Dobór wózków dla niepełnosprawnych w polskich i zagranicznych

Dobór wózków dla niepełnosprawnych w polskich i zagranicznych

PRACA ORYGINALNA
Dobór wózków dla niepeánosprawnych
w polskich i zagranicznych
badaniach naukowych
Wheelchair selection in Polish and foreign research
Emilia Mikoáajewska
STR ESZCZ EN I E
Artykuá koncentruje siĊ na badaniach nad doborem wózków dla niepeánosprawnych, w tym wózków aktywnych, rozwijanych od początku lat 80. XX wieku.
Badanie obejmuje skróconą historiĊ wózków dla niepeánosprawnych i wózków
aktywnych, determinanty postĊpu w tej dziedzinie, efekty ich uĪytkowania oraz
kierunki rozwoju. Autorka przedstawia wáasne rozwiązanie problemu doboru
wózków dla niepeánosprawnych, w tym wózków aktywnych.
Oddziaá Kliniczny Paraplegii z Pododdziaáem
WybudzeĔ, Oddziaá Kliniczny Wczesnej
Rehabilitacji Neurologicznej, Klinika Rehabilitacji,
10 Wojskowy Szpital Kliniczny
z Polikliniką SP ZOZ w Bydgoszczy
SàOWA KLUCZOWE
rehabilitacja, sport niepeánosprawnych, wózki aktywne
ABSTRACT
ADRES DO KORESPONDENCJI:
The focus of the paper is on the research into the selection of wheelchairs, including active wheelchairs, which has been conducted since the beginning of the
1980s. The research involves: a brief history, determinants of progress in wheelchairs and active wheelchairs, the effect of using wheelchairs and developmental
tendencies. The author recommends her own solution to the problem of selecting
wheelchairs, including active wheelchairs.
Dr n. med. Emilia Mikoáajewska
Klinika Rehabilitacji
10 Wojskowy Szpital Kliniczny
z Polikliniką SP ZOZ
ul. PowstaĔców Warszawy 5
85-681 Bydgoszcz
tel. 72 588 99 09
e-mail: [email protected]
KEY WORDS
Ann. Acad. Med. Siles. 2013, 67, 1, 2–
Copyright © ĝląski Uniwersytet Medyczny
w Katowicach
ISSN 0208-5607
rehabilitation, sport of disabled people, active wheelchairs
23
$11$/(6$&$'(0,$(0(',&$(6,/(6,(16,6
WPROWADZENIE
Wózek stanowi jeden z podstawowych elementów
zaopatrzenia ortopedycznego (rehabilitacyjnego) osób
niepeánosprawnych, a takĪe, na staáe lub czasowo,
osób ciĊĪko chorych i w podeszáym wieku. Liczba
uĪytkowników wózków jest zatem duĪa, gdyĪ liczbĊ
osób niepeánosprawnych szacuje siĊ na ok. 10–15%
populacji, a osób w podeszáym wieku nawet na 20–
–30% populacji krajów rozwiniĊtych. Obecnie liczbĊ
obywateli naszego kraju trwale wykorzystujących
wózek inwalidzki szacuje siĊ na co najmniej 100 tys.
osób, a wszystkich uĪytkowników wózków – nawet
na 400 tys. osób.
Mimo Īe pierwsze prototypy wózków pojawiáy siĊ ok.
500 r. p.n.e., a w czasach nowoĪytnych, począwszy
od XVI w., nastąpiá znaczny postĊp w tej dziedzinie,
to wózek aktywny, uáatwiający zachowanie samodzielnoĞci oraz aktywnoĞci edukacyjnej, zawodowej
i spoáecznej, zostaá po raz pierwszy zaprezentowany
dopiero w latach 80. XX w. [1,2,3,4]. Wózek przestaá
byü postrzegany jako fotel na kóákach dopiero
w drugiej poáowie XX w., kiedy uznano go takĪe za
Ğrodek sáuĪący zwiĊkszeniu moĪliwoĞci lokomocyjnych uĪytkownika oraz zapewnieniu podparcia ciaáa
i bezpieczeĔstwa [5,6,7]. Wózki aktywne są stosowane coraz czĊĞciej i w znacznym stopniu nadają
okreĞleniu „osoba niepeánosprawna” nowe znaczenie,
gdyĪ to wáaĞnie osoby wykorzystujące wózki aktywne
są najbardziej widoczne w naszym otoczeniu, poza
wáasnym domem i szpitalem. Osoby te – mimo braku
lub ograniczenia zdolnoĞci motorycznych w obrĊbie
koĔczyn dolnych – mogą dziĊki korzystaniu z wózka
podejmowaü aktywnoĞü edukacyjną, zawodową,
sportową czy spoáeczną. NaleĪy mieü równieĪ na
uwadze, Īe ww. ograniczenia czĊsto dotykają równieĪ
dzieci i máodzieĪ w wieku szkolnym. Jednak to nie
wiek, a aktywny tryb Īycia i chĊü są czynnikami
decydującymi o wykorzystaniu okreĞlonego rodzaju
wózka, w tym wózka aktywnego. Pewne ograniczenie
stanowi tu, oczywiĞcie, obraz kliniczny schorzenia
potencjalnego uĪytkownika, w tym siáa miĊĞni koĔczyn górnych konieczna do poruszania wózkiem,
jednak u wiĊkszoĞci moĪliwa jest adaptacja w tym
zakresie. Adaptacja ta moĪe obejmowaü zarówno
moĪliwoĞü napĊdzania wózka manualnego jedną rĊką
(np. u pacjenta z hemiplegią lub amputacją jednostronną), a takĪe czasowo doáączanie do zwykáego
wózka z napĊdem rĊcznym elektrycznego moduáu
napĊdowego (np. u pacjentów z brakiem lub osáabioną siáą miĊĞni, szybko mĊczących siĊ lub na dáuĪsze
spacery).
W doborze wózka trzeba uwzglĊdniü takie uwarunkowania, jak:
௅ zachowanie niezbĊdnej wygody korzystania
z niego,
24
௅ unikniĊcie niekorzystnych zmian wtórnych, szczególnie przy jego czĊstym i dáugim uĪytkowaniu,
௅ zwiĊkszenie efektywnoĞci procesu terapeutycznego
lub, w niektórych przypadkach, moĪliwoĞü dáugiego utrzymania korzystnego stanu utrwalonego
[6,8,9,10,11].
Normalizacja i standaryzacja w zakresie wózków dla
niepeánosprawnych i wózków aktywnych obejmują
dotychczasowe próby systematyki wózków dla niepeánosprawnych ujĊte m.in. w:
௅ Polskich normach, m.in. PN-ISO 6440,
௅ standardach MiĊdzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (International Organization for Standardization – ISO), m.in. ISO 7176, ISO 16840,
௅ standardach ANSI/RESNA (American National
Standards Institute/Rehabilitation Engineering and
Assistive Technology Society of North America),
m.in. RESNA WC-1, WC-2, WC-3 i WC-4.
Wymienione regulacje nie zawsze jednak nadąĪają za
postĊpem medycznym i technicznym w omawianym
zakresie, a dynamiczny rozwój inĪynierii rehabilitacyjnej powoduje, Īe w obecnym ksztaácie nie zawsze
stanowią one taksonomie otwarte na zmiany. Producenci wózków, opierając siĊ juĪ na obecnych regulacjach oferują wózki z róĪnymi rozmiarami poszczególnych elementów w tzw. typoszeregach o doĞü szerokich zakresach regulacji i bogatym wyposaĪeniu
indywidualnym, tworząc bazĊ do wáaĞciwego doboru
wózka dla danego pacjenta.
CEL PRACY
Praca koncentruje siĊ na badaniach nad doborem wózków dla niepeánosprawnych, w tym wózków aktywnych. Badanie obejmuje przede wszystkim determinanty postĊpu w tej dziedzinie, efekty ich uĪytkowania
oraz kierunki rozwoju, a takĪe rozwiązanie wáasne
problemu doboru wózków dla niepeánosprawnych,
w tym wózków aktywnych.
M AT E R I Aà I M ET O D Y
Analiza badaĔ
Krytyczne przeglądy literatury w zakresie doboru
wózków dla niepeánosprawnych są rzadko spotykane.
Dokonany przez autorkĊ w 2010 r. [6] przegląd publikacji indeksowanych w bazie PubMed dotyczących
wózków aktywnych wskazuje na niewielką liczbĊ
publikacji na ten temat w czasie ostatnich 20 lat, czyli
w okresie ich najbardziej dynamicznego rozwoju.
PublikacjĊ w zakresie doboru wózków dla niepeánosprawnych oraz wózków aktywnych wedáug stanu na
I poáowĊ 2011 r. ilustruje rycina 1. Zwraca uwagĊ
'2%Ï5:Ï=.Ï:'/$1,(3(à12635$:1<&+
iloĞü
artykuáów
Porównanie czĊstoĞci wystĊpowania haseá
4892
125
wheelchair
wheelchair
+ selection
404
manual
wheelchair
15
140
2
manual
wheelchair
+ selection
active
wheelchair
active
wheelchair
+ selection
nazwa hasáa
Ryc. 1. Wyniki wyszukiwania w bazie PubMed (U.S. National Library of Medicine) [17].
Fig. 1. Results of investigation of PubMed database (U.S. National Library of Medicine) [17].
niezwykle maáa liczba publikacji w tym zakresie,
stanowiąca w przypadku wózków dla niepeánosprawnych 2,6% (49% po 2000 r. wáącznie), w przypadku
wózków z napĊdem manualnym: 3,7% (80% po 2000 r.
wáącznie), a w przypadku wózków aktywnych: 1,4%
(50% po 2000 r. wáącznie). Liczba publikacji polskich
w tym zakresie nie przekracza 15 pozycji, wliczając
w to artykuáy naukowe, fragmenty w publikacjach
ksiąĪkowych i opublikowane referaty konferencyjne
[9,10,11,12,13,14, 15,16].
Problematyka badaĔ naukowych obejmuje zdecydowanie kwestie ĞciĞle medyczne (w tym równieĪ wskazania i przeciwwskazania) [18], pomijając przy tym
praktyczne procedury doboru wózków, w tym aktywnych. Wskazuje to na niedocenianie wagi omawianego tematu oraz wpáywu badaĔ w tym zakresie na
praktykĊ kliniczną oraz rozwój wózków aktywnych
(w tym zmiany konstrukcyjne). NaleĪy pamiĊtaü, Īe
nieprawidáowa pozycja w wózku, utrwalana niekiedy
przez wielogodzinne korzystanie z niego, wpáywając
na nieprawidáowe poáoĪenie poszczególnych czĊĞci
ciaáa moĪe przyczyniü siĊ do powstawania np. przykurczy. Sytuacja taka przekáada siĊ m.in. na gorsze
wyniki usprawniania i/lub ogranicza efektywnoĞü pionizacji i reedukacji chodu.
WYNIKI
Zasady doboru wózków
Opierając siĊ na przeglądzie literatury i wáasnych
doĞwiadczeniach na polu rehabilitacji i inĪynierii,
autorka sformuáowaáa wáasną koncepcjĊ doboru wózków dla niepeánosprawnych [12,13], uwzglĊdniając
czynniki obejmujące przede wszystkim:
௅ stan zdrowia uĪytkownika (w tym stan funkcjonalny), jego ogólną sprawnoĞü i wytrenowanie w jeĨdzie na wózku,
௅ parametry techniczne wózka,
௅ dopasowanie wózka do pacjenta/uĪytkownika
i jego potrzeb.
Podstawowe zasady doboru wózków inwalidzkich
przedstawiają ryciny 2 i 3.
Dodatkowo duĪa liczba regulacji moĪe przyczyniü siĊ
do wzrostu poczucia komfortu i samodzielnoĞci uĪytkowników. Prezentowane rozwiązanie jest zgodne
z literaturą, lecz znacznie bardziej szczegóáowe.
D Y S KU S J A
Postrzeganie doboru wózków dla niepeánosprawnych,
a szczególnie wózków aktywnych, powinno siĊ zmieniü. Biorąc pod uwagĊ powszechnoĞü uĪycia oraz
wysokie wymagania techniczne, konieczne jest zapewnienie równieĪ wáaĞciwego doboru wózków
(z uwzglĊdnieniem przeciwdziaáania zmianom wtórnym), wysokiego poziomu adaptacji uĪytkownika do
wózka i jego szkolenia oraz wyksztaácenie szerszej
kadry specjalistów zarówno w zakresie z fizjoterapii,
jak i sportu niepeánosprawnych.
Ze wzglĊdu na starzenie siĊ spoáeczeĔstwa oraz wzrost
liczby osób ciĊĪko chorych i niepeánosprawnych widok osoby na wózku bĊdzie coraz powszechniejszy.
Podnoszenia poziomu samodzielnoĞci osób niepeánosprawnych oraz zmiany w spoáeczeĔstwie sprzyjające
ich szerszemu zatrudnieniu z pewnoĞcią byáyby istotnym czynnikiem motywującym we wáaĞciwym kierunku.
Istotne jest tu wykorzystanie nowoczesnych badaĔ
naukowych. Konieczna wydaje siĊ wiĊksza koncentracja badaĔ w znaczących oĞrodkach naukowych,
25
$11$/(6$&$'(0,$(0(',&$(6,/(6,(16,6
Podstawowe zasady doboru wymiarów wózka dla niepeánosprawnych
Dobór szerokoĞci siedziska:
szerokoĞü miednicy powiĊkszonej Ğrednio
o 2–3 cm, zapewniająca dobre zakotwiczenie
miednicy w siedzisku z równoczesnym
zapewnieniem swobody, zaĞ zapas kilku
centymetrów nie dopuszcza do powstania ran
odleĪynowych w okolicy krĊtarzy wiĊkszych
koĞci udowej oraz pozwala na swobodĊ
w doborze odzieĪy wierzchniej
Dobór gáĊbokoĞci siedziska:
dáugoĞü ud pomniejszona o ok. 4 cm
lub o szerokoĞü 3 palców dáoni uĪytkownika,
zapewniająca dobrą stabilizacjĊ koĔczyn
dolnych na siedzisku oraz eliminująca ucisk
siedziska wózka
na naczynia krwionoĞne w okolicy
podkolanowej
Dobór dáugoĞci podnóĪków:
wymiar równy dáugoĞci podudzi
z moĪliwoĞcią zarówno wydáuĪenia
i skrócenia
Ryc. 2. Podstawowe zasady doboru wózka dla niepeánosprawnych [12,13].
Fig. 2. Basic rules of wheelchair selection [12,13].
Kryteria doboru wózka aktywnego
Kryteria doboru wózka
inwalidzkiego:
jak na ryc. 2
Specyficzne kryteria doboru
wózka aktywnego:
wysokoĞü oparcia – zaleĪy od
stabilnoĞci tuáowia
uĪytkownika, co czĊsto jest
skorelowane z wysokoĞcią
uszkodzenia rdzenia
krĊgowego,
kąt nachylenia oparcia –
reguluje nachylenie tuáowia
uĪytkownika co wpáywa m.in.
bezpoĞrednio na jego
stabilnoĞü,
kąt nachylenia siedziska –
zwiĊksza stopieĔ zakotwiczenia
miednicy w siedzisku i
poĞrednio stabilizacjĊ tuáowia,
rodzaj boczków – ma znaczenie
podczas czynnoĞci
przechodzenia z wózka i na
wózek,
rodzaj podnóĪków,
rodzaj osi,
rodzaj hamulców – centralny
czy boczne,
wielkoĞü kóá – wiĊksze koáo to
mniejsza liczba ruchów
napĊdowych potrzebnych do
pokonania odcinka drogi, ale
wiĊksza masa,
rodzaj ochrony na koáa -–
zabezpiecza przed
zabrudzeniem odzieĪy oraz
chroni dáonie przed szprychami
kóá,
rodzaj ciągów – to kompromis
miĊdzy Ğrednicą i materiaáem
(tarciem) a maáą masa,
rodzaj i Ğrednica kóáek
przednich – maáe z twardych
tworzyw sztucznych jako
halowe, a niepompowane
opony do jazdy w terenie,
rodzaj i dáugoĞü rączek –
zaleĪna od roli opiekuna,
inne akcesoria – w zaleĪnoĞci
od potrzeb uĪytkownika, np.
zabezpieczenia
przeciwwywrotne, torby itp.
Ryc. 3. Szczegóáowe kryteria doboru wózka aktywnego [12,13].
Fig. 3. Detailed criteria of active wheelchair selections [12,13].
26
Aspekty medyczne:
rodzaj napiĊcia miĊĞniowego
(podwyĪszone czy obniĪone),
stopieĔ reaktywnoĞci w
przypadku obecnego napiĊcia
spastycznego,
siáa miĊĞni koĔczyn górnych,
istniejące deformacje i
skostnienia, a takĪe tendencje
do nich,
stopieĔ adaptacji ukáadu
krąĪeniowo-oddechowego do
pozycji siedzącej,
zmiany odleĪynowe lub
skáonnoĞü do nich,
masa ciaáa i tendencja do jej
zmian,
psychiczny stopieĔ akceptacji
niepeánosprawnoĞci,
przygotowania do korzystania z
wózka inwalidzkiego,
akceptacji swojej osoby na
wózku w spoáeczeĔstwie.
Dodatkowe elementy:
stopieĔ opanowania techniki
jazdy na wózku aktywnym,
styl Īycia obecny i planowany,
rodzaj aktywnoĞci (klasyczna,
sportowa),
rodzaj terenu związanego
z codzienną aktywnoĞcią
(miasto, wieĞ, drogi
utwardzone, drogi
nieutwardzone),
korzystanie z auta lub nie.
'2%Ï5:Ï=.Ï:'/$1,(3(à12635$:1<&+
w tym na akademiach wychowania fizycznego, oraz
zwiĊkszenie liczby publikacji i konferencji na ten
temat. NaleĪy zaznaczyü, Īe interdyscyplinarnoĞü
badaĔ, áączących wiedzĊ i doĞwiadczenie specjalistów
w dziedzinach biomechniki, kultury fizycznej i sportu
niepeánosprawnych, fizjoterapii oraz nauk technicznych (w tym inĪynierii materiaáowej, inĪynierii biomedycznej i rehabilitacyjnej) nie powinna byü tu
przeszkodą, a wrĊcz podnosiü wartoĞü takich badaĔ.
Dodatkową motywacjĊ do badaĔ nad wózkami dla
niepeánosprawnych i ich doborem powinny stanowiü
automatyzacja i robotyzacja [7,19,20], implementacja
osoby niepeánosprawnej w szersze Ğrodowiska [21,
22,23,24] oraz pojawienie siĊ rzeczywistej alternatywy dla wózków w postaci egzoszkieletów [22,25].
W obszarze doboru i wykorzystania wózków aktywnych najwiĊkszymi problemami do rozwiązania wydają siĊ takie kwestie, jak:
1) brak jednolitych procedur doboru wózka (kryteria
przepisania, procedur doboru i regulacji oraz zasady treningu podstawowego dla uĪytkownika
i jego opiekunów),
2) brak powszechnie uznawanych standardów, w tym
typoszeregów wózków, utrudnia peáne dopasowanie, moĪliwe jedynie przy odpowiednio szerokich
zakresach regulacji oraz bogatym wyposaĪeniu
dodatkowym.
3) brak standardów w zakresie przeciwdziaáania
zmianom wtórnym (odleĪyny, deformacje).
4) brak programów szkoleniowych, zarówno dla personelu medycznego, jak i uĪytkowników wózków
i ich opiekunów [5,6].
P O D SU MO WA N I E
Odpowiednio dopasowany wózek, a szczególnie wózek aktywny, stanowi podstawowe wyposaĪenie osoby
niepeánosprawnej, ciĊĪko chorej i w podeszáym wieku
z dysfunkcjami koĔczyn dolnych. W Ğwietle analizy
najnowszych badaĔ dotychczasowe metody doboru są
subiektywne i niewystarczające, a liczba publikacji
zbyt maáa. NiewáaĞciwy dobór wózka odbiera szanse
na niezaleĪnoĞü, moĪe równieĪ staü siĊ Ĩródáem niekorzystnych zmian patologicznych. Dobór wózka nie jest
trudny i czasocháonny, lecz wymaga odpowiedniej
wiedzy i doĞwiadczenia. Dobór wózka do moĪliwoĞci
i preferencji uĪytkownika powinien byü dokonany
przez specjalistĊ (np. fizjoterapeutĊ), posiadającego
wiedzĊ z zakresu:
௅ stanu medycznego uĪytkownika,
௅ moĪliwoĞci i potrzeb pacjenta,
௅ budowy i regulacji wózków,
Wykorzystanie wymienionych procedur w praktyce
klinicznej nie jest obecnie reguáą, a jedynie celem, do
osiągniĊcia którego jeszcze wiele brakuje – o czym
Ğwiadczą niekiedy Ĩle dobrane wózki widoczne na
polskich ulicach i szpitalnych korytarzach.
PIĝMIENNICTWO
1. Mikoáajewska E. NiepeánosprawnoĞü i rehabilitacja – wczoraj, dziĞ, jutro.
NiepeánosprawnoĞü i Rehabilitacja 2010; 4: 102–131.
2. Mikoáajewska E. Neurorehabilitacja. Zaopatrzenie ortopedyczne.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2009.
3. Mikoáajewska E. Przyjazny dom: Problemy osób na wózku. Mag. PielĊg.
PoáoĪ. 2006; 5: 29.
4. PrzeĨdziak B. Zaopatrzenie rehabilitacyjne. ViaMedica. GdaĔsk 2003.
5. Mikoáajewska E., Mikoáajewski D. Koncepcja taksonomii aktywnych
wózków dla niepeánosprawnych. Medicina Sportiva Practica 2010; 11(3):
46–50.
6. Mikoáajewska E., Mikoáajewski D. Studium budowy wózka aktywnego na
przykáadzie wózka do rugby na wózkach. Medicina Sportiva Practica 2010;
11(3): 39–45.
7. Mikoáajewska E., Mikoáajewski D. Automatyzacja wózków dla
niepeánosprawnych. Acta Bio-Opt. Inform. Med. 2010; 1: 13–14.
8. SprzĊt szpitalny i rehabilitacyjny. Red. J. Marciniak, A. Szewczenko.
Wyd. Politechniki ĝląskiej. Gliwice 2003.
9. Tasiemski T. Usprawnianie po urazach rdzenia krĊgowego. Trening
samoobsáugi i techniki jazdy wózkiem inwalidzkim. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL. Warszawa 2001.
10. Sydor M. Wybór i eksploatacja wózka inwalidzkiego. Wyd. Akademii
Rolniczej w Poznaniu. PoznaĔ 2003.
11. Mikoáajewska E. Wózki dla niepeánosprawnych. Prakt. Fizjoter. Rehab.
2010; 5: 34–37.
12. Mikoáajewska E. Wózek aktywny – zasady doboru. Acta Bio-Opt.
Inform. Med. 2010; 3: 228–229
13. Mikoáajewska E. WáaĞciwy dobór wózka inwalidzkiego aktywnego.
NiepeánosprawnoĞü i Rehabilitacja 2009; 4: 101, 107.
14. Mikoáajewska E. Wózki dla niepeánosprawnych. Mag. PielĊg. PoáoĪ.
2006; 10: 22.
15. Sydor M., Zabáocki M. Wybrane problemy doboru i konfiguracji wózka
inwalidzkiego z napĊdem rĊcznym. Fizjoter. Pol. 2006; 2: 172–177.
16. Sydor M., Zabáocki M. Znaczenie przepáywowej informacji w systemowej procedurze wyboru wózka inwalidzkiego. www.au.poznan.pl/sdwtd/
/sydor/sydor_zablocki_znaczenie_2004.pdf (dostĊp: 11.09.2011 r.).
17. MEDLINE/PubMed (U.S. National Library of Medicine) http://www.
ncbi.nlm.noh.gov/pubmed (dostĊp: 11.09.2011 r.).
18. Gaal R.P., Rebholtz N., Hotchkiss R.D. i wsp. Wheelchair rider injuries:
causes and consequences for wheelchair design and selection. J. Rehabil. Res.
Dev. 1997; 34: 58–71.
19. Mikoáajewska E., Mikoáajewski D. Zastosowania automatyki i robotyki
w wózkach dla niepeánosprawnych i egzoszkieletach medycznych. Pomiary
Automatyka Robotyka 2011; 5: 58–64.
20. Mikoáajewska E., Mikoáajewski D. Wybrane rozwiązania automatyki
i robotyki w wózkach dla niepeánosprawnych. Post. Rehabil. 2011; 1: 11–18.
21. Mikoáajewska E. Mikoáajewski D. Tworzenie nowej dziedziny nauki –
– zintegrowane rozwiązania dla niepeánosprawnych, ciĊĪko chorych
i w podeszáym wieku. Post. Rehabil. 2011; 2: 33–36.
22. Mikoáajewska E., Mikoáajewski D. Exoskeletons in neurological diseases
– current and potential future applications. Adv. Clin. Exp. Med. 2011; 20(2):
227–233.
23. Mikoáajewska E., Mikoáajewski D. Wheelchair development from the
perspective of physical therapists and biomedical engineers. Adv. Clin. Exp.
Med. 2010; 19(6): 771–776.
24. Mikoáajewska E., Mikoáajewski D. Neurorehabilitacja XXI wieku.
Techniki teleinformatyczne. Wyd. Impuls. Kraków 2011.
25. Mikoáajewska E., Mikoáajewski D. Egzoszkielet jako szczególna forma
robota – zastosowania cywilne i wojskowe. Kwartalnik Bellona 2011; 1: 160–
–169.
27