Spis treści
Transkrypt
Spis treści
HODOWLA ROŚLIN I NASIENNICTWO NR 3/2008 KWARTALNIK POLSKIEJ IZBY NASIENNEJ Spis treści PROJEKT ROZWOJU PRODUKCJI ROŚLIN STRĄCZKOWYCH CELEM STWORZENIA PRODUKTYWNEJ I ZRÓWNOWAŻONEJ GOSPODARKI ROLNEJ ORAZ KRAJOWEJ PRODUKCJI BIAŁKA ZASTĘPUJĄCEGO IMPORTOWANE BIAŁKO SOJOWE.................................. 2 ŁUBIN W BADANIACH PODSTAWOWYCH III OGÓLNOPOLSKIE SEMINARIUM NAUKOWE POLSKIEGO TOWARZYSTWA ŁUBINOWEGO ................ 4 OZIME STRĄCZKOWE – UTOPIA CZY MOŻE UZASADNIONA KONIECZNOŚĆ ? ................................... 8 RYNEK NASION ROŚLIN ROLNICZYCH........................ 12 WSPARCIE POLSKIEJ BRANŻY ZIEMNIACZANEJ PRZEZ INSTYTUT HODOWLI I AKLIMATYZACJI ROŚLIN ......... 22 EGZEKWOWANIE WYŁĄCZNEGO PRAWA HODOWCÓW DO ODMIAN ROŚLIN .............................. 27 Redaguje zespół: Karol Duczmal - redaktor naczelny Eugeniusz Piątek Andrzej Szymański Adres redakcji: 60-845 Poznań ul. Kochanowskiego 7/603 tel/fax (061) 848 49 54 e-mail: [email protected] Skład i druk: PRODRUK Poznań, ul. Błażeja 3 tel. (061) 8229-046 Zasady zgłaszania artykułów: Artykuły prosimy nadsyłać do sekretariatu Redakcji w jednym egzemplarzu wraz z dyskietką lub pocztą e-mailową, z podaniem imienia, nazwiska autora, dokładnego adresu i nr telefonu oraz nazwy zakładu pracy. Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie prawo skrótów tekstów, ograniczenia liczby rysunków, tabel i wykresów w ramach opracowania redakcyjnego. Przedruk w całości lub w części dozwolony tylko za zgodą redakcji. HODOWLA ROŚLIN W XXI WIEKU ................................. 32 CHARAKTERYSTYKA ODMIAN ZBÓŻ OZIMYCH, RZEPAKU OZIMEGO, TRAW I MOTYLKOWATYCH DROBNONASIENNYCH WPISANYCH DO KRAJOWEGO REJESTRU W 2008 R. ............................ 34 Z ŻYCIA PIN ..................................................................... 40 Za treść artykułów odpowiedzialni są autorzy. Poglądy przez nich wyrażone nie muszą być zgodne z poglądami Redakcji. Tytuł indeksowany przez AGRO - LIBREX Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Nakład 350 szt. ISSN 1231 - 918 X Zamówienia na prenumeratę prosimy kierować do biura Redakcji w formie pisemnej lub przekazu pieniężnego. Foto na okładce: Polskie Towarzystwo Łubinowe Cena 1 numeru: 15 zł (w tym 0% VAT) Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Znaczenie roślin strączkowych w gospodarce rolniczej ostatnio poważnie zmniejszyło się. Ich udział w areale uprawy spadł do 1%, przy jednoczesnym zwiększeniu udziału zbóż do 75%. Grozi to załamaniem produktywnej gospodarki rolnej, szczególnie wobec dużej ilości gleb lekkich w Polsce. Stąd też poszukuje się sposobów odbudowy ich produkcji, dzięki którym powstałaby jednocześnie poważna krajowa produkcja białka na potrzeby paszowe, zastępująca importowane białko sojowe. Poniżej publikujemy projekt rozwoju produkcji roślin strączkowych wypracowany w Radzie Gospodarki Żywnościowej przy Ministrze Rolnictwa i Rozwoju Wsi z inicjatywy Polskiej Izby Nasiennej, a dalej kilka artykułów, pokazujących nowe możliwości zwiększenia produktywności tych roślin. Projekt rozwoju produkcji roślin strączkowych celem stworzenia produktywnej i zrównoważonej gospodarki rolnej oraz krajowej produkcji białka zastępującego importowane białko sojowe Uzasadnienie: - Stworzenie produktywnej i zrównoważonej gospodarki rolnej Rośliny strączkowe zajmują obecnie w kraju zaledwie 1% areału uprawy. W krajach europejskich, o wyższym poziomie rolnictwa, zajmują one 2 do 3%, a w krajach kontynentu amerykańskiego od 15 do 25% (łącznie z soją). Udział tej grupy roślin w strukturze zasiewów jest odwrotnie proporcjonalny do zbóż: w Polsce ok. 70-75%, w UE – 50%, a w Kanadzie i USA – tylko 35%. Duży udział gleb lekkich w Polsce łącznie z właściwością roślin strączkowych wiązania azotu atmosferycznego i ulepszania jakości gleby wskazują, że ich udział zarówno w strukturze zasiewów, jak i wykorzystania powinny być znacznie większe niż obecnie. Powinniśmy je znajdować na co czwartym lub piątym polu, a udział w diecie człowieka lub paszy dla zwierząt, powinien być naturalną konsekwencją wykorzystania tego ziemiopłodu. Korzyści z roślin strączkowych, tylko jako przedplonu, szacowane były w 2006 r. w wysokości 90-215 euro/ha, zwiększając plony zbóż o 5-10 dt.ha-1 , oszczędzając 40-80kg.ha-1 azotu i dając duże oszczędności w jego stosowaniu. Warto dodać, że jeszcze 20 lat temu rośliny strączkowe zajmowały w Polsce ponad 300 tys. ha i ich udział w strukturze zasiewów przekraczał 2%. Skutki tego można już zaobserwować w rolnictwie: dopływ materii organicznej zmniejszył się o ok. 60%. Wprowadzenie importowanego białka sojowego, stosunkowo taniego i rozwój krajowego przemysłu paszowego, opartego głównie na tym komponencie do produkcji pasz, spowodowały wyparcie z uprawy roślin strączkowych i zastąpienie ich w dużej mierze uprawą zbóż, co staje się niebezpieczne dla przyszłości krajowe- 2 go rolnictwa, gospodarującego w dużym stopniu na glebach lekkich, i grożąc ich degradacją. - Celowość budowy krajowej produkcji białka zastępującego importowane białko sojowe Zwiększanie produkcji roślin strączkowych jest uzależnione od powiększonego popytu na nasiona tych roślin, przede wszystkim na pasze przemysłowe. Groch i inne strączkowe mogą z powodzeniem zastąpić śrutę sojową w paszy dla bydła oraz częściowo trzody chlewnej, a także w żywieniu drobiu. W obu wypadkach cena 1 kg białka w paszy z wykorzystaniem krajowych komponentów jest porównywalna, a nawet nieco niższa, aniżeli w dotychczasowych mieszankach opartych wyłącznie o śrutę sojową. Tak więc zastępując śrutę sojową rodzinnymi surowcami białkowymi, producent mięsa wieprzowego i drobiowego może uzyskać zbliżone efekty ekonomiczne, nie powodując jednocześnie podwyższenia cen na rynku, a konsument otrzyma mięso o niegorszych cechach jakościowych. Możliwość wykorzystania nasion roślin strączkowych w przemyśle paszowym wynosi: ilość nasion grochu w koncentratach używanych w żywieniu trzody chlewnej może dochodzić do 30%, co oznacza zapotrzebowanie na 160 tys. ton nasion, zaś w paszach dla drobiu – do 6% ogólnej puli produkowanych mieszanek paszowych, co daje ok. 240 tys. ton. Reasumując, teoretyczne możliwości zastąpienia śruty sojowej nasionami roślin strączkowych wynoszą ok. 15-20%, czyli w przeliczeniu na białko 350-400 tys. ton. Do tego dochodzi wykorzystanie nasion roślin strączkowych do produkcji pasz własnych przez indywidualnych rolników, które można Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) szacować w oparciu o aktualną powierzchnię uprawy tych roślin, wynoszącą 100 tys. ha, na 25 tys. ton białka. Łącznie więc zapotrzebowanie na nasiona roślin strączkowych do produkcji pasz sięga przeszło 400 tys. ton wyrażonych w białku, tzn. około 500 tys. ha. - Wsparcie dla produkcji strączkowych W rozwoju produkcji krajowych roślin strączkowych należy wziąć pod uwagę ich uprawę, oddzielnie na glebach dobrych i słabych. Dla rolnika interesująca będzie ich uprawa, jeśli osiągnie co najmniej podobne efekty ekonomiczne w porównaniu do innych roślin. Na glebach dobrych rośliny strączkowe (groch, bobik) będą konkurować przede wszystkim z pszenicą ozimą, a na glebach słabszych będzie to łubin, który będzie konkurował z żytem ozimym. Z analiz ekonomicznych wynika, że na glebach dobrych, przy plonie grochu 3,5 t.ha-1 i pszenicy 5,0 t.ha-1 ta porównywalna nadwyżka wynosi 800 PLN/ ha. Analogicznie na glebach słabszych, przy plonie łubinu 2,5 t.ha-1 i żyta 4,0 t.ha-1, ta nadwyżka sięga 450 PLN/ha. Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele, m.in. zaniechanie badań nad nowoczesną technologią uprawy, ograniczenie hodowli produktywniejszych odmian itp. Celem zachęcenia rolnika do uprawy roślin strączkowych będzie więc konieczne, przynajmniej w początkowym okresie, finansowe wsparcie, które pozwoli zrównoważyć uzyskiwaną nadwyżkę do poziomu pszenicy na glebach dobrych i żyta na słabszych. - Konkluzja Uzasadnieniem dla tego rozwiązania jest znaczenie proekologiczne roślin strączkowych, wynikające z wiązania azotu atmosferycznego, a tym samym ograniczanie jego stosowania w formie mineralnej, zmniejszenie udziału zbóż w zmianowaniu, polepszanie struktury gleby oraz przygotowanie stanowiska dla rosnącej uprawy rzepaku oraz odbudowa krajowej bazy surowcowej dla produkcji pasz dla zwierząt. Średnią nadwyżkę uzyskiwaną przy produkcji zarówno nasion grochu jak i łubinu należy szacować na 600 zł/ha. Stąd też przy zwiększeniu produkcji białka roślin strączkowych do 400 tys. t celem pokrycia pełnego zapotrzebowania przemysłu paszowego i produkcji pasz własnych przez indywidualnych rolników trzeba będzie obsiać grochem, bobikiem i łubinem łącznie 500 tys. ha. Uwzględniając wyliczoną dopłatę, koszt tego wsparcia dla budżetu państwa będzie wynosił w pierwszych latach 200- 300 mln PLN rocznie, a następnie należy oczekiwać jeszcze pewnego wzrostu. - Propozycje wsparcia Pragniemy zaproponować następujące rozwiązania: 1. W programie dopłat z tytułu zużytego do siewu lub sadzenia materiału siewnego kategorii elitarny lub kwalifikowany, zwiększenie stawek dla kwalifikowanego materiału siewnego roślin strączkowych, 2. W programie rolno-środowiskowym, w pakiecie rolnictwo zrównoważone, ochrona wód – zwiększenie stawek dla roślin wysokobiałkowych i stworzenie możliwości dopłat dla produkcji tych roślin w plonie głównym, 3. W systemie powierzchniowych dopłat bezpośrednich dokonać zmian, polegających na zmniejszeniu dopłaty podstawowej i ustanowieniu dopłaty uzupełniającej dla produkcji roślin strączkowych w plonie głównym, - Wnioski Oceniając wymienione wyżej możliwości wsparcia produkcji roślin strączkowych i jednocześnie rezultaty, jakie może ono przynieść, należy sądzić, że tylko dwie z nich mają szansę doprowadzić do stawianego im celu, tj. wsparcia produkcji roślin strączkowych w plonie głównym w programie rolno-środowiskowym oraz/lub wprowadzenie dopłat uzupełniających w systemie obszarowych dopłat bezpośrednich. Wszystkie one jednak będą wymagać zmian legislacyjnych. Wprowadzając system zachęt, które powinny mieć charakter czasowy, trzeba też ustanowić wieloletni program badawczy, który doprowadziłby do zwiększenia plonowania roślin strączkowych i poprawy ich opłacalności. W ślad za ustanowieniem wsparcia dla rozwoju produkcji roślin strączkowych trzeba spełnić kilka podstawowych kryteriów, bez których przemysł paszowy nie dokona jakichkolwiek zakupów nasion tych roślin. Są to: – Zorganizowanie dużych jednolitych partii nasion, tzn. nie mniejszych niż 20-24 tony, – Dostarczanie regularnie miesięcznie nie mniej niż 2.600-3.200 ton nasion, – Jednolita partia nasion dla przemysłu paszowego oznacza: jedną odmianę, wilgotność nasion nie wyższą niż 14%, minimalną zawartość białka, odpowiadającą przeciętnej zawartości białka w gatunku. Niekiedy przemysł będzie żądał także nieprzekraczania określonego poziomu zanieczyszczeń i zawartości włókna. 3 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Janusz Prusiński, Polskie Towarzystwo Łubinowe w Bydgoszczy Waleria Wysocka, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu Barbara Naganowska, Instytut Genetyki Roślin w Poznaniu Ewa Sawicka-Sienkiewicz, Uniwersytet Technologiczny we Wrocławiu Tomasz Stępkowski, Instytut Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu ŁUBIN W BADANIACH PODSTAWOWYCH III OGÓLNOPOLSKIE SEMINARIUM NAUKOWE POLSKIEGO TOWARZYSTWA ŁUBINOWEGO Kolejne III ogólnopolskie seminarium naukowe Polskiego Towarzystwa Łubinowego odbyło się 19 i 20 czerwca 2008 r. w Instytucie Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu oraz w HR Smolice, Oddział Przebędowo (dzień polowy) pod honorowym patronatem Komitetu Uprawy Roślin PAN. Na seminarium przedstawiono cztery referaty. Pierwszy z nich, autorstwa prof. Walerii Wysockiej z Uniwersytetu Adama Mickiewicza, dotyczył chemii alkaloidów. Badania nad alkaloidami chinolizydynowymi, zwanymi również łubinowymi, zostały podjęte w Poznaniu przez prof. Wiewiórowskiego we wczesnych latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Wprowadzenie nowych metod badawczych umożliwiało systematyczny rozwój tych badań w kierunku ustalenia zależności konfiguracyjno-konformacyjnych alkaloidów łubinowych od ich czynników wewnątrzcząsteczkowych jak również ich otoczenia. Od początku wszystkie badania zmierzały do tego, aby określić rolę tych niezwykle ciekawych związków w roślinie, jak również ich aktywność biologiczną i możliwość wykorzystania w ochronie roślin przed różnymi patogenami. Rozwój technik magnetycznego rezonansu jądrowego 4 (NMR), szczególnie wyższej rozdzielczości, jak również wdrożenie dwuwymiarowych technik NMR pozwolił obecnie nie tylko wprowadzić korekty do wcześniejszych odkryć, ale również wprowadzić nowe elementy do tych badań. Ustalono, że alkaloidy bis-chinolizydynowe rzadko występują w roztworze w postaci jednej formy przestrzennej (konformeru). Na podstawie nowo opracowanej ilościowej metody badania składu konformacyjnego alkaloidów określono geometrię cząsteczek w roztworze. Okazało się, że budowa przestrzenna związków jest związana z ich niektórymi właściwościami biologicznymi, np. z intensywnością gorzkiego smaku. We współpracy z grupą prof. Jasiczaka z Akademii Ekonomicznej w Poznaniu stworzono topologiczny model receptora smaku gorzkiego, co umożliwiło z kolei ustalenie rankingu gorzkości podstawowych alkaloidów na podstawie projekcji komputerowych oraz badań organoleptycznych. Wyniki te mogą pomóc hodowcom łubinów w doborze linii genetycznych pozbawionych najbardziej gorzkich alkaloidów, a hodowcom zwierząt na sporządzanie odpowiednich mieszanek paszowych. Wytworzenie nowych alkaloidów przez modyfikacje strukturalne (zwłaszcza Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) wprowadzenie siarki zamiast tlenu) dostarczyło nowych związków o ciekawych właściwościach farmakologicznych. Mimo szerokiej wiedzy na temat alkaloidów łubinowych, ich budowy, układów przestrzennych i aktywności w kierunku badań nad cukrzycą, nie do końca wiadomo, jaką rzeczywiście rolę spełniają te związki w roślinie. Ciągle jeszcze nie są znane wszystkie aspekty ich stereochemii i uwarunkowań, jakie sprawiają, że różne struktury przestrzenne alkaloidów mogą działać biologicznie w różny sposób. W drugim referacie doc. dr hab. Barbara Naganowska z Instytutu Genetyki Roślin PAN w Poznaniu przedstawiła najnowsze wyniki badań nad genomem łubinu. Istotną rolę w badaniach genomów roślin odgrywają analizy z zastosowaniem metod cytogenetyki molekularnej. Jedną z podstawowych cech genomu jest jego wielkość, określana miarą zawartości DNA w genomie diploidalnym (2C DNA), a analizowana współcześnie metodą cystometrii przepływowej. Cecha ta, charakterystyczna dla gatunku, jest użyteczna w badaniach filogenetycznych roślin. Analizy wielkości genomu przeprowadzono dla łubinów Starego i Nowego Świata, tj. 17 gatunków/form botanicznych Starego Świata, 21 gatunków Ameryki Północnej oraz 17 gatunków/linii Ameryki Południowej w Instytucie Genetyki Roślin w Poznaniu. Opracowanie wyników metodami statystycznymi pozwoliło utworzyć tzw. grupy homogenne, obejmujące gatunki o zbliżonej wielkości genomów. Zakres zmienności okazał się podobny w obu regionach geograficznych (ok. 2,5 ×). Nie stwierdzono korelacji wartości 2C DNA z liczbą chromosomów. W Starym Świecie grupowanie gatunków było zgodne z klasyfikacją taksonomiczną, natomiast w Nowym – związane z typem cyklu życiowego. Pojedyncze gatunki wyłamujące się z tych prawidłowości stanowią przypuszczalnie pozostałości kilku linii rozwojowych w ewolucji rodzaju Lupinus. Chromosomy łubinów są liczne, niewielkie i podobne pod względem morfologii, a więc trudne do analiz. Do badań ich struktury stosuje się przede wszystkim fluorescencyjną hybrydyzację in situ (FISH), która polega na przyłączaniu dowolnego fragmentu znakowanego DNA (tzw. sondy mole- kularnej) do komplementarnych sekwencji DNA w chromosomie. Lokalizacja różnego typu sekwencji pozwala na cytogenetyczne mapowanie chromosomów. Sygnały hybrydyzacji obserwuje się pod mikroskopem fluorescencyjnym, a do analizy obrazu wykorzystuje się programy komputerowe. Przeprowadzono lokalizację 18S-25S i 5S rDNA u 12 gatunków łubinów Starego Świata. Nie stwierdzono korelacji liczby loci rDNA z liczbą chromosomów. Mała liczba loci rDNA i duże rozmiary jednego z sygnałów 18S-25S są prawdopodobnie wynikiem licznych rearanżacji chromosomowych w trakcie ewolucji. Wobec powszechnie przyjętego poglądu o poliploidalnym pochodzeniu łubinów, może to stanowić argument na rzecz długiej historii rozwoju ewolucyjnego tej grupy roślin. Istotną rolę w mapowaniu cytogenetycznym genomów roślin odgrywa ostatnio zastosowanie jako sond molekularnych do FISH klonów BAC z bibliotek genomowych. W badaniach Pracowni Genomiki Strukturalnej IGR jest wykorzystywana pierwsza biblioteka BAC genomu jądrowego dla łubinu wąskolistnego (L. angustifolius), skonstruowana w ramach prac zespołu. Gatunek ten, o niewielkim genomie (2C DNA=1,89 pg) i stosunkowo niskiej dla łubinów liczbie chromosomów (2n=40), jest obiektem programu analizy struktury genomu. Badane są regiony zawierające geny odporności na choroby powodowane przez grzyby patogeniczne, geny niektórych cech użytkowych i geny nodulacji. Klony BAC wyselekcjonowane z biblioteki, zawierające markery dla badanych cech, są lokalizowane w genomie L. angustifolius techniką BAC-FISH. Do lokalizacji krótkich sekwencji DNA stosowana jest inna metoda cytogenetyki molekularnej – synteza DNA in situ z udziałem startera (PRINS). Została ona zoptymalizowana dla łubinu wąskolistnego i użyta do mapowania kilku typów sekwencji. Trwają prace nad lokalizacją w chromosomach sekwencji markerowych z mapy genetycznej L. angustifolius. Analizy chromosomów uzupełniają pomiary przy użyciu programów komputerowych. Na podstawie pomiarów chromosomów łubinu wąskolistnego został ułożony kariotyp tego gatunku, a następnie skonstruowany idiogram, na którym umiesz5 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) czono również molekularne markery chromosomów zmapowane dotychczas metodami FISH i PRINS. Zastosowanie różnych kombinacji FISH i PRINS pozwala na przypisanie poszczególnych grup sprzężeń odpowiednim chromosomom. Badania takie są obecnie w toku. W perspektywie umożliwią one integrację mapy fizycznej i genetycznej łubinu wąskolistnego. Wykład trzeci – prof. Ewy Sawickiej-Sienkiewicz z Uniwersytetu Technologicznego we Wrocławiu dotyczył mieszańców oddalonych w rodzaju Lupinus. Rodzaj Lupinus jest monofiletyczny, odległy od innych grup roślin motylkowatych. Precyzyjna liczba gatunków nie została dotychczas określona lecz z pewnością przekracza 300 taksonów, głównie występujących na terenie obu kontynentów amerykańskich. Klasyfikacja gatunków nie jest jeszcze zakończona, a ich taksonomia jest opracowywana. Dzikie gatunki obejmują formy wieloletnie i jednoroczne, rozmieszczone są w różnych rejonach i warunkach klimatycznych, od subarktycznych na Alasce, półpustynnych i śródziemnomorskich do wysokogórskich rejonów wschodniej Afryki, Meksyku i Andów, sięgając zasięgiem do terenów południowowschodnich stanów USA o ciepłym klimacie aż do terenów subtropikalnych wschodnich terenów Południowej Ameryki. Łubiny reprezentują niezwykle szerokie możliwości adaptacyjne do różnych warunków glebowo-klimatycznych. Trzy uprawne gatunki: łubin biały (2n=50), łubin żółty (2n=52) i wąskolistny (2n=48) pochodzą z rejonu Basenu Morza śródziemnego i Afryki. Czwarty uprawny gatunek, łubin andyjski (2n=48) został udomowiony w Ameryce Południowej. Próby otrzymania mieszańców międzygatunkowych mają długą historię liczącą ponad 70 lat. Najwcześniejsze prace nad otrzymaniem mieszańców międzygatunkowych pomiędzy kilkoma gatunkami amerykańskimi (bez stosowania kultur in vitro) dały w rezultacie najpiękniejsze łubiny ozdobne znane jako łubiny Russella. Otrzymywanie mieszańców międzygatunkowych jest bardzo trudne z powodu różnic w liczbie chromosomów i wytworzonych w toku ewolucji barier cytogenetycznych. Liczne próby przezwyciężania tych trudności podejmowano także w Polsce w latach 6 60- i 70-tych ubiegłego stulecia przez zespół prof. Kazimierskiego. W latach 90-tych rozpoczęto prace nad przełamywaniem międzygatunkowej krzyżowalności pomiędzy grupą gatunków łubinu białego (Lupinus albus L.) oraz łubinem andyjskim (L. mutabilis Sweet). Otrzymane mieszańce oraz analiza zachowania chromosomów w mejozie wskazuje na istnienie pewnych podobieństw pomiędzy genomami rodzicielskimi krzyżowanych gatunków. Dalsze doskonalenie prac hodowlanych będzie obejmować włączenie technik kutur in vitro. Mieszańce mogą wzbogacić pulę genetyczną zarówno łubinu białego jak i łubinu andyjskiego. Na zakończenie dr Tomasz Stępkowski z Instytutu Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu przedstawił wykład nt. ewolucji i migracji szczepów Bradyrhizobium zakażających łubin i seradelę. Rizobia zakażające łubin stanowią zróżnicowaną grupę obejmującą kilka rodzajów grupujących się w obrębie alfa proteobakterii. Najczęściej spotykane szczepy należą do rodzaju Bradyrhizobium. Warto podkreślić, że szczepy Bradyrhizobium pochodzące z brodawek łubinu mają zdolność do zakażania innych gatunków z plemienia Genisteae, takich jak janowiec (Genista), szczodrzeniec (Cytisus), złotokap (Laburnum) i inne. Ponadto większość tych szczepów zakaża seradelę oraz komonicę, które należą do odległego filogenetycznie plemienia Loteae. Badania dwóch regionów nod w szczepie Bradyrhizobium sp. WM9 pochodzącym z brodawki łubinu żółtego wykazały podobieństwo w składzie i organizacji głównego operonu nod w stosunku do regionów nod w szczepie Bradyrhizobium japonicum USDA110. Zidentyfikowano przy tym praktycznie wszystkie geny odpowiedzialne za syntezę czynnika Nod. O ile regiony zawierające geny nod mają podobny skład genowy i organizację jak w szczepie USDA110, o tyle część pozostałych genów nie występuje w USDA110, chociaż ma swoje odpowiedniki w regionach symbiotycznych innych rizobiów. Badania filogenetyczne wykazały istotne różnice w topologii drzew opartych na sekwencjach genu nodA oraz 16S rDNA. Na drzewie nodA szczep WM9 zajmował najbardziej zewnętrzną pozycję w obrę- Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) bie Bradyrhizobium podczas gdy na drzewie 16S rDNA szczep ten grupował się razem ze szczepami sojowymi w obrębie Bradyrhizobium japonicum. Wyniki te zostały następnie potwierdzone w trakcie dalszych badań, które wykazały obecność odrębnej grupy, tzw. kladu II na drzewie nodA tworzonego przez szczepy Bradyrhizobium pochodzące z brodawek łubinu (i innych Genisteae) oraz seradeli. Klad II dominuje na obszarze Europy, w której się najprawdopodobniej wyodrębnił. Łubiny występujące na obszarze Ameryki Północnej i Południowej zakażane są przez szczepy Bradyrhizobium należące przeważnie do kladu III, tworząc jednak odrębną podgrupę III.2 skupiającą jedynie szczepy amerykańskie. Oznacza to że III.2 wyodrębniła się i zróżnicowała na obszarze Ameryki Północnej lub Południowej. Odrębna pozycja zajmowana przez sekwencje genu nodA pochodzące ze szczepów izolowanych z łubinów i seradeli pozwoliła ustalić pochodzenie szczepów Bradyrhizobium zakażających łubin i seradelę, jakie izolowano na obszarze Zachodniej Australii i Południowej Afryki. Na obszarach tych łubin i seradelę introdukowano na przełomie XIX i XX w. Bardzo wcześnie zaobserwowano, że miejscowe rizobia nie tworzą efektywnej symbiozy, co spowodowało konieczność stosowania efektywnych szczepów komercyjnych, tzw. szczepionek rizobiowych, które opracowano w oparciu o miejscowe efektywne rizobia. W ciągu 40-50 lat stosowania szczepionek zaobserwowano pojawienie się stabilnych populacji Bradyrhizobium złożonych ze szczepów efektywnych. Dalsze badania wykazały jednak, że znaczna część tych szczepów różni się od szczepów komercyjnych. W oparciu o metody filogenetyczne wyjaśniono pochodzenie efektywnych bradyrizobiów. Sekwencje genu nodA wskazywały na przynależność do kladu II, podczas gdy geny niesymbiotyczne na pokrewieństwo większości szczepów z Bradyrhizobium canariense. Biorąc pod uwagę występowanie tego gatunku na obszarze Europy można przyjąć europejskie pochodzenie efektywnych szczepów Bradyrhizobium na obszarze Zachodniej Australii i Południowej Afryki. Najprawdopodobniej szczepy te zostały przeniesione przypadkowo razem z nasionami, które sprowadzano z Europy. W drugim dniu ponad 40 osób uczestniczyło w lustracji pól hodowlanych w Przebędowie. Obserwowana w znacznej części naszego kraju susza w maju i czerwcu nie sprzyjała wzrostowi wegetatywnemu roślin. W takich warunkach widoczne były różnice między-odmianowe łubinu, dotyczące np. reakcji na termin siewu odmian termoneutralnych i nie termoneutralnych, nasiennych i zielonkowych, samokończących i epigonalnych o różnym stopniu rozgałęziania. Przedstawiono nowe kreacje na różnych etapach badań. Szczególne zainteresowanie wzbudziły pierwsze rezultaty hodowlane dotyczące niezwykłej urody łubinu andyjskiego, nad którym od kilku lat pracuje ośrodek wrocławski. Przedmiotem dyskusji była też przyszłość prac hodowlanych nad roślinami strączkowymi, zwłaszcza w obliczu zaproponowanego przez rząd memorandum na wprowadzenie w życie zapisów ustawy o paszach, w części dotyczącej stosowania w żywieniu zwierząt śruty sojowej z GMO. Zdaniem dyskutantów obserwuje się znaczne zwiększenie popytu na nasiona siewne roślin strączkowych, w tym zwłaszcza łubinu słodkiego. Wzrastająca popularność roślin strączkowych wynika z możliwości uzyskania dopłat w programach rolno-środowiskowych, ale także z wprowadzania rolnictwa integrowanego. I wreszcie trzecia główna przyczyna – wielu rolników zwyczajnie dostrzega konieczność wprowadzenia do prawie monokulturowych upraw zbóż roślin strączkowych z uwagi na stale pogarszający się stan sanitarny gleby, postępującą degradację materii organicznej i stosowane uproszczenia w uprawie roli. Członkowie seminarium wyrazili poparcie dla zaproponowanej Polsce przez International Lupin Association organizacji światowej konferencji łubinowej w 2011 r. Na zakończenie seminarium ustalono, że kolejna IX ogólnopolska i międzynarodowa konferencja łubinowa PTŁ odbędzie się na początku lipca 2009 r. w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy. Wszelkie informacje dotyczące Polskiego Towarzystwa Łubinowego znaleźć można na www. ptl.utp.edu.pl. 7 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Janusz Prusiński Polskie Towarzystwo Łubinowe Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy OZIME STRĄCZKOWE – UTOPIA CZY MOŻE UZASADNIONA KONIECZNOŚĆ ? Trochę historii W sobotnio-niedzielnym wydaniu Kuriera Porannego z 24-25 grudnia 1938 r. przeczytać można, że w strukturze zasiewów II Rzeczypospolitej wszystkie zboża zajmowały aż 11,696 mln ha, tj. nieco ponad 66% obsiewanych wówczas gruntów ornych. Autor stwierdza, że „więcej zbóż bodaj zasiewać nie podobna – w tej dziedzinie doszliśmy do kresu”. Drugą grupą pod względem znaczenia gospodarczego przed II wojną światową były ziemniaki, buraki i inne okopowe – 20%, następnie rośliny motylkowate – 12% i przemysłowe – w kolejności len, konopie, rzepak, tytoń i chmiel – 2%. Wśród motylkowatych dominowały w kolejności zajmowanych powierzchni: koniczyna – 931 tys. ha, łubin – 352 tys. ha, mieszanki strączkowe – 310 tys. ha, seradela – 261 tys. ha, groch jadalny – 138 tys. ha, fasola z bobem – 33 tys. ha i inne pastewne – 90 tys. ha – łącznie ponad 2,11 mln ha. Autor artykułu stwierdza, że w stosunku do potrzeb zasiewy roślin strączkowych są bezwzględnie niedostateczne. Jeszcze w 1970 r. ich uprawa w naszym kraju zajmowała ponad 1360 tys. ha, w tym 300 tys. ha na nasiona, 660 tys. na zielonkę w plonie głównym i 400 tys. ha w poplonach. Rozwój fermowej produkcji zwierzęcej na początku lat 70-tych ubiegłego stulecia wpłynął na zwiększenie zapotrzebowania na białko 8 roślinne dla trzody i drobiu oraz silnie stymulował import pasz białkowych za tzw. dewizy. Szacuje się, że w latach 1970-1982 wartość importu ziarna zbóż i pasz o wysokiej zawartości białka wyniósł około 11 mld dolarów. O stanie obecnym A jak wygląda struktura zasiewów i udział strączkowych w Polsce obecnie? Zdecydowanie, jak przed wojną, dominują zboża, którymi obsiewa się każdego roku 8,3-8,5 mln ha, co stanowi jednak aż 73-75% gruntów ornych. Udział roślin motylkowatych z 12% w 1938 r. spadł do niespotykanego w powojennej historii naszego kraju poziomu niewiele ponad 2%, a strączkowych zaledwie 1%. Obecnie uprawia się około 38 tys. ha strączkowych jadalnych (groch, fasola i bób) i 100 tys. ha strączkowych pastewnych. Uważa się, że aktualnie małe znaczenie roślin strączkowych w bilansie białka roślinnego w naszym kraju (2%) wynika przede wszystkim z niskiej plenności i małej wierności plonowania tej grupy roślin. Należy jasno też stwierdzić, że dzisiaj rola roślin strączkowych jest inaczej postrzegana niż jeszcze kilkadziesiąt czy nawet kilkanaście lat temu. Wraz z postępem technicznym w uprawie roli, nawożeniu i ochronie roślin, agrotechniczne znaczenie następstwa roślin, a zwłaszcza obecność gatunków strączkowych w zmianowaniu, stały się mniej znaczące. Teraz zmianowania zawierają po kilka gatunków i są zdominowane przez wysoko plonujące Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) ozime formy zbóż. Przeważający udział zbóż i kurczenie się zasiewów innych grup powodują, że współczesne rolnictwo polega na uprawie roślin w monokulturze, która wymaga intensywnego nawożenia mineralnego i intensywnej ochrony roślin przed chwastami, chorobami i szkodnikami, zupełnie pozbywając się podstawowych zasad prawidłowego następstwa roślin i częstotliwości przychodzenia danej rośliny na to samo pole. Przy okazji rosną koszty uprawy z racji konieczności stosowania coraz większych nakładów na przemysłowe środki produkcji, rośnie też zagrożenie dla środowiska glebowego, co w dobie propagowania rolnictwa zrównoważonego zaczyna mieć istotne znaczenie także w naszym kraju. Szacowane przez GUS zbiory zbóż w 2008 r. wyniosą 23,1-23,6 mln ton wobec potrzeb określanych przez tzw. komfort zbożowy na poziomie około 30 mln ton (800 kg rocznie per capita). Jaki mógłby być wpływ 12% (przedwojennego) udziału roślin bobowatych na beznakładowy i proekologiczny wzrost produkcji zbóż wynikający z dobroczynnego ich wpływu na plonowanie pszenicy czy żyta? Warto podkreślić, że w wielu stanach USA udział roślin strączkowych (soi) w strukturze zasiewów wynosi od 30 do 50%. Po niepowodzeniu introdukcji soi w Europie (obecny areał w UE wynosi nieco ponad 400 tys. ha, a w świecie 90 mln ha), wiele zachodnioeuropejskich ośrodków naukowych skierowało swoją uwagę na groch siewny, bobik i łubin biały, a w krajach Europy centralnej także na łubiny żółty i wąskolistny, mimo stale dominującej roli śruty sojowej na światowym rynku pasz. Wielce jednostronne uzależnienie się od kilku głównych producentów-eksporterów śruty sojowej na świecie nie jest zjawiskiem pożądanym i korzystnym, jednak w odróżnieniu od podobnej przecież sytuacji w przypadku dostawców np. paliw płynnych, nikt nie bije na larum. Tymczasem możliwość rezygnacji z połowy importowanej śruty na rzecz nasion strączkowych wyprodukowanych w kraju (wymagana powierzchnia około 650 tys. ha) przyczyni się nie tylko do zmniejszenia kosztownego importu, ale także wpłynie pozytywnie na całą produkcję roślinną, w tym na mniejsze zużycie azotowych nawozów mineralnych, zwiększone beznakładowo plono- wanie roślin następczych i wiele innych korzyści dla środowiska. Jare czy ozime? Problem globalnego ocieplenia, zmian klimatu i ich różnorodnego, negatywnego wpływu na życie człowieka, w tym na produkcje rolniczą jest jednym z najbardziej dramatycznych wyzwań ludzkości. Mając na uwadze obserwowane także w naszym kraju ocieplanie klimatu i występujące negatywne zjawiska pogodowe, specjaliści przewidują coraz trudniejsze warunki produkcji roślinnej wynikające ze zbyt małej retencji wody w Polsce, nieopłacalnych technologii nawadniania roślin rolniczych oraz coraz większych kosztów produkcji. Susza czy posuchy majowe nie dotyczą już maja i Niżu Polskiego, ale wielu letnich miesięcy i dużej części naszego kraju; ich systematyczne pojawianie się wskazuje na wyraźne tendencje i rosnące trudności w produkcji roślinnej. Na dużej części kraju, zwłaszcza na glebach lekkich w takich warunkach rośliny cierpią na głęboki deficyt wody. Zarówno wysokość jak i wierność plonu nasion i jarych i ozimych form zbóż czy roślin strączkowych są silnie uzależnione od warunków klimatycznych, w tym zwłaszcza od ilości i rozkładu opadów, a w przypadku form ozimych także minimalnej temperatury, czasu jej trwania, czy też występowania i grubości okrywy śnieżnej. Średnie potencjalne (wg COBORU 2004-2006) plony ziarna zbóż jarych wynoszą w Polsce od 6,47 t.ha-1 dla owsa do 7,24 t.ha-1 dla pszenicy; w przypadku roślin strączkowych odpowiednio od 2,10 t.ha-1 dla łubinu żółtego do 5,70 t.ha-1 dla grochu siewnego ogólnoużytkowego. Tymczasem zboża ozime plonują wyżej niż jare - pszenica o 32,3%, pszenżyto o 32,5%, a jęczmień o 18,6%, przy czym w produkcji jest to różnica nieprzekraczająca 20%. Podobnych przykładów dotyczących wyższego plonowania odmian ozimych roślin strączkowych nad jarymi z oczywistych względów w Polsce nie ma. Wyniki nielicznych badań nad porównaniem plenności obu form w Europie wskazują przede wszystkim na większą wierność plonowania form ozimych, a także ich plenności nawet o 3740% niż form jarych. W praktyce, zarówno u zbóż jak i roślin strączkowych uzyskiwane plony nasion są niższe o 9 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) więcej niż połowę od potencjalnych. Brak kompleksowości technologii uprawy, nieprzestrzeganie wielu podstawowych zasad agrotechniki, a także niskie wykorzystanie przemysłowych środków produkcji i powszechne stosowanie nieodnawianego przez lata materiału siewnego, to główne przyczyny bardzo niskiego wykorzystania potencjału produkcyjnego współczesnych odmian. W takiej sytuacji uprawa form ozimych, potencjalnie wyżej plonujących od jarych, wydaje się ze wszech miar uzasadniona. Wielu ekspertów w Europie wskazuje na konieczność siewu ozimych odmian zbóż wszędzie tam, gdzie jest to możliwe; do tego celu wykorzystywane są nowe przewódkowe odmiany zbóż, głównie pszenicy jarej, które wysiewane późną jesienią po burakach czy kukurydzy, czy nawet w okresie zimowym, przy łagodnej i sprzyjającej siewom pogodzie, dorównują plennością odmianom ozimym. Dlaczego ozime? Formy ozime roślin strączkowych charakteryzują się w stosunku do form jarych wyższą plennością i wiernością plonowania, które wynikają m.in. z: – pełnej wernalizacji roślin w okresie zimowym, – większej odporności roślin na niską temperaturę, – silniejszego i szybciej rozwiniętego systemu korzeniowego wczesną wiosną, co pozwala uniknąć im niekorzystnych skutków posuch majowych i niedoborów wody w okresie kwitnienia oraz zawiązywania owoców i nasion, – lepszego wykorzystania wody pozimowej i uniknięcia niedoborów wody w okresie największego na nią zapotrzebowania (VI i VII), – szybszego wzrostu na wiosnę i uniknięcia niekorzystnych skutków wysokiej temperatury w czerwcu, na co większość gatunków wykazuje wrażliwość, – szybszego i bujniejszego zakwitania roślin na wiosnę, gdyż niższa temperatura w okresie po siewie, znacznie skraca czas potrzebny do zakwitnięcia roślin i korzystnie wpływa na liczbę wytworzonych kwiatów i strąków oraz na produkcyjność pojedynczych roślin; 10 – – – – kwitnienie odbywa się najbardziej efektywnie w umiarkowanie wysokich temperaturach, od 15 do 25oC; w wyższych temperaturach lub przy niedostatku wody znacznie wzrasta sterylność pyłku, korzystniejszych wartości najważniejszych strukturalnych elementów plonowania, np. większej liczby, a nawet rozmiarów strąków, mniejszej podatności roślin na choroby i szkodniki, wynikającej głównie z tzw. odporności pozornej, dłuższego okresu gromadzenia plonu, bardziej równomiernego i szybszego dojrzewania. Najważniejszą cechą ozimych form strączkowych, silnie skorelowaną z wysokością plonu nasion jest zdolność roślin do dobrego przezimowania. Stwierdzono, że klimatyczna adaptacja odmian ozimych i ich potencjał plonowania są uzależnione od czasu zakwitania oraz długości okresu wegetacji, co wynika bezpośrednio z temperatury i wrażliwości fotoperiodycznej odmian. Rośliny ozimych odmian, np. grochu, charakteryzują się drobnymi liśćmi i krótkimi międzywęźlami przed zakończeniem jesiennej wegetacji, co umożliwia im lepsze przezimowanie. Tolerancja roślin ozimych na ujemną temperaturę wynika z braku ich zdolności do tworzenia kryształów lodu lub do wytrzymania wewnątrzlub zewnątrzkomórkowego ich powstawania. Rośliny są zdolne do wytrzymania niskiej temperatury dzięki mechanizmom, które opóźniają zamarzanie, obniżając temperaturę krystalizacji wody i zwiększając zakres przechłodzenia wody komórkowej. Tego typu mechanizm jest zależny od zmian potencjału osmotycznego wody w komórkach, ilości wody związanej cytoplazmatycznie i integralności membran cytoplazmatycznych. Odporność lub podatność roślin na mróz jest też cechą ściśle zaprogramowaną genetycznie, jednak także silnie modyfikowaną przez endo- i egzogenne czynniki, np. przez sprawność aparatów naprawczych usuwających powstające w okresie zimy uszkodzenia roślin. Wykazano, że kwas abscysynowy stymuluje aklimatyzację i przyspiesza hartowanie roślin, a retardanty np. CCC również zwiększają odporność na chłód, najprawdopodobniej na skutek inhibicji bio- Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) stralii uprawiane są ozime formy strączkowych. W Polsce znane są pojedyncze próby uprawy ozimych rodów grochu pochodzących z hodowli we Francji oraz linii polsko-francuskich z hodowli roślin w Więcławicach (woj. kujawskopomorskie). Próby były nieudane, a za główną przyczynę niepowodzenia uznano brak dostatecznej zimotrwałości roślin lub bardzo dużą zmienność przezimowania w warunkach naszego kraju. Może warto wykonać doświadczenia w różnych rejonach naszego kraju nad terminem siewu i fazą rozwojową niezbędną dla dobrego przezimowania roślin strączkowych, może należy sprawdzić w polu informacje fizjologów o znaczeniu retardantów wzrostu w zwiększaniu przezimowania roślin strączkowych, może warto wreszcie założyć doświadczenia nad sposobem ochrony roślin przed niską temperaturą w okresie zimowania – w wielu pracach znaleźć można różne rozwiązania, np. siew w wysokie ściernisko, wsianie gorczycy w międzyrzędzia, obredlenie roślin, przykrycie ich słomą etc. Czwarte w kolejności znaczenie słowa utopia według Encyklopedii Popularnej PWN oznacza potocznie wszelkie nieziszczalne projekty, szlachetne, ale całkowicie nierealne pomysły. Specjaliści od żywienia zwierząt twierdzą, że nie można w całości zrezygnować ze śruty sojowej, zwłaszcza w żywieniu drobiu, ale w żywieniu innych grup zwierząt możliwe jest jej zastąpienie nawet w 50% białkiem innych gatunków roślin strączkowych bez pogarszania wyników produkcyjnych. Może panaceum na narzekania ekonomistów i rolników na niskie i zmienne w latach plony jarych roślin strączkowych będą ozime ich odmiany? Ostatnie decyzje rządu przewidujące przesunięcie zakazu stosowania w Polsce pasz wysokobiałkowych wyprodukowanych z soi zmodyfikowanej genetycznie do końca 2012 r. powinny pozwolić na przygotowanie rządowych programów wsparcia produkcji wysokobiałkowych pasz alternatywnych, w tym między innymi pozyskiwanych z nasion jarych, czy też ozimych odmian roślin strączkowych. Zwiększenie potencjału i wierności plonowania tej grupy roślin należą do najważniejszych czynPodsumowanie ników, które mogą w wydatny sposób przyczyW wielu krajach Europy Zachodniej (połu- nić się do większego zainteresowania ich upradniowych terenach Portugali, Francji, Hiszpanii wą. czy Niemiec, a także USA i Chile) oraz w Ausyntezy giberelin, które są z kolei inhibitorem nabywania przez rośliny odporności na niską temperaturę. Retardanty stosowane w młodocianej fazie wzrostu roślin stymulują procesy przygotowujące rośliny do zimowania, a także wpływają korzystnie na ich rozwój, kwitnienie i owocowanie. Wiadomo, że wrażliwość roślin na niską temperaturę maleje wraz z ich wiekiem - stąd tak ważny jest dobór właściwego terminu ich siewu. Badania europejskie wskazują na najbardziej korzystny termin siewu grochu na początek trzeciej dekady września w Irlandii, połowę listopada w Anglii, przełom października i listopada w krajach byłej Jugosławii, azjatyckie – na początek września w Indiach, a bliskowschodnie – na połowę stycznia w Jordanii. Wysiew w tych terminach gwarantował uzyskanie wystarczającej do dobrego plonowania obsady roślin na wiosnę. W Niemczech najwcześniejszego terminu siewu wymaga łubin biały; wysiew na początku września zapewnia wystarczający rozwój roślin zdolnych do dobrego przezimowania. Zalecany termin siewu dla bobiku przypada na środek października, a dla grochu na koniec tego miesiąca. Wszystkie w.w. gatunki znosiły dobrze spadki temperatury nawet do -12oC. W warunkach północnych Włoch temperatura w zimie -7,3oC nie powodowała istotnych uszkodzeń grochu. Rośliny krajowych jarych odmian tych gatunków znoszą krótkotrwałe przymrozki od -5oC (groch siewny) do -7oC (bobik), a nawet -8oC (łubin biały), a np. ozime ekotypy łubinu białego typu Georgian z Azerbejdżanu wytrzymują temperaturę do -10 do -15oC. Wytrzymałość roślin na niskie temperatury decyduje o obsadzie roślin na wiosnę. Zapewne tradycyjne rozgałęziające się odmiany, np. łubinów, będą mogły rekompensować utratę liczby roślin na 1 m2 tworzeniem plonu na pędach bocznych. Rośliny bobiku i grochu w zasadzie się nie rozgałęziają i stąd dla nich ważniejsza będzie zbliżona do optymalnej obsada roślin plonujących. 11 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Tadeusz Oleksiak Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie RYNEK NASION ROŚLIN ROLNICZYCH Produkcja materiału siewnego Według danych Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) w roku gospodarczym 2006/07, do sprzedaży zakwalifikowano o 16,4% nasion zbóż więcej niż w roku poprzednim (tab. 1). Produkcja nasion jęczmienia jarego zwiększyła się o 45,9%, owsa o 32,2%, a żyta o 24,7%. Odnotowano również wyraźny wzrost podaży nasion jęczmienia ozimego i pszenicy ozimej. W 2006/07 r. najbardziej wzrosła produkcja nasienna motylkowatych drobnonasiennych i traw. Wzrost podaży motylkowatych wynikał głównie z dużej produkcji nasion esparcety, jeszcze do niedawna gatunku praktycznie nieistniejącego w uprawie. W stosunku do ubiegłego roku ponad trzykrotnie wzrosła również produkcja nasion lu- cerny mieszańcowej, w uprzednich latach jednej z polskich specjalności eksportowych. Mimo tego wzrostu udział jej w produkcji motylkowatych drobnonasiennych stanowi niespełna 3%. Spośród roślin motylkowatych znaczący udział w produkcji stale utrzymuje tylko koniczyna czerwona, której nasiona w roku gospodarczym 2006/07 stanowiły 54,7% zakwalifikowanych do sprzedaży nasion motylkowych drobnonasiennych. Podaż nasion traw wyprodukowanych w kraju zwiększyła się ponad dwukrotnie. Najbardziej wzrosła produkcja mniej popularnych gatunków takich jak: kostrzewa trzcinowa, mietlica biaława, wiechlina łąkowa. Nasiona trzech gatunków: życicy trwałej, życicy wielokwiatowej i kostrzewy czerwonej stanowiły ponad 87% krajowej produkcji traw. W roku gospodarczym 2006/2007 zmalała produkcja nasion kukurydzy (o 30%), nasion rzepaku, buraków cukrowych i pastewnych oraz nasion roślin strączkowych. 1250 120 1200 100 80 1150 60 1100 40 1050 20 1000 0 2003 2004 2005 2006 2007 tys.ha liczba odmian Rys.1 Liczba zarejestrowanych odmian i powierzchnia kwalifikacji polowej ro�lin rolniczych 2008 Liczba odmian w Krajowym Rejestrze Powierzchnia kwalifikacji polowej ro�lin rolniczych nasiennych zbó� zg�oszonych do kwalifikacji w 2008 r. by�a o 25,6% wi�ksza ni� w 2007 r. 12 (tab. 2). Spo�ród zbó� ozimych najbardziej zwi�kszy�a si� powierzchnia plantacji nasiennych �yta (o 48,1%) i j�czmienia (o 26,1%). Wzrasta równie� powierzchnia plantacji nasiennych zbó� jarych; pszen�yta (o 37,5%), j�czmienia (o 32,2%), owsa (o 27,8%) i pszenicy (o 23,4%). Zwi�ksza si� równie� produkcja gatunków, do niedawna, o marginalnym znaczeniu: Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Tab. 1. Poda� nasion zakwalifikowanych w laboratoriach Stacji Oceny Nasion Ro�liny i grupy ro�lin 2002/03 tys. ton Zbo�a 2003/04 kg/ha*) tys. ton 2004/05 kg/ha*) tys. ton 2005/06 kg/ha*) tys. ton 2006/07 kg/ha*) tys. ton kg/ha*) 2006 / 07 2005 / 06 2006 / 07 2002 / 03 % % 185,9 22,4 139,6 17,1 148,7 18,2 99,6 13,1 115,9 14,3 116,4 62,3 pszenica ozima 71,2 35,9 52,7 28,5 51,0 26,9 35,1 19,0 39,4 21,9 112,3 55,3 pszenica jara 21,6 45,7 19,2 41,4 12,8 30,9 9,2 24,3 9,0 j�czmie� jary �yto owies 97,8 41,7 Rys.1 Liczba zarejestrowanych odmian i powierzchnia kwalifikacji 31,2 35,4 25,3 27,9 31,1 35,2 19,4 20,0 28,3 26,6 145,9 ro�lin rolniczych 18,2 10,8 12,7 polowej 8,5 14,1 9,1 7,3 5,2 9,1 6,9 124,7 100,0 5,1 1250 pszen�yto ozime pszen�yto jare 1200 liczba odmian Kukurydza Burak cukrowy Str�czkowe Motylkowe Trawy 1,8 14,8 5,2 40,3 4,1 28,4 23,7 5,1 32,9 12,3 17,8 8,2 15,6 9,9 19,0 5,9 10,9 7,8 14,5 23,2 29,2 17,7 20,8 22,6 23,9 16,8 15,6 15,4 14,3 3,1 24,6 2,0 19,0 2,0 17,5 1,8 15,2 1,8 15,3 3,5 7,1 2,6 7,2 3,7 5,7 5,3 8,0 3,7 5,6 0,62 0,5 0,34 0,4 0,12 0,4 0,10 0,4 0,08 0,3 1150 1,06 31,3 1,03 27,0 1,11 34,8 1,15 37,6 0,88 30,4 2,24 5,1 3,22 7,6 4,28 8,0 1,60 3,1 0,84 1,3 1100 5,57 25,0 4,00 36,7 5,30 47,7 3,07 23,4 2,96 21,0 3,6 0,20 1,2 0,20 1,7 0,51 Burak pastewny Rzepak ozimy 28,6 1050 0,31 3,05 0,9 x 0,25 2,52 x 3,77 x 4,25 x 3,5 9,28 x 1000 2004 2005 90,7 50,0 132,2 63,4 120 91,7 66,4 100,0 58,1 100 69,8 105,7 77,0 8076,5 6052,5 96,4 40253,5 12,4 218,4 83,0 37,5 53,1 163,5 304,3 20 *) - kg nasion na 1 hektar obsianej powierzchni �ród�o: Pa�stwowa Inspekcja Ochrony Ro�lin i Nasiennictwa /PIORiN/, GUS, obliczenia w�asne 2003 124,4 tys.ha j�czmie� ozimy 0 2006 2007 2008 ła się powierzchnia plantacji nasiennych żyta (o Liczba odmian w Krajowym Rejestrze W 2007 r. po raz pierwszy od wielu lat odnoto- 48,1%) i jęczmienia (o 26,1%). Wzrasta również plantacji nasiennych zbóż jarych; Powierzchnia kwalifikacji polowej ro�lin rolniczych wano znaczący wzrost powierzchni plantacji na- powierzchnia pszenżyta (o 37,5%), jęczmienia (o 32,2%), owsa siennych roślin rolniczych. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji wynosiła 86,8 tys. ha i była (o 27,8%) i pszenicy (o 23,4%). Zwiększa się równasiennych zbó� zg�oszonych do kwalifikacji w 2008 r. by�a o 25,6% wi�ksza ni� w 2007 r. o 15,5% wyższa niż rok wcześniej. Na podstawie nież produkcja gatunków, do niedawna, o marginalnym znaczeniu: pszenicyplantacji twardej inasiennych żyta jarego. ozimych najbardziej zwi�kszy�a si� powierzchnia (tab. 2). Spo�ród wstępnych danych zbó� dotyczących zgłoszeń plantacji produkcji nasiennej żyta udział nasiennych mieszańców �yta (o 48,1%) i j�czmienia 26,1%). WzrastaWrównie� powierzchnia plantacji nasiennych do oceny polowej w(o 2008 r. widoczna przekroczył 30%, głównie są to odmiany zagrajarych; pszen�yta (o 37,5%), j�czmienia (o 32,2%), owsa (o 27,8%) i pszenicy (o zbó� jest tendencja wzrostowa w produkcji nasiennej niczne. W strukturze plantacji nasiennych psze23,4%). Zwi�ksza si�1). równie� produkcja gatunków, do niedawna, o marginalnym znaczeniu: roślin rolniczych (rys. Powierzchnia plantacji nicy ozimej się wysoki udział odmian pszenicy twardej i �yta jarego. W produkcji �ytautrzymuje udzia� miesza�ców przekroczy� nasiennych zbóż zgłoszonych do kwalifikacji w nasiennej jakościowych. W 2008 r. stanowią one ponad 60% s� to odmiany zagraniczne. W strukturze plantacji nasiennych pszenicy ozimej 30%, 2008 r.g�ównie była o 25,6% większa niż w 2007 r. (tab. powierzchni zgłoszonych do kwalifikacji plantacji utrzymuje udzia� odmian jako�ciowych. W 2008 r. stanowi� one ponad 60% 2). Spośród si� zbóżwysoki ozimych najbardziej zwiększypszenicy (rys.(rys. 2). 2). powierzchni zg�oszonych do kwalifikacji plantacji pszenicy Plantacje nasienne Rys.2 Udzia� (%) odmian jako�ciowych (grupa A) w produkcji nasiennej pszenicy ozimej (wg powierzchni plantacji nasiennych). 70 60 % 50 40 30 20 10 0 1999 2000 2001 2002 ogó�em 2003 2004 2005 2006 2007 2008*) w tym zagraniczne Tab. 2. Powierzchnia plantacji kwalifikowanych - tys. ha Ro�liny i grupy ro�lin Zakwalifikowane Zg�oszone do kwalifikacji 13 Relacje Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Tab. 2. Powierzchnia plantacji kwalifikowanych - tys. ha Zgłoszone do kwalifikacji Zakwalifikowane Rośliny i grupy roślin Relacje 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 *) 2008 *) 2008/ 2007 % *) 2007/2002 % *) 83,3 64,0 63,2 50,4 44,8 55,2 57,4 72,1 125,6 66,3 pszenica ozima 26,1 20,3 20,0 15,6 13,0 15,4 16,0 19,4 121,3 59,0 pszenica jara 10,1 8,1 6,0 3,8 3,8 4,7 4,7 5,8 123,4 46,5 0,01 0,01 0,10 1000,0 x Zboża pszenica twarda jęczmień ozimy 2,5 1,0 1,8 2,0 1,7 2,1 2,3 2,9 126,1 84,0 jęczmień jary 16,3 12,3 12,5 11,2 10,0 11,3 11,8 15,6 132,2 69,3 żyto 8,1 6,8 6,6 4,0 3,4 5,0 5,2 7,7 148,1 61,7 0,01 0,08 0,11 0,11 0,27 245,5 x 127,8 64,9 żyto jare owies 7,7 4,7 4,7 3,2 3,8 5,0 5,4 6,9 pszenżyto ozime 8,7 7,9 8,6 6,8 5,6 7,5 7,9 9,4 119,0 86,2 pszenżyto jare 1,8 1,2 1,1 1,0 1,1 1,7 1,6 2,2 137,5 94,4 kukurydza 1,9 1,5 2,0 2,7 2,4 2,5 2,5 1,9 76,0 131,6 Ziemniak 6,9 6,3 5,9 4,6 5,3 5,5 5,7 5,5 96,5 79,7 Burak pastewny 0,5 0,6 0,6 0,7 0,6 0,5 0,5 0,5 100,0 100,0 Rzepak ozimy 1,2 1,6 1,8 0,7 0,6 1,0 1,0 1,1 110,0 83,3 Rzepak jary 0,1 0,3 0,3 0,1 0,1 0,4 0,4 0,3 75,0 400,0 Strączkowe 5,3 4,0 3,9 3,5 3,5 3,6 3,8 4,4 115,8 67,9 Motylkowe 0,8 0,7 0,7 0,8 1,1 1,6 1,8 1,5 83,3 200,0 Trawy 6,6 5,9 7,9 10,4 14,5 13,5 15,4 14,1 91,6 204,5 *) wstępne dane na podstawie zgłoszeń Źródło: Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa /PIORiN/, obliczenia własne. Rys. 3 Liczba odmian ro�lin rolniczych w Rejestrze Odmian 350 300 250 200 150 100 50 0 Zbo�a Kukury dza Ziemniaki Buraki cukrowe 2006 Buraki pastewne 2007 Str�czkowe Moty lkowe Trawy Oleiste 2008 Nie oznacza to jednak os�abienia konkurencji czy spadku zainteresowania ze strony 14 firm zagranicznych. Na rynku nasiennym wzros�a znacznie liczba odmian ze Wspólnego Katalogu (the Common Catalogue), nie rejestrowanych w Polsce. W 2007 r. ich udzia� w powierzchni plantacji nasiennych wynosi� 8,6%, najwi�kszy by� na plantacjach pszenic jako�ciowych 19,6% i sadzeniaków ziemniaka 16,8%. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) W 2008 r. o 15,8% zwiększyła się powierzchnia plantacji nasiennych roślin strączkowych, a o 10% powierzchnia plantacji nasiennych rzepaku ozimego. Zmniejszyła się natomiast powierzchnia plantacji nasiennych kukurydzy (o 24%), rzepaku jarego (o 25%) i motylkowatych drobnonasiennych (o 16,4%). Spośród roślin motylkowatych znaczący udział w produkcji stale utrzymuje praktycznie tylko koniczyna czerwona. Spośród pozostałych gatunków gospodarcze znaczenie mają uprawy nasienne koniczyny białej i lucerny mieszańcowej. Niewielkie są zmiany w powierzchni zasiewów plantacji nasiennych sadzeniaków ziemniaka, buraków pastewnych i traw. Spośród liczących się w uprawie gatunków wzrosły powierzchnie plantacji kostrzew: łąkowej i trzcinowej oraz kupkówki, a zmniejszyła się powierzchnia uprawy życicy wielokwiatowej. Jednak nie zaszły większe zmiany w gatunkowej strukturze zasiewów traw. W strukturze plantacji nasiennych traw dominują w dalszym ciągu dwa gatunki: życica trwała 42,2% i kostrzewa czerwona 21,4%. Odmiany Bogata jest oferta nowych odmian roślin rolniczych. W Krajowym Rejestrze Odmian Roślin Rolniczych znajduje się 1227 odmian (rys. 1). Zwiększyła się liczba odmian roślin oleistych (o 19,3%), kukurydzy (o 4,2%) i traw, zmniejszyła się liczba strączkowych, motylkowatych i buraków pastewnych (rys. 3). W 2008 r. wzrósł w stosunku do roku poprzedniego udział odmian zagranicznych w Rejestrze Odmian i wynosił 49,2%. W rejestrach odmian zbóż, ziemniaków, roślin strączkowych i buraków pastewnych wciąż dominują odmiany hodowli krajowej, a w produkcji traw udział odmian polskich wyraźnie się zwiększył (rys. 4). Nie oznacza to jednak osłabienia konkurencji czy spadku zainteresowania ze strony firm zagranicznych. Na rynku nasiennym wzrosła znacznie liczba odmian ze Wspólnego Katalogu (the Common Catalogue), nie rejestrowanych w Polsce. W 2007 r. ich udział w powierzchni plantacji nasiennych wynosił 8,6%, największy był na plantacjach pszenic jakościowych 19,6% i sadzeniaków ziemniaka 16,8%. Oferowane do uprawy w 2008 r. odmiany zbóż pochodzą z 30 hodowli krajowych i zagranicznych. Przeważają odmiany krajowe. Ich udział w Krajowym Rejestrze Odmian mimo, że stopniowo się zmniejsza, wciąż jest wysoki i wynosi 68,6%. Podobny udział odmiany krajowe mają też w strukturze plantacji nasiennych. Hodowle zagra- Rys.4 Udzia� odmian hodowli krajowych i zagranicznych w Rejestrze Odmian w Polsce - kolejno w latach 2005, 2006, 2007 i 2008 100% 80% 60% 40% 20% 0% Zbo�a Kukurydza Ziemniaki Buraki cukrowe Buraki pastewne hodowla polska Str�czkowe Motylkowe drobnonasienne Trawy Oleiste i w�ókniste hodowle zagraniczne 15 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Rys. 5 Rys. 5. Sprzeadaż nasion traw wg gatunków w sezonie 2006/2007 Sprzeda� nasion traw wg gatunków w sezonie 2006/2007 a) gatunkowa struktura rynku Wiechlina ��kowa 3,2% Kostrzewa czerwona 19,0% Kostrzewa ��kowa 3,8% Tymotka ��kowa 4,3% Kupkówka pospolita 3,1% �ycica wielokwiatowa 20,3% Pozosta�e gatunki 9,2% �ycica trwa�a 37,1% b) wielko�� sprzeda�y nasion (t) 5000 4500 4000 krajowe z importu 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 �ycica trwa�a �ycica wielokwiatowa Wiechlina ��kowa Kostrzewa czerwona Kostrzewa ��kowa Tymotka ��kowa Kupkówka pospolita Pozosta�e gatunki siewnego (rys. 7). Stosunkowo najwi�cej kwalifikowanego materia�u siewnego zbó� sprzedaje si� w województwach: �l�skim, kujawsko-pomorskim lubuskim, i dolno�l�skim, W ostatnich latach udział zagranicznych odniczne dominują w produkcji nasion jęczmienia: i lubelskim. mazowieckim najmniej za� w �wi�tokrzyskim, jarego 66% i ozimego 79%. Wysoki jest też udział nasion zagranicznych odmian żyta 40% i pszenic 38%. mian ziemniaków w Krajowym Rejestrze Odmian zwiększył się do 42,6%. Szczególnie silna jest konkurencja zagranicznych odmian ziemniaków bardzo wczesnych i wczesnych, stanowiących po- 16 8 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Rys.6 Udzia� kwalifikowanego materia�u siewnego w zasiewach 25 20 % 15 10 Rys.6 Udzia� kwalifikowanego materia�u siewnego w zasiewach Rys.6 Udzia� kwalifikowanego materia�u siewnego w zasiewach 5 025 20 % 15 10 25 Zbo�a Pszenica 20 ozima % 15 Pszenica jara J�czmie� ozimy 2005/2006 J�czmie� jary 2006/2007 �yto Owies Pszen�yto Ziemniak 2007/2008 10 Rys.7. Udzia� procentowy kwalifikowanego materia�u siewnego w zasiewach zbó� w 2007 r. 5 odmian oferowanych w bądź gatunków ściśle związanych z przemysłem nad 50% ogólnej liczby 5 tych grupach wczesności. Największy jest udział przetwórczym. zagranicznych odmian 0rzepaku (80%), kukurydzy 0 Obrót i zaopatrzenie w materiał Zbo�a Pszenica Pszenica J�czmie� J�czmie� �ytosiewny Owies Pszen�yto (74,8%) i buraka czyli gatunZbo�a cukrowego Pszenica(75,7%), Pszenica J�czmie� J�czmie� �yto Owies Pszen�yto Ziemniak ozima jara ozimy jary ozima ozimy ków, w których dominują odmianyjara mieszańcowe, W jary obrocie kwalifikowanym materiałem siewnym zbóż, roślin strączkowych, ziemniaków oraz 2005/2006 2006/2007 2005/2006 2007/2008 2006/2007 Z 2007/2008 Rys.7. Udzia� procentowy kwalifikowanego materia�u siewnego w zasiewach Rys.7. Udzia� procentowy kwalifikowanego materia�u siewnego w zasiewach zbó� w 2007 r. zbó� w 2007 Ceny materia�u siewnego Wprowadzenie w 2007 r. dop�at z tytu�u zu�ytego do siewu lub sadzenia materia�u siewnego zbó�, ziemniaków i ro�lin str�czkowych spowodowa�o wzrost zainteresowania kwalifikowanym materia�em siewnym. Na podstawie liczby z�o�onych wniosków mo�na stwierdzi� �e najwi�ksze zainteresowanie dop�atami mia�o miejsce w województwach wielkopolskim i kujawsko-pomorskim. Poprawa op�acalno�ci produkcji, wzrost popytu, jak równie� mniejsze zbiory nasion spowodowa�y wzrost cen kwalifikowanego materia�u 9 materia�u siewnego 17 Ceny materia�uCeny siewnego Wprowadzenie w z2007 r. zu�ytego dop�at z tytu�u zu�ytego do siewu lub sadzenia materia Wprowadzenie w 2007 r. dop�at tytu�u do siewu lub sadzenia materia�u ziemniaków i ro�lin str�czkowych spowodowa�o wzrost siewnego zbó�, siewnego zbó�, ziemniaków i ro�lin str�czkowych spowodowa�o wzrost zainteresowaniazainteresowan siewnym. liczby Na podstawie liczby z�o�onych wniosków mo�n materia�em Na podstawie z�o�onych wniosków mo�na kwalifikowanymkwalifikowanym materia�em siewnym. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) rzepaku przeważają nasiona i sadzeniaki wyprodukowane w kraju. Wysoki jest natomiast udział wyprodukowanych za granicą nasion buraków cukrowych (88%), motylkowatych (71%) i kukurydzy (83%). Wzrasta sprzedaż i udział nasion wyprodukowanych w kraju w zaopatrzeniu w materiał siewny traw. Jeszcze dwa lata temu ponad połowa materiału siewnego oferowanego do sprzedaży pochodziła z zagranicy. W roku gospodarczym 2006/07, udział importu w zaopatrzeniu wynosił 33%. Największy udział w krajowym rynku nasiennym traw mają życica trwała (37%), życica wielokwiatowa (20,3%), kostrzewa czerwona (19,0%). Nasiona tych gatunków traw produkowane są głównie w kraju (rys. 5). Spośród gatunków o liczącym się udziale w rynku jedynie w przypadku kostrzewy trzcinowej 68,1%, kupkówki pospolitej 68,2% i tymotki 71,9%, dominuje import. Sygnalizowane, na podstawie wyników PIORiN, tendencje wzrostu produkcji nasiennej nie potwierdzają szacunki GUS. Na podstawie wstępnych szacunków w sprzedaży nasion w roku 2007/08 w dalszym ciągu przeważały tendencje spadkowe (tab. 3). Sprzedaż nasion zbóż, w stosunku do roku poprzedniego, zmniejszyła się o 3,3%, a sprzedaż sadzeniaków o 4,2%. W dalszym ciągu bardzo niski jest udział nasion kwalifikowanych w zasiewach. Średni udział kwalifikowanego materiału siewnego zbóż w produkcji w 2008 r. (przy uwzględnianiu w zapotrzebowaniu na nasiona jedynie plantacji w czystym siewie) wyniósł 8,8%. Po uwzględnieniu mieszanek, wskaźnik udziału nasion kwalifikowanych zbóż w zasiewach wynosi 7,2%. Najwięcej nasion kwalifikowanych stosuje się w uprawie pszenicy jarej i jęczmienia ozimego. Zmniejszył się udział kwalifikowanych sadzeniaków w 2008 r. i wyniósł 3,6% (rys. 6). Utrzymuje się zróżnicowanie regionalne w masie sprzedaży materiału siewnego (rys. 7). Stosunkowo najwięcej kwalifikowanego materiału siewnego zbóż sprzedaje się w województwach: śląskim, kujawsko-pomorskim lubuskim, i dolnośląskim, najmniej zaś w świętokrzyskim, mazowieckim i lubelskim. Ceny materiału siewnego Wprowadzenie w 2007 r. dopłat z tytułu zużytego do siewu lub sadzenia materiału siewnego zbóż, ziemniaków i roślin strączkowych spowodowało wzrost zainteresowania kwalifikowanym materiałem siewnym. Na podstawie liczby złożonych 18 wniosków można stwierdzić że największe zainteresowanie dopłatami miało miejsce w województwach wielkopolskim i kujawsko-pomorskim. Poprawa opłacalności produkcji, wzrost popytu, jak również mniejsze zbiory nasion spowodowały wzrost cen kwalifikowanego materiału siewnego zbóż. Wiosną 2008 r. zapotrzebowanie na nasiona zbóż było duże i przewyższało podaż, stąd też dominowały wzrostowe tendencje w kształtowaniu się cen. Wzrost cen nasion zbóż nie odbiega od obserwowanych prawidłowości wieloletnich. Ceny nasion są w dużym stopniu funkcją cen ziarna, a ich zmiany i relację miedzy ceną nasion kwalifikowanych a ceną ziarna przedstawiono na przykładzie pszenicy (rys. 8). W latach 90-tych relacje te były niższe, bo wynosiły 150-180%, ale wzrastały wraz ze stopniowym eliminowaniem budżetowych dotacji na hodowlę roślin. Od kilku lat relacje te utrzymują się na względnie stałym poziomie. W okresie ostatnich 5 lat wahały się w przedziale 170-260%, średnio ponad 220%, czyli nieco mniej niż wynosi aktualna relacja cen nasion pszenicy do ziarna. Wzrost relacji cen nasion do ziarna pszenicy jesienią bieżącego roku wynika głównie ze spadku cen ziarna. W sierpniu ceny nasion pszenicy kształtują się na poziomie roku poprzedniego, a w stosunku do cen z wiosny 2008 r. są o około 20% niższe. Wiosną bieżącego roku zapotrzebowanie na nasiona zbóż było duże i przewyższało podaż, stąd też dominowały wzrostowe tendencje w kształtowaniu się cen. Jesienią podaż jest większa, ceny ziarna niższe, stąd też i ceny nasion są niższe. W 2008 r. ceny kwalifikowanego materiału siewnego zbóż jarych były o 24-32% wyższe niż w 2007 r. (tab.4). Natomiast prawie nie zmieniły się ceny nasion zbóż ozimych. Czynnikiem różnicującym ceny nasion są odmiany. Nasiona odmian jakościowych pszenic są około 10% droższe niż nasiona odmian paszowych. Większe są różnice cen nasion żyta, od 140 zł/dt nasion odmian populacyjnych do 250-360 zł/dt dla odmian mieszańcowych. Nasiona odmian mieszańcowych żyta coraz częściej sprzedawane są jako jednostki siewne, podobnie jak ma to miejsce w przypadku mieszańców kukurydzy i rzepaku. W 2008 r. mniejsze było zainteresowanie uprawą kukurydzy, stąd i zmiany cen nasion były niewielkie. Odmiany krajowe kosztowały 125-160 zł/JS (JS – jednostka siewna = 50 tys. nasion), a odmiany zagraniczne 140-310 zł/JS. Firmy ofe- Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) rują zróżnicowany system rabatów, w zależności 15 do 45 złotych za kilogram nasion. Za najtańsze od terminu zakupu i wielkości partii nasion. Po- nasiona polskich odmian populacyjnych trzeba wszechną praktyką są odroczone płatności, część zapłacić 15 zł, a za odmiany mieszańcowe około 35 zł/kg. Ceny nasion odmian zagranicznych rzenależności jest regulowana po zbiorach. Po notowanych przed rokiem rekordowych paku podawane są w jednostkach siewnych (JS). wzrostach cen sadzeniaków ziemniaków w 2008 r. W odniesieniu do rzepaku pojęcie jednostki siewnastąpił ich 40-procentowy spadek. nej, może oznaczać partię zaprawionych nasion w W 2008 r. ceny nasion buraka cukrowego były ilości około 500.000 sztuk z uwzględnieniem ich zróżnicowane w zależności od otoczki, zastosowa- zdolności kiełkowania przygotowaną dla obsiania nych pestycydów, odmiany oraz regionu i kształto- 1 hektara pola. W obrocie materiałem siewnym wały się w przedziale cenowym 450-500 zł za jed- rzepaku spotyka się też większe jednostki siewne nostkę siewną. Wzrosły także ceny nasion odmian 1,5 mln (odmiany populacyjne), bądź 2 mln nasion jednokiełkowych buraka pastewnego i mieściły (odmiany mieszańcowe) wystarczające do obsiasię w przedziale od 56 do 72 zł za 1 kg otoczkowa- nia powierzchni 3 bądź 4 hektarów. Na obsianie nych i 29-45 zł za 1 kg nasion nieotoczkowanych. 1 hektara plantacji rzepaku trzeba wydać 180-300 Odmiany wielokiełkowe kosztowały około 13 zł zł. za 1 kg nasion. W 2008 r. znacznie wzrosły ceny nasion koni- Podsumowanie czyny, seradeli i łubinu. Zmiany cen nasion traw Celem tej analizy, podobnie jak i wielu poprzedi lucerny były niewielkie. Także ceny nasion rze- nich tego typu opracowań było przedstawienie paku kształtują się na podobnym poziomie jak w suchych faktów i danych liczbowych charaktery2007 r. Zwiększyło się natomiast zróżnicowanie zujących stan rynku, co może stanowić punkt wyjcen w zależności od odmiany i zastosowanej za- ścia do szerszej dyskusji uwzględniającej różne siewnego zbó�. Wiosn� r. zapotrzebowanie na nasiona zbó� by�o du�e i przewy�sza�o prawy. Ceny wahają się w 2008 szerokim przedziale od punkty widzenia. poda�, st�d te� dominowa�y wzrostowe tendencje w kszta�towaniu si� cen. Wzrost cen nasion zbó� nie odbiega od obserwowanych prawid�owo�ci wieloletnich. Ceny nasion s� w du�ym stopniu funkcj� cen ziarna, a ich zmiany i relacj� miedzy cen� nasion kwalifikowanych a cen� ziarna przedstawiono na przyk�adzie pszenicy (rys. 8). Rys. 8. Ceny i relacje cen nasion i ziarna pszenicy (na podstawie danych GUS) 2000 300 1800 250 1600 200 1200 1000 150 % z� za ton� 1400 800 100 600 400 50 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX 200 2003 2004 2005 2006 2007 relacje cen nasion do ziarna ceny nasion pszenicy ceny ziarna pszenicy ceny nasion - linia trendu 0 2008 ceny ziarna - linia trendu W latach 90-tych relacje te by�y ni�sze, bo wynosi�y 150-180%, ale wzrasta�y wraz 19 ze stopniowym eliminowaniem bud�etowych dotacji na hodowl� ro�lin. Od kilku lat relacje te utrzymuj� si� na wzgl�dnie sta�ym poziomie. W okresie ostatnich 5 lat waha�y si� w przedziale 170-260%, �rednio ponad 220%, czyli nieco mniej ni� wynosi aktualna relacja cen nasion pszenicy do ziarna. Wzrost relacji cen nasion do ziarna pszenicy jesieni� bie��cego Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Zwiększa się znaczenie i możliwości postępu biologicznego. Wprawdzie nieco wolniej, niż jeszcze kilka lat temu, ale rośnie liczba odmian zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze, coraz większa jest dostępność odmian ze Wspólnego Katalogu, nierejestrowanych w Polsce. Niestety trudniej dostrzec efekty praktyczne. Musi niepokoić duży rozdźwięk między teoretycznymi możliwościami intensyfikacji produkcji oferowanymi przez hodowlę a ich praktycznym wykorzystaniem. Hodowla dostarcza odmiany, z których rolnicy korzystają w niewielkim stopniu bądź z dużym opóźnieniem. Są też niekwestionowane sukcesy, choćby szerokie wprowadzenie do uprawy plennych jakościowych odmian pszenicy w zakresie większym niż by to wynikało z potrzeb, co jednak w sumie jest chyba korzystne, bo zapewnia to szersze możliwości zbytu wyprodukowanego ziarna. Jeszcze gorzej niż w przypadku odmian, które różnymi „drogami” docierają w końcu do rolników, wygląda sytuacja zaopatrzenia w wysokiej jakości kwalifikowany materiał siewny. Jesteśmy na końcu statystyk europejskich pod tym względem, a mimo to udział kwalifikowanego materiału siewnego w zasiewach spada. Zbyt często rolnicy mają powody do narzekania na jakość nasion i zaprawianie. Czynnikiem decydującym o zakupie często nie jest kwestionowana przez nabywców wartość siewna nasion, a ziarno nowej odmiany, które można taniej kupić od sąsiada, albo surowiec bezpośrednio od producenta materiału siewnego. Trudne do oceny zagadnienie stanowi szacowanie wielkości szarej strefy na rynku nasiennym, jako że nie prowadzono wiarygodnych badań tego problemu. Pewien przyczynek do oceny skali zjawiska mogą stanowić wyniki badań ankietowych gospodarstw, gdzie na pytanie o źródło pochodzenia nasion 13% rolników odpowiadało, że stosuje nasiona niekwalifikowane z zakupu. Znaczące źródło zaopatrzenia w niekwalifikowany materiał siewny mogą też stanowić gospodarstwa nasienne, gdzie poziom agrotechniki jest zdecydowanie wyższy niż przeciętny, tymczasem wielkość produkcji nasion z hektara jest o 1/3 niższa niż średnie plony uzyskiwane w kraju. Zwiększenie udziału kwalifikowanego materiału siewnego w produkcji towarowej i usprawnienie systemu pobierania opłat z tytułu licencji i używania odmian stanowią kluczowy element umożliwiający budowę sprawnego systemu hodowli i nasiennictwa opartego na mechanizmach 20 rynkowych. Zbyt wiele jest białych plam na mapie zaopatrzenia w nasiona. Praktycznie cała Polska na wschód od linii Wisły nie stosuje kwalifikowanego materiału siewnego. Trudno oczekiwać, że małe gospodarstwa socjalne staną się znaczącymi konsumentami nasion jednak udział gospodarstw produkcyjnych zainteresowanych intensyfikacją produkcji jest znacznie wyższy, niż wynikałoby to z mapy zaopatrzenia w kwalifikowane nasiona (rys. 7). Dużo do zrobienia mają specjaliści od marketingu nasiennego w pozyskaniu nowych rynków w tych rejonach kraju i generalnie w mniejszych gospodarstwach. Po raz pierwszy od początku lat 90-tych, kiedy to nastąpiła pogłębiająca się z roku na rok zapaść na rynku nasiennym, wystąpiły oznaki ożywienia. Nie znaczy to jeszcze wcale, że żegnamy się z kryzysem na rynku nasiennym niemniej są podstawy do ograniczonego optymizmu. Złożyło się na to kilka przyczyn, trudnych lub wręcz niemożliwych do kontrolowania: poprawa zmiennej z natury i nieprzewidywalnej koniunktury na zboże, zmiana świadomości producentów doceniających coraz bardziej kwestię jakości materiału siewnego, a przede wszystkim cenne inicjatywy mające na celu uzdrowienie rynku hodowlano-nasiennego, jego organizację i sprawne działanie. Chodzi tu głównie o wprowadzony system dopłat do materiału siewnego oraz działania Agencji Nasiennej zmierzające do uporządkowania rynku, likwidacji szarej strefy i doskonalenia systemu zbierania należnych hodowcom opłat z tytułu wykorzystywania ich odmian. Jej działania są potrzebne zarówno hodowcom, firmom nasiennym, jak i samym rolnikom, bo wpływają na poprawę znajdującego się w obrocie materiału siewnego, a w efekcie na wzrost uzyskiwanych plonów. Optymizm jest jednak umiarkowany, bo póki co, pozytywne zmiany widoczne są jedynie na pierwszym etapie produkcji nasiennej. Wzrost powierzchni plantacji nasiennych nie znajduje, jak dotąd, potwierdzenia w danych GUS-u dotyczących wielkości sprzedaży. Rosnący, po raz pierwszy od lat, popyt na nasiona skutkuje wzrostem cen, którego skala nie odbiega jednak od obserwowanych prawidłowości wieloletnich. Relacja cen nasion pszenicy do ziarna jest nieznacznie wyższa niż średnia z ostatnich 5 lat. Nasiona i zawarty w nich postęp hodowlany są relatywnie tanim środkiem produkcji. Ich znaczenie rośnie i będzie rosło wraz z wyczerpywaniem się możliwości wzrostu plonów poprzez intensyfikację nawożenia, ochrony czy uprawy gleby. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Tab. 3. Sprzedaż kwalifikowanego materiału siewnego zbóż i ziemniaków Rośliny 2003/04 2004/05 2005/06 tys. ton kg/ha *) tys. ton kg/ha *) tys. ton 2006/07 2007/08**) kg/ha *) tys. ton kg/ha *) tys. ton kg/ha *) % % Zboża podstawowe 150,5 19 143,6 18 138,6 18 133,8 17 129,4 19,9 96,7 96,5 pszenica ozima 53,6 29 53,0 28 50,2 27 48,9 27 48,5 27,3 99,2 97,4 pszenica jara 23,1 50 19,0 46 17,2 47 15,6 41 14,3 42,7 91,7 90,7 jęczmień ozimy 3,5 32 4,2 32 4,2 29 4,1 26 4,2 24,3 102,4 97,6 jęczmień jary 25,7 28 25,2 28 25,5 26 22,3 21 19,8 18,7 88,8 87,5 żyto 13,0 9 10,8 7 10,1 7 10,2 8 9,5 7,2 93,1 101,0 owies 10,2 19 9,7 19 8,5 16 8,8 16 8,3 14,2 94,3 103,5 pszenżyto 21,4 22 21,7 21 22,8 19 23,9 20 24,8 19,7 103,8 104,8 Ziemniaki 70,9 93 57,8 81 61,3 104 57,7 85 49,5 90,0 85,8 94,1 Źródło: GUS, obliczenia własne *) - kg nasion na 1 hektar obsianej powierzchni, **) - dane wstępne Tab. 4. Ceny nasion i relacje cen nasion do ceny pszenicy ogólnoużytkowej Rośliny i grupy roślin 2004 2005 2006 2007 2008 zł/dt % zł/dt % zł/dt % zł/dt % zł/dt % 2008/ 2007 % 2007/ 2006 % Cena pszenicy ogólnoużytkowej 47,19*) 100 37,23*) 100 39,56*) 100 62,35 *) 100 87,55 *) 100 140,4 157,6 pszenica ozima 98,3 208 90,0 242 110,6 280 147,6 237 150**) 171 101,6 133,5 pszenica jara 118,5 251 97,9 263 96,0 243 149,1 239 184,5 211 123,7 155,3 jęczmień jary 108,2 229 96,1 258 91,5 231 139,5 224 177,8 203 127,5 152,5 żyto 81,5 172 76,0 204 101,1 256 145,7 234 140**) 160 96,1 144,1 owies 95,7 203 85,0 228 83,6 211 137,5 221 181,8 208 132,2 164,5 Ziemniaki 77,6 164 79,5 214 119,7 303 216,9 348 129,2 148 59,6 181,2 Buraki pastewne 1448 3069 1475 3962 1455 3678 1502,0 2409 1623,8 1855 108,1 103,2 Rzepak ozimy 2437 5164 2530 6796 2571 6499 3147,0 5047 3200**) 3655 101,7 122,4 Łubin 222 470 224 602 205 518 251,0 403 290,8 332 115,9 122,4 Koniczyna czerwona 1068 2264 1108 2976 1195 3021 1341,0 2151 1486 1698 110,8 112,2 Lucerna siewna 1568 3323 1589 4268 1522 3847 1519,0 2436 1600 1828 105,3 99,8 Seradela 775 1642 732 1969 708 1790 807,0 1294 1035 1183 128,3 114,0 Trawy 1003 2126 1074 2885 1069 2702 1067,0 1711 1118 1277 104,8 99,8 Źródło: GUS, obliczenia własne, *) średnia cena pszenicy w I półroczu, **) - szacunki 21 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Edward Arseniuk Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie WSPARCIE POLSKIEJ BRANŻY ZIEMNIACZANEJ PRZEZ INSTYTUT HODOWLI I AKLIMATYZACJI ROŚLIN Wprowadzenie Ziemniak należy do strategicznych roślin w polskim rolnictwie. Jego uprawa obejmuje około 5,2% areału zasiewów. Jest on ważną rośliną uprawną ze względu na wartości odżywcze, jako surowiec dla przetwórstwa spożywczego, a także odgrywa ważną rolę w zmianowaniu upraw. W ostatnich latach maleje wielkość produkcji ziemniaka. W 2007 r. ziemniak był uprawiany na powierzchni 570 tys. ha (Rys. 1), ale jego spożycie w Polsce tradycyjnie należy do większych w świecie (126 kg per capita rocznie). Wzrasta zainteresowanie wykorzystaniem ziemniaka do produkcji bioenergii i tworzyw biodegradowalnych. Potencjał hodowlano-nasienny i produkcyjny zarówno polskiego ziemniaka, jak i innych roślin uprawnych w istotnym stopniu zależy od wsparcia naukowego. Postęp odmianowy decyduje o wysokości i jakości plonu, jeśli tylko producenci chcą skutecznie skorzystać z oferowanych im przez naukę i hodowlę nowych, wartościowych odmian ziemniaka. Odmiana bowiem przenosi osiągnięcia naukowe i hodowlane do praktyki. Na wydajność nowej odmiany, szczególnie u tak wymagającej rośliny jak ziemniak, wpływa także agrotechnika. Dlatego już na etapie tworzenia 22 odmian pożądane jest opracowywanie właściwej agrotechniki zwiększającej plon. Prace badawcze prowadzone w IHAR mają również za zadanie określenie uwarunkowań ekonomicznych oraz tendencji zmian na rynku przetwórstwa skrobiowego i spożywczego ziemniaków w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej. Prowadzona jest ocena czynników kształtujących efekty krańcowe nakładów oraz możliwości zmniejszenia ryzyka rynkowego w produkcji roślinnej. Rozwój przetwórstwa ziemniaka, obok eksportu, stanowi główną szansę zwiększenia produkcji towarowej i odbudowy rynku ziemniaka w Polsce. Najkorzystniejsze perspektywy dotyczą przetwórstwa na frytki, chipsy i susze spożywcze. W najbliższych latach przerób ziemniaka prognozowany jest na 2500 tys. ton, a wzrost udziału przetworów w ogólnym spożyciu ziemniaków szacowany jest przez Pracownię Badań Rynkowych IHAR w Boninie na 20%. Realizacja tych celów warunkowana jest aktywną i skuteczną polityką państwa. W sferze regulacyjnej istnieje potrzeba zwiększenia przyznanego Polsce limitu produkcji skrobi ziemniaczanej w ramach WPR UE przynajmniej do 180 tys. ton. W Rejestrze Odmian w 2008 r. wpisane jest 136 odmian ziemniaka, z czego 79 to odmiany krajowe, a 57 to odmiany zagraniczne, które wymagają wszechstronnej oceny w aspekcie przystosowania do uprawy w warunkach Polski. Po- odmiany krajowe, a 57 to odmiany zagraniczne, które wymagają wszechstronnej oceny w aspekcie przystosowania do uprawy w warunkach Polski. Powierzchnia upraw nasiennych ziemniaka utrzymuje się na poziomie niewiele ponad 5000 ha (5300 ha w 2007 r.) (Rys. 1). Jest to ciągle zbyt ma�a powierzchnia aby 3/2008) należycie zaopatrzyć producentów ziemniaka w Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik kwalifikowany materia� nasienny. 2500 180 2763 165 2684 160 2394 130 103 ha 2000 1500 1000 500 140 2095 1858 1835 120 1733 1757 1761 1697 100 1522 85 1342 1306 1295 73,8 1268 1250 80 1190 49 860 19,5 16,4 13,6 10,3 12,1 11,2 10,0 9,0 7,7 7,5 6,9 7,0 766 713 6,3 5,9 60 588 597 570 4,6 5,3 5,3 40 20 0 19 67 19 74 19 80 19 85 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 0 103 ha 3000 Produkcja towarowa (1000ha Sadzeniaki (1000ha) Liniowy (Produkcja towarowa (1000ha) Rys. 1. Area�y uprawy ziemniaka ogó�em oraz powierzchnie kwalifikacji polowej Rys. 1. Areały uprawy ziemniaka ogółem oraz powierzchnie kwalifikacji polowej plantacji sadzeniaków w plantacji Polsce sadzeniaków Polsce w latach 1967–2007 w latach w 1967–2007 W doświadczeniach odmianowych COBORU plony są ziemniaków dwukrotnie wyższe wierzchnia upraw nasiennych ziemniaka utrzytestowane w różnychsą środowiskach, co przymuje na poziomie niewiele ponad 5000 kwalifikowanej ha czynia się do hodowlinasiennej odmian dostosowanych niż wsięuprawie na polu rolnika. Poziom produkcji sadzeniaków (5300 ha w 2007 r.) (Rys. 1). Jest to ciągle zbyt zarówno do zróżnicowanych wymagań środowiwskazuje, że z korzystaniem z postępu odmianowego są k�opoty. Wprowadzane w ostatnich jak i technologii produkcji. mała powierzchnia aby należycie zaopatrzyć pro- ska latach badania odmian w ramach Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego (PDO) z ducentów ziemniaka w kwalifikowany materiał Uruchomiony przez IHAR w 1999 r. na szeroczasem powinny przynieść oczekiwane efekty u�atwiające rolnikom dobór odmian do nasienny. ką skalę program wytwarzania materiałów wyjlokalnych warunków produkcji. W doświadczeniach odmianowych COBORU ściowych do hodowli roślin uprawnych, w tym Należy podkreślić, że nie tylko warunki produkcji ziemniaka, ale i warunki plony ziemniaków są dwukrotnie wyższe niż w ziemniaka, integruje środowiska polskiej hodowli przyrodnicze, ekonomiczne i kulturowe do produkcji rolniczej są w Polsce zróżnicowane. uprawie na polu rolnika. Poziom kwalifikowanej i nauki i bez wątpienia przyczynia się do podnoi Zak�adysadzeniaków Naukowe wskazuje, IHAR są że usytuowane w różnych regionach kraju (woj. Oddzia�y nasiennej produkcji szenia konkurencyjności polskich odmian, które pomorskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, mazowieckie i ma�opolskie), co dajeustępują duże z korzystaniem z postępu odmianowego są kło- wartością gospodarczą faktycznie nie możliwości powiązania prac latach badawczo-rozwojowych IHAR z regionalną Priorytety strategią hodowlapoty. Wprowadzane w ostatnich badania odmianom zagranicznym. innowacyjną różnych województw. Struktura organizacyjna Instytutu pozwala na przez w�ączenie odmian w ramach Porejestrowego Doświadczalno–nasienne stanowione są wspólnie naukę się nauki i hodowli IHAR w efektywną realizację strategii regionalnych. Materia�y hodowlane nictwa Odmianowego (PDO) z czasem powinny i hodowlę. Na bazie materiałów wytworzonych przynieść efekty ułatwiające co rolniprzez Oddział IHAR wodmian Młochowie wyhodowatestowaneoczekiwane są w różnych środowiskach, przyczynia się do hodowli dostosowanych kom dobór odmian do lokalnych warunków prono dotychczas kilkadziesiąt odmian ziemniaka. zarówno do zróżnicowanych wymagań środowiska jak i technologii produkcji. Wkładskalę naukiprogram w tworzenie postępu materia�ów biologicznedukcji.Uruchomiony przez IHAR w 1999 r. na szeroką wytwarzania Należy podkreślić, że nie tylko warunki progo, hodowlanego, odmianowego jest wyjściowych do hodowli roślin uprawnych, w tym ziemniaka, integruje środowiskaniezaprzepolskiej dukcji ziemniaka, ale i warunki przyrodnicze, czalny, głównie za przyczyną wyczerpywania hodowli i nauki i bez wątpienia przyczynia się do podnoszenia konkurencyjności polskich ekonomiczne i kulturowe do produkcji rolniczej się konwencjonalnych metod uwalniania zmienodmian, które wartością gospodarczą faktycznie nie ustępują odmianom zagranicznym. są w Polsce zróżnicowane. Oddziały i Zakłady ności genetycznej, pozyskiwania nowych cech Priorytety hodowlano–nasienne stanowione są wspólnie przez naukę i hodowlę. Na bazie Naukowe IHAR są usytuowane w różnych regio- dla tworzenia nowej jakości, hodowli ziemniaka materia�ów wytworzonych Oddzia� IHAR w M�ochowie wyhodowano dotychczas nach kraju (woj. pomorskie, przez kujawsko-pomorekologicznego o różnych barwach skórki i miążkilkadziesiąt odmian ziemniaka. Wk�ad nauki w tworzenie postępu biologicznego, skie, wielkopolskie, mazowieckie i małopolskie), szu. Przyczyn i priorytetów można by wymienić hodowlanego, odmianowego jest niezaprzeczalny, g�ównie przyczyną wyczerpywania się co daje duże możliwości powiązania prac badaw- wiele, ale niezajest to przedmiotem tego artykułu. konwencjonalnychIHAR metodz uwalniania genetycznej, pozyskiwania nowych cech dla czo-rozwojowych regionalną zmienności strategią tworzenia nowej jakości, hodowli ziemniaka ekologicznego o różnych barwach skórki i Programy IHAR wspierające polską branżę innowacyjną różnych województw. Struktura organizacyjna Instytutu pozwala na włączenie ziemniaczaną miąższu. Przyczyn i priorytetów można by wymienić wiele, ale nie jest to przedmiotem tego się nauki i hodowli IHAR w efektywną realizaartyku�u. cję strategii regionalnych. Materiały hodowlane 2 23 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) 1. Działalność statutowa Tematyka prac badawczych IHAR na najbliższe lata obejmuje całokształt prac potrzebnych do osiągania coraz to lepszej i nowocześniejszej produkcji ziemniaka. Tematy badawcze przewidziane do finansowania z dotacji statutowej obejmują zagadnienia zgodne z celami statutowymi Instytutu. Statut Instytutu stwierdza, że: „przedmiotem działania Instytutu jest prowadzenie badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych w dziedzinie hodowli roślin rolniczych i nasiennictwa, agrotechniki nowych odmian roślin oleistych, korzeniowych i ziemniaka oraz prac wdrożeniowych, upowszechnieniowych, normalizacyjnych i unifikacyjnych w tym zakresie”. W planie IHAR znajdują się tematy o charakterze rozpoznawczym, podstawowym, metodycznym i aplikacyjnym. Wyniki wielu z nich mogą być wykorzystywane bezpośrednio przez hodowców oraz sektor nasienny i przyczyniają się do podniesienia efektywności rolnictwa. W planowanych pracach przewidzianych do finansowania z dotacji podmiotowej na działalność statutową prowadzone są badania mające na celu znalezienie, bądź wytworzenie genotypów tolerancyjnych na występujące często w Centralnej Polsce niedobory wody, ostrzejsze zimy w rejonach wschodnich, na naturalne zakwaszenie gleb lekkich. W dobie intensywnego rozwoju i ekspansji obcego kapitału na tereny Polski, prowadzenie badań zmierzających do udoskonalenia programów hodowlanych i zwiększenia ich konkurencyjności jest zadaniem priorytetowym. Zgodnie z Programem rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007–2013 (MRiRW, marzec 2006 r.) w tematach badawczych IHAR uwzględnione są potrzeby hodowli odmian ziemniaka i innych roślin dla rolnictwa ekologicznego i zintegrowanego oraz kontroli jakości produktów pochodzenia roślinnego, w tym produktów ziemniaczanych, pod względem obecności organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Instytut uzyskał Certyfikat Polskiego Centrum Akredytacji Laboratorium Badawczego Nr AB 748 dla Laboratorium Kontroli Genetycznie Modyfikowanych Organizmów, spełniającego wymagania normy PN-EN ISO/IEC 17025:2001 dla: – badanych obiektów/grup obiektów normy i/lub udokumentowane procedury badawcze dotyczące produktów żywnościowych, pasz i 24 komponentów do pasz, roślin uprawnych i nasion, – badanych cech i metod badawczych: organizmy zmodyfikowane genetycznie – wykrywane ilościowo; oznaczane metodą PCR; PB/LKGMO/01, wydanie 1, data wydania 14.12.2005. Certyfikat wydano dnia 17.07.2006 r. z ważnością do dnia 16.07.2010 r. Plan działalności statutowej składa się z problemów podzielonych na podproblemy, które z kolei dzielone są na tematy zbiorcze według gatunku rośliny uprawnej. W ramach podproblemu „Ziemniak” realizowanych jest ok. 45 tematów badawczych z zakresu odporności na patogeny grzybowe, bakteryjne i wirusowe, agrotechniki w powiązaniu z aspektami ekologicznymi, reakcji ziemniaków na stresy abiotyczne. Znaczna liczba realizowanych tematów statutowych ma charakter prac ciągłych. W tematyce badawczej zostały silnie zaznaczone najnowsze zdobycze nauki, dla przykładu wykorzystanie markerów molekularnych cech użytkowych ziemniaka oraz doskonalenie metod diagnozowania chorób i ochrony roślin. W kilku tematach są kompleksowo rozwiązywane problemy przechowalnictwa ziemniaków. Są też tematy z dziedziny biotechnologii, włączając metodykę oceny ziemniaków transgenicznych i uzyskiwanie mieszańców metodą fuzji protoplastów. Wraz z ogólnym postępem w nauce i gospodarce do hodowli i nasiennictwa ziemniaka wkraczają nowe techniki i technologie. Dlatego badania są ukierunkowywane na ocenę ekonomiczną nowoczesnych technologii stosowanych lub proponowanych do szerokiego wdrożenia w hodowli i nasiennictwie ziemniaka. Analiza kosztów i efektów nowych technologii jest prowadzona na tle technik tradycyjnych celem dostarczenia przesłanek decyzyjnych odnośnie do wyboru określonych metod w przedsiębiorstwach hodowlano-nasiennych i nasiennych. Ogólnym celem wdrażania nowych technik i technologii jest usprawnienie i przyśpieszenie procesów hodowli i nasiennictwa ziemniaka oraz polepszenie jakości otrzymywanych odmian i materiałów elitarnych i kwalifikowanych. Najważniejszym kryterium oceny celowości zmian w tym zakresie jest jednak kryterium ekonomiczne. Koszty stanowią bowiem jeden z najważniejszych czynników decydujących o konkurencyj- Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) ności produktu w gospodarce rynkowej, poddanej procesom globalizacji. Stąd podejmowane są próby wyszacowania kosztów i efektów stosowania nowych technologii, a w szczególności: – technologii mikrorozmnażania materiałów hodowlanych i nasiennych oraz wykorzystania mikrobulw i minibulw w produkcji polowej, – technologii produkcji nasiennej z wyorywaniem zagonów i odkamienianiem gleby. Omówione wyżej obszary badań statutowych pokrywają się z realnymi potrzebami polskiej branży ziemniaczanej i polskiego rolnictwa. Kluczowe zagadnienia opracowywane w ramach działalności statutowej są następnie rozwijane w międzynarodowe i krajowe projekty badawcze finansowane przez Unię Europejską, polskie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Nauki i Szkolnictwa Wyższego, a także przez inne agendy krajowe i międzynarodowe. 2. Krajowe programy badawcze oraz współpraca dwustronna z instytucjami krajowymi w ramach umów i wspólnie uzgodnionych programów badań i doświadczeń Szereg zadań badawczych i rozwojowych nad ziemniakiem jest rozwijanych w ramach uruchamianego w bieżącym roku przez MRiRW programu badań podstawowych na rzecz postępu biologicznego. Program ten obejmuje głównie tematykę związaną z pracami ukierunkowanymi na rozwój hodowli i nasiennictwa ziemniaka. Znaczna liczba tematów wykonywana jest wspólnie przez pracowników naukowych Instytutu i hodowców spółek hodowli roślin i nasiennictwa. Siła tego programu tkwi we wspólnym ustalaniu tematów przez hodowlę i naukę. Tematyka dotycząca branży ziemniaczanej jest szeroko prezentowana w Programie Wieloletnim IHAR zaplanowanym na lata 2008–2013 pt. „Ulepszanie Roślin dla Zrównoważonych AgroEkoSystemów, Wysokiej Jakości Żywności i Produkcji Roślinnej na Cele Nieżywnościowe”. Prace w programie ukierunkowane są na pozyskiwanie już w początkowych etapach hodowli wysokiej jakości pierwotnego surowca pochodzenia roślinnego do produkcji żywności, paszy oraz wykorzystanie do celów przemysłowych i jako źródeł energii odnawialnej (bioenergia), a tym samym zwiększania konkurencyjności polskiego rolnictwa. Poprzez wprowadzanie do uprawy odmian odpornych na patogeny i stresy środowiskowe, efektywnie wykorzystujących naturalną zasobność gleby program wnosi istotny wkład w ograniczenie skażenia środowiska przez rolnictwo. Proponowany program jest zgodny z celem głównym Strategii Rozwoju Kraju – podniesienia poziomu i jakości życia mieszkańców Polski: poszczególnych obywateli i rodzin – przyczyniając się do efektywniejszego wykorzystania zasobów biologicznych w rolnictwie przy ograniczeniu zużycia środków chemicznych i nieodnawialnych surowców energetycznych. Program wieloletni zmierza do rozwijania produkcji roślinnej i kształtowania środowiska rolniczego, opartych na wiedzy. Program będzie stanowił wsparcie dla programów operacyjnych, które będą konstruowane na podstawie kierunków rozwoju zdefiniowanych w SRK. Jednym z takich programów jest program operacyjny: „Rozwój Obszarów Wiejskich”, którego głównym celem jest zwiększenie roli wiedzy i innowacyjności w procesie trwałego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego w Polsce”, a jednym z celów szczegółowych jest „zwiększenie efektywności transferu wiedzy i nowoczesnych technologii do gospodarki”. Ziemniak jest podatny na wiele chorób i szkodników, a także na stresy fizyczne. Dlatego w programie wieloletnim IHAR położono nacisk na monitorowanie zmian w zdolnościach chorobotwórczych populacji organizmów szkodliwych i kwarantannowych ziemniaka, a także innych roślin uprawnych. Wysokość i jakość plonów roślin uprawnych, w tym także ziemniaka, jest zagrożona przez organizmy szkodliwe, czyli wszelkie gatunki, szczepy lub biotypy roślin, zwierząt lub czynników patogenicznych szkodliwych dla roślin, produktów roślinnych lub przedmiotów. Zgodnie z Ustawą o ochronie roślin z dnia 18 grudnia 2003 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 11, poz.94) za organizmy szkodliwe uważane są: – organizmy szkodliwe szczególnie groźne, dotychczas nie występujące na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub których występowanie nie jest szeroko rozpowszechnione, zwane „organizmami kwarantannowymi”, lub – organizmy szkodliwe szeroko rozpowszechnione, stwarzające zagrożenie rozprzestrzenia25 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) nia się i możliwości wywoływania strat gospodarczych zwane „organizmami niekwarantannowymi”. W programie położono nacisk na ograniczenie występowania chorób kwarantannowych ziemniaka, a w szczególności bakteriozy pierścieniowej, nicieni i raka ziemniaka. Tematyka ta jest powiązana z wykorzystaniem bioróżnorodności gatunków rodziny Solanaceae w ulepszaniu ziemniaka uprawnego S. tuberosum L. pod względem odporności na stresy biotyczne, a także dla różnych systemów uprawy i użytkowania. Projekty finansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego realizowane w IHAR są projektami celowymi, zamawianymi, bądź indywidualnymi realizowanymi przez naukowców Instytutu. Problematyka tych projektów wpisuje się w plan badawczy IHAR i realizowana jest na potrzeby branży ziemniaczanej. Poza programami finansowanymi przez w/w ministerstwa Instytut realizuje projekty badawczo-rozwojowe zamawiane na potrzeby spółek hodowli i nasiennictwa ziemniaka. Projekty te dotyczą różnych zagadnień istotnych dla spółek, a finansowane są przez Agencję Nieruchomości Rolnych z partycypacją finansową spółek. 3. Międzynarodowe programy badawcze oraz współpraca bilateralna w ramach umów i wspólnie uzgodnionych programów badań i doświadczeń Prace badawcze i rozwojowe prowadzone w ramach planu badawczego IHAR nad ziemniakiem są zgodne z priorytetami badawczymi w 6 i 7 Programie Ramowym UE, dotyczącymi bezpieczeństwa żywności oraz zachowania bioróżnorodności. Harmonizacja priorytetów badawczych polskich i unijnych umożliwia nawiązywanie współpracy międzynarodowej z jednostkami naukowymi krajów Unii Europejskiej i innymi krajami zainteresowanymi ziemniakiem. Jeśli idzie o kraje pozaunijne to dotyczy to przede wszystkim krajów bliskiego i dalekiego wschodu, takich jak Irak, Uzbekistan, Kazachstan, Chiny, Korea Płn., a także USA, Peru i Sri Lanka. Z każdym z w/w krajów realizowano badania odmian, lub są w trakcie uzgadniania porozumienia ukierunkowane na porównawcze testowanie wydajności polskich odmian w warunkach klimatycznych 26 tych krajów i Polski. Z należytą starannością, chroniącą interes polskich spółek, prowadzona jest wymiana plazmy zarodkowej ziemniaka. Celem głównym współpracy naukowej są nie tylko wyniki badań mierzone publikacjami, ale przede wszystkim ulokowanie polskich odmian z wymiernym efektem ekonomicznym na rynkach krajów współpracujących ze spółkami polskiej hodowli i nasiennictwa ziemniaka. Podsumowanie Prace badawcze i rozwojowe IHAR nad ziemniakiem prowadzone są w ramach działalności statutowej, krajowych i międzynarodowych programów badawczych oraz umów dwustronnych z krajowymi i zagranicznymi podmiotami badawczymi i gospodarczymi. Prace finansowane z dotacji podmiotowej oraz krajowe i międzynarodowe projekty badawcze mają charakter prac podstawowych, ukierunkowanych na otwarcie nowych perspektyw przed badaniami aplikacyjnymi dla potrzeb praktycznej hodowli roślin. Wyniki tych prac są sukcesywnie publikowane. Prowadzone są także prace rozpoznawcze, metodyczne i aplikacyjne. Ich efektem będą nowe, bądź udoskonalone metody, techniki i technologie do bezpośredniego wykorzystania w tworzeniu nowych odmian roślin, oraz w różnym stopniu uszlachetnionego materiału roślinnego stanowiącego źródło różnych cech użytkowych. Należy oczekiwać, że zostaną wysoko ocenione przez hodowców roślin oraz przemysł nasienny. Uzdrowienie nasiennictwa ziemniaka jest kluczem do odbudowy produkcji towarowej tej rośliny uprawnej w Polsce. Z tego tytułu wiele uwagi poświęca się badaniom odporności ziemniaka na stresy biotyczne wywoływane przez chorobotwórcze grzyby, bakterie, wirusy, wiroidy i nicienie. Poprzez wprowadzanie do uprawy odmian odpornych na patogeny i stresy środowiskowe, efektywnie wykorzystujących naturalną zasobność gleby program wnosi istotny wkład w ograniczenie skażenia środowiska przez rolnictwo. Ponadto badania są ukierunkowane na pozyskiwanie już w początkowych etapach hodowli dobrze przechowującego się, wysokiej jakości pierwotnego surowca do produkcji żywności, paszy oraz wykorzystywanego do celów przemysłowych i produkcji energii odnawialnej. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Edward S. Gacek Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej EGZEKWOWANIE WYŁĄCZNEGO PRAWA HODOWCÓW DO ODMIAN ROŚLIN Wprowadzenie Odmiany roślin są specjalną formą wynalazków i podlegają ochronie prawnej, podobnie jak inne wynalazki w obszarze własności przemysłowej, poprzez przyznawanie hodowcom wyłącznego prawa do ich odmian. Wyłączne prawo hodowców do odmian jest swoistą formą ochrony własności intelektualnej w hodowli roślin i w nasiennictwie. Daje ono hodowcom możliwość zarobkowego korzystania (opłaty licencyjne) z wytworzonych przez nich odmian i stanowi podstawę do odtwarzania kosztownej działalności hodowlanej. Mimo wielu instrumentów prawnych dotyczących ochrony wyłącznego prawa hodowców do odmian roślin, okazuje się, że nadal muszą oni bronić swojej własności intelektualnej. Egzekwowanie prawa do odmian leży w kompetencji samych hodowców, ale stosowne instytucje powinny udzielać im pomocy merytorycznej i informacyjno-promocyjnej. Zaś osoby korzystające niezgodnie z prawem z odmian chronionych, powinny się liczyć z konsekwencjami takich działań. Krajowe i Wspólnotowa Ochrona Prawna Odmian Roślin Obecnie hodowcy mają do dyspozycji dwa alternatywne systemy ochrony prawnej odmian roślin na terytorium Polski. Pierwszą możliwością, znaną w większości krajów członkowskich, to krajowe systemy prawne w zakresie wyłącznego prawa do odmian roślin. Systemy krajowe, zależne od państwa członkowskiego, opierają się na różnych wersjach Konwencji UPOV, a mianowicie Aktach z 1961, 1972, 1978 i 1991 r. Aktualnie w UE, występują 23 krajowe systemy prawne w zakresie ochrony prawnej odmian, za wyjątkiem Cypru, Grecji, Luksemburga i Malty. W Polsce, wyłączne prawo do odmian roślin jest przyznawane hodowcom na podstawie przepisów ustawy o ochronie prawnej odmian (Dz. U. z 2003 roku, Nr 137 poz. 1300, ze zmianami), która implementuje postanowienia Konwencji z 1991 r. i odnosi się tylko do terytorium naszego kraju. Zgodnie z trybem krajowym Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) jest instytucją odpowiedzialną za całokształt spraw związanych z przyznawaniem wyłącznego prawa do odmian roślin. Zestawienia odmian chronionych krajowym wyłącznym prawem na terytorium Polski, aktualizowane są co dwa tygodnie i dostępne są na stronie internetowej www.coboru.pl. Drugą, coraz bardziej popularną wśród hodowców możliwością ochrony prawnej odmian na obszarze UE jest wspólnotowe prawo do odmian roślin. Prawo wspólnotowe opiera się na Konwencji UPOV, Akcie z 1991 r. i zostało wprowadzone w życie 26 kwietnia 1995 r. w oparciu o Rozporządzenie Rady Europy (RE) Nr 2100/94, z dnia 27 lipca 1994 r., w sprawie 27 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) wspólnotowego prawa do odmian roślin (OJ. Nr L. 227/1/1.9.1994) i późniejszymi aktami wykonawczymi. Zgodnie ze wspólnotowym ustawodawstwem, instytucją odpowiedzialną za całokształt spraw związanych z ochroną prawną odmian na poziomie UE jest Wspólnotowy Urząd Odmian Roślin (CPVO) z siedzibą w Angers, Francja (www. cpvo.europa.eu). Wykazy odmian chronionych wspólnotowym prawem do odmian roślin można znaleźć na stronie internetowej CPVO, a mianowicie: www.cpvo.europa.eu. Hodowca może chronić swoją odmianę, albo na poziomie wspólnotowym via CPVO w Angers, albo w jednym lub w kilku krajach członkowskich UE, będących członkami UPOV. Hodowca, któremu przyznano wspólnotowe wyłączne prawo do odmian roślin korzysta z niego w jednakowym zakresie i skutkiem prawnym we wszystkich krajach UE, czyli na poziomie wspólnotowym. Prawo wspólnotowe w odniesieniu do określonej odmiany ma charakter nadrzędny w stosunku do przyznanego wcześniej dla tej odmiany prawa krajowego, w dowolnym kraju członkowskim. Innymi słowy, wspólnotowe i krajowe systemy ochrony prawnej odmian mają charakter alternatywny i w praktyce wykluczają się wzajemnie. Reasumując, wspólnotowy system ochrony prawnej odmian koegzystuje z krajowymi systemami, ale oferuje ochronę prawną odmian na obszarze całej UE. Przedmiotem ochrony prawnej są wszelkie akty komercyjnego wykorzystania materiału siewnego i materiału ze zbioru odmian chronionych. Odstępstwa (derogacje) od wyłącznego prawa do odmian Konwencja UPOV, wspólnotowe i krajowe przepisy prawne w zakresie ochrony prawnej odmian dopuszczają w niewielkim zakresie do korzystania z odmian chronionych bez potrzeby autoryzacji ze strony ich hodowców. Odstępstwa te można podzielić na obligatoryjne i fakultatywne. Odstępstwa obligatoryjne zezwalają na używanie materiału siewnego chronionej prawnie odmiany (bez zgody hodowcy): na własne, niezarobkowe potrzeby, do celów doświadczalnych (badawczych), do hodowli 28 nowych odmian roślin, za wyjątkiem: ● odmian pochodnych, ● odmian nie różniących się wyraźnie (nie odrębnych) od odmian chronionych, ● składników odmian mieszańcowych. Odstępstwo fakultatywne (odstępstwo rolne) dotyczy najważniejszych gatunków odmian rolniczych i daje rolnikom prawo do używania tzw. materiału ze zbioru, jako materiału siewnego, bez zgody hodowcy danej odmiany. Prawo to zwane też przywilejem rolnika, odnosi się do kilkunastu najważniejszych gospodarczo gatunków roślin rolniczych. Warunkiem jest, aby materiał ze zbioru był wytworzony i wysiany w obrębie jednego gospodarstwa i nie był przedmiotem obrotu nasiennego. Konwencja UPOV, wspólnotowe, jak i krajowe ustawodawstwo mówi, że podczas stosowania materiału ze zbioru, jako materiału siewnego, powinny być zapewnione należne interesy hodowców odmian. Dlatego rolnicy, korzystający z tego przywileju, za wyjątkiem tzw. drobnych rolników muszą zapłacić należną odpłatność, co najmniej w wysokości 50% opłaty licencyjnej, za korzystanie z materiału ze zbioru, jako materiału siewnego. W dającej się przewidzieć przyszłości nie przewiduje się wprowadzania zmian w Konwencji UPOV w zakresie statusu prawnego odstępstw od wyłącznego prawa do odmian. Egzekwowanie wyłącznego prawa do odmian roślin Nieprzestrzeganie ochrony własności intelektualnej, piractwo, w tym naruszenie prawa hodowców do odmian jest zjawiskiem powszechnym, o rozmiarze międzynarodowym, przynoszącym ogromne straty dla gospodarki i rozwoju społeczeństw. Egzekwowanie wyłącznego prawa do odmian roślin leży w gestii hodowców. Hodowcy mają do dyspozycji różne instrumenty prawne, umożliwiające im egzekwowanie należnych im korzyści z posiadanego prawa do odmian roślin, a także do rekompensaty strat wynikających z naruszania wyłącznego prawa przez nieuczciwych użytkowników materiału siewnego i rozmnożeniowego odmian chronionych. Naruszenie wyłącznego prawa hodowców do odmian roślin występuje wówczas, gdy materiał Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) siewny odmian chronionych wykorzystywany jest przez użytkowników odmian bez autoryzacji ze strony hodowców tych odmian. Prawodawstwo wspólnotowe w tym obszarze, jak i przepisy krajowe państw członkowskich, w tym Polski, dają możliwość hodowcom egzekwowania należnego im wspólnotowego, jak i krajowego prawa do odmian roślin. Na poziomie wspólnotowym występują następujące regulacje prawne: Rozporządzenie RE, Nr 2100/94 z dnia 27 lipca 1994 w sprawie wspólnotowego prawa do odmian roślin (OJ.L. 227, 01.09.1994). Problematyka egzekwowania wyłącznego prawa zawarta jest głównie w Art. 94-100, niniejszego rozporządzenia, Dyrektywa EP, RE, Nr 2004/48/EC z dnia 29 kwietnia 2004 w sprawie egzekwowania prawa własności intelektualnej (OJ.L. 195/16., L.6. 2004), Rozporządzenie RE, Nr 1393/2003, z dnia 23 lipca 2003, w sprawie działań celnych w odniesieniu do towarów podejrzanych o naruszenie niektórych form własności intelektualnej oraz środków zaradczych w odniesieniu do towarów naruszających te prawa (OJ.L 196/7, 2.8. 2003). W Dyrektywie 2004/48/EC zawarto szereg inicjatyw legislacyjnych, w celu zapewnienia instrumentów do lepszego egzekwowania prawa do własności intelektualnej. Zakres dyrektywy odnosi się do wszelkich form naruszenia własności intelektualnej, zarówno w prawodawstwie wspólnotowym, jak i na poziomach krajowych. Obliguje ona kraje członkowskie UE do wprowadzenia w przepisach krajowych niezbędnych środków zaradczych, w celu ograniczenia naruszenia form własności intelektualnej. Są to m.in.: postępowanie cywilno-prawne i środki zaradcze, zaniechanie naruszenia, zabezpieczenie dowodów, prawo do informacji, usunięcie skutków naruszenia, naprawienie wyrządzonej szkody, koszty prawne. W Rozporządzeniu RE, Nr 1383/2003 zawarte są inne możliwości egzekwowania prawa hodowców do odmian i innych form własności intelektualnej. W rozporządzeniu tym określono działania celne, w odniesieniu do towarów podejrzanych o naruszenie niektórych form własności intelektualnej oraz środków zaradczych w odniesieniu do towarów naruszających prawa własności intelektualnej. Działania przez organy celne podejmowane są na wniosek posiadacza prawa własności intelektualnej. W przypadku roślin ogrodniczych mogą się one odnosić do: sadzonek, żywych roślin i uzyskanych z nich bezpośrednich produktów, jak kwiaty cięte, etc. Działania organów celnych mogą polegać na: zawieszeniu dopuszczenia towarów, zajęciu lub zatrzymaniu towarów, przeprowadzeniu inspekcji, pobraniu próbek towarów podejrzanych dla posiadacza prawa własności intelektualnej, zniszczenia towarów pod kontrolą organu celnego. W Polsce, problematyka egzekwowania wyłącznego prawa hodowców do odmian, jak również konsekwencji prawnych wynikających z naruszania tego prawa jest uregulowana prawnie w ustawie o ochronie prawnej odmian z dnia 26 czerwca 2003 r. (Dz.U. 137/2003, poz. 1300; Dz.U. Nr 126/2006, poz. 877 i Dz.U. Nr 99/2007, poz. 662). Przepisy ustawy krajowej wyraźnie stwierdzają, że każdy, kto korzysta w celach zarobkowych, z materiału siewnego odmiany chronionej, bez autoryzacji ze strony hodowcy, jest obowiązany, na wniosek hodowcy, posiadającego wyłączne prawo do odmiany udzielać mu pisemnych informacji dotyczących ilości materiału siewnego odmiany chronionej oraz uiścić na rzecz hodowcy opłatę w wysokości opłaty licencyjnej, za korzystanie z wyłącznego prawa do danej odmiany. Hodowca posiadający wyłączne prawo może w drodze umowy licencyjnej udzielić innej osobie upoważnienia (licencji) do korzystania z wyłącznego prawa. Umowa licencyjna wymaga zachowania formy pisemnej, pod rygorem nieważności. W umowie licencyjnej można ograniczyć korzystanie z wyłącznego prawa (licencja ograniczona), jeżeli w umowie licencyjnej nie ograniczono zakresu korzystania z wyłącznego prawa, licencjobiorca ma prawo korzystania z wyłącznego prawa, w takim samym zakresie jak licencjodawca (licencja pełna). W rozdziale 2a ustawy o ochronie prawnej odmian przedstawione są instrumenty cywilnoprawne przydatne do egzekwowania wyłącznego prawa do odmian roślin przez hodowców, których wyłączne prawo zostało naruszone. Od osób, które naruszyły to prawo, mogą oni żądać: zaniechania naruszania, usunięcia skutków naruszenia, naprawienia wyrządzonej szkody: 29 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) ● na zasadach ogólnych, albo, ● poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej opłacie licencyjnej, która w chwili jej dochodzenia byłaby należna tytułem udzielenia przez hodowcę licencji, a w razie zawinionego naruszenia w wysokości odpowiadającej wielokrotności tego wynagrodzenia, jednak nie wyższej niż jej trzykrotność, wydania uzyskanych korzyści. Niezależnie od w/w roszczeń, hodowca może domagać się jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu, wydanego w rozpatrywanej sprawie w sposób i zakresie określonym przez sąd. Sąd może nakazać osobie, która naruszyła wyłączne prawo, na jej wniosek i za zgodą hodowcy, w przypadku gdy naruszenie jest niezawinione, zapłatę stosownej sumy pieniężnej na rzecz hodowcy, jeżeli zaniechanie naruszenia lub usunięcie skutków naruszenia byłoby dla osoby naruszającej niewspółmiernie dotkliwe. Sąd, rozstrzygając o naruszeniu prawa, może orzec na wniosek hodowcy o bezprawnie wytworzonym materiale siewnym lub materiale ze zbioru oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, w szczególności może orzec o ich wycofaniu z obrotu, przyznania hodowcy na poczet należnego odszkodowania lub zniszczeniu. Orzekając, sąd uwzględnia wagę naruszenia oraz interesy osób trzecich. Domniemywa się, że środki i materiały, o których mowa wcześniej są własnością osoby, która naruszyła wyłączne prawo. W Art. 36b. 1 ustawy krajowej postanowiono, że sąd właściwy do rozpoznania spraw o naruszenie wyłącznego prawa miejsca, w którym sprawca wykonuje działalność lub w którym znajduje się jego majątek, także przed wytoczeniem powództwa rozpoznaje, nie później niż w terminie 3 dnia złożenia w sądzie, wniosek mającego w tym interes prawny: o zabezpieczenie dowodów oraz o zabezpieczenie związanych z nimi roszczeń, o zobowiązanie naruszającego wyłączne prawo do udzielenia informacji i udostępnienia określonej przez sąd dokumentacji mającej znaczenie dla podanych roszczeń, o zobowiązanie innej niż naruszający osoby do udzielenia informacji, które mają znaczenie dla roszczeń, 30 określonych w Art. 36, ust. 1, o pochodzeniu, sieciach dystrybucji, ilości, cenie towarów i usług naruszających wyłączne prawo, jeżeli: ● stwierdzono, że posiada ona towary naruszające wyłączne prawo, lub ● stwierdzono, że korzysta ona z usług naruszających wyłączne prawo, lub ● stwierdzono, że świadczy ona usługi wykorzystywane w działaniach naruszających wyłączne prawo, lub ● została przez osobę określoną w literze a, b lub c wskazana jako uczestnicząca w produkcji, wytwarzaniu lub dystrybucji towarów lub świadczenia usług naruszających wyłączne prawo, a powyższe działania, mają na celu uzyskanie bezpośrednio lub pośrednio zysku lub innej korzyści ekonomicznej, przy tym nie obejmuje to działań konsumentów będących w dobrej wierze. Sąd dopuszczając dowód lub rozpoznając wnioski, o których mowa w ust. 1, zapewnia zachowanie tajemnicy przedsiębiorcy i innych tajemnic ustawowo chronionych. Od obowiązku, o którym mowa w ust. 1, pkt 2 i 3, może uchylić się ten, kto według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego mógłby, jako świadek odmówić zeznań lub odpowiedzi na zadane mu pytanie. W uzasadnionych przypadkach, sąd może uzależnić wydane postanowienia o zabezpieczeniu dowodów, o których mowa w ust. 1, pkt 1, od złożenia kaucji. Zażalenia na postanowienia sądu w sprawach, o których mowa w ust. 1, sąd rozpoznaje w terminie 7 dni. Do zabezpieczenia dowodów, stosuje się odpowiednio Art. 733, Art. 742 i Art. 744-746 Kodeksu postępowania cywilnego. W Rozdziale 3, Art. 37 krajowej ustawie o ochronie prawnej odmian znajdują się przepisy karne. Przepisy te określają, że karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku podlega ten, kto: narusza wyłączne prawo do odmiany, oznacza nazwą odmiany chronionej wyłącznym prawem, materiał siewny lub materiał ze zbioru innej lub nieznanej odmiany. Zaś w Art. 37b ustanawia się, że karze grzywny podlega ten, kto: (1) uniemożliwia przeprowadzenie kontroli zachowania odmiany, (2) uniemożliwia wgląd do dokumentów dotyczących zachowania odmiany, (3) nie dostarcza ma- Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) teriału siewnego odmiany Centralnemu Ośrodkowi do badań OWT albo podmiotowi, któremu przyznano licencję przymusową, albo dostarcza go w ilości niewystarczającej lub po ustalonym terminie,(4) nie udziela na wniosek hodowcy, którego odmiana jest chroniona wyłącznym prawem, albo organizacji hodowców, informacji, o których mowa w Art. 23, ust. 6 oraz Art. 23b, ust. 1 (odnośnie do materiału ze zbioru stosowanego w ramach tzw. odstępstwa rolnego), (5) uniemożliwia hodowcy albo organizacji hodowców przeprowadzenie kontroli zgodności uzyskanych informacji odnośnie do materiału ze zbioru, stosowanego w ramach tzw. odstępstwa rolnego. Orzekanie w sprawach określonych w 1-5, następuje w trybie przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Powyższe przepisy ustawy krajowej w zakresie egzekwowania wyłącznego prawa odnoszą się z jednakową mocą do odmian chronionych wspólnotowym prawem do odmian roślin. Podsumowanie Pomimo dostępności wymienionych instrumentów prawnych, zarówno na poziomie krajowym, jak i wspólnotowym, praktyka pokazuje, że hodowcy nadal borykają się z trudnościami w walce z naruszaniem wyłącznego prawa do swoich odmian roślin. W celu zwiększenia skuteczności egzekwowania wyłącznego prawa do odmian należy podjąć dalsze prace o charakterze legislacyjnym, administracyjnym i organizacyjnym. Zarówno na forum UPOV oraz CPVO, a także w organizacjach i instytucjach sektora nasiennego prowadzona jest debata nad możliwością dalszego usprawnienia dotychczasowych regulacji cywilnych, karnych, celnych, administracyjno-prawnych oraz sankcji administracyjnych w obszarze ochrony własności intelektualnej. Ważnym kierunkiem działań w egzekwowaniu wyłącznego prawa jest pomoc dla hodowców ze strony instytucji i urzędów państwowych w zakresie możliwości wykonania identyfikacji odmianowej (tożsamości) materiału roślinnego podejrzanego o naruszenie wyłącznego prawa z materiałem chronionej odmiany. W tym celu powinny być stosowane metody badawcze wystarczająco precyzyjne i wiarygodne. Najlepiej byłoby, aby były to metody urzędowe, międzynaro- dowo uznane. Problematyką doboru i weryfikacji metod badawczych, przeznaczonych między innymi do identyfikacji materiału roślinnego odmian znajdujących się w obrocie i podejrzanych o naruszenie wyłącznego prawa hodowcy zajmują się rozmaite organizacje z obszaru nasiennictwa. Do najbardziej znanych i zaangażowanych organizacji w obszarze identyfikacji i tożsamości odmian należą ISTA, UPOV, a także Schematy Nasienne OECD. W ramach UPOV funkcjonuje Grupa Robocza ds. Technik Biochemicznych i Molekularnych oraz Profilowania DNA ( BMT), która określa stan rozwoju i możliwości zastosowania technik biochemicznych i molekularnych, w tym analiz DNA w działaniach urzędowych jednostek rejestrowych i inspekcji kontrolnych w obszarze nasiennictwa. Dotychczas, najbardziej popularnymi technikami laboratoryjnymi stosowanymi do analiz identyfikacji odmian są metoda elektroforezy białek zapasowych, przydatna do wstępnych analiz identyczności odmian, głównie roślin zbożowych oraz metoda elektroforezy izoenzymów w badaniach tożsamości odmian kukurydzy. Obecnie trwają intensywne badania nad możliwością szerszego wprowadzenia wiarygodnych metod analiz DNA do działań urzędowych w obszarze nasiennictwa. Na forum międzynarodowym trwa obecnie dyskusja nad koncepcją odmian pochodnych i odmian nie różniących się wyraźnie od odmian chronionych, w kontekście tzw. progów „minimalnych dystansów” w obrębie właściwości morfologicznych i molekularnych analizowanych odmian dla poprawy efektywności ochrony prawnej odmian. Zagadnienie to ma szczególne znaczenie, w kontekście zabezpieczenia materiałów dowodowych w przypadkach naruszania wyłącznego prawa do odmian roślin. Nie mniej ważnym działaniem dla poprawy skuteczności egzekwowania wyłącznego prawa do odmian roślin jest zwiększenie świadomości, zarówno wśród hodowców roślin, jak i szeroko rozumianych użytkowników odmian o istniejących systemach ochrony prawnej odmian i potrzebie ich przestrzegania, a także stworzenie możliwości wystawiania faktur użytkownikom odmian w imieniu właścicieli odmian przez Agencję Nasienną sp. z o.o., jako ich reprezentanta. 31 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Zbigniew Broda Katedra Genetyki i Hodowli Roślin UP w Poznaniu HODOWLA ROŚLIN W XXI WIEKU Hodowla roślin rozpoczęła się równocześnie z udomowianiem roślin. W minionych 10.000 lat rolnicy – hodowcy wyselekcjonowali z faworyzowanych użytkowo dzikich gatunków roślin tysiące populacji miejscowych (odmian miejscowych) przydatnych i niezbędnych do egzystencji człowieka. Materiały znakomicie zaadaptowane do warunków środowiska stały się podstawą do „naukowej” hodowli roślin. Sprawa zwiększenia produkcji rolniczej dla zaspokojenia potrzeb nie jest problemem tylko naszego stulecia. Już w 1798 r. Tomasz Robert Malthus wyraził pogląd twierdząc, że liczebność populacji ludzkiej może zwiększać się w postępie geometrycznym, natomiast produkcja żywności tylko w postępie arytmetycznym. Na tej podstawie przewidywano, że Wielka Brytania w połowie dziewiętnastego wieku stanie w obliczu klęski głodu. Gdy Malthus pisał swe dzieło rozpoczął się wiek rolnictwa naukowego. Koniec wieku XVIII–tego i wiek XIX przyniósł olbrzymi wzrost produkcji żywności dzięki wprowadzeniu lepszych metod produkcji oraz ulepszonych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt. Równocześnie rozpoczął się wiek umaszynowienia rolnictwa. Miał on duży wpływ nie tylko na usprawnienie produkcji, ale i na stopień wykorzystania produktów rolniczych wskutek wprowadzenia lepszych metod utrwalania, przechowywania i transportu. Gromadzona wiedza stanowi podstawowy element postępu biologicznego i sprawia, że coraz mniej osób utrzymuje się z produkcji roślinnej, wytwarzając więcej dla szybko zwiększającej się populacji ludzkiej. Wiele czynników produkcji w minionym półwieczu ustabilizowało się, natomiast postęp biologiczny we wzroście 32 produkcji wyniósł ok. 60% przekraczając udział wszystkich pozostałych. Postęp biologiczny to wartość wynikająca z potencjału produkcyjnego nasion w interakcji ze środowiskiem. Zatem, zamiast dostosowania warunków środowiska dla potrzeb wzrostu i rozwoju rośliny, dąży się do ukształtowania jej genetycznych właściwości. W kontekście powyższych rozważań genom, w tym przypadku rośliny, jako skład genetyczny osobnika, staje się obiektem „obróbki” zarówno metodami biologii molekularnej, jak i inżynierii genetycznej w aspekcie zmian w zapisie genetycznym żywych komórek. Popularnie genom określano już wieloma metaforami. Nazwano go: biblią stworzenia, przepisem na życie, manuałem ewolucji i kodem natury. Jego odczytanie – sekwencjonowanie oraz markery – znaczniki cech jakościowych i ilościowych łącznie z klasycznymi metodami rekombinacji tworzenia zmienności genetycznej to podstawa, o którą będzie opierała się hodowla roślin. Postęp hodowlany powstał i w perspektywie będzie powstawał głównie dzięki ogromnemu wzrostowi wiedzy w zakresie biologii, a szczególnie za sprawą genetyki jako nauki o zmienności i dziedziczności organizmów żywych. W latach 70-tych ubiegłego stulecia powstała biotechnologia, którą Europejska Unia Biotechnologii EFB definiuje jako „integracja nauk przyrodniczych i inżynieryjnych w celu zastosowań organizmów, komórek lub ich części oraz molekularnych analogów w celu pozyskania dóbr i usług”. Organizacja Współpracy i Rozwoju Ekonomicznego – OECD biotechnologię definiuje jako „zastosowanie podstaw naukowych i inżynieryjnych do przetworzenia materiałów i czynników biologicznych w celu pozyskania dóbr i usług. Biotechnologia roślin obejmuje więc tę część technik i metod, które dotyczą roślin, ich fragmentów – organów, tkanek, komórek, organelli lub związków chemicznych. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Powyższe definicje są bardzo szerokie i mieści się w nich rolnictwo zarówno konwencjonalne, jak i o intensywnym poziomie produkcji. W połowie lat 70-tych ubiegłego stulecia w biologii dokonała się swoista rewolucja spowodowana rozwojem sztucznej rekombinacji DNA. Celami osiąganymi w badaniach rekombinacji mogą być: klonowanie i ekspresja genów, optymalizacja poziomu ekspresji określonego genu kodującego żądane białko, zamierzone modyfikacje sekwencji nukleotydowych kodujących dane białko, wytworzenie organizmów transgenicznych, diagnostyka genowa – oznaczanie sekwencji nukleotydów, pojedynczych genów i całych genomów. W wielu gatunkach roślin uprawnych w skali światowej takich jak: ryż, bawełna, kukurydza, soja, pszenica, tytoń i ziemniak uzyskano znaczny postęp w doskonaleniu cech użytkowych. Głównie odmiany odporne na herbicydy, wirusy i bakterie chorobotwórcze oraz owady – szkodniki i ich gąsienice należące do rodzin Lepidoptera, Dietera i Koleoptera. Kierunki hodowli nowych odmian roślin uprawnych były przedmiotem obrad 18 Kongresu – EUCARPIA (Europejskie Towarzystwo Naukowe na rzecz Hodowli Roślin) pt: Modern variety breeding for present and future needs („Nowe (nowoczesne) odmiany i ich hodowla dla obecnych i przyszłych potrzeb”) , 9-12 września 2008 r. w Walencji (Hiszpania), na którym tematy prezentowanych referatów i posterów – prac naukowych potwierdzają konieczność stosowania technik i metod biotechnologicznych łącznie z konwencjonalnymi metodami hodowli roślin rolniczych i ogrodniczych. Ważną sprawą dla hodowli jest zachowanie na przyszłość źródeł genetycznej zmienności i jej molekularne opracowanie pod względem genomiki ekspresyjnej, funkcjonalnej i strukturalnej, mapowania oraz przy pomocy markerów do wykorzystania dla określonych krzyżowań. Hodowla ukierunkowana na zwiększenie plonu i odporności na stresy biotyczne i abiotyczne jest obecnie traktowana priorytetowo. W tej problematyce istotną rolę odgrywają badania dziedziczenia cech ilościowych z zastosowaniem markerów –QTL (quantitative trait loci) oraz markerów specyficznych lub semispecyficznych np. MAS, SSR, AFLP i innych. W wielu pracach badawczych dotyczących odporności na stres abiotyczny analizowano profile metabolomów i ich wpływ na fizjologię rośliny odpornej na suszę i niskie temperatury. Są to badania perspektywiczne w aspekcie zmieniającego się klimatu i konieczność hodowli odmian roślin o zmodyfikowanej gospodarce wodnej. Wśród wielu roślin uprawnych szczególnie obiektami badań były: kukurydza, rzepak, pszenica, życica trwała i lucerna. Hodowla ukierunkowana na jakość surowca pochodzenia roślinnego odgrywa również istotną rolę. Cechy jakościowe są uwarunkowane pojedynczymi genami i poligenicznie. Dlatego do hodowli wprowadza się markery typu QTL. Dla ulepszenia tych cech w roślinach uprawnych wprowadza się również narzędzia selekcji w oparciu o badania genetyczne i genomikę danego gatunku. Dotyczy to roślin oleistych, zbożowych, np.: w jęczmieniu - jakość słodu i zawartość witaminy E, w pszenicy – białka warunkujące wartość wypiekową – gluteiny oraz zawartość włókna arabinoxylany jako głównego komponentu ścian komórkowych endospermu, w życie – odporność na porastanie, aktywność alfa-amylazy (AA) oraz przemysłowych, np. w chmielu – odpowiedni poziom kwasu typu alfa, w pomidorze – zawartość beta-karotenu i witaminy C. Istotnym specyficznym problemem jest ocena i selekcja materiałów roślinnych do hodowli odmian do produkcji biopaliw, np. kukurydzy o odpowiedniej zawartości ligniny do produkcji biopaliwa oraz na paszę o wysokiej strawności. Podsumowanie Hodowla roślin jest procesem kosztownym i wieloletnim, tworzy nowe wyspecjalizowane odmiany w coraz większym stopniu oparte o „hodowlę molekularną”, a więc selekcję osobników lub zbioru osobników w oparciu o analizę materiału dziedzicznego zawartego w jądrze i niektórych organellach komórkowych. Biotechnologiczne opracowanie materiałów do hodowli staje się więc niezbędne pod względem molekularnym i diagnostycznym. Ścisła koherencja „hodowli molekularnej” z konwencjonalnymi metodami hodowlanymi wyznacza w perspektywie nowe trendy i możliwość tworzenia nowych odmian o ulepszonych cechach jakościowych i ilościowych. 33 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Andrzej Najewski, Józef Zych Stefan Heimann, Agnieszka Dolata Elżbieta Stuczyńska, Maria Czeladzka Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej CHARAKTERYSTYKA ODMIAN ZBÓŻ OZIMYCH, RZEPAKU OZIMEGO, TRAW I MOTYLKOWATYCH DROBNONASIENNYCH WPISANYCH DO KRAJOWEGO REJESTRU W 2008 R. PSZENICA OZIMA JENGA Odmiana chlebowa (grupa B). Mrozoodporność mała. Odporność na septoriozę liści – duża, na rdzę brunatną, brunatną plamistość liści, septoriozę plew i choroby podstawy źdźbła – dość duża, na mączniaka i fuzariozę kłosów – średnia. Rośliny niskie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia dość późny, dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren mała, wyrównanie bardzo słabe, gęstość w stanie zsypnym dość mała. Odporność na porastanie w kłosie i liczba opadania dość duże. Zawartość białka średnia, ilość glutenu duża. Wskaźnik sedymentacji SDS dość duży. Wydajność ogólna mąki przeciętna. Plenność dobra do bardzo dobrej. Przyrost plonu na wysokim poziomie agrotechniki średni. Pełnomocnik hodowcy: Saaten-Union Polska Sp.z o.o. KOHELIA Odmiana jakościowa (grupa A). Mrozoodporność średnia. Odporność na mączniaka, rdzę brunatną, brunatną plamistość liści, septoriozę liści i plew oraz fuzariozę kłosów i choroby podstawy źdźbła – przeciętna. Rośliny dość wysokie, o małej do bardzo małej odporności na wyleganie. 34 Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren duża do bardzo dużej, wyrównanie i gęstość w stanie zsypnym średnie. Odporność na porastanie w kłosie przeciętna, liczba opadania duża. Zawartość białka i ilość glutenu średnie. Wskaźnik sedymentacji SDS duży do bardzo dużego. Wydajność ogólna mąki dość dobra. Plenność przeciętna. Przyrost plonu na wysokim poziomie agrotechniki średni. Hodowca: Hodowla Roślin Rolniczych – Nasiona Kobierzyc Sp.z o.o. MULAN Odmiana jakościowa (grupa A). Mrozoodporność mała do średniej. Odporność na rdzę brunatną i septoriozę liści – dość duża, na mączniaka, septoriozę plew i choroby podstawy źdźbła – przeciętna, na brunatną plamistość liści i fuzariozę kłosów – dość mała. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania dość wczesny. Masa 1000 ziaren średnia, wyrównanie dobre, gęstość w stanie zsypnym mała. Odporność na porastanie w kłosie i liczba opadania dość duże. Zawartość białka średnia, ilość glutenu dość duża. Wskaźnik sedymentacji SDS dość duży. Wydajność ogólna mąki dość słaba. Plenność bardzo dobra. Przyrost plonu na wysokim poziomie agrotechniki nieco poniżej średniej. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Pełnomocnik hodowcy: Saaten-Union Polska Sp.z o.o. MUSZELKA Odmiana jakościowa (grupa A). Mrozoodporność mała do średniej. Odporność na mączniaka i rdzę brunatną – dość duża, na choroby podstawy źdźbła – przeciętna, na septoriozę liści – dość mała, na brunatną plamistość liści, septoriozę plew i fuzariozę kłosów – mała. Rośliny bardzo niskie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia dość wczesny, dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren dość mała, wyrównanie słabe, gęstość w stanie zsypnym mała. Odporność na porastanie w kłosie średnia, liczba opadania duża. Zawartość białka średnia, ilość glutenu dość duża. Wskaźnik sedymentacji SDS duży. Wydajność ogólna mąki przeciętna. Plenność dobra. Przyrost plonu na wysokim poziomie agrotechniki nieco powyżej średniej (ocena plenności – dobra do bardzo dobrej). Hodowca: DANKO Hodowla Roślin Sp.z o.o. OSTROGA Odmiana jakościowa (grupa A), o ościstym kłosie. Mrozoodporność średnia. Odporność na rdzę brunatną – duża do bardzo dużej, na brunatną plamistość liści, septoriozę liści i plew oraz choroby podstawy źdźbła – dość duża, na fuzariozę kłosów – przeciętna, na mączniaka – dość mała. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania późny. Masa 1000 ziaren duża do bardzo dużej, wyrównanie dobre, gęstość w stanie zsypnym średnia. Odporność na porastanie w kłosie duża, liczba opadania dość duża. Zawartość białka i ilość glutenu dość duże. Wskaźnik sedymentacji SDS duży do bardzo dużego. Wydajność ogólna mąki dość dobra. Plenność przeciętna. Przyrost plonu na wysokim poziomie agrotechniki średni. Hodowca: DANKO Hodowla Roślin Sp.z o.o. ŻYTO OZIME BELLAMI Odmiana mieszańcowa trójliniowa. Odporność na rdzę brunatną – duża do bardzo dużej, na rynchosporiozę, choroby podstawy źdźbła – dość duża, na mączniaka, rdzę źdźbłową i septoriozę liści – średnia. Rośliny niskie, o średniej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren średnia, wyrównanie dość dobre, gęstość w stanie zsypnym dość duża. Odporność na porastanie ziarna w kłosie przeciętna, liczba opadania duża. Zawartość białka dość mała. Lepkość maksymalna kleiku skrobiowego bardzo duża, końcowa temperatura kleikowania bardzo wysoka. Plenność bardzo dobra. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia. Przedstawiciel hodowcy: KWS Lochow Polska Sp.z o.o. DOMIR Odmiana populacyjna. Odporność na mączniaka, rdzę brunatną, rdzę źdźbłową, septoriozę liści i choroby podstawy źdźbła – średnia, na rynchosporiozę – dość mała. Rośliny średniej wysokości, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren średnia, wyrównanie przeciętne, gęstość w stanie zsypnym średnia. Odporność na porastanie ziarna w kłosie oraz liczba opadania dość mała. Zawartość białka średnia. Lepkość maksymalna kleiku skrobiowego mała, końcowa temperatura kleikowania dość niska. Plenność słaba (na poziomie czołowych odmian populacyjnych). Tolerancja na zakwaszenie gleby dość mała. Hodowca: Dr Stanisław Ramenda MINELLO Odmiana mieszańcowa trójliniowa. Odporność na rdzę brunatną – bardzo duża, na rynchosporiozę, septoriozę liści i choroby podstawy źdźbła – dość duża, na mączniaka, rdzę źdźbłową – średnia. Rośliny dość niskie, o średniej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren dość mała, wyrównanie dość słabe, gęstość w stanie zsypnym średnia. Odporność na porastanie ziarna w kłosie przeciętna, liczba opadania dość duża. Zawartość białka mała. Lepkość maksymalna kleiku skrobiowego bardzo duża, końcowa temperatura kleikowania dość wysoka. Plenność bardzo dobra. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia. Przedstawiciel hodowcy: KWS Lochow Polska Sp.z o.o. PSZENŻYTO OZIME BORWO Odmiana typu półkarłowego, o dość dużej mrozoodporności. Odporność na rdzę brunatną – bardzo duża, na mączniaka i fuzariozę kłosów – duża 35 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) do bardzo dużej, na septoriozę liści i plew – duża, na rynchosporiozę i choroby podstawy źdźbła – dość duża. Rośliny niskie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania późny. Masa 1000 ziaren dość duża, gęstość w stanie zsypnym dość duża. Odporność na porastanie ziarna w kłosie dość mała, liczba opadania mała. Zawartość białka dość mała. Plenność bardzo dobra. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia. Hodowca: Hodowla Roślin Strzelce Grupa IHAR Sp.z o.o. LEONTINO Odmiana o dość małej mrozoodporności. Odporność na mączniaka – duża do bardzo dużej, na septoriozę plew – duża, na rdzę brunatną, septoriozę liści i fuzariozę kłosów – dość duża, na rynchosporiozę i choroby podstawy źdźbła – średnia. Rośliny średniej wysokości, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren dość duża, gęstość w stanie zsypnym dość duża. Odporność na porastanie ziarna w kłosie dość mała, liczba opadania dość mała. Zawartość białka średnia. Plenność dość dobra. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia. Hodowca: DANKO Hodowla Roślin Sp.z o.o. TRIGOLD Odmiana o małej mrozoodporności. Odporność na rdzę brunatną – bardzo duża, na mączniaka – duża, na septoriozę liści, rynchosporiozę i fuzariozę kłosów – dość duża, na septoriozę plew i choroby podstawy źdźbła – średnia. Rośliny dość niskie, o średniej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren duża, gęstość w stanie zsypnym średnia. Odporność na porastanie ziarna w kłosie średnia, liczba opadania średnia. Zawartość białka średnia. Plenność dobra do bardzo dobrej. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia. Pełnomocnik hodowcy: KWS Lochow Polska Sp.z o.o. ALEKTO Odmiana typu półkarłowego, o prawie średniej mrozoodporności. Odporność na mączniaka i na rdzę brunatną – duża do bardzo dużej, na septoriozę liści, rynchosporiozę i fuzariozę kłosów – dość duża, na septoriozę plew i choroby podstawy źdźbła – dość mała. Rośliny niskie do bardzo niskich, o dużej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 zia36 ren dość mała, gęstość w stanie zsypnym średnia. Odporność na porastanie ziarna w kłosie średnia, liczba opadania dość duża. Zawartość białka dość duża. Plenność bardzo dobra. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia. Hodowca: Hodowla Roślin Szelejewo Sp.z o.o. PIGMEJ Odmiana typu półkarłowego, o średniej mrozoodporności. Odporność na rdzę brunatną – bardzo duża, na mączniaka i fuzariozę kłosów – duża, na septoriozę liści, septoriozę plew, rynchosporiozę i choroby podstawy źdźbła – dość duża. Rośliny niskie, o dużej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia późny, dojrzewania dość późny. Masa 1000 ziaren dość mała, gęstość w stanie zsypnym duża. Odporność na porastanie ziarna w kłosie średnia, liczba opadania średnia. Zawartość białka dość mała. Plenność dobra do bardzo dobrej. Tolerancja na zakwaszenie gleby dość mała. Hodowca: Hodowla Roślin Strzelce Grupa IHAR Sp.z o.o. PIZZARO Odmiana o średniej mrozoodporności. Odporność na rdzę brunatną i septoriozę liści – bardzo duża, na mączniaka – duża do bardzo dużej, na septoriozę plew, rynchosporiozę i choroby podstawy źdźbła – dość duża, na fuzariozę kłosów – średnia. Rośliny dość wysokie, o średniej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia dość późny, dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren dość mała, gęstość w stanie zsypnym dość mała. Odporność na porastanie ziarna w kłosie dość mała, liczba opadania dość duża. Zawartość białka średnia. Plenność dobra do bardzo dobrej. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia. Hodowca: DANKO Hodowla Roślin Sp.z o.o. JĘCZMIEŃ OZIMY AMARENA Odmiana wielorzędowa, typu pastewnego. Mrozoodporność średnia. Odporność na mączniaka – duża, na rdzę jęczmienia, rynchosporiozę i czarną plamistość – dość duża, na plamistość siatkową – średnia. Rośliny o przeciętnej wysokości i średniej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia dość późny, dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren dość mała, wyrównanie ziarna średnie, gęstość ziarna w stanie zsypnym dość mała. Zawartość białka w Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) ziarnie dość mała. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia. Plenność dobra do bardzo dobrej. Przedstawiciel hodowcy: Saaten Union Polska Sp.z o.o. WINTMALT Odmiana dwurzędowa, typu browarnego, o średniej do dobrej wartości technologicznej. Mrozoodporność dość mała. Odporność na plamistość siatkową, rynchosporiozę i czarną plamistość – dość duża, na mączniaka – średnia, na rdzę jęczmienia – dość mała. Rośliny niskie do bardzo niskich, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania dość późny. Masa 1000 ziaren dość duża, wyrównanie dość dobre, gęstość ziarna w stanie zsypnym dość duża. Zawartość białka w ziarnie dość mała. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia. Plenność na tle wszystkich zarejestrowanych odmian jęczmienia ozimego bardzo słaba (poniżej odmiany Nickela, ale wyraźnie powyżej Tiffany). Przedstawiciel hodowcy: KWS Lochow Polska Sp.z o.o. RZEPAK OZIMY Odmiany mieszańcowe EXOTIC (d. CWH 077) Plon nasion duży; oceny plonowania zmienne w latach i rejonach, korzystniejsze na południu kraju, gorsze w rejonie północno-wschodnim. Zawartość glukozynolanów w nasionach duża. Zawartość tłuszczu w nasionach mała do średniej, białka w śrucie poekstrakcyjnej dość duża, włókna - mała do średniej. Liczba nasion w łuszczynie mniejsza od średniej, masa 1000 nasion nieco większa od średniej. Zimotrwałość rozet i przezimowanie roślin średnie. Rośliny duże, o średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową dość mała, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Pełnomocnik hodowcy: Monsanto Polska Sp. z o.o. NK OCTANS (d. RNX 3403) Plon nasion duży. Oceny plonowania korzystniejsze na Śląsku, lecz gorsze w rejonach północno-wschodnim i wschodnim. Zawartość glukozy- nolanów średnia. Zawartość tłuszczu w nasionach dość duża, zawartość białka i włókna w śrucie poekstrakcyjnej średnia. Zimotrwałość rozet średnia, przezimowanie roślin małe do średniego. Rośliny dość duże, o małej do średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową dość duża, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Pełnomocnik hodowcy: Syngenta Seeds Sp. z o.o. NK PETROL (d. RNX 3401) Plon nasion duży do bardzo dużego. Oceny plonowania korzystniejsze na południu kraju, gorsze w rejonach północno-wschodnim i wschodnim. Zawartość glukozynolanów dość duża Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, zawartość białka w śrucie poekstrakcyjnej dość duża, włókna - średnia. Zimotrwałość rozet i przezimowanie roślin średnie. Rośliny dość duże, o średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową dość mała, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Pełnomocnik hodowcy: Syngenta Seeds Sp. z o.o. ROHAN (d.SLM 0401) Plon nasion duży. Oceny plonowania gorsze w rejonach północno-wschodnim i wschodnim. Zawartość glukozynolanów mała. Zawartość tłuszczu w nasionach dość duża, zawartość białka w śrucie mała do średniej, włókna - średnia. Zimotrwałość rozet i przezimowanie roślin średnie. Rośliny średniej wysokości o średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia, na suchą zgniliznę kapustnych mała do średniej. Pełnomocnik hodowcy: Agrobras Sp. z o.o. VISBY (d. SLM 0402) Plon nasion duży do bardzo dużego. Oceny plonowania korzystniejsze na Śląsku, gorsze na wschodzie kraju. Zawartość glukozynolanów średnia. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, zawartość białka i włókna w śrucie poekstrakcyjnej średnia. Zimotrwałość rozet i przezimowanie roślin średnie. Rośliny średniej wysokości, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Odporność roślin 37 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) na zgniliznę twardzikową średnia, na suchą zgniliznę kapustnych dość duża, na czerń krzyżowych średnia. Pełnomocnik hodowcy: Agrobras Sp z o.o. na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Hodowca: Hodowla Roślin Strzelce Grupa IHAR Sp.z o.o. Odmiany populacyjne NK PEGAZ (d. RNX 1408) ADRIANA (d. NSL 04/120) Plon nasion duży, największy w grupie odmian populacyjnych. Oceny plonowania gorsze w rejonach północno-wschodnim i wschodnim. Zawartość glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość tłuszczu w nasionach bardzo duża, zawartość białka i włókna w śrucie poekstrakcyjnej średnia. Zimotrwałość rozet i przezimowanie roślin średnie. Rośliny średniej wysokości o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową średnia, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych dość duża. Pełnomocnik hodowcy: Limagrain Central Europe Societe Europeene Spółka Europejska Oddział w Polsce BELLEVUE (d. RG 2406) Plon nasion średni. Zawartość glukozynolanów w nasionach dość duża. Zawartość tłuszczu w nasionach duża do bardzo duża, zawartość białka w śrucie poekstrakcyjnej średnia, włókna mała do średniej. Zimotrwałość rozet i przezimowanie roślin średnie. Rośliny dość duże o małej do średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia średni, dojrzewania dość późny. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową dość duża, na suchą zgniliznę kapustnych średnia, czerń krzyżowych dość duża. Pełnomocnik hodowcy: Agrobras Sp z o.o. BOGART (d. BOH 3405) Plon nasion średni. Oceny plonowania korzystniejsze na Śląsku, gorsze w rejonach północnowschodnim i wschodnim. Zawartość glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, zawartość białka w śrucie poekstrakcyjnej mała do średniej, włókna średnia. Zimotrwałość rozet średnia, przezimowanie roślin małe do średniego. Rośliny dość duże zaledwie średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania dość późny. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową dość duża, 38 Plon nasion duży. Oceny plonowania korzystniejsze na Pomorzu, gorsze w rejonie Podkarpackim. Zawartość glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, zawartość białka w śrucie poekstrakcyjnej mała, włókna średnia. Zimotrwałość rozet i przezimowanie roślin średnie. Rośliny dość duże o średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia dość późny, dojrzewania średni. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową dość duża, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Pełnomocnik hodowcy: Syngenta Seeds Sp. z o.o. NK BOLD (d. RNX 1402) Plon nasion dość duży. Oceny plonowania gorsze w rejonie Podkarpackim. Zawartość glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, zawartość białka w śrucie poekstrakcyjnej mała do średniej, włókna średnia. Zimotrwałość rozet średnia, przezimowanie roślin małe do średniego. Rośliny średniej wysokości o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową i suchą zgniliznę kapustnych średnia, na czerń krzyżowych dość mała. Pełnomocnik hodowcy: Syngenta Seeds Sp. z o.o. MONOLIT (d. MAH 5705) Plon nasion średni. Oceny plonowania korzystniejsze na Śląsku. Zawartość glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość tłuszczu w nasionach duża do bardzo dużej, zawartość białka w śrucie poekstrakcyjnej mała do średniej, włókna średnia. Zimotrwałość rozet średnia, przezimowanie roślin małe do średniego. Rośliny średniej wysokości o małej do średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia dość późny, dojrzewania - średni. Odporność roślin na zgniliznę twardzikową średnia, suchą zgniliznę kapustnych dość duża, na czerń krzyżowych średnia. Hodowca: Hodowla Roślin Strzelce Grupa IHAR Sp.z o.o. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) TRAWY ŻYCICA TRWAŁA BARELAN Odmiana pastewna, tetraploidalna, późna. Plenna w całym okresie użytkowania; największe plony suchej masy i energii paszy osiąga w drugim roku użytkowania. Zimotrwałość dobra. Rośliny wyróżniają się szybkim tempem odrastania dalszych w pokosach oraz dużą zwartością runi. Przydatna do użytkowania pastwiskowego. Pełnomocnik hodowcy: Barenbrug Polska Sp. z o.o. KENTAUR Odmiana pastewna, tetraploidalna, późna. Plenna we wszystkich latach użytkowania; największe plony suchej masy i energii paszy osiąga w pierwszym pokosie. Zimotrwałość dobra, szczególnie w trzecim roku użytkowania. Szybko odrasta, zwłaszcza wiosną i po pierwszym pokosie. Przeznaczona do użytkowania pastwiskowego. Hodowca: DLF Trifolium A/S Dansk Planteforaedling KABOTA Odmiana pastewna, diploidalna, późna. Plenna; dobrze plonuje zwłaszcza w pokosie czwartym i piątym. Zimotrwałość dobra. Wykazuje dobrą zwartość runi. Przeznaczona do użytkowania pastwiskowego. Pełnomocnik hodowcy: Renata Daszkiewicz, Słupia Wielka AKWAMARYN Odmiana pastewna, tetraploidalna, późna. Plenna, szczególnie w pierwszym pokosie. Zimotrwałość dobra. Rośliny szybko odrastają wiosną. Przydatna do użytkowania pastwiskowego. Hodowca: Hodowla Roślin Szelejewo Sp. z o.o. ŻYCICA WIELOKWIATOWA GEMINI Odmiana pastewna, tetraploidalna, średnio wczesna. Plenna zarówno w pierwszym, jak i drugim roku użytkowania. Wyróżnia się dobrym rozkładem plonowania w okresie wegetacji. Dobrze odrasta po zbiorze pierwszego i drugiego pokosu. Cechuje się dobrym wyrównaniem wysokości roślin w pierwszym i drugim odroście. Przeznaczona do użytkowania kośnego na gruntach ornych. Pełnomocnik hodowcy: Renata Daszkiewicz, Słupia Wielka MOTYLKOWATE DROBNONASIENNE MILENA Odmiana diploidalna; przeznaczona do użytkowania kośnego w uprawie polowej, w siewie jednogatunkowym (czystym) i mieszanym z trawami, przez jednoroczny lub dwuletni okres użytkowania. W siewie czystym plon świeżej i suchej masy dość duży do dużego; w siewach mieszankowych przeciętny. Zawartość białka ogólnego w suchej masie średnia do dość dużej. Plon białka duży. Termin kwitnienia średni. Zimotrwałość roślin średnia; tempo odrastania w początkowym okresie wegetacji (wiosną) i po koszeniu przeciętne; skłonność do wylegania średnia. Wykazuje średnią podatność na porażenie rakiem koniczyny i średnią do małej na mączniaka prawdziwego. Hodowca: Małopolska Hodowla Roślin – HBP Sp.z o.o. PYZA Odmiana diploidalna; przeznaczona do użytkowania kośnego w uprawie polowej, w siewie jednogatunkowym (czystym), a także mieszanym z trawami, przez jednoroczny lub dwuletni okres użytkowania. Plon świeżej i suchej masy dość duży. Zawartość białka ogólnego w suchej masie dość duża. Plon białka duży. Termin kwitnienia średni. Zimotrwałość roślin dobra; tempo odrastania w początkowym okresie wegetacji (wiosną) szybkie, po koszeniu przeciętne; skłonność do wylegania średnia. Przejawia średnią podatność na porażenie rakiem koniczyny. W warunkach sprzyjających występowaniu mączniaka prawdziwego charakteryzuje się mniejszym nasileniem objawów porażenia. Hodowca: Małopolska Hodowla Roślin – HBP Sp.z o.o. 39 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) Z ŻYCIA PIN 1. Mija ponad 15 lat od czasu gdy w wyniku przemian ustrojowych w Polsce zaczęto restrukturyzować ówczesne państwowe przedsiębiorstwa hodowli i nasiennictwa, powołując na części ich mienia spółki prawa handlowego - jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Architekci tych przemian, szefowie tych przedsiębiorstw, z racji wieku, oddają stopniowo pole swym zawodowym następcom. Zarząd Polskiej Izby Nasiennej, cała społeczność związana zawodowo z hodowlą i nasiennictwem, dziękuje Im za godny najwyższego uznania wysiłek oraz zaangażowanie zawodowe i społeczne. Życzymy długich lat w zdrowiu, pogody ducha i wiele jeszcze emocji hobbystycznych. Prosimy o pamięć, a zwłaszcza wsparcie zawodowe tych, którym przyjdzie kontynuować dzieło. Czytelnikom ku pamięci, ustępującym na chwałę Redakcja przybliża Ich sylwetki. Jerzy Telega, mgr inż. rolnictwa, urodzony 4 maja 1942 r., do 4 października 2007 r. Prezes Spółki z o.o. PlantiCo Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze w Gołębiewie, pod Kutnem. Szkołę średnią, ogólnokształcącą, ukończył w 1961 r., studia na Wydziale Zootechnicznym Akademii Rolniczej w Poznaniu – w 1968 r. Jego pierwszy, dziesięcioletni, etap pracy zawodowej, którą rozpoczął 1 lipca 1968 r. w Stacji Hodowli Roślin w Szelejewie, nawiązywał swym charakterem do profilu studiów. Objął początkowo stanowisko zootechnika. Już w 1972 r. awansował na Zastępcę Dyrektora ds. produkcji zwierzęcej, a w 1975 r. na stanowisko Dyrektora ds. produkcji w ogóle. Odniósł w tym okresie godne odnotowania sukcesy zawodowe, m. in. stworzył podwaliny przyszłej hodowli bydła mlecznego 40 w Szelejewie, doprowadzając do uznania obory jako zarodowej. Pracę na własny rachunek rozpoczął w 1978 r. obejmując poza Wielkopolską, stanowisko Dyrektora Stacji Hodowli Roślin Ogrodniczych w Gołębiewie. Zrazu przyszło Mu kierować dużym przedsiębiorstwem, o wielce zróżnicowanej produkcji ogólnorolnej oraz zaledwie początkującej hodowli roślin ogrodniczych. W międzyczasie, a zwłaszcza po 1 grudnia 1992 r., kiedy to na majątku dotychczasowego przedsiębiorstwa państwowego utworzono spółkę prawa handlowego Skarbu Państwa, doprowadził do okrojenia gospodarstwa ze zbędnego dla hodowli roślin areału pól uprawnych i rozbudowanej produkcji zwierzęcej. Postawił na rozwój hodowli i nasiennictwa ogrodniczego. W 1998 r. dokooptował do Spółki dobrą placówkę hodowlaną w Strugach z PlantiCo Szymanów, o dużych jak na ówczas dokonaniach hodowlanych, a w 2001 r. przejął odmiany, prawa do odmian i niektórych hodowców z PlantiCo Świętosław. Stale wzbogacał zaplecze hodowli i nasiennictwa o nowe inwestycje. Umożliwiło to wprowadzanie do hodowli nowych technik i metod hodowlanych, a do nasiennictwa nowoczesnych systemów obróbki surowych nasion i właściwe ich przygotowanie do handlu i obrotu. Rezultat tych działań stanowi, że mgr J. Telega jest twórcą nowoczesnej firmy hodowlano-nasiennej, w której ostatnio prowadzono hodowlę twórczą 12 gatunków warzyw. Miała zarejestrowanych ponad 120 własnych odmian. Nadto prowadziła hodowlę 12 gatunków jednorocznych gatunków kwiatów. Zwłaszcza w ostatnich latach postęp hodowli w Spółce był bardzo dynamiczny. Wytworzono wiele wartościowych odmian, w dużej mierze mieszańcowych. Mgr J. Telegę cechuje duża aktywność i innowacyjność organizacyjna. Był pierwszym, który w strukturze ANR doprowadził do powołania Spółki prawa handlowego, był głównym inicjatorem powołania do życia korporacji PlantiCo z Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) siedmiu – w końcowej fazie – spółek ogrodniczych. Jeden z pierwszych poszukiwał możliwości reprodukcji niektórych gatunków warzyw w bardziej przyjaznych klimatycznie i opłacalnych warunkach (Chiny, USA, Włochy). Utworzył przyczółki obrotu i handlu nasionami odmian Spółki w krajach Wschodu, a zwłaszcza na Ukrainie. Od zarania działalności Polskiej Izby Nasiennej, tj. od 1968 r., był z wyboru członkiem jej Zarządu, reprezentującym interesy hodowli i nasiennictwa ogrodniczego. Za swe dokonania mgr J. Telega został uhonorowany wieloma odznaczeniami, spośród których najwyższe to Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. W okresie Jego 30-letniej pracy, Spółka uzyskała liczne medale i puchary za wytworzone w niej produkty – odmiany warzyw. Spółki są od lat trawy pastewne, a ostatnio groch siewny. W końcu kariery zawodowej inż. F. Ratajczyka, Spółka miała zarejestrowanych ponad 70 odmian, niektóre budzące zainteresowanie również zagranicą. Główna pasją zawodową inż. F. Ratajczyka jest produkcja ogólnorolna, zarówno roślinna – zwłaszcza nasiennictwo, jak i zwierzęca. W produkcji roślinnej Szelejewo zawsze szczyci się wysokimi plonami jednostkowymi i stałością plonów w latach. Źródło tych sukcesów to ciągła introdukcja nowych technik i technologii produkcyjnych. W Szelejewie stale prowadzono produkcję zwierzęcą, ostatnio ograniczoną do hodowli i chowu bydła mlecznego i koni rasy wielkopolskiej. Obora, jedna z pierwszych takiego standardu w Wielkopolsce oraz nowoczesna technologia konserwacji pasz objętościowych zapewniają Franciszek Ratajczyk, znakomite warunki dobrostanu krów. Inż. F. Ratajczyk wykazywał wyjątkową dbainżynier rolnictwa, urodzony 26 września 1939 r., do łość o całokształt gospodarstwa (1450 ha). Jest 4 września 2007 r. Prezes ono wzorowe co do stanu produkcyjnego pól, raSpółki z o.o. Hodowla Ro- cjonalności i estetyki zabudowań gospodarczych ślin Szelejewo, w Wielko- i socjalnych, ładu w polach i zagrodzie. Można polsce. by rzec: „Dzieło Mistrza chwali”. Wywodzi się ze środowiInż. F. Ratajczyk był ciągłym inspiratorem ska rolniczego. W 1957 r. wprowadzania do produkcji rolnej, nie tylko w ukończył znane Technikum Szelejewie, postępu hodowlanego, technicznego, Hodowli Roślin i Nasiennictwa w Bojanowie. technologicznego i organizacyjnego. Studia rolnicze odbył w Wyższej Szkole RolniInż. F. Ratajczyk to znany w Wielkopolsce czej w Poznaniu. Zaliczył też studia podyplomo- działacz społeczny, m.in. Prezes Wielkopolskiewe z ekonomiki rolnictwa i zarządzania w SGGW go Związku Pracodawców Rolnych, Wiceprezes w Warszawie. Polskiego Związku Producentów Kukurydzy, Pierwszą dekadę lat po studiach przepracował działacz Związku Absolwentów Akademii Rolw rolnictwie wielkotowarowym i w Państwo- niczej w Poznaniu i Polskiego Związku Łowiewych Zakładach Zbożowych. Do Szelejewa trafił ckiego. W uznaniu dokonań, wspieranych przez zna1 grudnia 1967 r., gdzie początkowo zajmował się hodowlą roślin. Już po dwóch latach objął komity zawodowo zespół współpracowników, stanowisko Zastępcy Dyrektora, od 1975 r. był inż. F. Ratajczyk został obdarowany wieloma Dyrektorem, a od 1993 r., do odwołania, Preze- zaszczytnymi wyróżnieniami, z których najważsem Spółki Hodowla Roślin Szelejewo, nadzoro- niejsze to: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia wanej przez Agencję Nieruchomości Rolnych. Polski, nominacja do 4 edyPod Jego 40-letnim władztwem Szelejewo, zajcji Nagrody Gospodarczej mujące się początkowo prawie wyłącznie hodowPrezydenta RP, laureat konlą roślin pastewnych, zwłaszcza strączkowych i kursu: „Wielkopolski Rolnik Roku 2001”. traw, na przełomie lat 80-tych i 90-tych poszerzyło profil zainteresowań hodowlanych o zboża. Marian Pędziński, inW pszenżycie ozimym odniosło sukces - dokonania są widoczne i konkurencyjne względem inżynier rolnictwa, urodzonych firm krajowych. Specjalnością hodowlaną ny 15 listopada 1937 r., do 41 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) 27 września 2007 r. Prezes Spółki z o.o. „SPÓJNIA” Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze w Nochowie, w Wielkopolsce. Z praktyką rolniczą zmierzył się już w rodzinnym domu. Skończył prestiżowe Technikum Hodowli i Nasiennictwa w Bojanowie, a później studia w Wyższej Szkole Rolniczej w Poznaniu. Już przed 20 rokiem życia rozpoczął pracę w hodowli, w ówczesnym wiodącym ośrodku hodowli rolniczych roślin strączkowych, w Zakładzie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin IHAR w Przebędowie. Z czasem wszedł do grona twórców, jako współautor kilku odmian grochu siewnego i łubinów. Znakomite przygotowanie, jakie w owym czasie zdobył, pozwoliło Mu w 1975 r. objąć samodzielne stanowisko Głównego Hodowcy w Stacji Hodowli Roślin Ogrodniczych w Nochowie. Następnie został Dyrektorem powstałego ze Stacji Przedsiębiorstwa, a od 1991 r. Prezesem Spółki „SPÓJNIA” HiNO w Nochowie. Główną pasją zawodową inż. M. Pędzińskiego jest hodowla. Stopniowo tworzy kompetentny, dobrze wykształcony zespół, któremu nie szczędzi wiedzy i życzliwości, będący gwarantem stałego postępu w hodowli. Buduje zaplecze szklarniowe i laboratoryjne umożliwiające korzystanie z zaawansowanych metod hodowlanych. Rozszerza gamę hodowanych gatunków z początkowych trzech do piętnastu. Sam aktywnie uczestniczy w procesie twórczej hodowli. Ma na swym koncie, jako autor lub współautor, łącznie 108 odmian roślin warzywnych. Niebywałe, zważywszy, że dotyczy to kilkunastu gatunków, również dwuletnich, o bardzo zróżnicowanych przejawach rozwoju generatywnego i wegetatywnego. Progowe dokonanie w tej sferze to wyhodowanie odmiany ogórka gruntowego Śremski F1, znanej nie tylko w kraju, uhonorowanej Złotym Medalem Międzynarodowych Targów Poznańskich „POLAGRA”. Inż. Marian Pędziński jest też sprawnym organizatorem działalności produkcyjno-gospodarczej. Zorganizował skuteczne nasiennictwo wyhodowanych odmian, sprawnie funkcjonującą sieć produkcji i marketingu, zapewniającą podaż nasion Spółki we wszystkich zakątkach kraju, a także w sąsiednich krajach Wschodu. Nochowo dzięki inż. M. Pędzińskiemu stanowi wzorowe gospodarstwo rolne o wysokich parametrach produkcji roślinnej i zwierzęcej (bydło mleczne, 42 owce). Inż. M. Pędziński jest jednocześnie, co rzadko ma miejsce, wybitnym hodowcą i znakomitym, operatywnym przedsiębiorcą. Pełen dbałości o ochronę środowiska. Otwarty na lokalne potrzeby społeczne. Zalety osobiste inż. M. Pędzińskiego i dokonania powszechnie dostrzegano. Cieszyły się one dużym uznaniem, stąd też został uhonorowany wieloma odznaczeniami i tytułami. Jest też laureatem kilku prestiżowych konkursów. Do najważniejszych należą: Złoty Krzyż Zasługi, Odznaczenie: „Zasłużony Pracownik Rolnictwa”, laureat konkursu: ”Wielkopolski Rolnik Roku 2003”, wyróżniony tytułami: „Wybitny Wielkopolanin” i „Wzorowy Producent Żywności”. Andrzej Gołębiowski, mgr inż. rolnictwa, urodzony 7 kwietnia 1940 r., do 4 maja 2007 r., Prezes Spółki z o.o. Przedsiębiorstwo HandlowoNasienne w Lublinie. Znajomość praktycznego rolnictwa nabył w rodzinnym domu. Szkołę średnią, ogólnokształcącą, ukończył w 1959 r., a studia w Wyższej Szkole Rolniczej w Lublinie w 1965 r. Po studiach początkowo pracował w państwowych gospodarstwach rolnych - z sukcesem, bo już po roku pełnił funkcję Dyrektora. Od 1970 r., do końca pracy zawodowej, związał się z sektorem hodowli i nasiennictwa. Początkowo, epizodycznie, był Dyrektorem Stacji Hodowli w Hruszowie, skąd przeszedł do Zarządu Lubelskiej Hodowli Roślin w Lublinie. Zajmował się głównie nadzorem produkcji ogólnorolnej prowadzonej w podległych stacjach hodowli roślin. W 1982 r. został Zastępcą Dyrektora powstałego, w wyniku połączenia zinstytucjonalizowanej w tym rejonie – hodowli i nasiennictwa, w jedno Lubelskie Przedsiębiorstwo Hodowli i Nasiennictwa w Lublinie. W 1991 r. objął stanowisko Dyrektora tego Przedsiębiorstwa. Liczne stacje hodowli (razem 10 tys. ha) oraz oddziały centrali nasiennej w jego skład wchodzące odgrywały ważną rolę propagatorów postępu w rolnictwie. Tak bowiem były ukierunkowane przez mgr A. Gołębiowskiego. W wyniku przemian ustrojowych rzeczone Przedsiębiorstwo zrestrukturyzowano i na czę- Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) ści jego majątku powołano z dniem 1.08.1993 r. Spółkę z o.o. Skarbu Państwa pod nazwą Przedsiębiorstwo Hodowlano-Nasienne w Lublinie. Mgr A. Gołębiowski został jej Prezesem. Spółka jako jedyna w kraju prowadziła hodowlę twórczą gryki, a nadto zachowawczą kilku odmian koniczyny łąkowej, obu gatunków gorczycy i traw. Mimo, że działalność hodowlana nie była wspierana dotacją budżetową, dzięki gospodarności Prezesa, Spółka w całej dotychczasowej historii miała co roku dodatni wynik bilansowy. Mgr A. Gołębiowski wykreował na Ziemi Lubelskiej znakomicie działający ośrodek hodowlano-nasienny, cieszący się dużym prestiżem w środowisku rolników. Zorganizował doskonale prosperujące nasiennictwo zbóż i roślin strączkowych, a nadto trudnych do reprodukcji traw i roślin motylkowatych. Słowem, wykreował uznany Ośrodek produkcji, kontraktacji i dystrybucji nasion roślin rolniczych. W ciągu swej wieloletniej pracy zawodowej mgr A. Gołębiowski odznaczony został Brązowym Krzyżem Zasługi i Odznaką: „Zasłużony Pracownik Rolnictwa”. Henryk Just, urodzony 26 sierpnia 1941 r., po ukończeniu Liceum Ogólnokształcącego w Wilanowie w 1959 r., rozpoczął studia na Wydziale Ogrodniczym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Po ukończeniu w 1964 r. studiów z tytułem mgr inż. ogrodnictwa, odbywał roczny staż w Stacji Nasienno-Szkółkarskiej w Broniszach. W latach 1965-1975 pracował w administracji rolnej w Urzędzie Powiatowym w Pruszkowie. W 1975 r. został zatrudniony w CNOS w Ożarowie Mazowieckim, początkowo jako kierownik przerobu i składowania, a od czerwca 1977 r. objął funkcję zastępcy dyrektora przedsiębiorstwa. Henryk Just, jako zastępca dyrektora, zainicjował wstąpienie Centrali Nasiennictwa Ogrodniczego i Szkółkarstwa w Ożarowie Maz. do tworzącej się Polskiej Izby Nasiennej, w wyniku czego Centrala stała się jednym z założycieli PIN. W 1992 r. odszedł na wcześniejszą emeryturę dotychczasowy dyrektor przedsiębiorstwa mgr inż. Jerzy Kożuch. W wyniku wygranego konkursu funkcję tę objął w tym samym roku mgr inż. Henryk Just i pełnił ją do dnia 15 listopada 2007 r., tj. przez 15 lat. Jako szef tej Centrali przez wiele lat był bardzo aktywnym członkiem Sekcji Roślin Warzywnych i Ozdobnych Polskiej Izby Nasiennej. Lata 90-te ubiegłego wieku były trudnym okresem dla Przedsiębiorstwa Nasiennictwa Ogrodniczego i Szkółkarstwa. Firmy te zostały pozbawione dostępu do użytkowania odmian polskiej hodowli, a równocześnie szeroko otwarto granice dla firm zagranicznych. Dodatkowo konkurencję zaostrzyło wejście na rynek polskich firm hodowlanych, które szybko przekształciły się w firmy hodowlano-nasienne prowadzące obrót nasionami. W tej sytuacji PNOS w Ożarowie Mazowieckim, aby utrzymać się na rynku nasion ogrodniczych, musiał zorganizować hodowlę warzyw oraz uruchomić własną sieć dystrybucyjną. Dzięki dobrej współpracy z Instytutem Warzywnictwa im. Emila Chroboczka w Skierniewicach, powołana została w 1995 r. Spółka z o.o. IWARZPNOS w Regułach. W latach 1996-2008 w Spółce tej, kierowanej przez dr Elżbietę Horodecką, wyhodowano i zarejestrowano w Krajowym Rejestrze 56 odmian warzyw. PNOS korzysta również w ramach licencji z odmian wyhodowanych na SGGW w Warszawie i w Instytucie Warzywnictwa. Kierując przez 15 lat dużą firmą nasienno-hodowlaną, mgr inż. Henryk Just zwracał szczególną uwagę na rzetelność w dotrzymywaniu umów i na okazywanie szacunku pracownikom, producentom i innym partnerom w biznesie. Zbudowana w latach 1992-1994, na zasadach wzajemnego szacunku i zrozumienia, sieć hurtowni jest do dziś jednym z najlepszych przykładów partnerskiego współdziałania w handlu. Dobry klimat w stosunkach międzyludzkich oraz starania, aby produkt kierowany na rynek był dobrej jakości, pozwalały na osiąganie sukcesów zawodowych. Odchodząc 16 listopada 2007 r. na emeryturę mgr inż. Henryk Just pozostawił Przedsiębiorstwo Nasiennictwa Ogrodniczego i Szkółkarstwa w Ożarowie Mazowieckim na pozycji lidera w handlu nasionami ogrodniczymi i w dobrej kondycji finansowej. 43 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2008) 2. W dniach 21 lipca i 1 września br. odbyły się dwa kolejne posiedzenia Prezydium. Poświęcone one były przedyskutowaniu problematyki zaprawiania nasion warzyw, produkcji roślin strączkowych i prywatyzacji hodowli roślin. Wskutek wycofania z obrotu karbendazymu i niemal równoczesnym wygaśnięciem rejestracji Zaprawy Nasiennej T, Apronu i Rovralu przedsiębiorstwa nasienne stanęły w sytuacji braku zapraw, które dotychczas były niemal wyłącznie używane do tego celu. Po wielokrotnych spotkaniach z przedstawicielami Dep. Hodowli i Ochrony Roślin członkowie Sekcji Roślin Warzywnych i Ozdobnych postanowili wystąpić do Ministra Rolnictwa i RW M. Sawickiego z wnioskiem o dopuszczenie tych preparatów do obrotu na okres 120 dni, zgodnie z pkt 8.4 dyrektywy 94/414 i ustawy o ochronie roślin. Przygotowanie odpowiedniego wniosku zlecono kancelarii prawnej Rymar i Wspólnicy, a koszty tego opracowania członkowie Sekcji wzięli na siebie. Niezależnie od tego z poparciem tego wniosku wystąpiły Rada Gospodarki Żywnościowej przy Ministrze Rolnictwa i RW oraz European Seed Association. Problem ten przedstawiono także na posiedzeniu Komisji Rolnictwa Sejmu w dniu 3 września br. Dyr. M. Surawska w odpowiedzi stwierdziła, że „Rząd nie może się ośmieszyć”, a jej zdaniem tej sytuacji nie można uznać za niespodziewane zagrożenie. Prezydium omawiało również bardzo szczegółowo projekty rozwoju produkcji roślin strączkowych i krajowej bazy białka oraz zasad prywatyzacji hodowli roślin. Oba projekty zostały zainicjowane przez PIN i wypracowane w Radzie Gospodarki Żywnościowej i jako jej projekty przedstawione Ministrowi Rolnictwa. Ostateczną wersję projektu dot. roślin strączkowych i krajowej produkcji białka publikujemy w obecnym numerze Hodowli Roślin i Nasiennictwa (3/2008). 3. W dniach 6-11 lipca br. odbyła się w Olsztynie dziewiąta Międzynarodowa Konferencja z zakresu biologii nasion z udziałem niemal wszystkich sław naukowych z całego świata. Uczestniczyłó w niej 250 osób, przede wszystkim z zagranicy. Przedstawiona problematyka badawcza dot. roz44 woju i dojrzewania nasion, spoczynku i kiełkowania, stresu i ekologii nasion. Większość badań prowadzono na poziomie molekularnym. Zainteresowanych informujemy, że w biurze PIN są do dyspozycji materiały z tej konferencji. Spodziewamy się też, że w następnym numerze będziemy mogli opublikować wywiad z prof. R. Góreckim, rektorem Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego i przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Konferencji. 4. Ministerstwo Rolnictwa i RW delegowało przedstawicieli PIN K. Duczmala i M. Grzesika do Chin w dniach 8-21 września 2008 r., celem wzięcia udziału w Międzynarodowym Szczycie Nasiennym i pierwszym Chińskim Nasiennym Expo w Shenyang oraz nawiązaniu współpracy z Północno-Wschodnim Uniwersytetem Leśnym i Zarządem Szkółkarstwa Leśnego w Harbinie, a także z Wyższą Szkołą Zawodową w Dongying. We wspomnianym Szczycie i Expo wzięło udział przeszło 500 chińskich przedsiębiorstw nasiennych z udziałem przedstawicieli rządu centralnego i prowincjalnego prowincji Laoning. Nasi przedstawiciele zostali przyjęci przez p. Wan Bao-rui, wiceministra rolnictwa rządu chińskiego, a jednocześnie przewodniczącego Chińskiej Izby Nasiennej, który oświadczył, że zaprasza polskie firmy do wejścia na rynek chiński. Zdając sobie sprawę, że polskie nasiennictwo reprezentuje wyższy poziom od nasiennictwa chińskiego i może przyczynić się do jego rozwoju. Przedstawili oni na specjalnej konferencji zatytułowanej: Nowe odmiany, nowe produkty” prezentację pt. „Polish Offer for Chinese Market”. Z zainteresowaniem naszych partnerów spotkały się: pszenżyto, pszenica, ogórek, pomidor i ziemniak. Z wygłaszanych na Szczycie referatów kilka zasługiwało na szczególną uwagę ze względu na wysoki poziom naukowy: wystąpienie prof. Zhang Mengyu z Chińskiej Akademii Nauk Rolniczych o postępie w hodowli kukurydzy oraz polityczny – D. Rückera z BDP i M. Gumina z ASTA o zarządzaniu hodowlą i nasiennictwem w gospodarce wolnorynkowej. W tym szczycie były bardzo widoczne dwa międzynarodowe koncerny nasienne: Syngenta i Monsanto; z europejskich byli obecni tylko przedstawiciele BDP i PIN.