jednak najambitniejszy plan
Polski międzywojennej i planu czteroletniego.
Budżet państwa nie był imponujący, a budowa COP-u pochłonęła większość środków na
inwestycje, przez co w zasadzie nie rozbudowywano innych rejonów kraju. Kwiatkowskiemu
zarzucano tworzenie swoistej „oazy szczęśliwości” i zaniedbywanie pozostałych terenów.
COP zapewnił zatrudnienie dla 100 tys. osób, podczas gdy konieczne było około 400 tys.
miejsc pracy. Równocześnie budowano osiedla miejskie dla pracowników z całą
infrastrukturą.
WYKORZYSTANO: WIKIPEDIA