Ewa Kosowska-Korniak, doktorantka Uniwersytetu Opolskiego

Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
MATERIAŁY SZKOLENIOWE
Ewa Kosowska-Korniak
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
Streszczenie
W artykule omówiono postępowanie w przedmiocie zwolnienia dziennikarza z obowiązku zachowania tajemnicy dziennikarskiej w procesie karnym.
RozwaŜania proceduralne poprzedzono omówieniem pojęcia tajemnicy
dziennikarskiej uregulowanej w Prawie prasowym. Celem artykułu jest kompleksowe ujęcie instytucji tajemnicy dziennikarskiej na gruncie kodeksu postępowania karnego i mechanizmów jej ochrony, z uwzględnieniem orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Uwagi wstępne
Wolność prasy naleŜy do dóbr chronionych przez Konstytucję RP, a takŜe przez normy prawa międzynarodowego, i jest jedną z wartości stanowiących fundament demokratycznego społeczeństwa. Sama prasa zaś pełni
w Polsce waŜną rolę obserwatora, kontrolując zarazem właściwe funkcjonowanie podstawowych instytucji oraz zasad demokratycznego państwa. Aby
dziennikarze mogli naleŜycie spełniać swoją rolę, muszą docierać do informacji, nie tylko oficjalnych, ale równieŜ, a moŜe przede wszystkim – nieformalnych. Szczególnie waŜną rolę w kontroli i krytyce społecznej odgrywają
wiadomości przekazywane prasie w poufności. Stąd teŜ instytucja tajemnicy
zawodowej dziennikarzy, wprowadzona do ustawy z 26 stycznia 1984 r. –
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
149
E. Kosowska-Korniak
Prawo prasowe1. Jej celem jest zapewnienie skutecznej realizacji nałoŜonych na prasę obowiązków, z zapewnieniem autorom ochrony materiałów
prasowych. Silna ochrona tajemnicy zawodowej dziennikarza stanowi jedną
z waŜniejszych gwarancji wolności prasy.
Warto zauwaŜyć, iŜ tajemnica dziennikarska rodzi liczne problemy, budząc dyskusje w środowisku dziennikarskim oraz w gronie prawników, co
przekłada się na spory w doktrynie i judykaturze. Tajemnica zawodowa
dziennikarzy jest bowiem uregulowana w dwóch aktach prawnych o randze
ustawy: pierwszy z nich, Prawo prasowe, określa ustawową podstawę tajemnicy dziennikarskiej oraz jej ramy przedmiotowe i podmiotowe wraz
z zakresem przewidzianych wyjątków, z kolei druga z przywołanych ustaw –
Kodeks postępowania karnego sytuuje tajemnicę zawodową dziennikarza
w systemie zakazów dowodowych, odnosząc się do jednego, ale bardzo
istotnego elementu: obowiązku składania zeznań w procesie karnym. Najbardziej spornym zagadnieniem jest zakres moŜliwości powołania się na tajemnicę dziennikarską w toku procesu karnego, stąd naleŜy bliŜej rozwaŜyć
prawnoprocesowe aspekty tajemnicy zawodowej dziennikarza.
Ochrona tajemnicy dziennikarskiej w dokumentach międzynarodowych
Tajemnica dziennikarska słuŜy realizacji zasady wolności prasy i wolności
wypowiedzi, a to podstawowe wolności w społeczeństwach demokratycznych, docenione w ratyfikowanych przez Polskę aktach prawnych o charakterze międzynarodowym: „Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka” oraz
„Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych”. Stanowią
one podstawowe ramy wolności słowa, a ich dopracowaniem są akty systemu prawnego Rady Europy oraz dokumenty Unii Europejskiej, które, jak zauwaŜa J. Sobczak2, mają o wiele większe znaczenie dla wolności prasy. Zarówno Rada Europy i związany z nią Europejski Trybunał Praw Człowieka
w Strasburgu, jak i Rada Europejska oraz Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich w Luksemburgu wypracowały w toku swojej działalności
niezaleŜne systemy standardów wolności słowa. Nie mają one charakteru
konkurencyjnego, lecz są wobec siebie całkowicie kompatybilne.
Przechodząc do kwestii tajemnicy dziennikarskiej na tle prawa swobody
wypowiedzi, wynikającego z art. 10 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności3, trzeba zaakcentować, Ŝe mechanizm
kontroli przestrzegania zawartych w tym przepisie międzynarodowych stan1
2
3
Dz. U. z 1984 r., Nr 5, poz. 24 z późn. zm.
J. S o b c z a k, Prawo Prasowe. Komentarz, LEX WKB, Warszawa 2008, s. 49.
Konwencja została ratyfikowana przez Polskę w dniu 19 stycznia 1993 r.
150
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
dardów w dziedzinie praw człowieka jest najskuteczniejszy4. Konwencja
w art. 10 stanowi: „1. KaŜdy ma prawo do wolności wyraŜania opinii. Prawo
to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe”.
Wolność wypowiedzi, a w tym takŜe wolność prasy, nie jest nieograniczona. Ograniczenia przewiduje ust. 2 art. 10 Konwencji. Przepis ten pozostawia państwom – stronom konwencji pewien margines uznania, który jest
pozostawiony zarówno krajowemu ustawodawcy, co znajduje wyraz w tym,
Ŝe wspomniane ograniczenia muszą być „przewidziane przez prawo,” jak
i organom, m.in. sądowym, powołanym do interpretacji i stosowania prawa.
Przytoczone wyraŜenie „przewidziane przez prawo” było przedmiotem wykładni Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kilku orzeczeniach,
w których ustalono, iŜ oznacza ono „zgodnie z prawem wewnętrznym”.
Z. Gostyński5 przytacza dwa wyroki ETPCz, stanowiące swoiste podsumowanie i rozwinięcie dotychczasowego dorobku orzecznictwa w zakresie interpretacji tego kluczowego wyraŜenia z punktu widzenia dopuszczalnych
wyjątków od zasady wolności wypowiedzi. W obydwu wyrokach6 określono
wymagania co do jakości prawa krajowego, stwierdzając, Ŝe powinno ono
być dostępne dla osób zainteresowanych oraz sformułowane z wystarczającą precyzją, aby umoŜliwić im przewidzenie, w stopniu uzasadnionym okolicznościami, konsekwencji, jakie dane działanie moŜe spowodować. Ograniczenia wolności wypowiedzi przewidziane w ust. 2 art. 10 Konwencji, poza
jasno określoną podstawą prawną, muszą spełniać takŜe drugi warunek: być
„konieczne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa
państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, ze
względu na zapobieŜenie zakłóceniu porządku lub przestępstwa, z uwagi na
ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób
oraz ze względu na zapobieŜenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej”7.
W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka jest takŜe
utrwalone wymaganie, aby wyjątki od zasady wolności wypowiedzi przewidziane w art. 10 ust. 2 Konwencji były interpretowane ścieśniająco, a konieczność jakichkolwiek ograniczeń przekonywająco ustalona. Sięgnięcie do
orzecznictwa ETPCz, interpretującego postanowienia konwencyjne, jest niezbędne dla zrozumienia, jak duŜe znaczenie w demokratycznym społeczeń4
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska, a obowiązek składania zeznań w procesie karnym, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1997, s. 66–69.
5
Ibidem.
6
Wyrok z dnia 25 lutego 1992 r. w sprawie Margarita i Roger Andersson, Ser. A. s. 226–A,
s. 25 oraz wyrok z dnia 13 lipca 1995 w sprawie Tolstoy Miloslavsky, Ser. A. s. 316–B, s. 71.
7
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 68–69.
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
151
E. Kosowska-Korniak
stwie odgrywa wolność wypowiedzi8. Szczególnie istotnym dla kwestii ochrony
źródeł informacji orzeczeniem Trybunału była sprawa Williama Goodwina,
brytyjskiego dziennikarza, który w skardze indywidualnej z dnia 27 września
1990 r. zarzucił, Ŝe nałoŜony na niego przez sąd obowiązek ujawnienia źródła informacji naruszył jego prawo do wolności wypowiedzi, przewidziane
w art. 10 Konwencji9. Wprawdzie wyrok ten nie dotyczył sytuacji związanej
z ochroną źródeł informacji dziennikarskiej przed ich ujawnieniem w toku
toczącego się juŜ postępowania karnego, jednak z uwagi na swój precedensowy charakter i swoją uniwersalność wymaga przytoczenia. W tej sprawie
nie chodziło o ujawnienie źródła informacji dla celów toczącego się postępowania karnego, jednak ujawnienie źródła informacji mogło umoŜliwić ściganie karne10.
Komisja uznała, iŜ w sprawie Goodwina naruszono art. 10 Konwencji.
Precedensowe i nowatorskie było jednak zwrócenie uwagi na znaczenie,
jakie ma ochrona źródeł informacji, która została uznana za podstawowy
warunek wolności prasy. Znajduje to swe odbicie – jak podkreślił Trybunał –
nie tylko w ustawach i kodeksach zawodowych wielu państw, ale takŜe
w niektórych międzynarodowych instrumentach wolności dziennikarskiej,
m.in. Rezolucji nr 2 o wolnościach dziennikarskich i prawach człowieka11,
przyjętej na Czwartej Europejskiej Konferencji Ministerialnej o Polityce Mass
Mediów, która obradowała w Pradze w dniach 7–8 grudnia 1994 r., oraz Rezolucji o poufności źródeł dziennikarzy, uchwalonej dnia 18 stycznia 1994 r.
przez Parlament Europejski12. Bez takiej ochrony – uznał Trybunał – źródła
mogą powstrzymywać się od pomagania prasie w informowaniu społeczeństwa o sprawach publicznych. Ochrona tajemnicy dziennikarskiej jest zatem
istotną gwarancją pozwalającą mediom pełnić waŜną funkcję publicznego
obserwatora (public watchdog) w demokratycznym społeczeństwie. Gdyby
8
A. G u z i k, Prawnoprocesowe aspekty ochrony tajemnicy dziennikarskiej, CZPKiNP 2000,
nr I, s. 174–175.
9
Sprawa Goodwina, http://www.freepress.org.pl/BAP/etpcz50.htm (dostęp w dniu 4 marca
2013 r.).
10
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 70–78.
11
W rezolucji zamieszczono pięć warunków, które musi spełnić władza państwowa, aby ingerować w praktykę dziennikarską; są one następujące: ingerencja musi być konieczna w demokratycznym społeczeństwie, przewidziana w wyczerpującej liście ograniczeń z art. 10
ust. 2 Konwencji, podstawy tej ingerencji muszą być jasno sformułowane w przepisach
prawnych oraz ściśle interpretowane, a podjęte przez władzę państwową działania powinny
być proporcjonalne do zamierzonego celu.
12
Resolution No 2: Journalistic Freedoms and Human Rights. 4th European Ministerial Conference on Mass Media Policy, (w:) European Ministerial Conferences on Mass Media Policy.
Texts adopted. Council of Europe 1995, Resolution on confidentiality for journalists sources
(…), Official Journal of the European Communities, C44, Volume 57. W rezolucji tej zawarty
został apel do państw członków Wspólnoty Europejskiej o uchwalenie stosownych ustaw
gwarantujących tajemnicę dziennikarską.
152
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
moŜna było zmuszać dziennikarzy do ujawnienia pochodzenia źródeł informacji, byłoby im znacznie trudniej je uzyskiwać, a w rezultacie informować
opinię publiczną o sprawach wywołujących publiczne zainteresowanie. Prawo do swobody wypowiedzi, chronione przez art. 10 Konwencji, wymaga
więc, aby decyzje zmuszające do ujawnienia źródeł były ograniczone do wyjątkowych okoliczności, w których wchodzi w grę waŜny interes publiczny lub
jednostki13.
Tajemnica zawodowa dziennikarza w ustawodawstwie polskim
przed i po uchwaleniu prawa prasowego (1984 r.)
Przed uchwaleniem instytucji tajemnicy dziennikarskiej w obecnym
kształcie przez lata funkcjonowało tzw. prawo do anonimatu, znane od XVIII
wieku, rozumiane jako prawo autora do nieujawniania swej toŜsamości oraz
publikowania pod pseudonimem. W Polsce, w okresie rozbiorów, ustawodawstwa zaborcze milcząco uznawały prawo do anonimatu jako prawo zwyczajowe, a przepisy przyznające dziennikarzowi, oskarŜonemu o przestępstwo prasowe, prawo do milczenia, rozciągały się równieŜ na sytuację, gdy
redaktor występował w roli świadka14.
Z kolei w ustawodawstwie międzywojennym kwestia odmowy złoŜenia
zeznań przez dziennikarza mogła być rozpatrywana wyłącznie w płaszczyźnie regulacji art. 102 k.p.k. (w późniejszej numeracji art. 92) dotyczącego
w ogóle tajemnicy zawodowej15. Przepis ten określał względne prawo do
odmowy zeznań z powodu tajemnicy zawodowej, ustanawiając sąd wyłącznym organem uprawnionym do zwolnienia z tej tajemnicy16.
Konstytucja z dnia 22 lipca 1952 r. nie przewidywała wprawdzie Ŝadnych
ograniczeń dotyczących wolności prasy, to jednak de facto istniały one juŜ
od dnia 18 lipca 1944 r., a więc na kilka dni przed uchwaleniem Manifestu
PKWN17. Skoro w warunkach państwa totalitarnego nie mogło być mowy
o rzeczywistej wolności prasy, nie było takŜe warunków do wzmocnienia
uprawnień dziennikarza w zakresie prawa do odmowy zeznań. Brak było
wyraźnego uregulowania tajemnicy dziennikarskiej. W kodeksie postępowania karnego z 1928 r., który obowiązywał do dnia 31 grudnia 1969 r., nastąpiła w 1949 r. niekorzystna – z punktu widzenia gwarancji ochrony tajemnicy
13
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 78.
Zob. H. G a j e w s k a - K r a c z k o w s k a, Tajemnica zawodowa dziennikarza a art. 163 k.p.k.,
Państwo i Prawo 1988, nr 6, s. 77–81.
15
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 87.
16
Z. K w i a t k o w s k i, Zakazy dowodowe w procesie karnym, Kantor Wydawniczy Zakamycze,
Kraków 2005, s. 221.
17
I. D o b o s z, Prawo prasowe. Podręcznik, Oficyna WKB, Warszawa 2006, s. 30–31.
14
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
153
E. Kosowska-Korniak
zawodowej – zmiana przepisu art. 92, gdyŜ uprawniony do zwolnienia z tej
tajemnicy został, poza sądem, takŜe prokurator18.
śadnych istotnych zmian w zakresie tajemnicy dziennikarskiej nie wprowadził takŜe Kodeks postępowania karnego z dnia 19 kwietnia 1969 r., gdyŜ
nie wyodrębniał on prawa odmowy zeznań dziennikarza ze względu na tajemnicę zawodową. Przepis art. 163 k.p.k. z 1969 r., poza nieco odmiennym
ujęciem redakcyjnym tajemnicy zawodowej, nie przewidywał istotnych,
z punktu widzenia tajemnicy dziennikarskiej, zmian w stosunku do brzmienia
przepisu w poprzednio obowiązującym kodeksie19. Dotyczący tajemnicy zawodowej art. 163 k.p.k. miał na celu umoŜliwienie świadkowi wypełnienia
obowiązku wynikającego z pozaprocesowych aktów normatywnych, a regulacja ta – jak twierdzi J. Sobczak20 – była konsekwencją faktu, Ŝe od tej samej osoby nie moŜna egzekwować powinności mówienia, jeśli jako świadek
podlega obowiązkowi złoŜenia zeznań, a jednocześnie milczenia, jeŜeli takim obowiązkiem jest obarczona przez ustawę. Dlatego osoby zobowiązane
do zachowania tajemnicy słuŜbowej lub związanej z wykonywaniem zawodu
lub funkcji mogły odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciągał się
ten obowiązek, chyba Ŝe sąd lub prokurator zwolnił je od tego obowiązku.
Pojęcie „tajemnicy dziennikarskiej” zostało sformułowane w art. 15 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe21. Przepis ten przyznał autorowi materiału prasowego prawo do zachowania w tajemnicy swego nazwiska (ust. 1), tzn. zastąpienia go pseudonimem, natomiast zgodnie z ust. 2
dziennikarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy: 1) danych umoŜliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego
materiału o tym charakterze, jak równieŜ innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do publikowania, jeŜeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyŜszych danych, 2) wszelkich informacji, których
ujawnienie mogłoby naruszać chronione prawem interesy osób trzecich.
Innymi słowy, art. 15 ust. 1 dotyczy generalnej moŜliwości nieujawniania
nazwiska autora materiału prasowego – w tym zakresie realizuje on uprawnienie twórców, stanowiące jedno z ich dóbr osobistych (podobnie jak art. 84
Prawa autorskiego), natomiast art. 15 ust. 2 odnosi się ściśle do tajemnicy
dziennikarskiej, zapewniając gwarancję anonimowości szeroko rozumianym
informatorom. Stanowią oni jedno z podstawowych źródeł, z którego prasa
czerpie wiadomości o interesujących ją faktach i opiniach. Gwarancja utrzymania w tajemnicy danych umoŜliwiających ich identyfikację pozwala w wielu wypadkach na dotarcie do określonej wiedzy, co ma szczególne znacze-
18
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 87–88.
Z. K w i a t k o w s k i, Zakazy dowodowe…, op. cit., s. 221.
20
J. S o b c z a k, Prawo prasowe…, op. cit., s. 628.
21
Dz. U z 1984 r., Nr 5, poz. 24 z późn. zm.
19
154
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
nie w tzw. dziennikarstwie śledczym. Bez tych gwarancji informator w ogóle
nie zdecydowałby się na ich przekazanie.
Wraz z wejściem w Ŝycie Prawa prasowego nastąpiła wyraźna polaryzacja poglądów co do relacji przepisów prawa prasowego do art. 163 k.p.k.,
określającego tajemnicę zawodową. Jedna grupa autorów stała na stanowisku, Ŝe przepisy prawa prasowego wyłączają stosowanie art. 163 k.p.k. wobec osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy dziennikarskiej (czyli
art. 15 i art. 16 pr. pras. stanowi lex specialis do art. 163 k.p.k.)22. Inni autorzy prezentowali pogląd, Ŝe art. 163 k.p.k. ma zastosowanie takŜe do tajemnicy dziennikarskiej23, przywołując m.in. takie argumenty, iŜ brak jest uzasadnienia dla odmiennego traktowania tajemnicy dziennikarskiej niŜ innych
tajemnic zawodowych, np. lekarskiej. Dokonując zestawienia wchodzących
w kolizję dóbr prawnych, dochodzili do wniosku, Ŝe ustawodawca preferuje
interes wymiaru sprawiedliwości24, a odwołując się do zasady lex specialis
derogat legi generali, dochodzili do wniosku, iŜ to właśnie art. 163 k.p.k. stanowi lex specialis.
Przedmiot tajemnicy zawodowej dziennikarza
Analizując przepis art. 15 ust. 1 pr. pras., naleŜałoby dojść do wniosku,
Ŝe jedynie nazwisko (a juŜ imię – nie) pozostaje pod ochroną prawa do anonimatu. Wniosek taki byłby jednak oczywiście błędny, gdyŜ ratio legis wymienionego przepisu polega na przyznaniu autorowi materiału prasowego
prawa do zachowania w tajemnicy wszelkich danych mogących prowadzić
do jego zidentyfikowania25.
Warto zauwaŜyć, Ŝe w tym kierunku zmierzają przygotowywane aktualnie
zmiany Prawa prasowego: projekt przygotowany przez Ministerstwo Kultury
i Dziedzictwa Narodowego26 oraz najnowszy projekt kompleksowej nowelizacji prawa prasowego, przygotowany w maju 2012 r. przez Klub Poselski
22
Zob. Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarstwa…, op. cit., s. 90, z przytoczoną listą nazwisk autorów, głoszących taki pogląd, m.in.: J. B a f i a, Polskie prawo prasowe, PiP, nr 10,
s. 43 i n., A. C u b a ł a, Dyskrecja dziennikarska czy gwarancja bezkarności?, Gazeta Prawna 1986, nr 19; M. R y m u s z k o, Niebezpieczny precedens, Piś 1987, nr 5; B. M i c h a l s k i,
Tajemnica dziennikarska – kontrowersje i nieporozumienia, Gazeta Prawna 1987, nr 11;
H. G a j e w s k a - K r a c z k o w s k a, Tajemnica zawodowa..., op. cit., s. 78 i n.
23
Do przywołanych przez Z. G o s t y ń s k i e g o autorów naleŜą: H. P r a c k i, Granice dziennikarskiej dyskrecji, Gazeta Prawna, 1987, nr 1; Z. M ł y n a r c z y k: Tajemnica zawodowa
a dobro wymiaru sprawiedliwości, Piś 1987, nr 11; J. S o b c z a k, Prawo prasowe. Komentarz, Poznań 1992, s. 48–49.
24
Z. M ł y n a r c z y k, Tajemnica zawodowa a dobro wymiaru sprawiedliwości, Piś 1987, nr 11.
25
J. S o b c z a k, Prawo prasowe…, op. cit., s. 627.
26
Projekt z dnia 8 grudnia 2010 r., BIP Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego –
http://bip.mkidn.gov.pl/media/docs/proj_ustaw/07.pdf (dostęp w dniu 4 marca 2013 r.).
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
155
E. Kosowska-Korniak
PSL, (który przejął część propozycji MKiDN). Według projektu posłów PSL
art. 15 ust. 1. ma otrzymać nowe brzmienie: „Autorowi materiału prasowego
przysługuje prawo zachowania w tajemnicy danych pozwalających na jego
identyfikację” z dodanym po przecinku doprecyzowaniem „w szczególności
jego imienia i nazwiska”27.
NaleŜy podkreślić, iŜ w obowiązującym przepisie art. 15 ust. 2. pr. pras.
tajemnicą jest objęte nie tylko nazwisko informatora (autora), lecz takŜe
wszelkie dane, które mogą słuŜyć jego identyfikacji, zaś powołane wyŜej
projekty nowelizacji nie zakładają zmian w tym zakresie. Oznacza to, Ŝe jeśli
informator dokona zastrzeŜenia swojej toŜsamości, dziennikarz nie moŜe
ujawnić Ŝadnych danych słuŜących jego identyfikacji. Przy próbach ustalenia, jaki jest w tym zakresie przedmiot tajemnicy dziennikarskiej, naleŜy sięgnąć pomocniczo do interpretacji pojęcia „danych osobowych”, gdyŜ zostały
one zdefiniowane w systemie prawa polskiego28. Zgodnie zatem z art. 6
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych29 są to
wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub moŜliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej. Osobą moŜliwą do zidentyfikowania jest osoba, której
toŜsamość moŜemy określić bezpośrednio lub pośrednio.
Korzystając z powyŜszych ustawowych wskazówek, na potrzeby art. 15
pr. pras. moŜna wskazać, jakie dane (czy teŜ informacje) umoŜliwiają identyfikację autora materiału prasowego lub informatora, co jest o tyle istotne, Ŝe
tylko takie dane stanowią przedmiot tajemnicy dziennikarskiej. Nie ma wątpliwości, Ŝe są nimi: nazwisko, charakterystyczne cechy fizyczne, zajmowane stanowisko powiązane z głośnymi wydarzeniami. Podobnie jak w ustawie
o ochronie danych osobowych, takŜe w prawie prasowym istotna jest odpowiedź na pytanie, kiedy na podstawie wskazanych okoliczności moŜliwe jest
zindywidualizowanie danej osoby30. Chodzi o taki sposób opisu osoby czy
teŜ związanych z nią okoliczności, który pozwoli odbiorcy zindywidualizować
daną osobę wprost (np. syn prezydenta R.P), a nie przy dołoŜeniu pewnego
wysiłku fizycznego czy intelektualnego („znany bywalec filharmonii”).
Kolejną wątpliwość, która się nasuwa, moŜna ująć następująco: czy naruszeniem poufności danych jest takie przedstawienie danej osoby przez
dziennikarza, Ŝe wprawdzie jest ona nie do zidentyfikowania dla przeciętnego odbiorcy, czytelnika, słuchacza, ale moŜe zostać rozpoznana przez osoby bliskie? Wydaje się, Ŝe dziennikarz powinien dołoŜyć szczególnej staran27
Http://www.klub.psl.pl/assets/files/projekty_ustaw/11._Poselski_projekt_ustawy_o_zmianie_
ustawy_–_Prawo_prasowe.pdf (dostęp w dniu 4 marca 2013 r.).
28
J. B a r t a, R. M a r k i e w i c z, A. M a t l a k (red.), Prawo mediów, Wydawnictwo LexisNexis,
Warszawa 2008, s. 271 i n.
29
Dz. U. z 1997 r., Nr 133, poz. 833 z późn. zm.
30
Zob. J. B a r t a, R. M a r k i e w i c z, Ochrona danych osobowych. Komentarz, Kraków 2001,
s. 287 i n.
156
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
ności w zakresie uniemoŜliwienia identyfikacji przez przeciętnych odbiorców
danego medium31.
„Wszelkie informacje, których ujawnienie mogłoby naruszyć chronione
prawem interesy osób trzecich”, to kolejny przedmiot objęty tajemnicą zawodową dziennikarzy. Tym samym ochroną objęty jest nie tylko informator, ale
takŜe okoliczności, których depozytariuszem stał się dziennikarz, a których
podanie do powszechnej wiadomości moŜe naruszyć interesy bliŜej nieokreślonych osób trzecich.
M. Zaremba32 twierdzi, Ŝe dziennikarz moŜe skutecznie powoływać się na
obowiązującą go tajemnicę, gdy posiadane przez niego informacje przynaleŜą do prawnie chronionej sfery osób trzecich. JeŜeli zatem dana wiadomość
mogłaby narazić takie osoby np. na odpowiedzialność karną, wówczas nie
stanowi przedmiotu tajemnicy dziennikarskiej. Powołanie się w takiej sytuacji
na ochronę z prawa prasowego jest niedopuszczalne33.
Zgodnie z Prawem prasowym tajemnica dziennikarska obowiązuje bez
względu na to, w jaki sposób informator wszedł w posiadanie przekazywanych informacji, a takŜe niezaleŜnie od motywacji, jaka nim kieruje, ani wartości merytorycznej przekazanych przez niego danych. W przeciwnym razie,
gdyby gwarancja poufności była uzaleŜniona od dobrej wiary źródła informacji, czy teŜ wartości merytorycznej przekazanych danych, prowadziłoby to do
podwaŜenia sensu tej instytucji prawnej34. Przesłanką, którą naleŜy spełnić,
aby toŜsamość informatora została objęta tajemnicą dziennikarską jest dokonanie przez niego zastrzeŜenia swojej anonimowości. Ustawa nie wskazuje terminu, w jakim informator powinien dokonać tego zastrzeŜenia, nie
moŜna zatem przyjąć, iŜ powinno się to odbyć w momencie udzielenia informacji35. Czynność taka moŜe zostać dokonana w kaŜdym momencie
przed wydaniem postanowienia o przesłuchaniu dziennikarza lub zezwoleniu
na jego przesłuchanie. ZastrzeŜenia prawa do anonimatu nie domniemywa
się, powinno ono wynikać z wyraźnego oświadczenia zainteresowanego36.
Tajemnica obowiązuje tylko wtedy, gdy z inicjatywą utajnienia wystąpi informator dziennikarza, bowiem istnieje domniemanie jawności zarówno przekazywanych informacji, jak i danych informatora37.
31
J. B a r t a, R. M a r k i e w i c z, A. M a t l a k (red.), Prawo…, op. cit., s. 276.
M. Z a r e m b a, Prawo prasowe. Ujęcie praktyczne. Warszawa 2007, s. 38 i n.
33
J. B a r t a i in. (red.), ibidem.
34
Zob. B. K o s m u s, G. K u c z y ń s k i (red.), Prawo prasowe. Komentarz, Wydawnictwo C. H.
Beck, Warszawa 2011, s. 277.
35
Tak uwaŜa m.in. Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 20.
36
Zob. wyrok SA w Krakowie z dnia 29 października 1997 r., sygn. I ACa447/97, niepubl.;
J. B a r t a i in. (red.), Prawo…, s. 270 i n.
37
B. K o s m u s, G. K u c z y ń s k i (red.), Prawo…, op. cit., s. 281.
32
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
157
E. Kosowska-Korniak
Podmiot tajemnicy dziennikarskiej
Zakres podmiotowy obowiązku zachowania tajemnicy dziennikarskiej wynikającego z art. 180 § 2 k.p.k. naleŜy rozpatrywać z punktu widzenia osób
zobowiązanych do jego zachowania. Oczywistym jest, Ŝe obowiązek zachowania dyskrecji zawodowej dotyczy przedstawiciela zawodu, który w związku z wykonywanymi czynnościami zawodowymi uzyskał określone informacje38. JednakŜe określenie, kto jest przedstawicielem zawodu dziennikarza
zobowiązanym do zachowania tajemnicy dziennikarskiej, nie jest łatwe. O ile
nie nastręcza większych trudności precyzyjne określenie, kto jest przedstawicielem danego zawodu w przypadku adwokatów, radców prawnych, notariuszy i lekarzy, gdyŜ o moŜliwości wykonywania tych zawodów decyduje
zdany egzamin państwowy, potwierdzony odpowiednim świadectwem, o tyle
w przypadku dziennikarzy jest to skomplikowane, co wynika ze statusu tej
profesji w Polsce.
Definicję legalną dziennikarza statuuje art. 7 Prawa prasowego39, według
którego dziennikarzem jest „osoba zajmująca się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowywaniem materiałów prasowych pozostająca w stosunku
pracy z redakcją, albo zajmująca się taką działalnością na rzecz i z upowaŜnienia redakcji”. E. Ferenc-Szydełko zwraca uwagę, Ŝe przytoczona definicja
zawodu dziennikarza jest źródłem licznych nieporozumień, konfliktów i sporów40. Nie budzi wątpliwości pierwsza część definicji, gdyŜ kryteria konstytuujące profesję dziennikarską są w niej jasne: „dziennikarzem jest osoba pracująca intelektualnie nad tworzeniem prasy i jednocześnie pozostająca
w stosunku pracy z redakcją”. Źródłem nieporozumień jest natomiast sformułowanie o zajmowaniu się działalnością dziennikarską „na rzecz i z upowaŜnienia redakcji”, gdyŜ oznacza ono, iŜ dziennikarzem moŜe być kaŜdy,
choćby i doraźnie, co więcej, – jak konkluduje E. Ferenc-Szydełko – moŜe
nim być nawet maszynistka przepisująca teksty, gdy zajmuje się „przygotowaniem materiałów prasowych”41.
Najnowszy projekt zmian Prawa prasowego zakłada drobną zmianę definicji dziennikarza (art. 7 pkt 5) poprzez dodanie do słów „osoba (…) zajmująca się taką działalnością na rzecz i z upowaŜnienia redakcji” określenia:
„lub na podstawie innego stosunku prawnego”42. Jest to o tyle istotne, Ŝe
38
M. R u s i n e k, Tajemnica zawodowa i jej ochrona w polskim procesie karnym, Wydawnictwo
Wolters Kluwer, Warszawa 2007.
39
Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r., Dz. U. Nr 5, poz. 25.
40
E. F e r e n c - S z y d e ł k o, Prawo prasowe. Komentarz, Oficyna WKB, Warszawa 2008,
s. 83.
41
Ibidem, s. 83 i n.
42
Projekt Klubu PSL, http://www.klub.psl.pl/assets/files/projekty_ustaw/11_Poselski_projekt_
ustawy_o_zmianie_ustawy_–_Prawo_prasowe.pdf (dostęp w dniu 4 marca 2013 r.).
158
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
według stanu de lege lata status dziennikarzy niezwiązanych z redakcją stosunkiem pracy jest niedoprecyzowany, a to oznacza, Ŝe dziennikarze niezatrudnieni formalnie przez Ŝadną redakcję nie mogą chronić swoich informatorów tajemnicą dziennikarską w rozumieniu prawa prasowego, gdyŜ nie są
dziennikarzami. W konsekwencji powoduje to, iŜ dane osób udzielających im
informacji nie są objęte tajemnicą43.
Podmiotem prawa do tajemnicy dziennikarskiej, a zatem podmiotem, do
którego została adresowana dyspozycja art. 15 pr. pras., jest dziennikarz,
a takŜe inne osoby zatrudnione w redakcjach, wydawnictwach prasowych
i prasowych jednostkach organizacyjnych. W związku z poszerzeniem grona
odbiorców, zdaniem Z. Gostyńskiego, moŜna mówić o tajemnicy redakcyjnej44. W literaturze przyjmuje się, Ŝe pracownik redakcji, wydawnictwa i prasowej jednostki organizacyjnej zatrudniony nie tylko na podstawie umowy
o pracę, ale takŜe umowy o dzieło i umowy zlecenia jest zobowiązany do
zachowania tajemnicy45. Omawiany projekt nowelizacji Prawa prasowego
stawia w tym zakresie przysłowiową kropkę nad „i”, doprecyzowując w ustępie 3 art. 15: „Obowiązek, o którym mowa w ust. 2, dotyczy równieŜ innych
osób zatrudnionych zarówno w ramach stosunku pracy lub innego stosunku
prawnego w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych prasowych jednostkach organizacyjnych”46. Zatem proponowany przepis rozciąga obowiązek zachowania tajemnicy na inne osoby niŜ dziennikarze, związane z redakcją umową cywilnoprawną. Zgodnie z art. 16 ust. 3 pr. pras. redaktor naczelny powinien być poinformowany w niezbędnych granicach o sprawach
związanych z tajemnicą zawodową dziennikarza (według proponowanych
zmian przepis ten ma obejmować nie tylko redaktora naczelnego, ale takŜe
redaktora „bezpośrednio nadrzędnego nad dziennikarzem”)47.
Tajemnica dziennikarska w procesie karnym
Obowiązujące w Polsce przepisy prawne nie zawierają definicji tajemnicy
zawodowej, ani tajemnicy w ogóle, ograniczając się jedynie do sformułowania tajemnicy słuŜbowej i państwowej, a definicje te, ze względu na swój wyspecjalizowany charakter, trudno uogólnić. Kluczem do definicji tajemnicy
jest niejawność, która wyznacza zarówno jej granicę, jak i treść, samą zaś
43
Status samozatrudnionego dziennikarza jest niejasny, „Rzeczpospolita” z dnia 4 stycznia
2011 r., s. C3.
44
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 90.
45
E. F e r e n c - S z y d e ł k o, Prawo Prasowe…, op. cit., s. 130.
46
Projekt Klubu PSL, http://www.klub.psl.pl/assets/files/projekty_ustaw/11_Poselski_projekt_
ustawy_o_zmianie_ustawy_–_Prawo_prasowe.pdf.
47
Ibidem.
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
159
E. Kosowska-Korniak
niejawność informacji moŜna najzwięźlej określić jako ograniczenie w dostępie do niej.
Tym, co decyduje o specyfice tajemnicy zawodowej, jest z pewnością jej
związek z wykonywaniem określonego zawodu (czynności zawodowych)48.
Tak teŜ moŜna odczytać przepis art. 180 § 1 k.p.k., który stanowi, iŜ: „Osoby
obwiązane do zachowania tajemnicy słuŜbowej lub tajemnicy związanej
z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba Ŝe sąd lub prokurator
zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy”.
Z. Kwiatkowski sformułował tajemnicę zawodową następująco: „Tajemnicę związaną z wykonywaniem zawodu lub funkcji (tajemnicę zawodową)
stanowią wiadomości, które zostały uzyskane w związku z wykonywanym
zawodem lub pełnioną funkcją. Jest ona określona w przepisach regulujących wykonywanie pewnych zawodów lub funkcji, a takŜe moŜe wynikać
z przyjętego przez osobę zobowiązania do nieujawniania lub niewykorzystywania informacji, z którą zapoznała się w związku z pełnioną funkcją,
wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub
naukową”49.
Na definicję tajemnicy zawodowej składa się takŜe kolejny element: podmioty, których dotyczą prawa i obowiązki wynikające z jej istnienia. Z jednej
strony mamy osobę, której dotyczy tajemnica, i która jest zainteresowana
utrzymaniem jej niejawnego charakteru, z drugiej osobę, która w związku
z wykonywaniem czynności zawodowych poznała treść wiadomości i jest
zobowiązana do zachowania jej w sekrecie. B. Kunicka-Michalska nazywa te
podmioty: „osobą, której wiadomość dotyczy”, oraz „przedstawicielem zawodu, który tajemnicę poznał”50. Z kolei P. K. Sowiński51, S. Zabłocki52 i J. Sobczak53 uŜywają nazwy „depozytariusz tajemnicy” dla określenia osoby zobowiązanej do zachowania tajemnicy. W takim ujęciu osoba, której dotyczy
wiadomość, to „dysponent”.
48
W doktrynie sformułowano róŜne koncepcje tajemnicy zawodowej, m.in. teorię kontraktu,
według której obowiązek zachowania tajemnicy wynika z umowy zawartej między klientem
i osobą wykonującą dany zawód, teorię porządku publicznego, wyprowadzającą obowiązek
zachowania tajemnicy z interesu społecznego, czy teŜ teorię potrójnego interesu: prywatnego, społecznego i zawodowego. Zob. B. K u n i c k a - M i c h a l s k a, Ochrona tajemnicy zawodowej w polskim prawie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1972, s. 22.
49
Z. K w i a t k o w s k i, Zakazy dowodowe…, op. cit., s. 201–202.
50
B. K u n i c k a - M i c h a l s k a, Ochrona tajemnicy zawodowej w polskim prawie karnym,
Warszawa 1972, s. 19.
51
P. K. S o w i ń s k i, Prawo świadka do odmowy zeznań w procesie karnym, Warszawa 2004,
s. 143.
52
S. Z a b ł o c k i, Problem samozwolnienia się dziennikarza z tajemnicy anonimatu, (w:)
J. J a k u b o w s k a - H a r a, C. N o w a k, J. S k u p i ń s k i (red. nauk.), Reforma prawa karnego. Propozycje i komentarze. Księga pamiątkowa Prof. Barbary Kunickiej-Michalskiej, s. 464.
53
J. S o b c z a k, Prawo prasowe…, op. cit., s. 633.
160
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
Obok ogólnego ujęcia tajemnicy zawodowej we wskazanym wyŜej przepisie (art. 180 § 1 k.p.k.) istnieje takŜe sześć tajemnic zawodowych szczególnie waŜnych i dlatego ujętych przez ustawodawcę w odrębnej regulacji –
art. 180 § 2 k.p.k. To tajemnica notarialna, adwokacka, radcy prawnego, doradcy podatkowego54, lekarska oraz dziennikarska. Zachowanie tajemnicy
w aspekcie tych sześciu zawodów jest szczególnie waŜne ze względu na
dobra i wartości, które chronią55.
Ochronę tajemnicy dziennikarskiej naleŜy rozumieć nie tylko jako prawo
dziennikarza do zachowania tajemnicy, ale takŜe jako obowiązek, którego
naruszenie powoduje prawne konsekwencje. JednakŜe ochrona tajemnicy
dziennikarskiej moŜe kolidować z interesem wymiaru sprawiedliwości i być
przeszkodą dla sprawnego funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości. Stąd tak waŜne jest odpowiednie usytuowanie tajemnicy dziennikarskiej
w systemie zakazów dowodowych.
Zakazy dowodowe to jedna z bardziej złoŜonych i kontrowersyjnych instytucji współczesnego prawa dowodowego w procesie karnym. Jest ona ujmowana niejednolicie w literaturze procesu karnego, przedstawienie jednak
rozbieŜnych poglądów doktryny na ten temat wykraczałoby poza zakres
przedmiotowego opracowania, stąd teŜ naleŜy tylko wskazać literaturę56,
w której zostały one omówione. W aspekcie dalszych rozwaŜań naleŜy
zwrócić uwagę, Ŝe Z. Kwiatkowski przedstawił syntetyczną definicję zakazów
dowodowych57, uznając, iŜ „zakazy dowodowe są to przepisy prawne, wyłączające dowodzenie określonych faktów (tezy dowodowej) oraz wyłączające
lub ograniczające wprowadzenie, przeprowadzenie i wykorzystywanie pewnych dowodów w procesie karnym”. Zakazy dowodowe mogą pojawiać się
z jednej strony jako zakazy wprowadzenia dowodów lub ich przeprowadzenia w określonych warunkach, z drugiej strony zaś jako zakazy wykorzystywania dowodów w toku dokonywania ustaleń faktycznych w sprawie. Istota
zakazów dowodowych w procesie karnym sprowadza się do ochrony określonych dóbr indywidualnych lub interesów jednostki albo interesów osób
pełniących waŜne funkcje lub wykonujących waŜne zawody, które to dobra
54
Zob. P. K o ł o d z i e j s k i, Tajemnica zawodowa doradcy podatkowego w postępowaniu karnym, Prokuratura i Prawo 2013, nr 1, który twierdzi, Ŝe podniesienie tajemnicy zawodowej
doradcy podatkowego, wskutek nowelizacji art. 180 § 2 k.p.k. dokonanej ustawą z dnia
10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o doradztwie podatkowym oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. z 2010 r., Nr 122, poz. 826), do rangi tajemnic: adwokackiej, radcy prawnego,
notarialnej, lekarskiej i dziennikarskiej jest wyrazem dostrzeŜenia wagi informacji udostępnianych przez klientów doradcom podatkowym. Jednak prowokuje to pytanie o zasadność
dalszego poszerzania tego katalogu bądź określenia przesłanek zwolnienia z tajemnicy na
gruncie art. 180 § 1 k.p.k.
55
Zob. C. P. K ł a k, Ochrona tajemnicy notarialnej w polskim procesie karnym, Prokuratura
i Prawo 2013, nr 1, s. 29 i n.
56
Z. K w i a t k o w s k i, Zakazy dowodowe…, op. cit., s. 22 i n.
57
Ibidem, s. 21–45.
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
161
E. Kosowska-Korniak
lub interesy są co najmniej tak samo waŜne, a czasem nawet waŜniejsze,
niŜ dąŜenie do ustalenia prawdy58.
Zasadnicze rozwaŜania na temat istoty względnego zakazu dowodowego
określonego w art. 180 § 2 k.p.k. warto rozpocząć od ustalenia, czy wynikający z przepisu art. 180 § 2 k.p.k. zakaz dowodowy jest rozwinięciem zawartego w art. 180 § 1 k.p.k. prawa odmowy zeznań, czy teŜ jest odrębnym od
niego zakazem dowodowym (względnym, gdyŜ ostateczne przesłuchanie
notariusza, adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarza
i dziennikarza zaleŜy od decyzji sądu, ale niezaleŜnym od woli świadka).
Z. Gostyński59 stoi na stanowisku, Ŝe intencją unormowania art. 18060 k.p.k.
jest wyodrębnienie pewnych tajemnic zawodowych, takich jak m.in. dziennikarska i potraktowanie ich w sposób szczególny w stosunku do innych tajemnic zawodowych. Zatem przepis art. 180 § 2 powinien być traktowany
jako odrębny zakaz dowodowy, o czym świadczy m.in. jego odmienny sposób ujęcia.
Zakres przedmiotowy zakazu z art. 180 § 2 k.p.k.
Kodeks postępowania karnego stanowi konkretyzację zakresu przedmiotowego tajemnicy dziennikarskiej, której ramy wyznacza Prawo prasowe. Nie
sposób zatem uniknąć zderzenia tych dwóch aktów prawnych oraz wzajemnej relacji wprowadzonych przez nie przepisów.
Kryterium wyznaczające ogólny zakres przedmiotowy tajemnicy zawodowej wymienionej w art. 180 § 2 k.p.k. ma charakter formalny61 – jest to związek faktu uzyskania wiadomości z wykonywaniem zawodu. Co do charakteru tego związku trudno udzielić jednoznacznych wskazań, ale nie musi to
być związek bezpośredni. W literaturze występuje pogląd62, Ŝe „zakres tajemnicy zawodowej powinien być traktowany moŜliwie szeroko, obejmując
zarówno wiadomości, które normalnie są uzyskiwane w związku z wykonywaniem czynności, ale i te, które uzyskane zostały przypadkiem”.
Dla zakreślenia granic przedmiotowych obowiązku zawodowej dyskrecji
jest całkowicie obojętne, z jakiego źródła przedstawiciel określonego zawo58
M. C i e ś l a k, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955, s. 264.
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 113 i n.
60
Monografia Z. G o s t y ń s k i e g o pt. „Tajemnica dziennikarska, a obowiązek składania zeznań w procesie karnym” została wydana przed uchwaleniem przez Sejm ustawy z dnia
6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, dlatego autor odnosił się jedynie do projektu ustawy, przewidującego wyodrębnienie jedynie trzech tajemnic zawodowych: adwokackiej, lekarskiej i dziennikarskiej.
61
M. R u s i n e k, Tajemnica zawodowa…, op. cit., s. 55.
62
J. S a w i c k i, Tajemnica zawodowa lekarza i dziennikarza w prawie karnym, Państwo i Prawo 1960, nr 10, s. 31.
59
162
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
du uzyskał wiadomości, objęte tajemnicą. Są to zarówno informacje przekazane przez osobę, na rzecz której świadczona jest usługa, jak i wiadomości
uzyskane w związku z wykonywaniem zawodu od innych osób, oraz samodzielne spostrzeŜenia przedstawiciela zawodu63.
Przechodząc do omówienia tajemnicy dziennikarskiej, zauwaŜyć trzeba,
Ŝe przepis art. 180 § 2 k.p.k. określa warunki przesłuchania w procesie karnym dziennikarza co do okoliczności określonych w art. 15 ust. 2 pr. pras.
To pierwszy w polskim ustawodawstwie karnoprocesowym przepis wyraźnie
regulujący kwestię obowiązku składania zeznań przez osoby obowiązane do
zachowania tajemnicy dziennikarskiej. Z. Gostyński zauwaŜa, Ŝe jest to warunkowy zakaz przesłuchania, wynikający a contrario z art. 180 § 2 k.p.k.:
skoro bowiem osoby obowiązane do zachowania tajemnicy „mogą być przesłuchane tylko wtedy, gdy” jest spełniony warunek określony w tym przepisie, oznacza to, Ŝe w razie braku tego warunku nie wolno ich przesłuchiwać.
Celem ustanowienia tego zakazu jest zatem zobiektywizowanie kryteriów,
jakimi powinien się kierować organ procesowy upowaŜniony do przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie. W tym kontekście podkreślenia wymagają dwie kwestie: po pierwsze, fakt, Ŝe tylko sąd jest uprawniony do podjęcia decyzji o uchyleniu tajemnicy zawodowej osobie obowiązanej do zachowania tajemnicy dziennikarskiej (i pozostałych tajemnic zawodowych wymienionych w art. 180 § 2), po wtóre, zaostrzenie rygorów, przejawiające się
tym, iŜ decyzja sądu o uchyleniu tajemnicy zawodowej podlega kontroli instancyjnej w trybie zaŜalenia64.
Jeśli chodzi o przesłanki dopuszczalności przeprowadzenia dowodu
z zeznań osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy dziennikarskiej
(oraz pięciu pozostałych), są nimi niezbędność dla dobra wymiaru sprawiedliwości oraz niemoŜność ustalenia okoliczności na podstawie innego dowodu. L. K. Paprzycki65 słusznie podkreślał, iŜ przepis art. 180 § 2 k.p.k. posługuje się tego rodzaju określeniami, Ŝe ich precyzyjna wykładnia i odniesienie
do sytuacji procesowej konkretnej sprawy jest bardzo utrudnione. Powstaje
pytanie, kiedy zostanie spełniony warunek, aby fakt był udowodniony na
podstawie innego dowodu? Tylko wówczas, gdy po przeprowadzeniu określonego dowodu strony zgodnie oświadczą, Ŝe uznają ten fakt za udowodniony tak, jak to wynika z tego dowodu, a ponadto sąd podzieli taki pogląd,
odstępując od zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy66.
Kolejna wątpliwość dotyczy zdefiniowania „dobra wymiaru sprawiedliwości”. P. K. Sowiński definiuje je jako „interes społeczny leŜący w wydaniu
63
M. R u s i n e k, Tajemnica zawodowa…, op. cit., s. 57.
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 114.
65
J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks postępowania karnego, t. I, Kraków 2003, s. 446–447.
66
Ibidem.
64
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
163
E. Kosowska-Korniak
jedynie słusznej decyzji opartej na zasadzie prawdy”, oceniając równocześnie, Ŝe posłuŜenie się „jedynie słuszną decyzją” jest dość specyficznym
miernikiem przydatności i niezbędności dowodu, zatem nie wydaje się rozwiązaniem najszczęśliwszym67. Zarówno ocena celowości przeprowadzenia
konkretnego dowodu, jak i ocena trafności orzeczenia kończącego daną
sprawę mogą ewoluować w zaleŜności od stadium postępowania. Sąd, decydując się na przesłuchanie tak specyficznego świadka, jak dziennikarz, nie wie
jeszcze, jaki będzie ostateczny wpływ takiego dowodu na wynik sprawy68.
„Niezbędność dowodu dla rozstrzygnięcia sprawy” zdefiniował, w uchwale 7 sędziów z dnia 19 stycznia 1995 r., wydanej na gruncie art. 15 ust. 2
pr. pras. (oraz dawnego k.p.k.), Sąd NajwyŜszy69 jako „niemoŜność dokonania ustaleń przy pomocy innych środków dowodowych, przy jednoczesnym
wyczerpaniu istniejących w danej sprawie źródeł dowodowych. Sąd NajwyŜszy we wskazanej uchwale uznał, Ŝe przepis art. 163 dawnego k.p.k. (obecnie art. 180 k.p.k.) stanowi lex specialis do art. 15 ust. 2 ustawy – Prawo prasowe, normującego w sposób generalny tajemnicę zawodową dziennikarza.
Dziennikarz, w tym takŜe redaktor naczelny, nie moŜe zatem w procesie
karnym odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się obowiązek zachowania tajemnicy, jeŜeli sąd lub prokurator zwolni go od tego obowiązku na podstawie przepisów k.p.k. Zwolnienie od obowiązku zachowania
tajemnicy dziennikarskiej moŜe nastąpić tylko wtedy, gdy „przesłuchanie
dziennikarza w charakterze świadka ma dotyczyć objętych tajemnicą okoliczności niezbędnych dla rozstrzygnięcia danej sprawy karnej, a niezbędność ta oznacza brak moŜliwości dokonania ustaleń przy pomocy innych
środków dowodowych”.
W odniesieniu do wzajemnego stosunku między art. 163 dawnego k.p.k.
a art. 15 pr. pras. podkreślono w uzasadnieniu uchwały70, Ŝe „Generalny
charakter regulacji zawartej w art. 15 pr. pras. wynika z ustanowienia w nim
zarówno przedmiotu, jak i zakresu tajemnicy zawodowej obejmującej
wszystkich dziennikarzy (…). Natomiast regulacja art. 163 k.p.k. dotyczy jedynie sytuacji wycinkowej – tj. kwestii składania zeznań w procesie karnym
i uwarunkowanej ponadto zwolnieniem przez określony organ od obowiązku
zachowania tajemnicy”. Doprowadziło to Sąd NajwyŜszy do konkluzji, Ŝe
przepis art. 163 k.p.k. uprawnia sąd lub prokuratora do zwolnienia dziennikarza, który odmawia zeznań, powołując się na obowiązek zachowania tajemnicy dziennikarskiej z przepisu art. 15 pr. pras., od obowiązku zachowania
tej tajemnicy. Sąd NajwyŜszy opowiedział się takŜe za tym, aby jedynie sądowi i prokuratorowi przysługiwało prawo do zwolnienia dziennikarza z ta67
P. K. S o w i ń s k i, Prawo świadka…, op. cit., s. 212.
Ibidem.
69
Sygn. I KZP 15/94, OSNKW 1995, nr 1–2, poz. 1.
70
Ibidem.
68
164
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
jemnicy, zauwaŜając, iŜ w postępowaniu cywilnym nawet sąd nie moŜe
zwolnić dziennikarza od zachowania tajemnicy71. Krytyczne stanowisko
względem poglądu SN zajął Z. Gostyński72, stwierdzając, Ŝe interpretacja
dokonana przez Sąd NajwyŜszy praktycznie pozbawia przepisy prawa prasowego istotnego znaczenia z punktu widzenia prawa dziennikarza do odmowy zeznań, zaś dla samych dziennikarzy moŜe nieść wiele trudności
w sytuacji, gdy zostaną oskarŜeni o zniesławienie.
Po wejściu w Ŝycie k.p.k. z 1997 r. pozostał aktualny pogląd zawarty
w przytoczonej wyŜej uchwale, Ŝe przepis art. 163 k.p.k. z 1969 r. (art. 180
k.p.k. z 1997 r.) stanowi lex specialis w stosunku do art. 15 ust. 2. pr. pras.
Natomiast w kolejnych paragrafach art. 180 rozwinięto załoŜenia uchwały
siedmiu sędziów SN z dnia 19 stycznia 1995 r.73.
Jeśli chodzi o przesłanki zwolnienia dziennikarza z tajemnicy zawodowej,
przepis art. 180 § 2 k.p.k. traktuje uchylenie tajemnicy dziennikarskiej jako
sytuację zupełnie wyjątkową, na co wskazuje zwrot „tylko wtedy, gdy”.
Z. Kwiatkowski wyraŜa zapatrywanie, Ŝe przepis art. 180 § 2 k.p.k. powinien
mieć zastosowanie wtedy, gdy okoliczność, która nie moŜe być ustalona za
pomocą innego dowodu, ma znaczenie dla kwestii winy sprawcy w zakresie
zarzucanego mu czynu74.
Warto wskazać takŜe pogląd P. K. Sowińskiego75, który w omawianej
kwestii zgłosił postulat de lege ferenda, aby treść art. 180 § 2 k.p.k. uzupełnić o trzecią przesłankę, w myśl której do uchylenia tajemnicy mogłoby
dojść, o ile „nie sprzeciwiałby się temu szczególnie waŜny interes prywatny,
niesprzeczny z celami wymiaru sprawiedliwości”. Z kolei M. Rusinek postuluje zastąpienie dwóch równoznacznych przesłanek jedną, która łączyłaby
zawarte w nich elementy, a równocześnie precyzowałaby je stosownie do
znaczenia nadawanego im w drodze wykładni. Końcowa część art. 180 § 2
k.p.k. mogłaby brzmieć: „tylko w wyjątkowych wypadkach, gdy niezbędne
dla prawidłowego wyrokowania ustalenia faktyczne nie mogą być dokonane
na podstawie innych dowodów”76.
71
J. S o b c z a k, Prawo prasowe…, op. cit., s. 631 i n.
Z. G o s t y ń s k i, Glosa do uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 19 stycznia 1995 r., sygn.
I KZP 15/94, Państwo i Prawo 1996, nr 1, s. 106 i n.
73
S. H o c, Ochrona informacji niejawnych i innych tajemnic ustawowo chronionych, Wybrane
zagadnienia, Opole 2006, s. 178; zob. takŜe uwagi R. A. S t e f a ń s k i e g o, (w:) Z. G o s t y ń s k i (red.), Komentarz, 2003, t. 1, s. 812.
74
Z. K w i a t k o w s k i, Zakazy dowodowe…, op. cit., s. 226–227.
75
P. K. S o w i ń s k i, Prawo świadka…, op. cit., s. 111–112.
76
M. R u s i n e k, Tajemnica zawodowa…, op. cit., s. 154.
72
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
165
E. Kosowska-Korniak
Podmioty uprawnione do wystąpienia z wnioskiem o zwolnienie
W zaleŜności od stadium postępowania i układu procesowego sąd rozpatruje kwestię uchylenia tajemnicy na podstawie art. 180 § 2 k.p.k. z urzędu
(w postępowaniu sądowym) lub na wniosek (w postępowaniu sądowym oraz
w postępowaniu przygotowawczym). Zgodnie z brzmieniem art. 180 § 2
zd. drugie k.p.k., sąd, do którego zostanie złoŜony wniosek o przesłuchanie
lub zezwolenie na przesłuchanie notariusza, adwokata, radcy prawnego,
doradcy podatkowego, lekarza lub dziennikarza co do okoliczności objętych
tajemnicą zawodową, będzie miał termin nie dłuŜszy niŜ siedem dni na zapoznanie się z jego treścią i rozstrzygnięcie o zasadności przeprowadzenia
takiego dowodu. Termin ten biegnie od daty złoŜenia do sądu wniosku prokuratora. Sama decyzja procesowa w postaci postanowienia zostanie wydana na posiedzeniu przeprowadzonym bez udziału stron.
Tylko prokurator jest władny w toku postępowania przygotowawczego
wystąpić do sądu z wnioskiem, o którym mowa w art. 180 § 2 k.p.k.; Ŝądania
takiego nie moŜe zgłosić sądowi strona77. Uprawnionym do złoŜenia wniosku
byłby w takim wypadku bądź prokurator prowadzący, bądź nadzorujący postępowanie przygotowawcze prowadzone przez inny uprawniony organ78.
Wniosek o przesłuchanie jednej z osób związanych tajemnicą zawodową,
jak kaŜdy wniosek dowodowy, moŜe być złoŜony przez kaŜdego, kto na tym
etapie ma status strony, w szczególności przez pokrzywdzonego i podejrzanego, a taki wniosek składany jest przez stronę niekoniecznie do prokuratora. Składa się go na ręce organu prowadzącego postępowanie, zatem będzie nim prokurator, Policja, względnie inny organ nieprokuratorski. Zatem,
jeśli gospodarzem postępowania jest organ nieprokuratorski, procedura jest
aŜ trzyetapowa: 1) wniosek dowodowy strony trafia do organu prowadzącego postępowanie, np. Policji, 2) prowadzący postępowanie przekazuje go
prokuratorowi, 3) prokurator, jeśli uzna to za celowe, kieruje wniosek do sądu w trybie art. 180 § 2 k.p.k.79.
Analizując kwestię, czy prokurator ma moŜliwość dokonywania selekcji
składanych do niego wniosków, czy teŜ kaŜdy wniosek dowodowy strony
dotyczący zwolnienia z tajemnicy zawodowej obliguje go do uruchomienia
77
T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego, wyd. III rozszerzone i uzupełnione,
Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, s. 472.
78
Według P. K. S o w i ń s k i e g o rozwiązanie takie, w jakimś sensie, godzi w zasadę równości
stron, choć pozwala na eliminację tych, spośród wniosków dowodowych, które pochodząc
od innych niŜ prokurator stron procesowych, grzeszą nadmiernym oderwaniem od realiów
sprawy; pozostawienie powyŜszego uprawnienia w rękach „li tylko prokuratora” jest wyrazem
zaufania do jego wiedzy o potrzebach dowodowych toczącego się postępowania przygotowawczego. Zob. P. K. S o w i ń s k i, Prawo świadka…, op. cit., s. 233.
79
M. R u s i n e k, Tajemnica zawodowa…, op. cit., s. 163.
166
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
procedury z art. 180 § 2 k.p.k.80, M. Rusinek twierdzi, Ŝe prokurator winien
występować do sądu z wnioskiem o zezwolenie na przesłuchanie tylko wtedy, gdy sam jest przekonany, iŜ jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczności tej nie moŜna ustalić na podstawie innego dowodu. Ustawa wskazuje prokuratora jako jedyny organ legitymowany do złoŜenia wniosku w trybie art. 180 § 2 k.p.k. i wiązanie go impulsem wychodzącym od innych podmiotów wypaczałoby sens tego rozwiązania.
Organ uprawniony do zwolnienia
Sąd jest z mocy art. 180 § 2 k.p.k. jedynym organem uprawnionym do
zwolnienia dziennikarza z tajemnicy zawodowej, i to niezaleŜnie od stadium
procesu. Termin 7 dni na rozpoznanie wniosku prokuratora jest dla sądu
terminem instrukcyjnym, ma mobilizować sąd do szybkiego rozstrzygnięcia
wniosku, jego naruszenie nie pociąga Ŝadnych konsekwencji procesowych.
W postępowaniu przed sądem brak takiego środka dyscyplinującego, naleŜy
zatem przyjąć, Ŝe wniosek strony o przesłuchanie świadka związanego tajemnicą z art. 180 § 2 winno się rozstrzygnąć bez zbędnej zwłoki. Wniosek
prokuratora złoŜony w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje sąd właściwy w I instancji na posiedzeniu bez udziału stron (w tym i prokuratora),
w składzie jednoosobowym (art. 329 § 1 k.p.k.). Natomiast w postępowaniu
sądowym sąd decyduje o przesłuchaniu dziennikarza zazwyczaj na rozprawie w składzie rozpoznającym sprawę określonym w art. 28 § 1 k.p.k., albo
na posiedzeniu, zgodnie z art. 30 § 1 k.p.k. (jednoosobowo, jeŜeli orzeka
sąd rejonowy lub okręgowy, w składzie trzyosobowym w przypadku sądu
apelacyjnego oraz Sądu NajwyŜszego) lub art. 403 k.p.k. (w czasie przerwy
w rozprawie orzeczenia wydaje się w składzie rozpoznającym sprawę,
a w razie niemoŜności jego utworzenia w takim samym składzie)81.
Zwolnienie świadka od zachowania tajemnicy państwowej, słuŜbowej lub
związanej z wykonywaniem zawodu bądź funkcji nie oznacza, Ŝe wiadomości, które świadek ma przekazać w toku procesu, mogą być ujawnione publicznie82. Sąd prowadzący rozprawę, podczas której odbywa się przesłuchanie świadka zwolnionego z zachowania tajemnicy zawodowej, musi wyłączyć jawność. Sposób sporządzania, przechowywania i udostępniania protokołów przesłuchań, a takŜe innych dokumentów lub przedmiotów, na które
rozciąga się obowiązek zachowania tajemnicy, a takŜe dopuszczalny spo80
Według P. K. S o w i ń s k i e g o nieprzekazanie przez prowadzącego śledztwo sądowi wniosku strony oznaczałoby de facto odmowę zwolnienia profesjonalisty z tajemnicy zawodowej
i to przez organ do tego niepowołany – Prawo świadka…, op. cit., s. 232.
81
Z. K w i a t k o w s k i, Zakazy dowodowe…, op. cit., s. 228.
82
Ibidem, s. 229.
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
167
E. Kosowska-Korniak
sób powoływania się na takie przesłuchania, dokumenty i przedmioty w
orzeczeniach i pismach procesowych określa, z mocy art. 181 § 2 k.p.k.,
rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 20 lutego 2012 r.83.
Orzeczenie w przedmiocie zwolnienia lub odmowy zwolnienia
Orzeczenie w przedmiocie zwolnienia lub odmowy zwolnienia z tajemnicy
dziennikarskiej zostaje wydane zawsze w formie postanowienia. W postanowieniu tym sąd winien wskazać świadka, który ma być przesłuchany, oraz
okoliczności, których to przesłuchanie ma dotyczyć. Postanowienie o zwolnieniu świadka z tajemnicy zawodowej lub odmowie takiego zwolnienia jest
zaskarŜalne, wymaga zatem uzasadnienia. Wynika to takŜe z przepisu
art. 459 § 2 k.p.k., stanowiącego, Ŝe zaŜalenie przysługuje równieŜ na inne
postanowienia w wypadkach przewidzianych w ustawie (w tym przypadku –
zwolnienia z tajemnicy zawodowej)84.
Kolejną kwestią wymagającą omówienia jest krąg podmiotów uprawnionych do wniesienia zaŜalenia na postanowienie sądu. SłuŜy ono zarówno
wnioskującemu o przesłuchanie czy zezwolenie na przesłuchanie, jak i mającemu być świadkiem dziennikarzowi, zgodnie bowiem z art. 459 § 3 k.p.k.
„zaŜalenie przysługuje stronom, a takŜe osobie, której postanowienie bezpośrednio dotyczy, chyba Ŝe ustawa stanowi inaczej”85. Według Z. Gostyńskiego to uprawnienie ma najwaŜniejsze znaczenie, gdyŜ to właśnie ze względu
na osobę obowiązaną do zachowania tajemnicy zawodowej w ogóle dopuszczono zaŜalenie. Świadczy o tym jednoznacznie fakt, Ŝe nie przewidziano zaŜalenia w art. 180 § 1 k.p.k. w wypadku zwolnienia od obowiązku
zachowania tajemnicy zawodowej innej niŜ „uprzywilejowana”. Jeśli chodzi
o uprawnienia stron, to art. 299 § 1 k.p.k. stanowi wprost, Ŝe w postępowaniu przygotowawczym stronami są pokrzywdzony oraz podejrzany, natomiast z mocy § 3 przytoczonego przepisu na prawach strony w czynnościach sądowych podejmowanych w trakcie postępowania przygotowawczego moŜe występować równieŜ prokurator.
Zdaniem Z. Gostyńskiego u podstaw zaskarŜalności postanowień, o których mowa w art. 180 § 2, legł szczególny rodzaj „naruszanej” tajemnicy zawodowej. Jednak gwarancyjny walor, jaki – z punktu widzenia dziennikarza
– ma mieć zaŜalenie z art. 180 § 2 k.p.k., ulega znacznemu osłabieniu ze
względu na fakt, Ŝe jego wniesienie nie wstrzymuje wykonania postanowie83
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 lutego 2012 r. w sprawie sposobu postępowania z protokołami przesłuchań i innymi dokumentami lub przedmiotami, na które rozciąga się obowiązek zachowania w tajemnicy informacji niejawnych albo zachowania tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji (Dz. U. z 2012 r., poz. 219).
84
Zob. P. K. S o w i ń s k i, Prawo świadka…, op. cit., s. 225–226.
85
T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, op. cit., s. 471.
168
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
nia86. Zgodnie z art. 462 § 1 k.p.k., jeŜeli ustawa nie stanowi inaczej, zaŜalenie nie wstrzymuje wykonania zaskarŜonego postanowienia. Oznacza to, Ŝe
mimo wniesienia zaŜalenia osoba obowiązana do zachowania tajemnicy
dziennikarskiej w warunkach określonych w art. 180 § 2 k.p.k. zobowiązana
jest zeznawać, chyba Ŝe sąd, który wydał to postanowienie, lub sąd powołany do rozpoznania zaŜalenia wstrzyma wykonanie postanowienia (tak stanowi druga część cytowanego przepisu).
Na kwestię tę zwraca uwagę równieŜ P. K. Sowiński, podkreślając, Ŝe
w ślad za wyposaŜeniem stron procesowych w środek odwoławczy ustawodawca nie zdecydował się na korektę ogólnych zasad rządzących suspensywnością zaŜaleń. Kwestię wstrzymania wykonania zaskarŜonego postanowienia pozostawiono uznaniu sądu. Fakt, Ŝe odmowa wstrzymania nie
wymaga uzasadnienia, zdaje się jeszcze bardziej podkreślać fakultatywność
takiej decyzji. „Przeoczenie” to przekreśla praktycznie znaczenie nowego
unormowania, dlatego teŜ warto w art. 462 k.p.k. dodać trzeci paragraf o treści: „Wniesienie zaŜalenia na postanowienie wydane w trybie art. 180 § 2
k.p.k. wstrzymuje jego wykonanie”. Dla dopełnienia czynności związanych
z zaskarŜeniem postanowienia przewidziano 7-dniowy termin, licząc od daty
jego ogłoszenia, a jeŜeli ustawa nakazuje doręczenie postanowienia – od
daty jego doręczenia (art. 460 k.p.k.), nie moŜna zatem wykluczyć sytuacji,
w której do zajęcia przez sąd orzekający stanowiska co do konieczności
przesłuchania osoby zasłaniającej się tajemnicą dziennikarską oraz próby jej
przesłuchania dojdzie na jednej i tej samej rozprawie, zwłaszcza gdy świadek ten znajduje się na sali rozpraw. Nie ma przepisu, który nakazywałby
sądowi wyczekiwać na wniesienie przez stronę zainteresowaną środka odwoławczego, co pozwalałoby na wstrzymanie wykonania decyzji. Dlatego
lepszym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie moŜliwości przesłuchania dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia wydanego na podstawie
art. 180 § 2, do czego doszłoby bądź na skutek bezskutecznego upływu
terminu do wniesienia zaŜalenia, bądź na skutek wyczerpania trybu kontroli
instancyjnej87.
Z chwilą wydania przez sąd postanowienia o przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie osoby obowiązanej do zachowania tajemnicy dziennikarskiej co do faktów objętych tą tajemnicą, dziennikarz znajduje się w takiej
samej sytuacji, jak kaŜda osoba, której dotyczy ogólny obowiązek składania
zeznań (art. 177 § 1 k.p.k.). Jeśli mimo to dziennikarz odmówi składania zeznań co do okoliczności objętych tajemnicą zawodową, musi liczyć się ze
skutkami tej decyzji, w postaci nałoŜenia przez sąd kar porządkowych.
Zgodnie z art. 287 § 1 k.p.k. w zw. z art. 285 § 1 k.p.k. bezpodstawne uchy86
87
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 121.
P. K. S o w i ń s k i, Prawo świadka…, op. cit., s. 224.
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
169
E. Kosowska-Korniak
lenie się od złoŜenia zeznania moŜe pociągać za sobą karę pienięŜną w wysokości do 10 000 zł. Natomiast uporczywe uchylanie się od złoŜenia zeznania moŜe, jak to wynika z art. 287 § 2 k.p.k., prowadzić do zastosowania,
niezaleŜnie od kary pienięŜnej, aresztowania na czas do 30 dni. Z. Gostyński stwierdził, iŜ „naleŜy Ŝałować, Ŝe w k.p.k. nie zamieszczono propozycji
Pierwszego Prezesa Sądu NajwyŜszego, zmierzającej do wyeliminowania
moŜliwości stosowania wobec dziennikarza kary porządkowej w postaci
aresztowania. Nie powinno się przecieŜ traktować dziennikarza, który
wprawdzie nie wykonuje ustawowego obowiązku zeznawania, ale czyniąc
tak, postępuje zgodnie ze swoją powinnością zawodową, na równi z kimś,
kto odmawia składania zeznań, chociaŜ nie staje wobec Ŝadnego konfliktu
wartości”88. Przytoczony pogląd zasługuje na aprobatę.
Ochrona prawa do anonimatu
Kwestię uchylenia tajemnicy dziennikarskiej w procesie karnym w odniesieniu do tzw. prawa anonimatu konkretyzuje art. 180 § 3 k.p.k., stanowiąc,
Ŝe zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie moŜe
dotyczyć danych umoŜliwiających identyfikację autora materiału prasowego,
listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak równieŜ identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do
opublikowania, jeŜeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyŜszych danych.
Cytowany przepis wyraźnie nawiązuje do regulacji prawa prasowego,
ustawodawca zarówno przy określeniu anonimatu, jak i źródła informacji
podlegających ochronie przed ich ujawnieniem w toku procesu karnego posłuŜył się, przewidując ich ochronę, tymi samymi zwrotami normatywnymi,
jakich uŜył w art. 15 ust. 1. pr. pras.89. Zakres przedmiotowy i podmiotowy
tego unormowania jest identyczny, jak zakres obowiązku dyskrecji wynikającego z art. 15 ust. 2 pkt. 1 pr. pras. Anonimat w sposób jednolity traktuje autorów publikacji oraz informatorów, czyli osoby udzielające informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, ale w obu wariantach inaczej
kształtuje się kwestia podmiotów związanych tajemnicą. Jeśli z anonimatu
korzysta autor, tajemnicą z art. 15 ust. 2. pkt 1 pr. pras. związany jest redaktor, wydawca i inne osoby wymienione w art. 15 ust 3 pr. pras. Natomiast,
gdy anonimowość zastrzega informator, depozytariuszem tajemnicy staje się
takŜe autor publikacji90.
Sąd NajwyŜszy zajmował się zagadnieniem tajemnicy dziennikarskiej
w kilku orzeczeniach. Jednym z nich jest uchwała z dnia 22 listopada
88
89
90
Z. G o s t y ń s k i, Tajemnica dziennikarska…, op. cit., s. 122–123.
Z. K w i a t k o w s k i, Zakazy dowodowe…, op. cit., s. 223–224.
M. R u s i n e k, Tajemnica zawodowa…, op. cit., s. 155.
170
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
2002 r.91, w której SN uznał, Ŝe: „sformułowany w art. 180 § 3 k.p.k. zakaz
zwalniania dziennikarza od obowiązku zachowania w tajemnicy danych
umoŜliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji
lub innego materiału o tym charakterze, jak równieŜ identyfikację osób
udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeŜeli osoby te zastrzegły nieujawnianie tych danych – konkretyzuje
treść tajemnicy dziennikarskiej określonej w art. 15 ustawy z dnia 26 stycznia
1984 r. – Prawo prasowe. Zakaz ten ma charakter bezwzględny i nie moŜe
być naruszany poprzez zastosowanie art. 2 § 1 pkt 1 k.p.k. i art. 9 k.p.k.”.
W uzasadnieniu orzeczenia podkreślono, Ŝe art. 180 k.p.k. nie zawiera
zastrzeŜenia, iŜ zwolnienie od obowiązku zachowania tajemnicy słuŜbowej
lub zawodowej jest moŜliwe tylko wtedy, gdy przepisy regulujące taką tajemnicę przewidują moŜliwość zwolnienia z niej. UzaleŜnienie stosowania
art. 180 k.p.k. z 1997 r. od wyraźnej moŜliwości uchylenia obowiązku zachowania tajemnicy w akcie prawnym, regulującym tajemnicę, czyniłoby
przepis art.180 k.p.k. bezprzedmiotowym92. Tak więc z faktu, Ŝe przepisy
prawa prasowego nie przewidują moŜliwości uchylenia tajemnicy, poza dyspozycją art. 16 ust. 1 pr. pr., nie sposób wyprowadzić wniosku, iŜ zwolnienie
od tajemnicy dziennikarskiej jest niemoŜliwe takŜe wtedy, gdy zachodzi sytuacja, o której mowa w art. 180 § 2 k.p.k.
Sąd NajwyŜszy zdefiniował, w omawianej uchwale, budzące wiele wątpliwości pojęcie „dobro wymiaru sprawiedliwości”, przez które naleŜy rozumieć „potrzebę ustalenia prawdy obiektywnej”. JeŜeli moŜliwe jest ustalenie
faktów objętych tajemnicą dziennikarską na podstawie innych dowodów,
wówczas zwolnienie od tajemnicy dziennikarskiej jest ex lege niedopuszczalne. Ochrona tajemnicy dziennikarskiej idzie dalej od ochrony tajemnicy
adwokackiej, radcowskiej i lekarskiej, gdyŜ w odniesieniu do tych trzech ostatnich tajemnic moŜliwe jest całościowe zwolnienie od ich zachowania – oczywiście przy zaistnieniu warunków stypizowanych w art. 180 § 2 k.p.k. z 1997 r.
– podczas gdy w odniesieniu do tajemnicy dziennikarskiej zwolnienie to nie
moŜe dotyczyć danych umoŜliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak równieŜ
identyfikacji osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych
do opublikowania, jeŜeli osoby te zastrzegły nieujawnianie tych danych.
Na tle stosowania w praktyce art. 180 § 3 k.p.k. pojawiają się pewne spory w piśmiennictwie, zwłaszcza w kontekście orzeczenia Sądu NajwyŜszego
z dnia 15 grudnia 2004 r.93 (w sprawie o sygn. III KK 278/04), wydanego
wskutek kasacji Rzecznika Praw Obywatelskich, który w skardze kasacyjnej
91
Sygn. I KZP 26/02, OSNKW 2003, nr 1–2, poz. 6.
Tak uwaŜa R. A. S t e f a ń s k i, Kodeks postępowania karnego z orzecznictwem i piśmiennictwem (za lata 1998–2003), Toruń 2004, s. 488.
93
OSNKW 2005, nr 3, poz. 28.
92
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
171
E. Kosowska-Korniak
wskazał na instytucję określoną w art. 180 § 3 k.p.k., odwołując się do pojęcia bezwzględnego zakazu dowodowego. Sąd NajwyŜszy w swoim orzeczeniu stwierdził, iŜ „istnieje wprawdzie bezwzględny zakaz zwalniania dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy dziennikarskiej w zakresie danych, o jakich mowa w art. 180 § 3 k.p.k., ale nie oznacza on, Ŝe nie moŜna
przesłuchać dziennikarza na te okoliczności, jeŜeli on sam nie zasłania się
tajemnicą dziennikarską i chce takie zeznania złoŜyć. Sąd nie moŜe zwolnić
dziennikarza z tajemnicy w tym zakresie, moŜe natomiast przesłuchać go na
okoliczności objęte tą tajemnicą, jeŜeli dziennikarz sam chce złamać wiąŜącą
go tajemnicę dziennikarską; w tej sytuacji w ostatecznym rozrachunku tajemnica dziennikarska ma wymiar etyczny, bowiem skorzystanie z moŜliwości
zasłonięcia się jej treścią pozostawia ustawodawca tylko dziennikarzowi”.
Wydaje się, iŜ przytoczony pogląd SN jest zbyt daleko idący, stąd teŜ nie
został zaakceptowany w doktrynie. Krytycznej ocenie poddała go D. Szumiło-Kulczycka94, podkreślając, Ŝe ochrona tajemnicy anonimatu nie moŜe być
sprowadzona do etyki konkretnego dziennikarza, ale powinna być powierzona takŜe pieczy organu władzy sądowniczej95. S. Zabłocki twierdzi, Ŝe gdyby
tajemnica dziennikarska miała wymiar etyczny, to dziennikarz mógłby jej dochować lub nie, a sędziowskie oceny musiałyby się sprowadzać do kategorii
„smaku”, a nie prawnego zakazu lub przyzwolenia; o tym, Ŝe instytucja „tajemnicy dziennikarskiej” ma wymiar prawny świadczy to, Ŝe jej istota i ramy
zostały określone w powszechnie obowiązującym akcie prawnym, czyli Prawie prasowym. S. Zabłocki wskazuje, Ŝe tajemnica anonimatu nie została
skonstruowana w interesie samego dziennikarza czy określonej grupy zawodowej, lecz w interesie ogólnym (zaufanie do mediów), a dopuszczenie
do tego, Ŝe depozytariusz tajemnicy moŜe w sposób uznaniowy zadecydować o jej zachowaniu lub nie, niweczy gwarancyjny cel rozwiązania przyjętego w art. 180 § 3 k.p.k. i czyni je w istocie całkowicie iluzorycznym96. Gdyby problem został pozostawiony „sumieniu dziennikarza”, niosłoby to za sobą niebezpieczne i szkodliwe skutki, łączące się z osłabieniem społecznego
znaczenia tajemnicy dziennikarskiej czy wypaczeniem jej istoty i sensu97.
94
D. S z u m i a ł o - K u l c z y c k a, Glosa do postanowienia Sądu NajwyŜszego z dnia 15 grudnia 2004 r., sygn. III KK 278/04, PiP 2005, nr 12, s. 126–127.
95
Krytycznej ocenie poddali postanowienie SN takŜe: A. G o r e c k a - ś o ł y ń s k a, Glosa do
postanowienia SN z dnia 15 grudnia 2004 r., sygn. III KK 278/04, OSP 2006, nr 11, s. 604;
A. B o j a ń c z y k, Karnoprocesowe znaczenie zgody dziennikarza na składanie zeznań co
do okoliczności objętych tajemnicą zawodową, Palestra 2005, nr 9–10, s. 42; M. R u s i n e k,
Tajemnica zawodowa…, op. cit., s. 108–109; D. K a c z m a r s ka, Prawnokarna ochrona tajemnicy a dowód z zeznań i wyjaśnień – zagadnienia wybrane, (w:) Z. Ć w i ą k a l s k i,
G. A r t y m i a k (red.), WspółzaleŜność prawa karnego materialnego i procesowego w świetle
kodyfikacji karnych z 1997 r. i propozycji ich zmian, Warszawa 2009, s. 431–433.
96
S. Z a b ł o c k i, Problem samozwolnienia..., op. cit., s. 464 i n.
97
R. K o p e r, Granice ochrony tajemnicy dziennikarskiej w procesie karnym, RPEiS 2012,
nr 2, s. 93.
172
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
Prawnoprocesowe aspekty tajemnicy dziennikarskiej
Z tezą sformułowaną przez SN w postanowieniu z dnia 15 grudnia 2004 r.
nie zgodził się Sąd NajwyŜszy w innym orzeczeniu z dnia 20 października
2005 r. (sygn. SN II KK 184/05) w głośnej sprawie Lwa Rywina98, uznając,
Ŝe w przepisie art. 180 § 3 k.p.k. wyraŜony jest tzw. bezwzględny zakaz dowodowy, a skoro tak, to sam fakt braku powołania się przez dziennikarza na
tzw. tajemnicę anonimatu nie moŜe przesądzać o prawidłowości postępowania sądu, który przesłuchuje dziennikarza na okoliczności objęte
anonimatem. Zdaniem składu orzekającego, dziennikarz de lege lata nie
moŜe się «sam zwolnić» z tajemnicy dziennikarskiej („zasłaniać się
tajemnicą dziennikarską”), co rzekomo miałoby sprawić, Ŝe dopuszczalne
staje się przesłuchanie takiego świadka na okoliczności objęte tajemnicą
dziennikarską.
Podsumowując rozwaŜania na ten temat, naleŜy zaakceptować pogląd
J. Sobczaka, przywołany za L. K. Paprzyckim, aby ustawodawca przyjął wyraźnie w zakresie art. 180 § 3 k.p.k. istnienie bezwzględnego zakazu dowodowego, bowiem prawidłowość i uŜyteczność rozwiązań zawartych w treści
art. 180 § 2 i § 3 k.p.k. stoi pod znakiem zapytania99. Ten punkt widzenia
zasługuje na aprobatę, gdyŜ kwestia ochrony prawa do anonimatu nie powinna budzić wątpliwości, i to nie w interesie dziennikarzy jako pewnego
środowiska zawodowego, lecz w interesie informatorów – chroni bowiem
rozmówców prasy przed konsekwencjami, jakie fakt udzielenia informacji
mógłby spowodować w ich Ŝyciu zawodowym i prywatnym.
Legal and procedural aspects of a journalist's
privilege
Abstract
This paper discusses procedures involving withdrawal of a journalist’s
privilege in criminal proceedings. Procedural considerations follow the review of the said privilege as regulated under the Press Law. The purpose of
this paper is to present the journalist’s privilege on the comprehensive level
based on the Code of Criminal Procedure as well as privilege protection
mechanisms, with due consideration given to the decisions made by the
European Court of Human Rights.
98
99
Prokuratura i Prawo 2006, dodatek „Orzecznictwo”, nr 2, poz. 10.
Ibidem.
Prokuratura
i Prawo 2, 2014
173