7. Jarosław Szczechowicz, Robert Dziembowski

Dr Jarosław Szczechowicz, mgr. Robert Dziembowski – Uniwersytet Warmińsko – Mazurski w
Olsztynie
Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę przy skazaniu za przestępstwa o charakterze terrorystycznym
Streszczenie
Opracowanie zawiera próbę poruszenia licznych problemów związanych z naprawieniem
pokrzywdzonemu szkód wyrządzonych przestępstwem o charakterze terrorystycznym. We
współczesnych czasach nastąpił swoisty rozkwit zjawiska terroryzmu. Typowe zamachy terrorystyczne to zazwyczaj szeroko opisywane i pokazywane w mediach wybuchy bomb (tak było w
Madrycie, czy Londynie) ale również inne rodzaje działań, które powodują śmierć wielu osób,
uszkodzenia ciała u innych i znaczne szkody w mieniu. W przypadku ujęcia sprawców zamachu
opinia publiczna i władze skupiają się na karze jaka zostanie im wymierzona. Nie można jednak
pominąć faktu, że osoby najbliższe ofiar zamachu, czy same ofiary oczekują również naprawienia szkody, która została im wyrządzona tego rodzaju przestępstwem. Problematyka ta jest przedmiotem uregulowań tak w prawie międzynarodowym jak i krajowym. Uregulowania w tym zakresie zawiera Deklaracja ONZ z dnia 29 listopada 1985 r. o podstawowych prawach ofiar przestępstw, Europejska Konwencja z dnia 24 listopada 1988 r. o restytucji i kompensacji dla ofiar
przestępstw oraz Decyzja Ramowa Rady Europy z dnia 15 marca 2001 roku w sprawie pozycji
ofiar w postępowaniu karnym. Artykuł 9 ust. 1 Decyzji ramowej stanowi, że każde Państwo
Członkowskie zapewnia ofiarom czynów przestępczych uprawnienia do uzyskania w rozsądnym
okresie czasu decyzji w sprawie wynagrodzenia przez przestępcę szkody w toku postępowania
karnego, z wyjątkiem takich sytuacji, gdy w konkretnych sprawach prawo krajowe umożliwia
przyznanie odszkodowania w inny sposób. Z regulacjami prawnomiędzynarodowymi współgrają
kodyfikacje prawa karnego z 1997 r. Pokrzywdzony obecnie ma do wyboru dwie możliwości dochodzenia odszkodowania w procesie karnym. Może bądź to wytoczyć powództwo cywilne,
bądź złożyć wniosek o naprawienie szkody w oparciu o art. 46 § 1 k.k.
Zawarta w art. 115 § 20 k.k. definicja legalna przestępstwa o charakterze terrorystycznym
stanowi, że przestępstwem o charakterze terrorystycznym jest czyn zabroniony zagrożony karą
pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, popełniony w celu:
1) poważnego zastraszenia wielu osób,
2) zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności,
3) wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego
państwa lub organizacji międzynarodowej
- a także groźba popełnienia takiego czynu.
Przestępstwem o charakterze terrorystycznym w świetle wskazanej definicji będzie zatem każdy
czyn przestępny, który spełni warunki określone w art. 115 § 20 k.k. W każdym postępowaniu o
takie przestępstwo pokrzywdzony będzie miał możliwości dochodzenia swoich roszczeń odszkodowawczych.
1
1. Zjawisko terroryzmu.
Charakterystyka zjawiska terroryzmu oraz jego systematyzacja nie należą do łatwych zadań. Problem z definiowaniem pojęcia terroryzmu wiąże się przede wszystkim z dwiema głównymi kwestiami.
Po pierwsze, istnieje różnica w politycznym podejściu do zjawiska terroryzmu w różnych
rejonach świata. Należy zauważyć, iż brak ogólnoświatowego poparcia politycznego dla walki z
terroryzmem związany jest z różnicami interesów poszczególnych regionów czy państw. Nie bez
znaczenia na różnice w podejściu do zjawiska terroryzmu mają również działania w sferze finansowej czy religijnej, które to stanowią doskonałe wsparcie logistyczne i ideologiczne dla aktów
terrorystycznych.
Po drugie, sama specyfika zjawiska terroryzmu utrudnia jednolite zdefiniowania pojęcia
terroryzmu. Zjawisko to ukierunkowane jest na uzyskanie jak największego efektu oraz politycznego i medialnego wydźwięku dokonanych aktów zamachu. Specyfika działań terrorystycznych
odznacza się również doskonaleniem się organizacji terrorystycznych w stosowaniu nowoczesnych technologii (przede wszystkim Internetu) oraz elektronicznego przepływu środków finansowych1.
Kontrowersje budzi również odróżnienie terroryzmu od walki narodowowyzwoleńczej oraz
wskazanie cech terroryzmu (politycznego, kryminalnego, patologicznego czy międzynarodowego). Stosunkowo nowymi pojęciami są również pojęcia terroryzmu lotniczego, informatycznego
(cyberterroryzm), islamskiego, biologicznego, chemicznego czy nuklearnego2.
Problemy ze sformułowaniem definicji terroryzmu można ominąć, przez wskazanie określonego zbioru cech, charakteryzujących zjawisko terroryzmu. Definicją nie posługują się często
nawet międzynarodowe dokumenty – np. Deklaracja Ministerialna na temat przeciwdziałania terroryzmowi z 12 grudnia 1995 r., która była efektem Konferencji Ministrów Dotyczącej Zjawiska
Terroryzmu. Deklaracja ta zawierała jedynie wskazanie na różne aspekty terroryzmu, oraz możliwe metody współdziałania przy jego zwalczaniu3.
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN definiuje terroryzm jako „różnie umotywowane
ideologiczne, planowane i zorganizowane działania pojedynczych osób lub grup skutkujące naruszeniem istniejącego porządku prawnego, podjęte w celu wymuszenia od władz państwowych i
społeczeństwa określonych zachowań i świadczeń, często naruszające dobra osób postronnych;
działania te są realizowane z cała bezwzględnością, za pomocą różnych środków (naciski psychiczne, przemoc fizyczna, użycie broni i ładunków wybuchowych), w warunkach specjalnie
nadanego im rozgłosu i celowo wytworzonego w społeczeństwie lęku”4.
Złożoność problemu i wielowątkowość zjawiska terroryzmu utrudniają stworzenie jego definicji. Zdaniem T. Białka terroryzmem jest „wywieranie wpływu politycznego przez bezprawne
stosowanie siły-przymusu lub przemocy, związane z łamaniem elementarnych norm społecznych
i ustalonych w danym kręgu reguł walki politycznej, oparte na rozmyślnym zastraszaniu i manipulowaniu; osiąganie celów politycznych poprzez stwarzanie aktami przemocy atmosfery zagro-
1
E. W. Pływaczewski, Wokół związków pomiędzy terroryzmem a przestępczością zorganizowaną, s. 49-50, [w:] K.
Indecki, Przestępczość terrorystyczna. Ujęcie praktyczno-dogmatyczne, Poznań-Białystok-Łódź 2006.
2
Ibidem, s. 50.
3
K. Maniszewska, Terroryzm a media. Środki masowego przekazu i literatura a rozwój terroryzmu w Republice Federalnej Niemiec w latach 1968-1998, Wrocław 2006, s. 22.
4
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Tom 6, Warszawa 1997, s. 370.
2
żenia i utrudnianie funkcjonowania wrogiego układu społecznego oraz wymuszanie decyzji, a
także działań przeciwnika przez drastyczną taktykę faktów dokonanych lub szantażu siłowego”5.
Do cech charakterystycznych dla terroryzmu można zaliczyć6:
• uznanie przez terrorystów metody przemocy zbrojnej za jedyny i najskuteczniejszy
sposób walki politycznej,
• okrucieństwo w prowadzonych działaniach, ukazujące siłę i determinację terrorystów oraz wzbudzające i utrzymujące strach przed nimi,
• wzbudzanie silnego poczucia zagrożenia, tak wśród elit politycznych, jak również w
całym społeczeństwie,
• uzyskanie możliwie najszerszego rozgłosu w mass mediach, ponieważ to właśnie
dzięki niemu terroryści mogą uzyskać zamierzone przez siebie cele,
• szantaż polityczny i wymuszanie pożądanych przez organizacje terrorystyczne
zmian politycznych,
• akty przemocy mogą mieć na celu anarchizację życia publicznego przez zastraszenie funkcjonariuszy państwowych, sprowokowanie represji i ograniczenia swobód
obywatelskich, a nawet obalenie władzy państwowej i przejęcie władzy.
Zgodnie z kryterium motywu działania można wyróżnić następujące rodzaje terroryzmu7:
• terroryzm polityczny – motywem działania sprawcy aktu terrorystycznego jest chęć
przeciwstawienia się istniejącej sytuacji społecznej czy politycznej (terroryzm ten
dzieli się na wewnętrzny oraz globalny),
• terroryzm niepolityczny – nie występują tutaj motywy polityczne (terroryzm ten
dzieli się na terror kryminalny oraz tzw. terroryzm szaleńców).
Z uwagi na taktykę walki i cel ataku można dokonać następującego podziału8:
• terroryzm ekonomiczny – akty terroru skierowane są na wyrządzenie szkód materialnych,
• terroryzm zindywidualizowany – akty terroru skierowane są przeciwko konkretnym
osobom (zamachy na określonych polityków, zabójstwa i porwania),
• terroryzm masowy – akty terroru skierowane SA przeciwko anonimowym, przypadkowym ofiarom (porwania samolotów, zamachy bombowe, branie zakładników).
Terroryzm może być podzielony również z uwagi na cele polityczne9:
• terroryzm represywny – akty terroru stosowane są przez państwo oraz przez określone ruchy polityczne w celu utrzymania jedności danej organizacji lub wymuszenia poparcia dla określonego programu,
• terroryzm defensywny – terroryzm jako metoda walki z najeźdźcą, do powstrzymywania zmian społecznych i kulturowych oraz jako działania odwetowe,
• terroryzm ofensywny – działania służące dokonaniu zmian politycznych i społecznych poprzez szantaż polityczny.
W ramach ONZ przyjęte zostało kilkanaście konwencji i protokołów międzynarodowych
dotyczących problemu terroryzmu. Należą do nich10:
5
T. Białek, Terroryzm. Manipulacja strachem, Warszawa 2005, s. 151.
R. Borkowski, Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Toruń 2006, s. 45-46.
7
Ibidem, s. 47.
8
Ibidem, s. 47.
9
Ibidem, s. 47-48.
10
B. Hołyst, Terroryzm, Warszawa 2009, s. 875-876.
6
3
1. Konwencja tokijska o przestępstwach i niektórych innych czynach popełnionych na
pokładach statków powietrznych (14 wrzesień 1963 r.);
2. Konwencja haska o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi
(16 grudzień 1970 r.);
3. Konwencja montrealska o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego (23 wrzesień 1971 r.);
4. Konwencja nowojorska o zapobieganiu przestępstwom i karaniu sprawców przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej (14 grudzień 1973 r.);
5. Konwencja nowojorska przeciwko braniu zakładników (17 grudzień 1979 r.);
6. Konwencja wiedeńska o ochronie fizycznej materiałów nuklearnych (3 marzec
1980 r.);
7. Protokół Dodatkowy do Konwencji montrealskiej z 1971 r. w sprawie zwalczania
bezprawnych aktów przemocy w portach lotniczych służących międzynarodowemu
lotnictwu cywilnemu (24 luty 1988 Montreal);
8. Konwencja Rzymska w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko
bezpieczeństwu żeglugi morskiej (10 marzec 1988 r.);
9. Protokół Rzymski o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko
bezpieczeństwu stałych platform umieszczonych w szelfie kontynentalnym (10 marzec 1988 r.);
10. Konwencja montrealska o oznaczaniu plastikowych materiałów wybuchowych w
celu ich wykrywania (1 marzec 1991 r.);
11. Konwencja przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 15 grudnia 1997 r. o zwalczaniu terrorystycznych zamachów bombowych
12. Konwencja z 9 grudnia 1999 r. przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych, o zwalczaniu finansowania terroryzmu;
13. Konwencja o zwalczaniu aktów terroryzmu nuklearnego (Nowy Jork 13 kwiecień
2005 r.).
Wszystkie państwa członkowskie ONZ przyjęły 8 września 2006 r. tzw. Globalną Strategię
Zwalczania Terroryzmu. Jej podstawą jest jednoznaczne potępienie terroryzmu we wszystkich
jego formach. Strategia ustanawia środki, które należy podejmować w celu eliminacji przyczyn
rozprzestrzeniania się terroryzmu, chroniąc przy tym prawa człowieka. Globalna Strategia Zwalczania Terroryzmu zawiera następujące inicjatywy11:
• poprawa spójności i skuteczności dostarczania państwom pomocy technicznej w
zwalczaniu terroryzmu,
• organizowania systemów pomocy dla ofiar terroryzmu i ich rodzin,
• przeciwdziałania bioterroryzmowi poprzez stworzenie bazy danych dotyczącej
przypadków użycia broni biologicznej,
• ulepszanie opieki zdrowotnej poszczególnych państw,
• konieczność współpracy wszystkich państw dla zapewnienia aby postęp biotechnologiczny nie był wykorzystywany przez terrorystów lub do innych działań kryminalnych, a wyłącznie dla dobra publicznego.
Unia Europejska również zwracała uwagę na zagrożenia jakie niesie za sobą terroryzm.
Wśród aktów prawnych UE na pierwsze miejsce wysuwa się Decyzja Ramowa Rady o zwalcza11
Ibidem, s. 883-884.
4
niu terroryzmu z 13 czerwca 2002 r. (składa się ona z 13 artykułów poprzedzonych wstępem dotyczącym ogólnym zasadom zwalczania terroryzmu w UE)12.
Polski Kodeks karny z 1997 r. nie zawierał początkowo definicji terroryzmu. Ustawa z dnia
16 kwietnia 2004 r.13, nowelizująca Kodeks karny, wprowadziła do Kodeksu art. 115 § 20, który
definiuje „przestępstwo o charakterze terrorystycznym”14.
Konstrukcja § 20 zawiera wyliczenie, składające się z dwóch części. Pierwsza stanowi
wprowadzenie do wyliczenia a drugą samo wyliczenie. Wprowadzenie – „Przestępstwem o charakterze terrorystycznym jest czyn zabroniony zagrożony kara pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, popełniony w celu (…)” – zawiera element wspólny odnoszący się do pozostałych elementów ujętych w pkt. 1-3. Wyliczenie ujęte w punktach ma charakter enumeratywny, a każdy z nich stanowi, wraz z wprowadzeniem, samodzielną całość15.
Pierwszy punkt § 20 składa się z trzech ocennych elementów – „poważne zastraszenie wielu osób”. Zastraszenie jest rozumiane jako działanie wywołujące panikę, przerażenie, szerzenie
postrachu. Do rozpoznania zastraszenie jako celu popełnienia przestępstwa o charakterze terrorystycznym nie wymagane jest ustalenie, że przestępstwo zawiera znamiona groźby (art. 190 k.k.)
czy zmuszania (art. 191 k.k.). Wystarczające jest, aby sprawca jakimkolwiek uznanym za przestępstwo zachowaniem zamierzał doprowadzić do paniki czy poczucia zagrożenia. Nie jest wymagane jednak, aby cel ten(oraz inne wymienione w § 20 cele) został zrealizowany16.
„Poważny” oznacza natomiast przedmiot, zjawisko czy przeżycie, którego nie można lekceważyć17.
O dokonaniu przestępstwa o charakterze terrorystycznym opisanego w punkcie 2 § 20 można mówić, gdy sprawca dokona lub zagrozi dokonaniem czynu zabronionego zagrożonego karą
pozbawienia wolności powyżej 5 lat, gdy wysuwa wobec wskazanych organów żądanie określonego zachowania. Przy czym przedmiot żądania wcale nie musi być sprzeczny z prawem. Istotne
jest działanie „w celu zmuszenia”. Podmiot musi posiadać świadomość, iż krępowana jest jego
wola w podejmowaniu decyzji18.
Punkt 2 § 20 dotyczy zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub
innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej 19. Organami władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej są organy państwowe i samorządu terytorialnego. Pojęcie organizacji międzynarodowej odnosi się zarówno do organizacji międzyrządowych jak i pozarządowych. Orga12
Ibidem, s. 892.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 93,
poz. 889).
14
Pojęcie „przestępstwa o charakterze terrorystycznym” jest nowością, ponieważ nigdy wcześniej w żadnym Kodeksie karnym, a także w innych ustawach karnych pojęcie to nie było definiowane, A. Zoll (pod red.), G. Bogdan, Z.
Ćwiąkalski, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, Kodeks karny. Cześć ogólna. Tom I.
Komentarz do art. 1-116 k.k., Warszawa 2007, s. 1243.
15
M. Filar (pod red.), M. Bojarski, W., Filipkowski, O. Górniok, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski, M. Kulik, L.
K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek,
L. Wilk, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2008 r., s. 535-536.
16
M. Filar (pod red.), J. Bojarski, M. Bojarski, W., Filipkowski, O. Górniok, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski,
M. Kulik, L. K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz,
A. Wąsek, L. Wilk, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010 r., s. 607.
17
Ibidem, s. 608.
18
T. Bojarski (pod red.), A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny. Komentarz,
Warszawa 2011, s. 238-239.
19
M. Królikowski, R. Zawłocki (pod red.), M. Błaszczyk, J. Długosz, J. Lachowski, A. Sakowicz, R. Skarbek, A.
Walczak-Żochowska, W. Zalewski, S. Żółtek, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do artykułów 32-116. Tom II,
Warszawa 2010, s. 993.
13
5
nizacje międzyrządowe stanowią zrzeczenia państw oparte na wieloletniej umowie, które realizują wytyczone im zadania. Organizacje pozarządowe są liczniejsze. Zrzeszają osoby fizyczne,
związki prawne tych osób. Działają na płaszczyźnie prawa prywatnego, a jedynie ich działalność
ma charakter międzynarodowy20.
Wątpliwości interpretacyjnych może nastręczyć cel zawarty w punkcie 3 § 20 („przestępstwem o charakterze terrorystycznym jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, popełniony w celu (…) wywołania poważnych
zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji
międzynarodowej – a także groźba popełnienia takiego czynu”).
Zakłócenie, rozumiane przez zmiany, nie musi godzić w podstawy ustroju polityczno-społecznego czy gospodarki. Wystarczy, iż oddziałuje niekorzystnie na uregulowany ład, na jego harmonijne funkcjonowanie21.Takie ocenne określenie wymyka się próbom wykładni, a wymagać będą
oceny na tle konkretnego stanu faktycznego. Powaga zakłócenia może podlegać ocenie tylko z
uwzględnieniem specyfiki funkcjonowania danego elementu gospodarki.
2. Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w przypadku śmierci pokrzywdzonego
2.1.
Uwagi wstępne
Pokrzywdzony, po nowelizacji Kodeksu karnego z 1997 roku, ma do wyboru dwie możliwości dochodzenia odszkodowania w procesie karnym. Może bądź to wytoczyć powództwo cywilne, bądź też na podstawie art. 46 § 1 k.k. złożyć wniosek o naprawienie szkody, przy czym jed noczesne skorzystanie z obydwu tych dróg jest niedopuszczalne. Zgodnie z art. 65 § 1 pkt 6
k.p.k. sąd odmawia przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli złożono wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody.
Jeżeli zasądzone odszkodowanie, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za
doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody
lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić
dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415 § 6 k.p.k.). Orzeczenie, zatem w procesie karnym o naprawieniu szkód wyrządzonych przestępstwem nie zamyka pokrzywdzonemu
drogi do dalszego procesu cywilnego, jeżeli uzna on, że wszystkie jego roszczenia nie zostały
przez sąd karny uwzględnione.
Naprawienie szkody, jak też zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, nie traci swego cywilnoprawnego charakteru przez to, że przewidziane jest w Kodeksie karnym22. Prawo karne nie dysponuje własną siatką pojęciową, która pozwoliłaby w procesie karnym określić i oszacować
szkody wynikłe z przestępstwa, ocenić stopień pokrzywdzenia ofiary przestępstwa. Konieczne
jest w tym zakresie korzystanie z prawa cywilnego23.
20
M. Filar (pod red.), J. Bojarski, M. Bojarski, W., Filipkowski, O. Górniok, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski,
M. Kulik, L. K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz,
A. Wąsek, L. Wilk, Kodeks karny…, op. cit., s. 608.
21
M. Filar (pod red.), M. Bojarski, W., Filipkowski, O. Górniok, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski, M. Kulik, L.
K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek,
L. Wilk, Kodeks karny…, op. cit., s. 537-538.
22
H.J. Hirsch, Stanowisko pokrzywdzonego w systemie prawa karnego ze szczególnym uwzględnieniem naprawienia
szkody, „Przegląd Prawa Karnego”, Nr 4/1990, s. 108.
23
Por. B. Janiszewski, Kompensacja szkód jako zadanie prawa karnego [w:] Księga jubileuszowa z okazji 15 – lecia
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 323.
6
2.2.
Zadośćuczynienie jako forma naprawienia szkody w razie uszkodzenia
ciała lub wywołania rozstroju zdrowia
Szkoda niemajątkowa to tzw. krzywda, której naprawienie wynikłe z uszkodzenia ciała lub
wywołania rozstroju zdrowia polega na przyznaniu poszkodowanemu odpowiedniej sumy pieniężnej (zadośćuczynienia). Podstawą żądania zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę wyrządzoną przestępstwami o charakterze terrorystycznymi jest przypadek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia u poszkodowanego i doznanie w związku z tym szkody niemajątkowej
(art. 445 § 1 w zw. z art. 444 k.c.). Według art. 445 § 1 k.c., w przypadkach przewidzianych w
art. 444 k.c., a więc między innymi w razie uszkodzenia ciała, sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
Pojęcie krzywdy mieści wszelkie ujemne następstwa uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, zarówno w sferze cierpień fizycznych jak i psychicznych. Chodzi tu o krzywdę wynikającą z
cierpień fizycznych (ból i inne dolegliwości), psychicznych (ujemne uczucia przeżywane w
związku z cierpieniami fizycznymi lub następstwami uszkodzenia ciała albo rozstroju zdrowia)
pozostające w związku przyczynowym ze zdarzeniem, z którym ustawa łączy odpowiedzialność
odszkodowawczą24. Przemijający charakter zakłóceń w funkcjonowaniu organizmu nie wyłącza
możliwości uznania, że zakłócenia te wywołały rozstrój zdrowia. W judykaturze Sądu Najwyższego pojęcie rozstroju zdrowia ujmowane jest szeroko. Przykładowo tylko można wskazać na
wyrok z dnia 20 marca 2002 roku, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że nie tylko trwałe, lecz
także przemijające zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu polegające na znoszeniu cierpień
psychicznych mogą usprawiedliwiać przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego na podstawie art.
445 § 1 k.c.25. Krzywda musi pozostawać w normalnym związku przyczynowym z doznanym
uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia. Tak, więc w pewnych przypadkach podlega wynagrodzeniu nie tylko szkoda powstała z nowego schorzenia, ale również istotne pogorszenie się
dotychczasowego stanu zdrowia lub też wystąpienie albo nawet zaostrzenie się cierpień fizycznych wywołanych rozstrojem zdrowia26. Kodeks cywilny regulując instytucję zadośćuczynienia
oparł ją na zasadzie fakultatywności. Wynika ona wprost z treści art. 445 § 1 k.c.: „(...) sąd może
przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego (...).”
Praktyczne skutki jej stosowania, można ująć następująco. Przyznanie zadośćuczynienia zależy
od uznania i oceny sądu, opartej na całokształcie okoliczności konkretnej sprawy. Nie jest obligatoryjne w tym sensie, że należy się poszkodowanemu w każdym przypadku doznania krzywdy z
powodu uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia27. Z drugiej strony jest oczywiste, że fakultatyw24
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 1969 r., I PR 178/69, OSNC 1970, nr 4, poz. 71, w którym wyraził
pogląd: „Przewidziana w art. 444 § 1 i § 2 k.c. krzywda, za którą sąd może na podstawie art. 445 § 1 k.c. przyznać
poszkodowanemu odpowiednią kwotę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego, obejmuje zarówno cierpienia fizyczne
jak i cierpienia moralne”. SN rozważał przypadek związany z stresem psychicznym wywołanym u poszkodowanego
pacjenta błędną diagnozą skutkującą rozstrojem zdrowia. Por. też A. Szpunar, Glosa do wyroku SN z dnia 4 lipca
1969 r., „Państwo i Prawo” 1970, nr 8-9, s. 412. Autor w glosie aprobuje stanowisko SN.
25
V CKN 909/00, niepubl. Por. też K. Bączyk, Glosa do wyroku z dnia 20 marca 2002 r., V CKN 909/00, w której
aprobuje stanowisko SN. Podobnie Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 1974 r., I CR 792/73, niepubl.: „Przepis art.
445 § 1 k.c. nie uzależnia możności dochodzenia zadośćuczynienia od doznania poważnych obrażeń czy też poważnego uszczerbku na zdrowiu. Rodzaj uszkodzeń, czas leczenia czy też istnienia lub brak skutków trwałych mają
wpływ jedynie na wysokość zadośćuczynienia”.
26
Tak Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 22 listopada 1995 r., II CRN 89/95, „Prokuratura i Prawo” 1996, nr 2-3
poz. 43.
27
Por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 27 sierpnia 1969 r., I PR 224/60, OSNCP 1970, nr 6, poz. 111 i z dnia 29
kwietnia 1980 r., I CR 88/80, niepubl.
7
ność zadośćuczynienia nie oznacza dowolności oceny jego przyznania. Generalnie rzecz ujmując,
odmowa przyznania zadośćuczynienia musi być oparta na obiektywnych weryfikowalnych przesłankach oraz szczegółowo w uzasadnieniu wyroku umotywowana28. Należy założyć, że jedynie
w wyjątkowych przypadkach sąd może odmówić zasądzenia zadośćuczynienia. Będzie to na
przykład uzasadnione okolicznością, że uszkodzenie ciała, jakiego doznał poszkodowany nastąpiło w związku z nagannym, przestępczym jego zachowaniem się a doznane cierpienia fizyczne i
krzywda są nieznaczne29. Podobnie, gdy w okolicznościach sprawy krzywda poszkodowanego
polegała tylko na odczuciu bardzo nieznacznej dolegliwości a osoba odpowiedzialna uczyniła
wszystko, aby zapobiec szkodzie i załagodzić dolegliwość 30 albo, gdy poszkodowany przyczynił
się do powstania szkody w bardzo znacznym stopniu 31. Natomiast nie może uzasadniać odmowy
przyznania zadośćuczynienia okoliczność, że poszkodowany ma możność zrekompensowania doznanej krzywdy z własnych środków materialnych 32, jak również, że w chwili jego dochodzenia
doznana krzywda przestała istnieć.
2.4.
Wysokość zadośćuczynienia
Rozważana dotyczące określenia wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w razie
uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia przestępstwem o charakterze terrorystycznym, należy rozpocząć od uwagi, że rozróżnić należałoby sytuację ustalania tej wysokości przy
powództwie adhezyjnym od sytuacji, w której obowiązek naprawienia szkody będzie orzekany w
oparciu o art. 46 § 1 k.k. Obowiązek naprawienia szkody określony w art. 46 § 1 k.k. jest środkiem karnym. Ten fakt wiąże się z koniecznością stosowania również w odniesieniu do odszkodowania w tej postaci dyrektyw sądowego wymiaru kary. Nie negując zatem jego funkcji kompensacyjnej trzeba mieć na względzie, że winien on także spełniać swoje funkcje represyjne i
prewencyjne33. W niektórych przypadkach zasadne będzie przyznanie pierwszeństwa nie kompensacji, a np. prewencji indywidualnej. Istotne tu będzie czy środek karny w postaci obowiązku
naprawienia szkody będzie orzekany obok kary, czy też w miejsce kary. Jako samoistny środek
karny obowiązek naprawienia szkody może być orzekany w oparciu o art. 58 § 3, 59 i 60 § 7 k.k.
W takim wypadku nie budzi wątpliwości, że sąd będzie miał na względzie jego funkcję prewencyjną i represyjną. Z ogólnych dyrektyw wymiaru kary, którymi przecież sąd jest związany w
przypadku każdorazowego wymiaru kary, a więc z przepisu art. 53 w zw. z art. 56 k.k. wynika
jednoznacznie, że środek karny może być orzeczony samoistnie tylko wtedy, gdy efektywnie "za28
Trafnie podkreśla w doktrynie A. Szpunar, Wynagrodzenie..., op. cit., s. 81, że „odmowa przyznania zadośćuczynienia musi być oparta na przesłankach obiektywnych”.
29
Tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 czerwca 1969 r., I CR 165/69, Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego
1969, nr 1, poz. 192.
30
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 1974 r., II CR 763/73, OSPiKA 1975, nr 7, poz. 171. Por. też
tezę wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 1975 r., II CR 604/75, niepubl.: „Według art. 445 § 1 k.c. przy znanie poszkodowanemu zadośćuczynienia zależy od uznania sądu. Jeżeli uszkodzenie ciała jest drobne, odczucie
przez poszkodowanego krzywdy nieznaczne a rodzaj i stopień winy sprawcy szkody niewielkie sąd powinien odmówić zadośćuczynienia”.
31
Por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 31 października 1960 r., 4 CR 1041/59, OSN 1962, poz. 128.
32
Tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 12 listopada 1956 r., 3 CR 890/55, OSN 1958, nr 2, poz. 35. Por. też wy rok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 1963 r., 4 CR 302/62, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”
1964, nr 2, s. 326.
33
M. Szewczyk [w:] Kodek karny. Część ogólna, (red.) A. Zoll, t. 1, Warszawa 2007, s.638.
8
stąpi" on karę, a więc gdy wszystkie cele kary zostaną drogą orzeczenia samoistnego środka karnego spełnione34.
Sąd może dojść do wniosku, że względy prewencji indywidualnej z uwagi na sytuację życiową i majątkową sprawcy przemawiają za orzeczeniem w niższym rozmiarze obowiązku naprawienia szkody, kosztem kompensacji należnej ofierze.
Inaczej ocenić należy sytuację przy powództwie adhezyjnym. Jest to powództwo cywilne
wnoszone w procesie karnym. Nie zmienia się przez to jednak jego cywilny charakter.
Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z powództwem adhezyjnym, czy z wnioskiem o naprawienie szkody w oparciu o art.. 46 § 1 k.k., zadośćuczynienie nie traci swojego cywilnoprawnego charakteru, tym bardziej że brak jest jego autonomicznego karnistycznego ujęcia. Powszechnie w doktrynie i orzecznictwie odsyła się w tym zakresie do uregulowań Kodeksu cywilnego.
Problematyka ustalenia wysokości zadośćuczynienia pieniężnego, mającego rekompensować szkodę niemajątkową za doznaną krzywdę sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, jakie
kryteria wpływają na wysokość zadośćuczynienia. Innymi słowy, jak należy określić jego wysokość, aby była odpowiednia w rozumieniu art. 445 § 1 k.c35. Punktem wyjścia do rozważań winno być stwierdzenie, że ustawodawca nie określił w Kodeksie cywilnym dokładnych kryteriów,
jakimi należy się kierować przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia. Kryteria te zostały przede
wszystkim wypracowane przez judykaturę, a także doktrynę.
Określenie wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w razie uszkodzenia ciała lub
wywołania rozstroju zdrowia stanowi istotne uprawnienie sądu meritii i w tym zakresie dysponuje on swobodą decyzyjną. Nie oznacza to jednak dowolności w określaniu należnego zadośćuczynienia a przyznanie go przez sąd w wysokości nieodpowiedniej do wszystkich okoliczności stanowiących podstawę jego ustalenia (zbyt wysokiej lub zbyt niskiej) narusza art. 445 § 1 k.c36.
Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, przyznawane jest poszkodowanemu jako
odpowiednia suma, przy czym o rozmiarze krzywdy decyduje stopień intensywności cierpień fizycznych i psychicznych, długotrwałość choroby, rozmiar kalectwa, trwałość następstw zdarzenia, nieodwracalność skutków urazu lub konsekwencje uszczerbku na zdrowiu w sferze życia
osobistego i społecznego. Przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę należy mieć na uwadze, że jego celem jest wyłącznie złagodzenie doznanej przez pozwanego krzywdy, wobec czego utrata zdolności do pracy zarobkowej może mieć wpływ na wysokość zadośćuczynienia tylko o tyle, o ile łączy się z poczuciem krzywdy spowodowanej niemożnością wykonywania wybranego i wyuczonego zawodu37. Nie bez znaczenia są też takie okoliczności, jak pozbawienie poszkodowanego możliwości osobistego wychowywania dzieci i zajmowania się gospodarstwem domowym lub konieczność korzystania z pomocy innych osób przy prostych czynnościach życia codziennego.
Prawidłowe ustalenie wysokości zadośćuczynienia przewidzianego w art. 445 § 1 k.c. wymaga zatem uwzględnienia wieku poszkodowanego, stopnia cierpień fizycznych i psychicznych,
ich intensywności i czasu trwania, nieodwracalności następstw uszkodzenia ciała lub wywołania
rozstroju zdrowia (kalectwa, oszpecenia), rodzaju wykonywanej pracy, szans na przyszłość, po34
Tamże, s. 638.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.
36
Por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2002 r., II CKN 605/00, LEX nr 484718 oraz z dnia 27 lutego
2004 r., V CK 282/03, LEX nr 183777.
37
Por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2006 r., II PK 102/06, OSNP 2008/1-2/11, M.
Prawn. 2008/8/424; zob. również uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN 1114/00,
LEX nr 56055.
35
9
czucia nieprzydatności społecznej, bezradności życiowej oraz innych podobnych czynników. O
rozmiarze należnego zadośćuczynienia decyduje rozmiar doznanej krzywdy, zadośćuczynienie
ma bowiem na celu naprawienie szkody niemajątkowej, wyrażającej się doznaną krzywdą w postaci cierpień fizycznych i psychicznych. Niedający się ściśle wymierzyć charakter krzywdy
sprawia, że ustalenie jej rozmiaru, a tym samym i wysokości zadośćuczynienia, zależy od oceny
sądu. Ocena ta powinna opierać się na całokształcie okoliczności sprawy, nie wyłączając takich
czynników, jak np. wiek poszkodowanego. Przy ustalaniu rozmiaru doznanych cierpień powinny
być uwzględniane zobiektywizowane kryteria oceny, odniesione jednak do indywidualnych okoliczności danego wypadku38.
W judykaturze powszechnie przyjmuje się, że przyznawane przez sąd zadośćuczynienie pełni funkcję kompensacyjną, przyznana bowiem suma pieniężna ma stanowić przybliżony ekwiwalent poniesionej szkody niemajątkowej. Powinna wynagrodzić doznane cierpienia fizyczne i psychiczne oraz ułatwić przezwyciężenie ujemnych przeżyć, aby w ten sposób przynajmniej częściowo przywrócona została równowaga zachwiana na skutek popełnienia czynu niedozwolonego.
Funkcja kompensacyjna zadośćuczynienia za doznaną krzywdę musi być rozumiana szeroko, albowiem obejmuje zarówno cierpienia fizyczne, jak i sferę psychiczną poszkodowanego. Wspomniana funkcja kompensacyjna powinna mieć istotne znaczenie dla ustalenia wysokości zadośćuczynienia. Ze względu na kompensacyjny charakter zadośćuczynienia jego wysokość musi
przedstawiać odczuwalną wartość ekonomiczną adekwatną do warunków gospodarki rynkowej.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważnie starszym39, ale także nowszym40, przedstawiany jest pogląd, że wysokość zadośćuczynienia powinna być utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa, choć
w żadnym razie nie powinna być ona symboliczna. Jednakże w ostatnich latach pogląd ten nie
jest powszechnie aprobowany w judykaturze41. Według aktualnego orzecznictwa, taki pogląd był
wyrażony w poprzednich realiach społeczno-gospodarczych i stracił znaczenie, a jedynym, zasadniczym kryterium oceny wysokości zadośćuczynienia jest rozmiar krzywdy poszkodowanego.
Obecnie przy ustalaniu odpowiedniego zadośćuczynienia, o którym mowa w art. 445 § 1 k.c., nie
można pomijać notoryjnego faktu, iż w obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej, polskie społeczeństwo jest w wysokim stopniu rozwarstwione pod względem poziomu życia i zasobności majątkowej. Z jednej strony istnieje bowiem grupa ludzi bardzo dobrze sytuowanych majątkowo,
dla których określona kwota jest sumą mało znaczącą w ich budżetach domowych, zaś z drugiej
strony funkcjonuje w społeczeństwie rzesza osób niezamożnych, dla których taka kwota jest
wręcz niewyobrażalna. O ile więc konsekwencją poprzednio przedstawianej w judykaturze zasady - w myśl której wysokość "odpowiedniej sumy" powinna być "utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa" - była
tendencja do zasądzania przez sądy tytułem zadośćuczynienia sum raczej skromnych, o tyle w
ostatnich latach można zaobserwować jej korektę w kierunku zasądzania na rzecz poszkodowanych zdecydowanie wyższych kwot pieniężnych.
Na uwzględnienie w pełni zasługuje tendencja, zgodnie z którą wysokość stopy życiowej
społeczeństwa jedynie w sposób uzupełniający (w aspekcie urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej - art. 2 Konstytucji RP) może rzutować na wysokość zadośćuczynienia należne38
Por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2007 r., V CSK 245/2007, Lex nr 369691.
Wyrok z dnia 24 czerwca 1965 r., I PR 203/65, OSPiKA 1966, nr 4, poz. 92.
40
Wyrok z dnia 28 czerwca 2005 r., I CK 7/05, LEX nr 153254.
41
Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 12 października 2004 r., I ACa 530/04, LEX nr 179052 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, OSNC 2005 nr 2, poz. 40 i z 27 lutego 2004 r., V
CK 282/03, LEX nr 183777.
39
10
go poszkodowanemu za doznaną krzywdę. Nie może natomiast stanowić kryterium do obniżania
należnego zadośćuczynienia, gdyż kryterium podstawowym w jego ustaleniu jest rozmiar szkody
niemajątkowej. Powołanie się przez sąd na zasadę umiarkowanej wysokości zadośćuczynienia
przy ustalaniu zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę nie może bowiem podważać
kompensacyjnej funkcji zadośćuczynienia42.
Ze względu na kompensacyjny charakter zadośćuczynienia jego wysokość musi dla poszkodowanego przedstawiać odczuwalną wartość ekonomiczną, adekwatną do warunków gospodarki
rynkowej. Nie można przy tym akceptować stosowania taryfikatora i ustalania wysokości zadośćuczynienia według procentów trwałego uszczerbku na zdrowiu, bowiem zdrowie ludzkie jest dobrem o szczególnie wysokiej wartości, w związku z czym zadośćuczynienie z tytułu uszczerbku
na zdrowiu powinno być odpowiednio wysokie. Również nietrafne jest w związku z tym posługiwanie się określonymi jednostkami przeliczeniowymi w postaci najniższego, czy średniego wynagrodzenia pracowniczego43. Zasada umiarkowanej wysokości zadośćuczynienia nie może
oznaczać przyzwolenia na lekceważenie takich bezcennych wartości, jak zdrowie, czy integralność cielesna, a okoliczności wpływające na określenie tej wysokości, jak i kryteria ich oceny,
muszą być zawsze rozważane indywidualnie w związku z konkretną osobą poszkodowanego i sytuacją życiową, w której się znalazł44. W odniesieniu do zadośćuczynienia pieniężnego z art. 445
§ 1 k.c. funkcja kompensacyjna jest rozumiana szeroko, obejmuje zarówno cierpienia fizyczne,
jak i sferę psychiczną poszkodowanego i dlatego wysokość zadośćuczynienia odpowiadająca doznanej krzywdzie powinna być odczuwalna dla poszkodowanego i przynosić mu równowagę
emocjonalną, naruszoną przez doznane cierpienia fizyczne, jak i psychiczne 45. Poglądy te są
obecnie akceptowane w piśmiennictwie prawniczym46, w którym podnosi się wręcz, że skoro pieniądze i tak nigdy nie rekompensują krzywdy związanej z inwalidztwem, to nie ma żadnych powodów, dla których zadośćuczynienie powinno być utrzymywane w jakichś "rozsądnych granicach"47. Innymi słowy, zasada umiarkowanej wysokości zadośćuczynienia oznaczająca utrzymania jego wysokości w rozsądnych granicach, ma uzupełniający charakter w stosunku do kwestii
zasadniczej, jaką jest rozmiar szkody niemajątkowej. Potrzeba utrzymania wysokości zadośćuczynienia w rozsądnych graniach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie
życiowej społeczeństwa, nie może prowadzić do podważenia kompensacyjnej funkcji zadośćuczynienia, a zatem jego wysokość musi przedstawiać ekonomicznie odczuwalną wartość, przy
uwzględnieniu skali i zakresu następstw uszkodzenia ciała i sytuacji życiowej poszkodowanego48.
42
Por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1997 r., II CKN 416/97, niepublikowany; z dnia 19 maja
1998 r., II CKN 764/97, LexPolonica nr 353736; z dnia 18 listopada 1998 r., II CKN 353/98, LexPolonica nr
353892; z dnia 29 października 1999 r., I CKN 173/98, niepublikowany; z dnia 12 października 2000 r., IV CKN
128/00, LexPolonica nr 380654; z dnia 11 stycznia 2001 r., IV CKN 214/00, niepublikowany; z dnia 12 września
2002 r., IV CKN 1266/00, LexPolonica nr 1631955; z dnia 11 października 2002 r., I CKN 1065/00, niepublikowany; z dnia 10 lutego 2004 r., IV CK 355/02, LexPolonica nr 1936079; z dnia 27 lutego 2004 r., V CK 282/03, LexPolonica nr 1631468; z dnia 28 czerwca 2005 r., I CK 7/05 LexPolonica nr 1526282; z dnia 10 marca 2006 r., IV CSK
80/05, OSNC 2006 nr 10 poz. 175 i z dnia 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 99/05, LexPolonica nr 1936114.
43
Tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 listopada 2007 r., V CSK 245/07, OSNC-ZD 2008 nr D, poz. 95.
44
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2007 r., I CSK 384/07, OSP 2009 nr 2, poz. 20.
45
Por. wyrok z dnia 14 lutego 2008 r., II CSK 536/07, OSP 2010 nr 5, poz. 47.
46
A. Górski, J.P. Górski: Zadośćuczynienie za naruszenie praw pacjenta, Palestra 2005 nr 5-6, s. 87; M. Wałachowska: Glosa do wyroku SA w Gdańsku z dnia 23 września 2005 r., Przegląd Sądowy 2007 nr 1, s. 135.
47
Tak U. Walczak: Zasady odpowiedzialności za szkodę niemajątkową w prawie umów - postulaty de lege ferenda,
Transformacje Prawa Prywatnego 2007 nr 2.
48
Por. uzasadnienie wyroku SN z 13 grudnia 2007 r., I CSK 384/07, LEX nr 351187.
11
Trzeba jednak podkreślić, że zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 6 czerwca 1997 r.49, ocena sądu wyrażająca się stwierdzeniem, że zasądzone
zadośćuczynienie jest odpowiednie w relacji do odszkodowań i zadośćuczynienia, jakie sądy zasądzają w innych procesach tego typu, uzasadnia uwzględnienie zarzutu błędnej wykładni pojęcia
"odpowiedniej sumy" zadośćuczynienia z art. 445 § 1 k.c. Ocena kryteriów decydujących o wysokości zadośćuczynienia zależy od okoliczności konkretnej sprawy. Dlatego z jednej strony,
konfrontacja danego przypadku z innymi może dać jedynie orientacyjne wskazówki, co do poziomu odpowiedniego zadośćuczynienia. Kierowanie się przy ustalaniu sumy zadośćuczynienia sumami zasądzanymi z tego tytułu w innych sprawach może tylko zapobiegać powstawaniu rażących dysproporcji w podobnych sprawach. Wysokość świadczeń przyznanych w innych sprawach, choćby w podobnych stanach faktycznych, nie może natomiast stanowić dodatkowego kryterium miarkowania zadośćuczynienia. Z drugiej zaś, nie można całkowicie abstrahować od tendencji występujących w orzecznictwie w porównywalnych przypadkach, gdyż konfrontacja analizowanego przypadku z innymi pozwala uniknąć rażących dysproporcji kwot zasądzanych z tytułu zadośćuczynienia, które mogłyby godzić w poczucie sprawiedliwości. Porównanie takie jednak może stanowić tylko orientacyjną wskazówkę, nie może bowiem naruszać zasady indywidualizacji okoliczności wyznaczających rozmiar krzywdy doznanej przez konkretnego poszkodowanego.
Porównywanie zadośćuczynienia do średniego wynagrodzenia może stanowić pewne pomocnicze kryterium oceny wysokości zadośćuczynienia, nie może ono jednak stanowić wyłącznego miernika jego wartości i nie może być stosowane mechanicznie. Zadośćuczynienie ma bowiem na celu naprawienie krzywd niematerialnych, a zatem trudno wymiernych i zakres rekompensaty materialnej zależeć powinien przede wszystkim od każdego indywidualnego przypadku50. Nawet w przypadku ustalenia, że poszkodowany przyczynił się do powstania szkody, sąd
nie ma obowiązku zmniejszenia zadośćuczynienia i może je przyznać w pełnej wysokości. W
szczególności uzasadnione będzie zasądzenie sumy pieniężnej, która pokrywa całą powstałą
szkodę, w wypadku, gdy stopień przyczynienia się nie był znaczący51.
Warto również zaznaczyć, że ocenny charakter kryteriów wyznaczających wysokość odpowiedniej sumy, o której mowa w art. 445 § 1 k.c., sprawia, że podniesiony w skardze kasacyjnej
zarzut naruszenia tego przepisu przez zawyżenie lub zaniżenie wysokości przyznanego zadośćuczynienia może być skuteczny tylko w razie oczywistego naruszenia tych kryteriów przez sąd
drugiej instancji52.
Ciekawym a jednocześnie budzącym wątpliwości zagadnieniem jest problem prawny związany z wymagalnością zadośćuczynienia, który wymaga rozstrzygnięcia określenia początku biegu terminu do naliczania odsetek od zadośćuczynienia za krzywdę, mianowicie o wskazanie, czy
odsetki biegną od wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji, czy też od zgłoszenia przez poszkodowanego żądania w określonej wysokości.
49
II CKN 204/97, LexPolonica nr 335189.
Por. uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 lutego 2009 r., VI ACa 838/2008, LexPolonica nr 360315, oraz uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 9 kwietnia 1991 r., I ACr 53/91, Le xPolonica nr 344219, OSAiSN 1992/5/50.
51
Por. J. Matys, Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w kodeksie cywilnym, monografia, Oficyna 2010, LEX.
52
Zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1999 r., III CKN 339/98, OSNC 2000, nr 3, poz. 58, z dnia 29
października 1999 r., I CKN 173/98, niepubl., z dnia 12 października 2000 r., IV CKN 128/00, niepubl., z dnia 4 lip ca 2002 r., I CKN 837/00, niepubl. i z dnia 27 lutego 2004 r., V CK 282/03, niepubl. i z dnia 15 lutego 2006 r., IV
CK 384/05, niepubl.
50
12
Do niedawna w orzecznictwie przyjmowano, iż odsetki mają charakter waloryzacyjny i dlatego (z zasady) należą się dopiero od dnia zasądzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia 53.
Stwierdzano też, że skoro przy zasądzaniu zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę
sąd bierze pod uwagę wszystkie okoliczności mające wpływ na rozmiar szkody, do których należy także upływ czasu między zdarzeniem powodującym szkodę, a uzyskaniem odszkodowania,
to w takim przypadku zasądzenie odsetek za okres poprzedzający wyrok prowadziłoby do podwójnego, niedopuszczalnego prawnie odszkodowania dlatego, że przyznanie odsetek od kwoty
zasądzonej tytułem zadośćuczynienia pieniężnego, poczynając od daty wezwania o jego zapłatę,
powodowałoby istotne podwyższenie sumy zadośćuczynienia ponad kwotę uznaną przez sąd za
odpowiednią w chwili orzekania54. W ten sposób zasądzenie odsetek za okres poprzedzający wyrokowanie, przy równoczesnym ustaleniu wysokości odszkodowania według cen z daty orzekania (zadośćuczynienia według stanu z chwili orzekania), prowadziłoby do nieuzasadnionego
uprzywilejowania wierzyciela kosztem dłużnika55. Orzeczenia te odnosiły się jednak do stanów
faktycznych, które występowały w szczególnej sytuacji gospodarczej (wysokiej inflacji i wysokich stóp odsetek ustawowych). Dlatego w celu zapobieżeniu podwójnej waloryzacji i bezpodstawnemu wzbogaceniu poszkodowanego przyjmowano wówczas, że zasądzenie na rzecz poszkodowanego odszkodowania według cen z daty wyrokowania uzasadnia zasądzenie odsetek
również od tej daty. Jednak obecna sytuacja społeczno-gospodarcza jest inna i nie uzasadnia takiego szczególnego traktowania kwestii terminu zapłaty odsetek. Dlatego też w ostatnim czasie w
orzecznictwie Sądu Najwyższego zdecydowanie przyjmuje się pogląd, zgodnie z którym zadośćuczynienie, w rozmiarze, w jakim należy się ono wierzycielowi w dniu, w którym dłużnik ma je
zapłacić (art. 455 k.c.), powinno być oprocentowane z tytułu opóźnienia (art. 481 § 1 k.c.) od
tego dnia, a nie dopiero od daty zasądzenia odszkodowania56. Obecnie funkcja kompensacyjna
odsetek znów przeważa nad ich funkcją waloryzacyjną. W tej sytuacji zasądzanie odsetek od daty
wyrokowania prowadziłoby w istocie do ich umorzenia za okres sprzed daty wyroku i byłoby
nieuzasadnionym uprzywilejowaniem dłużnika, co mogłoby go skłaniać do jak najdłuższego
zwlekania z opóźnionym świadczeniem pieniężnym, w oczekiwaniu na orzeczenie sądu, znoszące obowiązek zapłaty odsetek za wcześniejszy okres. Zobowiązanie do zapłaty zadośćuczynienia
z art. 445 k.c. ma charakter bezterminowy, stąd też o przekształceniu go w zobowiązanie terminowe decyduje wierzyciel przez wezwanie dłużnika do wykonania. Nie ma przy tym znaczenia,
że przyznanie zadośćuczynienia jest fakultatywne i zależy od uznania sądu oraz poczynionej
przez niego oceny konkretnych okoliczności, poszkodowany bowiem może skierować roszczenie
o zadośćuczynienie bezpośrednio do osoby ponoszącej odpowiedzialność deliktową. Jeżeli
sprawca szkody uważa, że dochodzone przez poszkodowanego odszkodowanie jest wygórowane,
to może zapłacić świadczenie w wysokości ustalonej przez siebie. W takim wypadku spełnia
świadczenie z zastrzeżeniem zwrotu. Jeżeli bowiem okaże się, że odszkodowanie w ogóle nie
przysługuje poszkodowanemu albo przysługuje w mniejszej wysokości, wówczas, po orzeczeniu
sądu, sprawca szkody może żądać zwrotu całego świadczenia albo jego nadpłaty. Jeżeli natomiast okaże się, że zapłacone świadczenie jest w niższej wysokości od orzeczonego przez sąd, to
53
Por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1997 r., I CKU 60/96, Prokuratura i Prawo 1997 nr 5, poz. 31; z
dnia 9 stycznia 1998 r., III CKN 301/97, LEX nr 477596; z dnia 20 marca 1998 r., II CKN 650/97, LEX nr 477665.
54
Przykładowo wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 września 1998 r., II CKN 875/97, LEX nr 477579.
55
Np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2002 r., II CKN 605/00, LEX nr 484718.
56
Por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2000 r., II CKN 725/98, OSNC 2000, nr 9, poz. 158; z dnia 8
sierpnia 2001 r., I CKN 18/99, OSNC 2002 nr 5, poz. 64; z dnia 30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, OSNC 2005 nr 2,
poz. 40 i z dnia 16 lipca 2004 r., I CK 83/04, Monitor Prawniczy 2004 nr 16, s. 726, z dnia 28 czerwca 2005 r., I CK
7/05, LEX nr 153254.
13
osoba odpowiedzialna za szkodę ma obowiązek pokryć niedopłatę oraz uiścić odsetki od tej niedopłaty, o ile poszkodowany będzie ich żądał57. W przywołanym, aktualnym orzecznictwie Sądu
Najwyższego zgodnie przyjmuje się, że z charakteru zadośćuczynienia wynika, iż obowiązek
jego spełnienia powstaje po wezwaniu do tego dłużnika i z tą chwilą należą się poszkodowanemu
odsetki za opóźnienie.
57
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 2010 r., II CSK 434/09, LEX nr 602683.
14