Rodzina – miejscem katechezy - Diecezja Zamojsko

Rodzina – miejscem katechezy
Według Dyrektorium Ogólnego o Katechizacji najważniejszym i podstawowym
miejscem katechezy jest cała wspólnota chrześcijańska. W niej bowiem dokonuje się
głoszenie wiary, które zaprasza mężczyzn i kobiety to nawrócenia i pójścia za Chrystusem.
Ona przyjmuje tych, którzy pragną poznać Pana i żyć nowym życiem. Wreszcie otacza ich
macierzyńską troską i włącza do swego łona1. Jednak jednocześnie dokument ten stwierdza,
że to głoszenie wiary dokonuje się w konkretnych wspólnotach, które nazywa miejscami
katechezy. Są nimi: rodzina, parafia, szkoła katolicka, stowarzyszenia i ruchy
chrześcijańskie, kościelne wspólnoty podstawowe2.
1. Rodzina jako pierwsze i podstawowe miejsce do przekazywania wiary
Obecnie zwraca się coraz częściej uwagę na rolę rodziny w życiu ludzkim. Czyni się
to zarówno na obszarze różnych nauk, jak i na obszarach różnorakiej działalności
społecznej czy polityki. Bowiem ,,trudno przecenić rolę i zadania, jakie w życiu człowieka
odgrywa rodzina. W niej każdy z nas przychodzi na świat, doznaje troski, opieki, pokarmu
fizycznego i duchowego, wszechstronnego wychowania. Rodzina stwarza człowiekowi
dom, otacza miłością, daje poczucie bezpieczeństwa. Rodzina uczy pierwszych
umiejętności, ukazuje bliższą i dalszą rzeczywistość, uczy samodzielności, otwiera na świat,
a nade wszystko uczy kochać. Rodzina to miejsce wzrastania i rozwoju. To szansa
zdobywania wiedzy poprzez doświadczenie i przykład kochających rodziców3”.
Kościół od początku swego istnienia zauważał niezastąpiona rolę rodziny w
przekazywaniu wiary. W niej bowiem, w atmosferze miłości i zaufania istnieje
najkorzystniejszy klimat do mówienia o Bogu oraz ukazania jego prawdziwego oblicza4.
Wychowawczo-katechetyczna funkcja rodziny była szczególnie doceniona w Kościele w
pierwszych wiekach chrześcijaństwa oraz w średniowieczu5. Pewna
zmiana nastąpiła
dopiero w okresie oświecenia. Wówczas bowiem wprowadzono naukę religii do szkół.
Pamiętając o wielu pozytywnych skutkach nauczania religii w szkołach należy z
1
DOK 254.
Tamże. Nr 253.
3
U. Dudziak. Rodzina pierwszym miejscem katechezy. W: Miejsca katechezy. Rodzina, Parafia, Szkoła. Red.
S. Kulpaczyński. Lublin 2005 s. 19-20.
4
E. Osewska. Katecheza w rodzinie – prawda i złudzenia. W: Komunikacja wiary w trzecim tysiącleciu. Red.
S. Dziekoński. ,,Episteme” 6 (2000) s. 41.
5
S. Dziekoński. Ewangelizacja w podstawowych środowiskach katechetycznych. W: Ewangelizować czy
katechizować? Red. S. Dziekoński. Warszawa 2002 s. 217.
2
przykrością stwierdzić, że od tego momentu rozpoczął się proces oddzielenie katechezy od
parafii oraz osłabienia katechetycznego oddziaływania rodziny6. Reakcją na tę niekorzystną
sytuację było nauczanie papieży, którzy przypominali o prawach i obowiązkach rodziny do
chrześcijańskiego wychowania dzieci. Szczególnie temat ten został poruszony w
następujących dokumentach: encyklikach Nobilissima Gallorum Gens oraz Ofiicio
sanctissimo Leona XIII, encyklice Divini Illius Magistri Piusa XI oraz encyklice Summi
Pontificatus Piusa XII7.
Ten sam duch przenika również nauczanie Soboru Watykańskiego II oraz nauczanie
posoborowe Kościoła. Ojcowie Soboru wyraźnie stwierdzają w Deklaracji o wychowaniu
chrześcijańskim, że rodzice są pierwszorzędnymi wychowawcami dzieci, ponieważ oni dali
im życie. Rola rodziców w wychowaniu jest tak duża, że z trudem można byłoby ją
zastąpić. Ciąży więc na nich poważny obowiązek tworzenia takiej atmosfery rodzinnej,
przepojonej szacunkiem do Boga i ludzi, która sprzyjałaby osobistemu i społecznemu
wychowaniu potomstwa8. Niezwykle istotne dla omawianego zagadnienia jest stwierdzenie
Jana Pawła II z adhortacji Catechesi Tradendae: ,,katecheza rodzinna wyprzedza każdą inną
formę katechezy, towarzyszy jej i poszerza ją”9. Jan Paweł II zatem bardzo wyraźnie
podkreśla
znaczenia
katechezy
rodzinnej
dla
wychowania
chrześcijańskiego
i
przekazywania wiary. Rodzina, która kładzie fundament pod autentyczne wychowanie
chrześcijańskie, nigdy nie przestaje wpływać na kształtowanie dojrzałego chrześcijanina w
jakimkolwiek momencie jego życia, choć ten wpływ wraz z rozwojem dziecka ulega
zmianie. Dlatego katecheza rodzinna winna towarzyszyć wszystkim innym formom
katechezy oraz je poszerzać, przede wszystkim przez tworzenie sprzyjającego środowiska
dla rozwoju osobowości i wzrostu w wierze.
Rola środowiska rodzinnego wydaje się największa w pierwszych latach życia
dziecka, ponieważ ,,doświadczenia wyniesione z kręgów życia rodzinnego wnoszą
najbardziej trwały wkład do rozwoju tak obecnej jak i przyszłej religijności dziecka”10.
Rodzice nie tylko uczą dzieci podstawowych zachowań religijnych i pomagają w
modelowaniu postaw wobec wiary. Autorytet rodziców bowiem oraz atmosfera panująca w
domu rodzinnym w dużym stopniu wpływają na kształtowanie obrazu Boga. Obecnie
szczególnie podkreśla się rolę ojca w tym zadaniu11. Dzieci, których ojciec dobrze spełnia
6
7
8
9
10
R. Murawski. Katecheza – ewangelizacja. ,,Studia Theologica Varsaviensia” 23 (1985) nr 2 s. 266-267.
S. Dziekoński. Ewangelizacja w podstawowych środowiskach katechetycznych. s. 217-218.
DWCH 3.
CT 68.
W. Prężyna. Kształtowanie życia religijnego w świetle psychologii rozwojowej. ,,Znak” 210 (1971) s. 1573-
1574.
11
J. Król. Obraz ojca w kształtowaniu się pojęcia Boga u dzieci. ,,Homo Dei” (1980) s. 116-121.
swe zadanie, jest dobrym ojcem, mają bardziej pozytywny obraz Boga niż dzieci, których
ojcowie nie spełniają należycie swej roli. Jednak nie można zapominać, że na kształtowanie
obrazu Boga mają wpływ oboje rodzice. Dziecku bowiem o wiele łatwiej jest zrozumieć, że
Bóg jest miłością, gdy doświadcza tej miłości od rodziców. Łatwiej jest mu pojąć Boże
miłosierdzie, kiedy doświadczy miłosierdzia i przebaczenia od najbliższych12.
Podobnie i w późniejszym okresie życia rodzina nie traci swej roli w przekazywaniu
wiary. Rola ta polega zarówno na rozmowach na tematy religijne, umiejętnym zachęcaniu
dzieci do modlitwy i korzystania z sakramentów, czy nawet pewnej kontroli katechizacji w
szkole, jak i na ciągłym tworzeniu właściwej atmosfery w domu, przepojonej duchem
chrześcijańskim. Dlatego takie proste i powszechne elementy w rodzinach chrześcijańskich
jak: Krzyż i obrazy na ścianie; tematy rozmów w domu, szczególnie dotyczące kwestii
religii i Kościoła; czy rodzinne celebrowanie świąt religijnych składają się na katechezę
rodziną.
2. Katecheza rodzinna a kryzys współczesnej rodziny.
Rozważając temat katechezy w rodzinie nie da się uciec od podjęcia problemu
związanego z kryzysem, który przeżywa współczesna rodzina. Nie trudno zauważyć, że
wraz ze wzrostem zainteresowania rodziną i docenieniem jej wartości w życiu ludzkim
coraz częściej zwraca się uwagę na poważny jej kryzys. Sytuacja ta ma duży wpływ na
wypełnienie funkcji wychowawczej, a w szczególności katechetycznej we współczesnej
rodzinie. Kryzys współczesnej rodziny dotyczy wielu jej elementów. Poniżej zostaną
ukazane te, które mają największe znaczenie dla dokonującej się w niej katechizacji.
Poważnym zagrożeniem dla procesu przekazywania wiary we współczesnej rodzinie
jest jej desakralizacja. Obecnie zauważa się zjawisko polegające na tym, że ,,małżeństwo
jest coraz bardziej oddzielone od rzeczywistości sakramentalnej i redukowane do kontraktu
obopólnego, który ma własną autonomię. Coraz większa część społeczeństwa uważa, że w
przypadku, gdy pożycie małżeńskie staje się trudne lub nie spełnia oczekiwań
współmałżonków, może zostać przerwane. Rozwód nie jest uważany za nieszczęście w
życiu rodzinnym, ale za jedno z możliwych doświadczeń i rozwiązań. W tym kontekście
rozwijająca
się
we
wnętrzu
rodziny
katecheza
jest
od
początku
niebezpieczeństwem braku trwałości.”13
12
13
U. Dudziak. Rodzina pierwszym miejscem katechezy. s. 21.
E. Osewska. Ograniczenia i możliwości katechezy w rodzinie. ,,Seminare” 11 (1985) s. 83.
zagrożona
Skutkiem desakralizacji rodziny jest fakt, że przez wielu jest postrzegana ona
wyłącznie jako instytucja świecka i rzeczywistość tylko ludzka. Zapomina się o jej
,,Boskiej
genezie”
i
sakramentalnym charakterze
małżeństwa.
Życie
rodziny
i
poszczególnych jej członków jest kształtowane bez odnoszenia do autorytetów Boga i
Kościoła. Rodzina coraz bardziej traci swój religijny charakter a więź z Kościołem jest
coraz słabsza14. Następuje w wielu rodzinach porzucenie tradycyjnej mentalności sakralnej,
która uzewnętrznia się: w różnych rytach, obchodach świąt, zwyczajach o charakterze
religijnym. Zanika obecnie wiele praktyk i tradycji religijnych, są usuwane przedmioty,
które posiadają wartość religijną lub ich znaczenie symboliczne jest związane z religijną
funkcją rodziny. W rodzinach coraz rzadziej są praktykowane: codzienna modlitwa
indywidualna lub wspólnotowa, śpiewanie pieśni religijnych, uczęszczanie na niedzielną
Eucharystię, zachowywanie dni świątecznych, wykorzystywanie pozdrowień i gestów
religijnych15.
Kolejnym zjawiskiem dotyczącym współczesnej rodziny wpływającym negatywnie
na przekaz wiary jest odejście od modelu rodziny wielopokoleniowej i wielodzietnej.
Skutkiem tego jest pomniejszenie roli starszych pokoleń na wychowanie dzieci oraz
zmniejszenie ilości relacji interpersonalnych we wspólnocie rodzinnej. Okazuje się bowiem,
że ograniczenie liczby osób we wspólnocie rodzinnej tylko do modelu rodzice – jedno
dziecko powoduje znaczne zubożenie społeczne i duchowe dziecka16.
W funkcjonowaniu współczesnej rodziny widać wyraźnie pomniejszenie autorytetu
rodziców, co również utrudnia katechizację w tym środowisku. Rodzice dzisiaj coraz
częściej nie mogą już liczyć, że będą autorytetami dla swoich dzieci tylko przez sam fakt
bycia rodzicami. Muszą oni w pewien sposób zabiegać o uzyskanie autorytetu u swoich
dzieci przez wykazanie się pewnymi cechami, a przede wszystkim przez zgodność
podawanych wzorców i zasad z własnym życiem17. Praktyka pokazuje, że nie zawsze się im
to udaje.
3. Szanse katechezy w rodzinie
Patrzenie na rodzinę wyłącznie z perspektywy kryzysów, które przeżywa, jest
jednostronne. Prawda o współczesnej rodzinie jest bowiem taka, że posiada ona również
14
F. Adamski. Rodzina miedzy sacrum a profanum. Poznań 1987 s. 93.
W. Piwowarski. Religijność miejska w rejonie uprzemysłowionym. Warszawa 1977 s. 99.
16
M. Tyszkowa. Badania psychologiczne wewnątrzrodzinnej socjalizacji. W: Badania nad rodziną a praktyka
społeczna. Red. Z. Tyszka. Poznań 1991 s. 84.
17
W. Piwowarski. Przemiany religijnej funkcji rodziny. Problematyka i hipotezy. ,,Studia Warmińskie” 11
(1974) s. 435.
15
wiele mocnych stron. Wyraźnie zwrócił uwagę na to Jan Paweł II w adhortacji Familiaris
Consortio, gdzie zauważył, że obecnie na obszarze życia rodzinnego ma się do czynienie ,,z
żywym poczuciem wolności osobistej, jak również ze zwróceniem większej uwagi na
jakość stosunków międzyosobowych w małżeństwie, na podnoszenie godności kobiety, na
odpowiedzialne rodzicielstwo, na wychowanie dzieci; prócz tego obserwuje się świadomość
potrzeby zacieśnienia więzów między rodzinami celem niesienia wzajemnej pomocy
duchowej i materialnej, pełniejsze odkrycie posłannictwa kościelnego właściwego rodzinie i
jej odpowiedzialności za budowanie społeczeństwa bardziej sprawiedliwego”18.
Wzrost znaczenia rodziny w nowoczesnych społeczeństwach przewidują badania
futurologiczne. W nowych społeczeństwach bowiem będzie coraz wyraźniej zarysowywać
się tendencja do kształtowania tzw. ,,ludzi organizacji”, czyli ludzi konformistycznych,
dobrze przystosowujących się do zmian społecznych, efektywnych, pozbawionych własnej
indywidualności, za to oddanych pracowników przedsiębiorstw lub organizacji. Nastąpi
także w przyszłości wzrost ruchliwości geograficznej i społecznej, a kontakty między
ludźmi staną się bardziej powierzchowne i nietrwałe. Bezosobowy charakter społeczeństwa
będzie dodatkowo wzmacniany przez wielkie przedsiębiorstwa, instytucje społeczne,
władzę, czy nawet szkoły. Zjawiska te paradoksalnie spowodują umocnienie rodziny,
ponieważ ona zagwarantuje swoim członkom wsparcie emocjonalne oraz
zapewni
kształtowanie i utrzymanie poczucia tożsamości. Rodzina również będzie tworzyła
najdoskonalsze miejsce wytwarzające atmosferę bliskości, zrozumienia i solidarności19.
Umocnienie rodziny w nowoczesnych społeczeństwach stwarza szanse rozwoju
katechezy rodzinnej. Już bowiem samo umacnianie relacji międzyosobowych w rodzinach i
wypełnianie przez rodzinę jej podstawowych funkcji doskonale służy tworzeniu
fundamentów pod przekaz Ewangelii. Zharmonizowane i dojrzałe osoby z kolei, które będą
wychowywane w takich rodzinach, będą również doskonałymi odbiorcami Dobrej
Nowiny20. Jednak sytuacja ta niesie ze sobą nowe wyzwania dla Kościoła. Przede
wszystkim domaga się ciągłego rozwoju teologii małżeństwa i rodziny, która będzie wstanie
ukazać chrześcijańską wizję rodziny zrozumiałą dla współczesnego człowieka21. Dalej
należy tworzyć odpowiednie modele katechezy w rodzinie. Trzeba przy tym pamiętać, że
18
FC 6.
E. Osewska. Ograniczenia i możliwości katechezy w rodzinie. s. 90.
20
H. Wistuba. Wychowanie religijne małego dziecka. W: Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej. Red. F.
Adamski. Kraków 1984 s. 201.
21
F. Adamski. Rodzina między sacrum a profanum. s. 121.
19
obecnie ze względu na pluralizm społeczno-kulturowy jeden uniwersalny model katechezy
rodzinnej nie wystarcza22.
We współczesnej katechezie rodzinnej można już wyróżnić następujące jej modele:
1. Model interwencyjny (pomocy). Kładzie się w nim duży nacisk na współpracę
rodziny z katechezą instytucjonalną. Parafia i szkoła są uznawane za podstawowe
środowiska katechetyczne, rodzina natomiast włącza się jedynie poprzez działanie
dopełniające. Jej podstawowymi zadaniami są: posyłanie dzieci na katechezę,
sprawdzanie frekwencji, odpytywanie z wiedzy religijnej, informowanie katechetów
o potrzebach i problemach swoich dzieci. Prawdopodobnie obecnie w świadomości
polskich rodziców takie rozumienie katechezy jest najbardziej powszechne.
2. Model organizacji rodziny. Katecheza rodzinna jest związana z normalnym życiem
codziennym, odczytanym jednak w świetle objawienia. Niezwykle istotnymi jej
elementami są: modlitwa i liturgia domowa. Taka katecheza wyraża wspólnotę
rodzinną i kształtuje ją, towarzyszy zarazem naturalnemu rozwojowi człowieka,
gdzie szczególny nacisk jest położony na katechizację dzieci do 6 roku życia.
Według tego modelu instytucje wychowawcze wspierają działania katechetyczne
rodziny.
3. Model eklezjalny. Katecheza rodzinna rozwija się dzięki dwóm podstawowym
podmiotom: rodzinie i Kościołowi. Tkwi ona mocno w realiach życia codziennego,
ubogacając jego treść i wzmacniając je, ale też uczestniczy w życiu Kościoła,
realizując funkcję profetyczną (prorocką), kapłańską i pasterską (służebną). Taka
katecheza rodzinna domaga się konkretnego współdziałania rodziców, katechetów,
kapłanów, liderów grup religijnych w celu dopełnienia procesu wychowania
chrześcijańskiego. Odpowiedzialność Kościoła za katechezę rodzinną ten model
widzi głównie w obowiązku wypracowania nowych form katechezy rodziców.
4. Model dynamicznej współpracy. Zadaniem katechezy rodzinnej jest przede
wszystkim pełna służba rodzinie, która będzie uwzględniała oryginalność każdej
rodziny. Formy współdziałania są dostosowywane do aktualnej sytuacji danej
rodziny i jej możliwości. Szczególną troską należy otaczać rodziny znajdujące się w
sytuacji nieuregulowanej według zasad chrześcijańskich (np. małżeństwa na próbę,
katolicy złączeni tylko ślubem cywilnym, katolicy rozwiedzeni, którzy zawarli nowy
związek małżeński). Dlatego katecheza rodzinna jest działaniem całej wspólnoty
22
E. Osewska. Ograniczenia i możliwości katechezy w rodzinie. s. 93.
wierzących, która dzieli się wiarą z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi niezależnie od
ich sytuacji rodzinnej i stopnia przynależności eklezjalnej.
5.
Model - matka katechetka. Jest on związany z sytuacjami, w których występuje
niemożliwości realizacji lub zaniedbanie obowiązku katechetycznego przez rodzinę.
W tedy funkcję budzenia i przekazywania wiary przejmują tzw. “duchowe matki”,
które gromadzą w swoim domu małe grupy dzieci. Matki katechetki starają się
stworzyć warunki bliskie rzeczywistości rodzinnej poprzez: wytworzenie atmosfery
miłości, bezpośredni kontakt z dzieckiem, zaangażowanie w jego problemy,
konkretny
język
przekazu
propozycji
chrześcijańskich,
proste
celebracje
liturgiczne23.
Współczesna katecheza rodzinna winna korzystać ze wszystkich tych modeli, ale też
stale pracować nad rozwojem nowych. Dopiero bowiem wtedy zostanie wykorzystana
ogromna szansa katechizacji, jaka istnieje w rodzinie .
23
E. Osewska. Katecheza rodzinna. W: Katechetyka szczegółowa. Red. J. Stala. Tarnów 2003 s. 282-283.