Wzorzec artykułu do PiM WZ UG

Cyryl Kotyla*
Rozwój rachunkowości zabezpieczeń według
Międzynarodowych Standardów Rachunkowości
Wstęp
Dynamiczny rozwój międzynarodowych rynków finansowych zaowocował korzystaniem przez przedsiębiorstwa z wielu rodzajów instrumentów finansowych1, zarówno pierwotnych, jak i pochodnych. Postępująca globalizacja
gospodarki światowej – w tym międzynarodowych rynków finansowych – bardziej aniżeli kiedykolwiek dotąd wywołuje konieczność dostosowywania do
niej podstawowego narzędzia komunikowania się ludzi w biznesie, jakim jest
rachunkowość [Surdykowska, 1999, s.42]. Inwestorzy są zainteresowani minimalizacją ponoszonego ryzyka, a głównym i często jedynym dostępnym sposobem jest odczytywanie informacji zawartych w sporządzanych przez jednostki
gospodarcze sprawozdaniach finansowych. Użytkownicy sprawozdań oczekują,
iż będą one rzetelnie i wiernie odzwierciedlać sytuację majątkową i finansową
oraz wynik finansowy jednostki. W ślad za tymi oczekiwaniami powinna podążać rachunkowość instrumentów finansowych, kompleksowo regulująca zagadnienia ich wyceny, prezentacji i zakres ujawnień. Wszystkie przewodnie organizacje prowadzą dalsze prace nad standardami związanymi z instrumentami
finansowymi. International Accounting Standards Committee (dalej IASC) we
współpracy z krajowymi organizacjami ustanawiającymi standardy z całego
świata stworzyła tzw. Joint Working Group of Standard Setters (dalej JWG)2,
która zajmuje się udoskonalaniem standardów dotyczących instrumentów finansowych3 i ich ujednolicaniem w skali ogólnoświatowej4. Celem niniejszego
artykułu jest przedstawienie możliwych zmian w zakresie rachunkowości zabezpieczeń.
*
Dr, Katedra Rachunkowości Wydziału Zarządzania UG.
Instrument finansowy w polskim prawie bilansowym został zdefiniowany poprzez art. 3 ust. 1
pkt 23 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości jako kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu
kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub
więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie
praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter warunkowy lub bezwarunkowy.
2
Podłoże powołania i podstawowe zadania JWG – zob. [IASC, 1999, s. 1104–1108].
3
Dotychczasowe standardy MSR 32 i 39 są przejściowymi, do czasu uchwalenia jednego standardu dotyczącego instrumentów finansowych. Projekt takiego standardu ukazał się już, w formie
materiału dyskusyjnego, w marcu 1997 r., aczkolwiek rozwiązanie wszystkich problemów związanych z przedstawionymi propozycjami, z których najważniejsze to: propozycja wyceny wszystkich aktywów i zobowiązań finansowych według wartości godziwej, uwzględnianie w wyniku
okresu wszystkich niezrealizowanych zysków, wymaga czasu.
4
Więcej na temat harmonizacji rachunkowości zob. [Jaruga, 1999, s. 75–82].
1
90
Cyryl Kotyla
1. Pojęcie rachunkowości zabezpieczeń
Zabezpieczeniem dla celów rachunkowości zabezpieczeń określa się wyznaczenie jednego lub kilku instrumentów zabezpieczających, tak aby ich zmiana wartości godziwej w całości lub w części kompensowała zmianę wartości
godziwej zabezpieczanej pozycji albo przyszłe przepływy środków pieniężnych
z jej tytułu. Wartość godziwa instrumentu finansowego zdefiniowana została w
paragrafie 9 MSR5 32, jako kwota za jaką na warunkach rynkowych składnik
aktywów mógłby zostać wymieniony a zobowiązanie zaspokojone, pomiędzy
zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi stronami transakcji. Pozycją zabezpieczaną nazywany zaś został składnik aktywów, zobowiązanie lub planowana przyszła transakcja6, która:
1) naraża jednostkę gospodarczą na ryzyko zmian wartości godziwej lub
zmian przyszłych przepływów pieniężnych,
2) dla celów rachunkowości zabezpieczeń została wyznaczona jako pozycja
zabezpieczana.
Instrumentem zabezpieczający jest to wyznaczony instrument pochodny lub (w
ograniczonych przypadkach) inny składnik aktywów finansowych albo zobowiązanie finansowe, którego wartość godziwa lub wynikające zeń przepływy
środków pieniężnych służą skompensowaniu zmiany wartości godziwej lub
przepływów środków pieniężnych zabezpieczanej pozycji.
Dotychczasowe podejście rachunkowości zabezpieczeń – co do zasady
ogólnej – polega na tym, aby przeciwstawianie zmiany wartości rynkowych
pozycji zabezpieczającej i instrumentu zabezpieczającego było uwzględniane w
wynikach tego samego okresu.
2. Możliwe zmiany w ujęciu rachunkowym zabezpieczeń
Dalszy kierunek rozwoju rachunkowości zabezpieczeń jest ściśle uzależniony od akceptacji przez profesjonalne środowiska rachunkowości propozycji
regulacji dotyczących instrumentów finansowych przedstawionych przez Financial Accounting Standards Board (dalej FASB) i JWG. Po uwzględnieniu
komentarzy i zakończeniu dyskusji można oczekiwać wydania nowych narodowych i ponadnarodowych standardów, które wprowadzą prawdopodobnie
daleko idące zmiany dotyczące uznawania i wyceny instrumentów finansowych
[Lisiecka-Zając i in., 2002, s.338]. Fakt, iż polskie prawo bilansowe w dziedzinie zabezpieczeń wzorowane jest na MSR 32 i 39 powoduje, że zmiany standardów międzynarodowych skutkować mogą kolejną nowelizację ustawy o
rachunkowości i zmiany rozporządzenia Ministra Finansów w zakresie rachunkowości zabezpieczeń.
Nowe propozycje standardów wprowadzają dwie fundamentalne zmiany
dotyczące szeroko rozumianych instrumentów finansowych, a przez to są powiązane z rachunkowością zabezpieczeń:
5
Międzynarodowe Standardy Rachunkowości.
Nieujęte uprawdopodobnione przyszłe zobowiązanie lub wysoce prawdopodobna przewidywana
przyszła transakcja, co do której nie powzięto jeszcze zobowiązania [paragraf 127 MSR 39].
6
Rozwój rachunkowości zabezpieczeń według ...
91
1) obowiązek wyceny wszystkich aktywów i zobowiązań finansowych według
wartości godziwej,
2) obowiązek prezentacji skutków aktualizacji wyceny do wartości godziwej
w okresie, w którym wycena taka została dokonana [JWG, 2000, paragraf 136
oraz FASB, 1999, paragraf 85].
Według JWG i FASB kilka istotnych powodów przemawia za tym, aby
skutki wyceny do wartości godziwej były uwzględniane w okresie ich powstania. Pierwszy powód jest związany z koncepcją kapitału7, która została przyjęta
przez większość przedsiębiorstw przy przygotowywaniu sprawozdań finansowych. Zgodnie z finansową koncepcją kapitału – kapitał, tj. zainwestowane
pieniądze lub siła nabywcza zainwestowanego kapitału, jest synonimem aktywów netto lub kapitału własnego przedsiębiorstwa. Koncepcja zachowania kapitału dotyczy metod definiowania kapitału, który ma zostać zachowany, przy
czym istnieje ścisły związek pomiędzy koncepcją kapitału a koncepcją zysku.
Zysk jest osiągany wówczas, jeżeli finansowa lub pieniężna wartość aktywów
netto na koniec roku obrachunkowego jest wyższa niż analogiczna wartość aktywów na początku okresu, po wyłączeniu wkładów od właścicieli i środków
pomiędzy nimi rozdzielonych w ciągu całego okresu obrachunkowego. Tak
więc każda kwota zwiększenia aktywów netto, przewyższająca tę, która jest
wymagana dla zachowania kapitału z początku okresu obrachunkowego, z
punktu widzenia omawianej koncepcji stanowi zysk8.
Z perspektywy rynku finansowego wzrost wartości godziwej aktywów
finansowych spełnia wymogi uznania za zysk, przez co może zostać także podzielony pomiędzy udziałowców, przy jednoczesnym zachowaniu siły nabywczej zainwestowanego kapitału rozumianego w tym przypadku jako obecna
wartość oczekiwań rynkowych co do przyszłych przepływów pieniężnych generowanych przez aktywa finansowe [JWG, 2000, paragraf 6.4].
Przykład – Ujęcie zysku z aktualizacji wyceny do wartości godziwej
Przedsiębiorstwo XYZ dokonało zakupu obligacji trzyletnich o wartości
nominalnej 10.000 zł za kwotę 7.938 zł, która reprezentuje wartość emisyjną przy stopie bieżącej oprocentowania obligacji 8% w skali roku. Po
upływie pierwszego roku, przy tej stopie oprocentowania, wartość bieżąca obligacji wynosić będzie 8.573 zł i odpowiednio 9.259 zł na koniec
drugiego roku i 10.000 zł na dzień wykupu obligacji przy założeniu, iż
przyszłe stopy zwrotu wynosić będą 8%. Zakładając, iż na koniec pierwszego roku stopa bieżąca oprocentowania dla tego typu obligacji uległa
zmianie i wzrosła do 10%, jeżeli przedsiębiorstwo wykaże na koniec
pierwszego roku zysk w wysokości 635 zł (8.573–7.938), nie zostanie za7
Koncepcja kapitału i utrzymania kapitału stanowią część „Ramowej koncepcji przygotowania i
prezentacji sprawozdań finansowych” – dokumentu stworzonego przez IASC.
8
W tym rozumieniu zysk jest określany jako kwota pozostająca po potrąceniu kosztów z przychodów, przy czym jeżeli koszty przewyższają przychody, mamy do czynienia ze stratą [IASC,
2001, „Założenia koncepcyjne ...”, paragraf 104–105].
92
Cyryl Kotyla
chowana aktualna siła nabywcza zainwestowanego kapitału. Ujęcie zysku
w wysokości 635 zł spowoduje, iż inwestycja będzie przynosić w zysk w
wysokości 8%, podczas gdy na rynku finansowym zysk ten wynosi 10%
w skali roku. W celu poprawnej prezentacji siły nabywczej zainwestowanego kapitału jednostka powinna dokonać aktualizacji wyceny obligacji
do jej wartości godziwej, rozumianej w tym przypadku jako aktualna
wartość oczekiwanych przepływów pieniężnych związanych z obligacją,
która wynosi 8.264 zł. Poprawna prezentacja wyniku powinna uwzględniać zysk na obligacji w wysokości 635 zł oraz stratę w wysokości 309 zł
(8.573–8.262) odzwierciedlającą zmiany stóp oprocentowania tego typu
obligacji na koniec roku.
Drugim powodem zmiany podejścia do prezentacji skutków aktualizacji
wyceny do wartości godziwej jest konieczność odzwierciedlenia w sprawozdaniu finansowym skutków zmian warunków ekonomicznych na rynku już w
momencie, kiedy zmiany takie mają miejsce, a nie odkładanie ich w czasie do
momentu, kiedy zmiany te wpływają na realizowane transakcje. Taki sposób
pozwala na przeprowadzenie szeregu analiz przyczyn ekonomicznych (np.
zmiany stóp oprocentowania) i ich bezpośredniego wpływu na wynik danego
okresu, przez co zapewni „poprawę sprawozdawczości finansowej” [FASB,
1999, paragraf 85].
Ujmowanie zysków i strat z aktualizacji wyceny instrumentów finansowych w momencie, kiedy się pojawiają, pozwoli także na dokonanie odpowiedniej oceny zarządu jednostki, w kontekście podejmowanych decyzji związanych
z instrumentami finansowymi. Prezentacja odłożona w czasie często powoduje,
iż kolejny zarząd ponosi negatywne konsekwencje decyzji podjętych przez poprzedni zarząd.
Podstawowym zadaniem sprawozdawczości finansowej jest umożliwienie
użytkownikom dokonania szacunków i prognoz na podstawie aktualnych sprawozdań finansowych co do możliwości generowania przyszłych zysków i przepływów środków pieniężnych. Wartość godziwa także została uznana za przydatną w procesie prognozowania, lecz powstał problem, gdzie powinna zostać
umieszczona, aby zapewnić najwięcej korzyści użytkownikom sprawozdań finansowych. Przeciwnicy prezentacji skutków wyceny w rachunku zysków i
strat danego okresu uważają, iż powstające zyski i straty na aktualizacji wyceny
są bardzo często rezultatem nieoczekiwanych i przejściowych zmian na rynku,
co powoduje ich małą wartość dla celów prognozowania i zniekształca ostateczny obraz wyniku finansowego. Według tej grupy dużo wyższą wartość dla
użytkowników miałoby umieszczanie skutków aktualizacji w bilansie. JWG nie
zaakceptowało tego stanowiska, gdyż sam wynik na aktualizacji wyceny instrumentów finansowych nie może stanowić podstawy do prognozowania przyszłości. W przypadku instrumentów finansowych nie ma możliwości prognozowania przyszłych wyników na podstawie zysków i strat, które miały miejsce
Rozwój rachunkowości zabezpieczeń według ...
93
w przeszłości, a prezentacja bezpośrednio w rachunku zysków i strat okresu, w
którym zdarzenie zaszło, ma inne zalety.
Nowe propozycje standardów instrumentów finansowych eliminują konieczność i możliwość specjalnych zasad rozliczeń dla powiązań zabezpieczających [JWG, 2000, paragraf 153 oraz FASB, 1999, paragraf 88]. Twórcy standardów uważają, iż te same zasady powinny dotyczyć wszystkich instrumentów
finansowych, a cel posiadania danego instrumentu nie powinien mieć wpływu
na sposób ujęcia i zasady rozliczeń.
Wprowadzenie specjalnych zasad związane było z koniecznością korekty
niekonsekwencji w rachunkowości:
1) w przypadku ryzyka związanego z istniejącymi aktywami lub zobowiązaniami finansowymi – ujmowania i wyceny w różnych okresach skutków
zmiany wartości zabezpieczanej pozycji i instrumentu zabezpieczającego9,
2) w przypadku planowanych transakcji – odłożenie w czasie zysków lub strat
na instrumencie zabezpieczającym do momentu, kiedy planowana transakcja wpływa na wynik finansowy.
W przypadku gdy skutki wyceny do wartości godziwej wszystkich instrumentów finansowych ujmowane będą w okresie, kiedy wycena taka miała miejsce,
pierwsza sytuacja nigdy nie wystąpi, stąd też nie ma podstaw do wprowadzania
specjalnych zasad rozliczeń powiązań zabezpieczających wartości godziwej.
Dotychczasowe podejście do zabezpieczenia oczekiwanych przepływów
środków pieniężnych uległo zmianie także z następujących powodów [JWG,
2000, paragraf 7.11]:
1) zmiana wartości godziwej instrumentu finansowego i związane z tym odkładane w czasie straty i zyski nie spełniają wymagań rachunkowości wobec traktowania ich jako aktywów i zobowiązań, co powoduje, iż powinny
stanowić wynik danego okresu,
2) odkładanie w czasie zmian wartości instrumentu zabezpieczającego powoduje sytuację, iż zabezpieczana transakcja nie jest ujmowana w księgach
według jej wartości godziwej; korygowanie wartości godziwej podstawowej transakcji poprzez jej korektę o dotychczasowe wyniki na zabezpieczającym transakcję instrumencie powoduje, iż w księgach pojawia się wartość
godziwa transakcji z dnia, kiedy jednostka weszła w posiadanie instrumentu
zabezpieczającego, a nie z dnia, kiedy transakcji dokonano,
3) intencja zarządu jednostki jest niewystarczającym czynnikiem dla tworzenia
przyszłych praw lub zobowiązań. Jednostka może wejść w posiadanie instrumentu finansowego dla celów zabezpieczenia przyszłej transakcji, jednakże sam zamiar zrealizowania przyszłej transakcji nie jest wystarczający
dla ustalenia stałej ceny lub powstania zobowiązania przeprowadzenia tej
transakcji i ujęcia oczekiwanych zmian wartości jako wyników w przyszłości.
9
Mowa o sytuacji, w której zmiana wartości godziwej pozycji zabezpieczanej byłaby ujmowana
w kapitale własnym do momentu realizacji transakcji, a zmiana wartości instrumentu zabezpieczającego – bezpośrednio w wyniku danego okresu.
94
Cyryl Kotyla
Zakończenie
Likwidacja specjalnych zasad rozliczeń powiązań zabezpieczających spowodować może rozwiązanie kilku problemów praktycznych, m.in.:
1) dowolności w uznaniu zarządu jednostki, które zabezpieczenia będą podlegać specjalnym zasadom rozliczeń, a które, pomimo pełnienia tych samych
funkcji, nie będą takim zasadom podlegać,
2) kłopotów z ustalaniem bieżącej i oczekiwanej skuteczności zabezpieczenia,
3) problemów z rozpoznaniem, co stanowi zabezpieczenie, a co jest spekulacją, gdyż to, co jest spostrzegane przez jedną jednostkę jako zabezpieczenie,
przez drugą jednostkę może być traktowane jako spekulacja10.
Zmiany w ponadnarodowych standardach rachunkowości zabezpieczeń
(MSR 32 i 39) spowodują kolejne zmiany w polskim prawie bilansowym, które
jest wzorowane na tych standardach.
Literatura
1. FASB (1999), Preliminary view on major issues related to reporting financial instruments and certain related assets and liabilities at fair value, No204B
2. IASC (1999), Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 1999, SKwP,
Warszawa
3. IASC (2001), Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 2001, SKwP,
Warszawa
4. Jaruga A. (1999), Perspektywy rozwoju rachunkowości międzynarodowej,
materiały z konferencji „Perspektywy rozwoju rachunkowości, auditingu i
analizy finansowej”, Sopot.
5. JWG (2000), Special report – Recommendations on accounting for financial
instruments and similar items, No-215A
6. Lisiecka-Zając B, Walińska E., Hrynuk J. (2002), Komentarz do znowelizowanej ustawy o rachunkowości, FRRwP, Warszawa
7. Surdykowska S. (1999), Rachunkowość Międzynarodowa, Zakamycze,
Kraków
Streszczenie
Aktualnie obowiązujące standardy rachunkowości zabezpieczeń (MSR 32 i 39)
pomimo tego, że stosunkowo niedawno obowiązujące są już przedmiotem rozważań, co
do ich możliwości ich zmiany. Rozważane zmiany w zakresie szeroko rozumianej rachunkowości instrumentów finansowych skutkować mogą w ogóle likwidacją specjal-
10
Przykładowo jeden podmiot może zabezpieczyć poprzez derywaty planowaną przyszłą transakcję zakupu lub sprzedaży danego towaru, podczas gdy inny podmiot, mający zobowiązanie do
zakupu tego samego towaru po określonej, stałej cenie obawiając się obniżki ceny w przyszłości,
także może zastosować taki sam instrument. W tej sytuacji obydwa podmioty, mające zupełnie
przeciwne cele, mogą chcieć stosować specjalne zasady rozliczeń powiązań zabezpieczających.
Rozwój rachunkowości zabezpieczeń według ...
95
nych zasad rachunkowości zabezpieczeń. W opracowaniu przedstawiono argumentację
rozważanych zmian i ich wpływ na rachunkowość zabezpieczeń.
Development of hedge accounting (Summary)
Hedge accounting rules (accounting treatment for hedge activities) even though
there are quite new it’s very possible will be changed. Both leading accounting organisations i.e. International Accounting Standards Committe and Financial Accounting
Standards Board are considering to improve current accounting treatment for financial
instruments. It’s very possible, that when new proposals become accounting standards
in force, there will be not special hedge accounting at all. Change in international standards influences polish accounting treatment for financial instruments as it’s based on
International Accounting Standards No 32 and 39.