abstrakt

Dr hab. Andrzej Szmyt, prof. UWM
Podstawy Prawne funkcjonowania polskiego szkolnictwa na obszarze
zaboru rosyjskiego w latach 1803-1833
Trzeci rozbiór Polski był końcem idei szkolnictwa opartego na założeniach KEN.
Ziemie polskie zajęte przez trzech zaborców, znalazły się w trzech odmiennych
systemach oświaty. W najgorszej sytuacji znalazło się szkolnictwo na terenie zaboru
rosyjskiego. Sytuacja zaczęła się tam zmieniać od początku XIX w., kiedy władzę w
Rosji objął Aleksander I. Nadzieje związane z nowym carem były uzasadnione m. in.
faktem, że w jego otoczeniu znalazło się wielu Polaków, szczególnie zaś książę Adam
Jerzy Czartoryski. Wywarł on znaczący wpływ na decyzje cesarza dotyczące
administracji państwowej, a w szczególności w dziedzinie oświaty. Jego troską były
starania o zachowanie polskości na terenach zagarniętych przez Rosję, a jednym ze
sposobów realizacji tej idei było propagowanie nauczania w języku polskim w dobrze
zorganizowanym systemie oświaty.
Po powołaniu w 1802 r. pierwszego w dziejach Rosji ministerstwa oświaty,
zostały opracowane podstawy prawne funkcjonowania szkolnictwa na terenie Rosji.
Niewątpliwie duży wpływ miały tu koncepcje i idee KEN. Zgodnie z projektem ks. A.
J. Czartoryskiego z 1803 r. cały obszar państwa podzielono na sześć okręgów
naukowych, w których kierownictwo i nadzór nad szkołami spoczywało w rękach władz
uniwersyteckich. Usankcjonowano to w Tymczasowych Przepisach Oświecenia
Publicznego w Rosji z 24.01.1803 r. Ziemie włączone do Rosji w wyniku rozbiorów
Polski wydzielono w odrębny Wileński Okręg Naukowy, z ks. Czartoryskim jako
kuratorem. Na terenie Okręgu funkcjonowało szkolnictwo z polskim językiem nauczania,
na wszystkich poziomach edukacji. Funkcjonowanie Cesarskiego Uniwersytetu
Wileńskiego jako głównej szkoły okręgu sankcjonował Ukaz o Odnowieniu
Uniwersytetu z 4.04.1803 r. Natomiast Ustawy Uniwersytetu Wileńskiego i szkół jego
okręgu z 18.05.1803 r. określały funkcjonowanie uczelni i stopień zależności od niej
szkół niższego szczebla. Szczegółowy system zależności między szkołami określała
natomiast Ustawa o Naukowych Zakładach Podporządkowanych
Uniwersytetom z
5.11.1804 r. Kolejne reskrypty carskie dotyczyły powołania szkół gubernialnych
(gimnazjów) i warunków ich funkcjonowania. Podstawy funkcjonowania szkół niższego
szczebla opracowano m. in. w Ustawie o Szkołach Parafialnych z 1807 r.
Usankcjonowany w/w aktami prawnymi system oświaty funkcjonował w zaborze
rosyjskim praktycznie do wybuchu powstania listopadowego. Upadek insurekcji był
momentem przełomowym dla polskiej oświaty na ziemiach zajętych przez Rosję.
Wówczas sytuacja zmieniła się radykalnie i definitywnie skończył się okres świetnego
rozwoju oświaty polskiej na ziemiach zależnych od Rosji.
Już 1 maja 1831 r.,
rozwiązany został Wileński Okręg Szkolny, co wiązało się z zamknięciem większości
szkół polskich, w tym Uniwersytetu Wileńskiego. Powstanie listopadowe było więc
niejako pretekstem do likwidacji szkolnictwa polskiego na terenie zaboru rosyjskiego,
chociaż dla losów oświaty polskiej na obszarze ziem zabranych przełomowe znaczenie
miała
już nominacja Mikołaja Nowosilcowa na stanowisko kuratora Wileńskiego
Okręgu Szkolnego w 1824 r. oraz powołanie na tron Mikołaja I w 1825 r. W zamyśle
władz carskich było zniszczenie tego, co było dziełem KEN, ks. Adama Jerzego
Czartoryskiego, Tadeusza Czackiego, Hugona Kołłątaja i innych.