docprzeczytaj cały wstęp i fragment książki
download 
Reklamacja Transkrypt
przeczytaj cały wstęp i fragment książki
SPIS TREŚCI Andrzej Przyłębski: Georg Simmel – twórca filozofii pieniądza . . . . . 11 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 CZĘŚĆ ANALITYCZNA Rozdział 1. Wartość a pieniądz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 I Rzeczywistość oraz wartość jako wzajemnie niezależne kategorie, poprzez które treści naszych przedstawień stają się obrazami świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychologiczny fakt wartości obiektywnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obiektywność w praktyce jako normowanie lub gwarancja całości tego, co subiektywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Analogia z wartością estetyczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Działalność ekonomiczna jako tworząca, a zarazem pokonująca dystanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 47 49 60 63 II Wymiana jako środek przezwyciężenia czysto subiektywnego znaczenia wartości przedmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wymiana jako wzajemne wyrażanie wartości rzeczy . . . . . . . . . . . . . Obiektywizacja przedmiotu dzięki jego wymianie na inny przedmiot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wymiana jako forma życia oraz jako warunek wartości ekonomicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teorie użyteczności i rzadkości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cena ustalona społecznie jako stopień wstępny dla ceny ustalonej przedmiotowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 68 70 71 82 87 Spis treści III Wartość ekonomiczna a relatywistyczny obraz świata . . . . . . . . . . . . Epistemologia relatywistycznego obrazu świata . . . . . . . . . . . . . . . . Konstrukcja dowodów w szeregu nieskończonym . . . . . . . . . . . . . . . Obiektywność prawdy oraz wartości jako relacja między elementami subiektywnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wartość a pieniądz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pieniądz jako autonomiczna manifestacja relacji wymiany . . . . . . . . Analiza natury pieniądza w odniesieniu do stałości jego wartości, jego rozwoju i obiektywności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pieniądz jako reifikacja ogólnej formy istnienia, zgodnie z którą rzeczy czerpią znaczenie z wzajemnych relacji . . . . . . . . . . . . . . . . 96 97 100 104 105 118 121 130 Rozdział 2. Substancjalna wartość pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 I Pozorna niezbędność wartości własnej pieniądza dla funkcji mierzenia wartości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kwestie pomiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ilość pieniądza efektywnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czy pieniądz ma wartość wewnętrzną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozwój czysto symbolicznego charakteru pieniądza . . . . . . . . . . . . . 133 136 140 146 151 II Rezygnacja z pozamonetarnego użycia substancji pieniężnej . . . . . . Pierwszy argument przeciwko pieniądzowi jako jedynie znakowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drugi argument przeciw pieniądzowi jako jedynie znakowi . . . . . . . Podaż pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rzeczywistość jako wzajemne ograniczanie się czystych pojęć . . . . 158 162 167 170 174 III Historyczny rozwój pieniądza od substancji do funkcji . . . . . . . . . . . Interakcje społeczne i ich krystalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polityka monetarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interakcja społeczna a relacje wymiany: funkcja pieniądza . . . . . . . . Natura kręgu gospodarczego i jego znaczenie dla pieniądza . . . . . . . Przejście do ogólnego funkcjonalnego charakteru pieniądza . . . . . . . Spadające znaczenie pieniądza jako substancji . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosnące znaczenie pieniądza jako wartości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 180 183 185 192 197 205 215 Spis treści Rozdział 3. Pieniądz w szeregach celów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 I Działanie celowe jako świadoma interakcja podmiotu z przedmiotem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Długość szeregów teleologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Narzędzie jako skumulowany środek, pieniądz jako najczystszy przykład narzędzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzrost wartości pieniądza z powodu nieograniczoności możliwości jego użycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Superadditum z bogactwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Różnica między tą samą ilością pieniędzy jako częścią dużego i małego majątku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pieniądz jako domena osobowości niezwiązanej z kręgiem społecznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 227 230 233 240 241 245 II Psychologiczne przejście środka w cel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pieniądz jako najskrajniejszy przykład środka stającego się celem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zależność pieniądza jako celu od kulturowych tendencji epoki . . . . . Psychologiczne następstwa teleologicznej pozycji pieniądza . . . . . . Chciwość i skąpstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marnotrawstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ascetyczne ubóstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cynizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zblazowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 257 258 261 265 276 281 285 286 III Ilość pieniądza jako jego jakość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Subiektywne różnice w poziomie ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Jakościowo różne następstwa ilościowo zmienionych przyczyn . . . . 293 Próg świadomości ekonomicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Wrażliwość na różnicę w odniesieniu do bodźców ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Relacje między bodźcami zewnętrznymi a odpowiedzią emocjonalną w obszarze pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Znaczenie osobowej jedności posiadacza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Materialna i kulturowa relacja formy i ilości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Relacja między ilością a jakością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Spis treści CZĘŚĆ SYNTETYCZNA Rozdział 4. Wolność indywidualna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 I Wolność istnieje w powiązaniu z powinnościami . . . . . . . . . . . . . . . . Gradacja tej wolności zależy od tego, czy powinności dotyczą bezpośrednio osoby, czy produktów jej pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . Zapłata pieniężna jako najbardziej zgodna z wolnością osobistą . . . . Maksymalizacja wartości przez zmianę własności . . . . . . . . . . . . . . . Rozwój kulturowy zwiększa liczbę osób, od których jest się zależnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pieniądz jest odpowiedzialny za bezosobowe stosunki między ludźmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 318 319 327 330 333 II Posiadanie jako czyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzajemna zależność bycia i posiadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozpad tej zależności w wypadku posiadania pieniędzy . . . . . . . . . . Brak wolności jako splot łańcuchów psychologicznych . . . . . . . . . . Zastosowanie do powiązań pochodzących z interesów natury ekonomicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wolność jako artykulacja siebie w medium rzeczy, czyli jako posiadanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bezwarunkowa i uwarunkowana elastyczność posiadania pieniędzy a Ja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 343 345 351 353 361 367 III Różnicowanie się osoby i posiadania: oddzielenie przestrzenne i techniczna obiektywizacja przez pieniądz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oddzielenie całości osoby od indywidualnych działań . . . . . . . . . . . Rozwój niezależności jednostki od grupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowe formy powiązań wytworzone przez pieniądz . . . . . . . . . . . . . . Ogólne relacje między gospodarką pieniężną a zasadą indywidualizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 377 386 387 392 Rozdział 5. Ekwiwalent pieniężny wartości osobowych . . . . . . . . . . . 401 I Grzywna za zabójstwo (główczyzna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Przejście od utylitarnej do obiektywnej i absolutnej wyceny ludzkiego życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Spis treści Kara pieniężna a stadia kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosnąca nieadekwatność pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Małżeństwo za pieniądze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kupowanie żon a wartość kobiety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podział pracy między płcie oraz posag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Typowa relacja między pieniądzem a prostytucją . . . . . . . . . . . . . . . Małżeństwo dla pieniędzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przekupstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pieniądz a ideał wytworności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 413 418 420 423 425 430 435 441 II Przekształcenie konkretnych praw w roszczenia pieniężne . . . . . . . . Wymuszanie żądań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przekształcanie wartości rzeczowych w pieniężne: negatywny sens wolności a wykorzenienie jednostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Różnica wartości między świadczeniem osobowym a pieniężnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447 450 452 458 III Wynagrodzenie za pracę i jego uzasadnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieodpłatne świadczenie ducha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Różnice w typach pracy jako różnice ilościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . Praca fizyczna jako jednostka pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Redukowalność wartości aktywności fizycznej do wartości aktywności umysłowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Różnice użyteczności pracy jako argumenty przeciwko wynagrodzeniu za pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 465 468 472 476 481 Rozdział 6. Styl życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 I Zapośredniczona przez gospodarkę pieniężną przewaga funkcji intelektualnych nad emocjonalnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . Brak charakteru a obiektywność stylu życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podwójne role intelektu i pieniądza: ponadosobowe w stosunku do treści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podwójne role intelektu i pieniądza: co do funkcji – indywidualistyczne i egoistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stosunek pieniądza do racjonalności prawa i logiki . . . . . . . . . . . . . . Rachująca istota nowoczesności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 488 490 494 499 502 Spis treści 10 II Pojęcie kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzrost kultury materialnej oraz regres kultury indywidualnej . . . . . Obiektywizacja ducha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podział pracy jako przyczyna rozejścia się kultury subiektywnej i obiektywnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Okazjonalna przewaga kultury subiektywnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stosunek pieniądza do nośników tych przeciwstawnych tendencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 507 512 514 525 530 III Zmiany dystansu między Ja a przedmiotami jako manifestacje zmieniających się stylów życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Współczesne tendencje zmierzające do zwiększenia i zmniejszenia tego dystansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rola pieniądza w tym podwójnym procesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kredyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Panowanie techniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rytm albo symetria treści życia oraz ich przeciwieństwo . . . . . . . . . Następstwo i sąsiadowanie rytmu oraz symetrii . . . . . . . . . . . . . . . . . Analogie rozwoju pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tempo życia, jego zmiany oraz zmiany zasobów pieniężnych . . . . . Koncentracja obrotu pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dynamizacja wartości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trwanie i ruch jako kategorie rozumienia świata . . . . . . . . . . . . . . . . Pieniądz jako historyczny symbol relatywnego charakteru bytu . . . . 533 537 540 543 546 551 554 558 566 572 574 578 580 Georg Simmel – twórca filozofii pieniądza Celem tego wstępu nie jest bynajmniej odebranie Czytelnikowi przyjemności płynącej z samodzielnej lektury i rozmyślań nad prezentowanym tu dziełem poprzez jego pospieszną interpretację. Poniższe uwagi zmierzają raczej do tego, by dzięki przedstawieniu sylwetki intelektualnej Georga Simmla, jego dorobku twórczego oraz okoliczności powstania Filozofii pieniądza w jakimś stopniu ułatwić Czytelnikowi pełniejsze zrozumienie i ocenę samego dzieła. Życie Georga Simmla Georg Simmel urodził się 1 marca 1858 roku w Berlinie jako siódme dziecko Edwarda i Flory Simmlów, Niemców narodowości żydowskiej pochodzących z Wrocławia. Edward Simmel był szanowanym kupcem berlińskim. W młodości przeszedł na katolicyzm. Zmarł w 1874 roku. Matka, z domu Bodstein, przeszła, również w młodości, na protestantyzm; jako protestant został też ochrzczony Georg Simmel. Po ukończeniu gimnazjum w Berlinie Simmel zapisał się w 1876 ro- ku na Uniwersytet Berliński, gdzie studiował m.in. historię, filozofię, psychologię i historię sztuki. Spośród bardziej znanych uczonych, na których wykłady uczęszczał, wymienić można Mommsena i Droysena (historia), Lazarusa i Steinthala (psychologia społeczna) oraz filozofa Zellera. W 1881 roku podjął próbę doktoryzowania się na podstawie pracy pod tytułem „Studia psychologiczno-etnologiczne nad początkami W związku z czym rodzina powierzyła opiekę prawną i materialną nad Georgiem jego wujowi Juliusowi Friedlanderowi, zamożnemu wydawcy dzieł muzycznych. Jemu to zawdzięczał Georg stabilizację finansową podczas wielu lat oczekiwania na profesurę. Jako ciekawostkę dodać można, że ojciec Simmla założył w Berlinie do dziś doskonale prosperującą fabrykę czekolady Felix und Sarotti. Friedlander zmarł w 1889 roku, zapisując Simmlowi majątek znacznej wartości. Andrzej Przyłębski 12 muzyki”. Praca została jednak odrzucona ze względów formalnych. Skorzystał więc z rady przychylnie doń nastawionych profesorów i jeszcze w tym samym roku przedłożył jako podstawę przewodu doktorskiego rozprawę „Istota materii wedle fizycznej monadologii Kanta”, napisaną rok wcześniej na konkurs Juliusa Gillisa z Petersburga. Na podobne kłopoty natknął się przy okazji habilitacji. Praca o Kantowskiej teorii przestrzeni i liczby spotkała się wprawdzie z życzliwym przyjęciem autorytetów, m.in. Diltheya i Zellera, jednak podczas wykładu habilitacyjnego Simmel pozwolił sobie na pełen ironii atak na jedną z idei Zellera, co do tego stopnia zdegustowało Radę Wydziału, że wykładu nie przyjęła. Na szczęście pozwolono Simmlowi na przygotowanie i wygłoszenie nowego wykładu, który wystarczył do habilitowania się i do uzyskania związanej z tym tzw. prywatnej docentury, tzn. prawa bezpłatnego wykładania na uniwersytecie, ale nie do otrzymania stanowiska profesora. Musiał na nie czekać trzynaście lat, bo dopiero w 1898 roku, dzięki poparciu kilku uniwersyteckich kolegów (w tym ponownie Diltheya, z którym po cichu rywalizował), został profesorem nadzwyczajnym, z zastrzeżeniem, że nie wolno mu przyjmować doktorantów, mimo że jego wykłady i seminaria cieszyły się niesłychaną popularnością. Tylko w semestrze zimowym roku akademickiego 1894–1895 zapisało się na jego zajęcia 269 słuchaczy. Przyciągał nie tylko skalą swych zainteresowań i przedstawianych tematów, ale przede wszystkim sposobem myślenia i wykładania odległym od ówczesnych kanonów pracy akademickiej. Niemożność zaszufladkowania Simmla, przypisania go do jakiejś koncepcji filozoficznej lub dyscypliny badawczej, błyskotliwość, śmiałość, ale i ryzykowność jego hipotez i analiz, syntezy wykraczające poza jeden obszar zjawisk w poszukiwaniu uniwersalnych analogii, zdolność do ogarniania myślą całości wiedzy i życia, wreszcie spory rozgłos i popularność, wszystko to rodziło postawę dystansu – jeśli nie wrogości – wobec jego osoby ze strony kadry uniwersyteckiej. Nie ułatwiało mu to kariery, czego najlepszym przykładem jest nieudana próba uzyskania profesury w Heidelbergu, czołowym wówczas, podobnie jak dziś, niemieckim ośrodku uniwersyteckim. Główną winą za nieudane starania Simmla o katedrę w Heidelbergu zwykło się w literaturze przedmiotu obarczać berlińskiego historyka Schafera, nacjonalistę, który w opinii o przydatności Simmla dla Uniwersytetu Heidelberskiego napisał m.in.: „Nie sądzę, by można było wzmocnić Heidelberg, przysparzając poglądom na świat i życie reprezentowanym przez Simmla, tak przecież odstającym od naszej niemieckiej, chrześ Georg Simmel – twórca filozofii pieniądza 13 W 1890 roku Simmel poślubił Gertrudę Kinel, kobietę o silnej osobowości i sporym talencie, późniejszą autorkę czterech filozofujących książek opublikowanych pod pseudonimem Marie Louise Enckendorff. Z tego związku narodził się syn Hans, późniejszy profesor medycyny w Jenie, któremu zawdzięczamy wspomnienia (Lebenserinnerungen, 1976) obrazujące styl życia w rodzinie Simmlów oraz osobowość ojca. Georg Simmel uchodzi słusznie – obok Maksa Webera i Emila Durkheima – za twórcę socjologii jako akademickiej dyscypliny teoretycznej. Ale nawet sympatyzujący z nim Weber z trudem krył sceptycyzm wobec „niesystematyczności” Simmla. Simmel przyjaźnił się z Heinrichem Rickertem, najbardziej wówczas znanym przedstawicielem neokantyzmu w filozofii europejskiej, ale i ten nie szczędził mu słów krytyki w pracy pt. Filozofia życia. Krytyka pewnego modnego kierunku filozofii (1920). Wykładów Simmla w Berlinie słuchał młody Cassirer, lecz i on zdystansował się od pesymistycznej metafizyki życia późnego Simmla. O postawie uczniów w rodzaju Ernsta Blocha czy György Lukácsa nawet nie warto wspominać. Dopiero gdy ukończył pięćdziesiąt sześć lat, Uniwersytet Strasburski zaproponował mu katedrę filozofii. Rozstanie z Berlinem, dynamicznie rozwijającą się metropolią, która dostarczała jego przemyśleniom i teoretycznym rozważaniom silnych inspiracji, nie było łatwe. Emil Ludwig, jeden z jego słuchaczy, pisał wówczas w jednej z berlińskich gazet: „To, że Simmel opuszcza uniwersytet, na którym działał trzydzieści lat, oznacza stratę nie tylko dla tej uczelni, lecz także dla niego samego. Seminarium tak osobiste, tak niepowtarzalne jak to, które prowadził Simmel, ma publiczność jak teatr. A wiadomo – publiczność rzadko idzie za cenionym przez siebie dyrektorem do nowo założonego przezeń teatru. Czuje się bowiem związana ze starym. Seminarium Simmla stało się w ostatnich dwudziestu latach berlińską tradycją. Tradycją strasburską nie stanie się nigdy”. I słowa te okazały się, niestety, prorocze także z uwagi na historyczną chwilę, w której zostały wypowiedziane. Był bowiem rok 1914. „Uniwersytet opustoszał”, pisał Simmel ze Strasburga do Rickerta. Tę cijańsko-klasycznej kultury, przestrzeni oddziaływania, którą i tak mają one pośród kadry uczącej”. Zainteresowanego tym Czytelnika odesłać mogę do pracy Wernera Junga Georg Simmel zur Einführung, Hamburg 1990, s. 18–21. Cytuję za: K. Gassen, M. Landmann (red.), Buch des Dankes an Georg Simmel. Briefe, Erinnerungen, Bibliographie, Berlin 1958, s. 16. 14 Andrzej Przyłębski niewdzięczną sytuację braku rezonansu wśród kolegów i studentów potrafił sobie jednak wspaniale wynagrodzić. To wtedy powstają główne pisma prezentujące jego filozofię życia, prolegomena do przyszłej metafizyki, której niedane mu już było w pełni rozwinąć. Zmarł na raka wątroby 26 września 1918 roku w Strasburgu. Swych przyjaciół pożegnał listem, w którym pisał: „...odchodzę ze świadomością, że moje życie, średnią odmierzane miarą, doczekało się zwieńczenia i dobrego końca. Odchodzę bez obrazy na los i bez bólu rozstania, ze świadomością, że tak jest dobrze i że nadszedł właściwy moment”. Dzieło Georg Simmel był pisarsko niezwykle aktywny. Pisał i publikował bar dzo wiele, zamieszczając teksty w najrozmaitszych pracach zbiorowych i czasopismach, nie zawsze mających stricte naukowy charakter. Skoncentrujemy się tu wyłącznie na jego najważniejszych monografiach; obrazują one bowiem znakomicie zarówno rozwój jego myśli, jak i obecność pewnych wątków i motywów z twórczości wczesnego okresu także w pracach napisanych pod koniec życia. Już w odrzuconej przez Wydział pracy o psychologii i etnologii muzyki wystąpił Simmel jako krytyk poglądów panujących w jego środowisku. Stanął zdecydowanie po stronie zwalczanej wówczas w teoriach społecznych Darwinowskiej teorii ewolucji, ujmując rozwój kultury w jej kategoriach. Pierwszą jego opublikowaną monografią była praca pt. Über soziale Differenzierung (O społecznym różnicowaniu) z 1890 roku. Wyraża się w niej jego ówczesne rozumienie socjologii. Zadaniem socjologii ma być – powiada – opisanie i zanalizowanie społeczeństwa. Ale społeczeństwo nie jest przecież jakimś danym, gotowym przedmiotem, który można by postawić przed oczyma i opisywać. Społeczeństwo nie jest ani sumą jednostek ludzkich, ani jakimś ponadjednostkowym, metafizycznym bytem. Jest natomiast – wedle Simmla – nazwą dla sumy wzajemnych oddziaływań i powiązań istniejących pomiędzy tworzącymi je indywiduami. Takie ujęcie wskazuje na dwie rzeczy: po pierwsze, na gotowość do zastąpienia substancjalnego, a przez to pozornie oczywistego, zarazem jednak nieadekwatnego pojęcia przez inne, funkcjonalne pojęcie społeczeństwa, dużo trudniejsze do uchwycenia. Cytuję za: W. Jung, dz. cyt., s. 21. Georg Simmel – twórca filozofii pieniądza 15 Nawiasem mówiąc, kilka lat później Simmel posunie się jeszcze dalej, zastępując słowo „społeczeństwo” terminem „uspołecznienie”. Po drugie, manifestuje się tu podstawowy rys Simmlowskiego myślenia: postrzeganie „istoty” nie w bycie, lecz w procesie, w relacji, w powiązaniu. Także ludzkie indywiduum, co trzeba tu podkreślić, nie jest dlań jakąś stałą substancjalną wielkością, lecz „efektem” zderzenia się rozmaitych czynników, punktem przecięcia różnych wpływów i oddziaływań. Socjologia jako badanie form uspołecznienia nie jest przy tym nauką ustalającą nowe fakty, lecz raczej nowym punktem widzenia, z którego rozważamy fakty już znane. Jest – jak powiada Simmel – nauką drugiego stopnia wykorzystującą w charakterze „półproduktów” dane z badań historycznych, antropologicznych, etnologicznych, statystycznych, psychologicznych itd. Praca Simmla o różnicowaniu społecznym zdradza jeszcze inną is totną cechę pisarstwa Simmla: jego upodobanie do eseju jako formy twórczości filozoficznej. To właśnie Simmel, na długo przed Adornem, niejako praktycznie ugruntował w literaturze filozoficznej tę formę twórczości. Wedle Adorna esej zaczyna od razu od tego, o czym chce mówić; nie wdaje się w akademickie definiowanie swych pojęć, postępując świadomie niemetodycznie. Przykładem czegoś takiego jest omawiana praca Simmla. Na pozór zwięzła książka, złożona z sześciu jakoś z sobą powiązanych rozdziałów, okazuje się przy bliższym wejrzeniu zbiorem esejów omawiających wybrane zagadnienia złożonych procesów tworzących nowoczesne społeczeństwo. Pojawiają się tu jednak motywy charakterystyczne także dla późniejszej twórczości Simmla. Przede wszystkim idea wzrostu indywidualizmu w czasach nowożytnych, idea rozwoju jako zwiększania przestrzeni jednostkowej wolności i możliwości samorealizacji. W odróżnieniu od Nietzschego, który go często inspirował, Simmel jest w tym okresie skłonny postrzegać ów proces jako coś pozytywnego, jako warunek ewolucyjnego postępu ludzkości. Nie traci jednak z oczu zagrożeń, które on ze sobą niesie, zagrożeń, które staną się dominantą jego późniejszych wypowiedzi o kryzysie kultury, rozejściu się kultury subiektywnej i obiektywnej oraz o związanej z tym swoistej tragedii europejskiej cywilizacji. W latach 1892–1893 publikuje Simmel dwutomowe Wprowadzenie do nauki o moralności (Einleitung in die Moralwissenschaft), w którym m.in. ustosunkowuje się do kwestii prawomocności poznawczej tzw. etyki normatywnej. Miażdżącej krytyce poddana zostaje zwłaszcza 16 Andrzej Przyłębski etyka idealistyczna, odrywająca kwestie moralności od konkretno-historycznych uwarunkowań życia społecznego. Swą pracę Simmel rozmyślnie nazywa „nauką o moralności” (a nie etyką). Obstając niczym pozytywista przy rozróżnianiu twierdzeń o faktach od wartościowań, głosi niesprowadzalność jednych do drugich. Naukowy, a to znaczy krytyczny charakter rozważań etycznych wymaga zatem, by prowadziły one bądź do ustaleń wartości i norm praktykowanych przez konkretne społeczności, bądź do analiz poszczególnych wartości, norm, ich sensu, wzajemnych relacji i hierarchii. Etyka normatywna zostaje pozostawiona twórcom religii, wielkim prawodawcom moralnym, prorokom i natchnionym moralizatorom, etyką opisową zajmują się faktycznie etnologowie, historycy, socjologowie, psychologowie społeczni. Filozofowi przypadają w udziale kwestie metaetyczne. Jego rozważania nie prowadzą oczywiście do powstania nauki normatywnej. „To – pisze Simmel – co zwie się nauką normatywną, jest faktycznie jedynie nauką o tym, co normatywne. Nauka ta sama nic nie normuje, lecz jedynie wyjaśnia normy i ich powiązania. Pytania, które stawia nauka, mają bowiem charakter kauzalny, a nie teleologiczny, zaś normy i cele mogą stanowić przedmiot jej badań równie dobrze jak wszystko inne. Nie mogą jednak tworzyć jej istoty. Jest więc całkowitym nieporozumieniem, gdy się wierzy, że z etyki pojętej jako nauka można wydobyć jakieś nowe powinności”. Moralność funkcjonująca w danej społeczności i względem niej relatywna jest rezultatem akumulacji doświadczeń historycznych prowadzących do wykształcenia się korzystnych dla tej wspólnoty regulacji zachowań międzyludzkich. Stopień komplikacji zaleceń moralnych wzrasta przy tym wraz z rozwojem procesu dyferencjacji społecznej, związanej – jak wiadomo – z coraz większym skomplikowaniem stosunków międzyludzkich. Simmel podważa więc sensowność normotwórczych zapędów etyk idealistycznych występujących z ideą raz na zawsze ustalonego i w jakimś „wglądzie w istotę” danego porządku wartości i norm. Krytykuje explicite główne pojęcia dotychczasowej etyki, takie jak cnota i szczęśliwość, odrzuca Kantowski imperatyw kategoryczny jako bloße Worthülle (puste hasło), podważa wewnątrzetyczne argumentacje. Twierdzi, że etykę danej społeczności można adekwatnie opisać jedynie z perspektywy Heglowskiej sowy Minerwy wylatującej o zmierzchu. Jest G. Simmel, Einleitung in die Moralwissenschaft. Eine Kritik der ethischen Grund begriffe, Berlin 1892–1892, t. 1, s. 321. Georg Simmel – twórca filozofii pieniądza 17 zwolennikiem etyki sytuacyjnej, włączającej w pojęcie sytuacji także charakterologiczne cechy ludzi. Zgodziłby się pewnie ze słowami Viktora E. Frankla głoszącego, że z tysiąca różnych sytuacji przemawia do nas tysiąc odmiennych imperatywów. Takie bowiem wydają się konsekwencje rozwinięcia Simmlowskiej teorii etycznej, które odnajdujemy w jego późnej, za życia nieopublikowanej rozprawie Das individuelle Gesetz (Prawo indywidualne, 1918). W późniejszych pracach powróci także idea konfliktu postrzeganego uprzednio raczej jako czynnik zakłócający i destrukcyjny. Simmel należał do pierwszych, którzy dostrzegli i wyartykułowali kreatywne znaczenie konfliktu dla rozwoju zarówno jednostki, jak i grupy społecznej, której ona jest częścią, oraz dla społeczeństwa jako całości. Trzecią monografią Simmla była opublikowana w 1892 r. praca Zagadnienia filozofii dziejów (Die Probleme der Geschichtsphilosophie, pol. przekł. 1902). Nauka historii – pisze Simmel niczym rasowy kantysta – nie daje wiernego obrazu minionej rzeczywistości. Jej przedmiot nie jest dany badaczowi, lecz przezeń konstytuowany, kreowany. Obraz dziejów jest twórczym przekształceniem śladów przeszłości w mnogość rozmaitych przedmiotów i ich związków. Nie da się – powiada – odnaleźć w procesie historycznym żadnych czynników, które przyczynowo determinowałyby wszystkie zjawiska badanej sfery. Dlatego też można pisać historie różnych obszarów bytu społecznego (np. historię polityczną, gospodarczą, sztuki), nie sposób jednak stworzyć historii uniwersalnej, swego rodzaju metanarracji, do której można by zredukować takie cząstkowe historie. Należy tu zauważyć, że ujęcie to jest równie krytyczne względem historiozofii idealistycznych, jak i materialistycznych. Simmel nie potrafi przyznać całkowitej racji żadnemu redukcjonizmowi sprowadzającemu aspekty duchowe do materialnych bądź odwrotnie. Nie znaczy to jednak, że odmawia im racji cząstkowej. Nie od rzeczy wydaje się przypuszczenie, że Simmlowskie ujęcie historii zbliża się do koncepcji narratywistycznych wysuwanych w ramach tak zwanego postmodernizmu. Co ciekawe, Simmel jest w swym konstruktywizmie radykalniejszy od idei Diltheya, który przeciwstawiał przyrodoznawstwo humanistyce, opierając się na opozycji: wyjaśnianie – rozumienie. Simmel, tak jak po nim Heidegger, zarówno przyrodę, jak i dzieje (kulturę) postrzega jako oparty na pewnych nastawieniach projekt społeczny, jako dialektyczny splot bytu i sensu. Widać tu także związki z koncepcją H. Rickerta, autora pracy Granice przyrodoznawczego tworzenia pojęć (1902), który Andrzej Przyłębski 18 rozróżnienie na humanistykę i przyrodoznawstwo wyprowadza z pojęcia interesu poznawczego. Innym ciekawym wątkiem rozprawy Simmla jest koncepcja uhistorycznienia aprioryzmu. Autor uważał, że historyk, aby zrozumieć badany przez siebie wycinek procesu dziejowego, musi w mniej lub bardziej świadomy sposób przyjąć szereg założeń i przeświadczeń, które takie rozumienie umożliwiają. Najczęściej nie mają one źródła w indywidualnym doświadczeniu badacza. Nie są też przezeń uświadamiane, a więc nie podlegają weryfikacji. W tym sensie są aprioryczne; nie cechują się jednak koniecznością, więc ich wprowadzenie na poziom świadomości spowodować może ich krytykę oraz ewentualne wycofanie i zastąpienie przez inne, poznawczo bardziej produktywne. Wynika z tego, że choć Simmel nawiązuje explicite do Kantowskiego aprioryzmu, jego koncepcja bliższa jest propozycjom wypracowanym w ramach filozofii hermeneutycznej (na przykład w Gadamerowskiej teorii przedsądów). Filozofia pieniądza była czwartą monografią Simmla. Jak doszło do powstania tego dzieła, przedstawiam na kilku następnych stronach. Tutaj pozwolę sobie – aby dotrzymać obietnicy danej na początku – jedynie na kilka ogólnych uwag merytorycznych. Simmel uważał tę książkę za dzieło życia. Konfrontacja filozofii i pieniądza wydaje się na pierwszy rzut oka nie do przyjęcia choćby z tego powodu, że pieniądz jest zbyt, jeśli nie przyziemny, to przynajmniej partykularny i osadzony w jednej sferze bytu (tzn. w ekonomii), by zasługiwać na tworzenie teorii filozoficznej, a więc prawdziwie ogólnej. Dla Simmla rzeczy mają się jednak całkiem inaczej. Pieniądz jest dlań soczewką, w której skupiają się najistotniejsze procesy życia społecznego od czasów najdawniejszych do współczesnych. Wkroczenie pieniądza na arenę dziejów oraz jego błyskotliwy rozwój odzwierciedlają przemiany podstawowej interakcji społecznej, jaką jest wymiana, pierwotniejsza dla Simmla od produkcji. Analiza roli i funkcjonowania pieniądza, jego psychologicznych uwarunkowań oraz wpływu na kształt ludzkiego życia prowadzą do tego, że dzieło Simmla staje się ambitną próbą teorii nowoczesnego społeczeństwa. Taki jest przynajmniej pogląd piszącego niniejsze słowa, przedstawiony na XVII Niemieckim Kongresie Filozoficznym w Lipsku w 1996 roku w wystąpieniu pod tytułem Die Historisierung des Apriori bei Georg Simmel, opublikowanym w: Ch. Hubig, H. Poser (red.), Cognitio humana – Dynamik des Wissens und Werte, Leipzig 1996, t. 1, s. 840–846. Przedmowa Każdy obszar badawczy ma dwie granice, poza którymi proces poznawczy przechodzi z postaci ścisłej w filozoficzną. Przedstawienie i badanie ogólnych założeń poznania, do których należy aksjomatyka każdej dziedziny nauki, zostaje przesunięte do nauki bardziej zasadniczej, której nigdy w pełni niedającym się zrealizować celem jest poznanie bezzałożeniowe. Celu tego nie mogą postawić sobie nauki szczegółowe, nie czynią one bowiem żadnego kroku bez dowodu, tzn. bez przyjęcia pewnych założeń natury przedmiotowej oraz metodologicznej. I choć filozofia zajmuje się odsłanianiem i badaniem tych założeń, to także ona nie może się całkiem bez nich obejść. Dociera jednak do ostatniego w danym momencie punktu poznania, do miejsca, w którym wkracza moc tego, co niedowodliwe. Dzięki postępowi poznania punkt ten nie jest nigdy raz na zawsze ustalony. Początek domeny filozofii leży więc jakby na dolnej granicy badań ścisłych. Górna granica znajduje się tam, gdzie zawsze tylko fragmentaryczne treści poznania pozytywnego łączą się dzięki pojęciom ogólnym w pewien obraz świata, domagając się zarazem odniesienia do całości życia. Jeśli nawet historia nauk ukazuje poznanie filozoficzne jako uproszczone, jako swego rodzaju wstępne zbadanie zjawisk za pomocą pojęć ogólnych, to przecież to tymczasowe postępowanie jest w stosunku do niektórych pytań nieodzowne. Do tych mianowicie, które mieszczą się w obszarze wartościowań i najogólniejszych związków życia duchowego. Są to pytania, z których zrezygnować nie sposób, poznanie ścisłe nie dało nam na nie jednak żadnej odpowiedzi. I niewykluczone, że pełne poznanie obszaru empirii uczyni filozofię jako interpretację, zabarwienie i indywidualną emfazę tego, co rzeczywiste, równie zbędną, jak zbyteczne stały się sztuki piękne po udoskonaleniu mechanicznej reprodukcji zjawisk. Z tego ogólnego określenia miejsca filozofii wynikają jej uprawnienia co do pojedynczych przedmiotów. Jeśli ma zaistnieć jakaś filozofia pieniądza, to może się usytuować jedynie po obu scharakteryzowanych 36 Filozofia pieniądza wyżej stronach ekonomicznej nauki o pieniądzu. Może z jednej strony odsłaniać założenia, które tkwią w strukturze psychicznej, w powiązaniach społecznych, w logicznej strukturze rzeczywistości i wartości, wyznaczając sens pieniądza i jego miejsce w życiu praktycznym. I choć wysoko cenimy wkład, jaki dla zrozumienia jakiegoś zjawiska ma poznanie jego genezy, to jednak jego immanentny sens i znaczenie pochodzą z elementów pojęciowych, psychicznych, etycznych, które są nie tyle natury czasowej, ile rzeczowej. Za ich urzeczywistnienie odpowiadają wprawdzie siły historyczne, nie wyczerpuje się ono jednak w charakteryzującej je przypadkowości. Znaczenie, ranga, treść prawa, religii czy też poznania znajdują się całkowicie poza kwestią sposobów ich historycznego urzeczywistnienia się. Dlatego też pierwsza część tej książki przedstawi pieniądz od strony tych relacji, które odsłaniają jego istotę i sens istnienia. Historycznym zjawiskiem pieniądza, którego ideę i strukturę postaram się wydobyć z poczucia wartości, z praktycznego ustosunkowania się do rzeczy i z międzyludzkich interakcji, zajmuje się druga, syntetyczna część, odnosząc je do oddziaływań pieniądza na świat wewnętrzny człowieka – na indywidualne poczucie życia, na splatanie się losów jednostek ludzkich, na kulturę ogólną. Chodzi tu więc z jednej strony o związki, których istota dopuszcza badanie ścisłe i konkretne, nie zezwala na to jednak obecny stan wiedzy, dlatego trzeba je rozważać tylko filozoficznie, tzn. prowizorycznie, badając poszczególne procesy od strony relacji pojęciowo-abstrakcyjnych. Z drugiej strony, chodzi o przyczyny natury duchowej, które zawsze będą kwestią hipotetycznych interpretacji oraz artystycznych rekonstrukcji i nigdy nie uwolnią się od wpływu subiektywnych zabarwień. To połączenie zasady rządzącej pieniądzem z procesami i wartościami wyrosłymi z indywidualnego życia znajduje się tak samo za ekonomiczną nauką o pieniądzu jak obszar problemowy rozpatrywany w części pierwszej – przed nią. Jedna część podejmuje próbę zrozumienia istoty pieniądza na podstawie uwarunkowań i powiązań życiowych w ogóle, natomiast część druga usiłuje pojąć istotę i kształt tego życia na podstawie efektywności działania pieniądza. Żadne zdanie tych rozważań nie jest pomyślane jako twierdzenie ekonomii. Oznacza to, że zjawiska oceny i zakupu, wymiany i jej środków, form produkcji i wartości majątkowych, rozpatrywane z pewnej perspektywy przez ekonomię, tu będą rozpatrywane z perspektywy odmiennej. Bo tylko to, że ich aspekt czysto ekonomiczny stał się tym, co Przedmowa 37 praktycznie najbardziej interesujące, najgruntowniej przemyślane i najprecyzyjniej wyrażone, uzasadnia pozorną rację upatrywania w nich wyłącznie „faktów ekonomicznych”. A przecież pojawienie się twórcy nowej religii nie jest zjawiskiem tylko religijnym, może być bowiem badane w kategoriach psychologii (lub nawet patologii), historii powszechnej, socjologii. Podobnie wiersz nie jest przecież tylko faktem należącym do historii literatury, lecz także faktem estetycznym, filologicznym, biograficznym. Punkt widzenia jednej nauki nie wyczerpuje nigdy całości rzeczywistości, opiera się bowiem na podziale pracy. Podobnie to, że dwaj ludzie wymieniają z sobą produkty, nie jest wcale faktem wyłącznie ekonomicznym. Bo fakt taki, tzn. fakt, którego cała treść wyczerpywałaby się w ekonomii, w ogóle nie istnieje. Wymianę tę potraktować można równie dobrze jako fakt psychiczny, etyczny czy nawet estetyczny. A gdy potraktujemy ją jako fakt ekonomiczny, to nie musi to oznaczać, że dotarliśmy przez to końca pewnej ślepej uliczki, bowiem nawet w tej postaci wymiana staje się przedmiotem refleksji filozoficznej badającej jej założenia tkwiące w pojęciach i faktach pozaekonomicznych oraz jej następstwa dla pozaekonomicznych wartościowań i związków. W tym kręgu problemowym pieniądz jest jedynie środkiem, materiałem albo przykładem służącym do przedstawienia powiązań, które zachodzą między najbardziej zewnętrznymi, realistycznymi, przypadkowymi zjawiskami a najbardziej idealnymi potencjami istnienia, najgłębszymi prądami indywidualnego życia oraz historii. Sensem całości jest wyłącznie pociągnięcie linii łączącej powierzchniowy obszar zjawisk ekonomicznych z ostatecznymi wartościami i znaczeniami wszystkiego, co ludzkie. Abstrakcyjny system filozoficzny pozostaje w takiej odległości od konkretnych zjawisk, szczególnie tych należących do życia praktycznego, że może jedynie postulować ich wyzwolenie z izolacji i nieduchowego charakteru, czy nawet – na pierwszy rzut oka – z przeciwstawiania się wszelkiej duchowości. Tu jednak wyzwolenie to zostanie przeprowadzone na przykładzie zjawiska, które – jak właśnie pieniądz – ukazuje nie tylko obojętność czysto ekonomicznego środka technicznego, lecz – że się tak wyrażę – jest samą indyferencją, bo całe jego racjonalne znaczenie tkwi nie w nim samym, lecz jedynie w jego zamianie na inne wartości. Skoro zatem przeciwieństwo między tym, co pozornie najbardziej zewnętrzne i pozbawione istoty, a wewnętrzną substancją życia osiąga tu apogeum, to musi zachodzić zarazem ich najefektywniejsze pojednanie. Konkret ten bowiem nie tylko wplata się 38 Filozofia pieniądza w cały obszar życia duchowego, unosząc je i unoszony przez nie, lecz ponadto ukazuje się jako symbol istotnych form dynamiki tego świata. Jedności tych badań nie należy szukać w tezach dotyczących konkretnych treści poznawczych i stopniowo gromadzonych dowodów, lecz w wykazaniu możliwości odnalezienia w każdym elemencie życia całości jego sensu. Ogromna przewaga sztuki nad filozofią polega na tym, że sztuka stawia przed sobą zawsze pojedynczy, ściśle określony problem: jakiegoś człowieka, jakiś krajobraz czy też nastrój, odbierając każde jego rozwinięcie do postaci ogólnej, wszelkie uzupełnienie go o elementy odczuwania świata jako wzbogacenie, dar, jakby niezasłużone uszczęśliwienie. Natomiast filozofia, której problematykę wyznacza całość bytu, zawęża zwykle rozległość tego zagadnienia, dając mniej, niż zda się to jej powinnością. Tutaj podejmuje się odwrotną próbę: ograniczenia problemu, by oddać mu sprawiedliwość przez rozszerzenie i rozwinięcie go ku totalności i największej ogólności. W aspekcie metodycznym zasadniczy zamiar tej pracy można wyrazić następująco: chodzi o zbudowanie pod materializmem historycznym takiej dodatkowej kondygnacji, która zagwarantuje wartość wyjaśniającą włączeniu życia ekonomicznego w szeregi przyczyn kultury duchowej, pozwoli jednak zarazem rozpoznać w samych tych formach ekonomicznych efekt głębszych wartościowań i tendencji, pewnych założeń natury psychologicznej czy wręcz metafizycznej. W praktyce poznawczej musi to prowadzić do niekończącej się zwrotności: z każdą interpretacją jakiegoś tworu idealnego na podstawie ekonomicznej musi się łączyć próba zrozumienia go na podstawie elementów głęboko idealnych, dla których znowu szuka się ogólnej podbudowy ekonomicznej, i tak bez końca. W tej zmienności i powiązaniu pojęciowo przeciwstawnych zasad poznawczych czymś dla nas praktycznie odczuwalnym i żywym staje się jedność rzeczy, coś, zda się, dla naszego poznania nieuchwytnego, a zarazem uzasadniającego jego spójność. Scharakteryzowane wyżej cele i metody nie mogą rościć sobie jakichś zasadniczych uprawnień, jeśli nie są w stanie służyć rozmaitym koncepcjom filozoficznym. Powiązanie konkretnych i powierzchownych treści życia z jego najgłębszymi i najistotniejszymi procesami oraz interpretowanie ich wedle ogólnego sensu tychże da się przeprowadzić zarówno na bazie idealizmu, jak i realizmu, intelektualnej oraz wolicjonalnej, absolutystycznej oraz relatywistycznej wykładni bytu. To, że poniższe dociekania opierają się na jednej z tych wizji świata, którą uważam za najadekwatniejszy wyraz współczesnego stanu wiedzy i od- Przedmowa 39 czuwania, przy zdecydowanym wyłączeniu wizji opozycyjnych, może je w najgorszym wypadku sprowadzić do roli szkolnego przykładu, który, gdy okaże się przedmiotowo nietrafny, pozwoli pełniej ukazać się przyszłej prawdzie. Zmiany dokonane w drugim wydaniu nie dotyczą nigdzie motywów istotnych. Niemniej usiłowałem poprzez nowe przykłady i analizy, a przede wszystkim przez pogłębienie fundamentów zwiększyć szansę na zrozumienie i akceptację tych motywów.
