KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-98-A
CHEŁMŻA
Opracował zespół w składzie:
Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Bożena
Pius
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne opracowanym
przez Kondrackiego (2000), obszar objęty arkuszem mapy Chełmża położony jest
w granicach podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (315) i makroregionu
Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (315.1). Na opisywanym obszarze wyróżnić
można tylko jeden mezoregion – Pojezierze Chełmińskie (315.11). Położenie arkusza
na tle schematycznej sieci hydrograficznej oraz ważniejszych miejscowości
przedstawia poniższa rycina.
cukrownie w Chełmży zamkniętego obiegu wody zasoby wodne jeziora zostały nieco
odbudowane. W ostatnich latach obserwuje się naturalny odpływ do Fryby za
pośrednictwem Kanału Miałkusz. Struga Papowska, dopływ Fryby jest niewielkim
ciekiem o długości 11,4 km i powierzchni 31 km 2. Odwadnia rynnę subglacjalną
przepływając przez jeziora Papowskie, Jeleniec i Czyste (Pius 2015).
Żacka Struga jest prawobocznym dopływem Kanału Głównego. Całkowita jej
długość wynosi około 22,8 km, a powierzchnia zlewni około 110 km2. W obrębie
analizowanego obszaru odwadnia centralną jego część. Struga płynie przez jeziora:
Kornatowskie, Młyńskie i Bartlewskie. Na odcinku tym Struga w latach suchych ma
charakter okresowy. Na całej długości Strugi zbudowano szereg przepusto-zastawek
i progów, w celu retencji wody i nawadniania okolicznych pól (Pius 2015).
Wschodnią część analizowanego obszaru odwania rzeka Bacha (znana także
jako Struga Toruńska), a dokładniej jej dwa dopływy: Dopływ z Bielaw oraz Dopływ
z Zelgna. Oba te cieki, a zwłaszcza Dopływ z Zelgna płyną korytem uregulowanym
i odwadniają zdrenowanie obszary pól uprawnych (Pius 2015).
W granicach analizowanego obszaru znajduje się 17 jezior, w tym 11 o
powierzchni przekraczającej 10 ha, 5 jest podpiętrzonych (Tabela 1). Do
największych należą: Chełmżyńskie oraz Kornatowskie. Pierwsze z wymienionych
położone jest jednak tylko częściowo na analizowanym obszarze.
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne.
Lp.
Nazwa jeziora
Wys.
[m
n.p.m.]
IRŚ
Powierzchnia [ha]
Głęb. Głęb.
Objętość
śred. maks.
plani[tys. m3]
KJP AJP
[m]
[m]
metr
1. Archidiakonka*
84,9
17,5
18,1
17,7
2. Gogoleniec (Goleniec)
6,0
6,0
3. Grzywna (Grażyna)
83,2
28,6
28,6
33,6
4. Jeleniec (Storluz)*
78,0
30,5
22,5
30,5
21,7
5. Bartólewskie*
82,5
17,9
20,0
17,9
20,9
6. Chełmżyńskie
83,2
271,1 325.0** 271,1 304,9
7. Czyste*
78,0
36,1
28,5
36,1
32,5
8. Dźwierzyńskie*
8,5
8,1
9. Głuchowskie
79,6
25,0
24,1
23,7
10. Kornatowskie
92,0
48,6
60,0
48,6
50,4
11. Młyńskie (Mlewiskie)
82,6
12,3
11,0
12,3
10,3
12. Papowskie*
80,2
35,6
31,0
35,6
31,3
13. Pniewite
80,6
17,5
16,0
12,5
14. Tytlewskie
3,8
4,2
15. Zamkowe
1,6
1,9
16. Parówka
brak
1,5
17. Sadzka
3,5
4,1
* - zbiornik wód podpiętrzony
** KJP podana powierzchnia obejmuje też Jezioro Grzywna (Grażyna)
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog Jezior Polski, A. Choiński (2006)
AJP – Atlas Jezior Polski, praca zbiorowa pod red. J. Jańczaka (1997)
760,2
890,6
363,4
979,1
16451,9
1422,7
328,0
530,2
647,1
480,1
596,5
560,0
-
4,2
3,1
1,2
5,5
6,1
3,9
2,2
1,3
3,9
1,7
3,5
-
7,2
8,6
3,2
13,5
27,1
11,1
6,3
4,3
3,2
7,5
4,2
6,6
-
Jezioro Chełmżyńskie, położone jest w rynnie o stosunkowo łagodnych
zboczach. Niecka jeziora ma dobrze wykształconą płyciznę przybrzeżną. Dno jeziora
charakteryzuje się występowaniem licznych zagłębień i wypłyceń. Maksymalna
długość jeziora wynosi 6 125 m, a szerokość 550 m. Linia brzegowa jeziora jest
bardzo urozmaicona, a jej długość wynosi niespełna 21 km. Ponadto, jezioro
posiada liczne boczne odnogi, zatoki i półwyspy. Ze względu na równoleżnikowe
położenie dłużej osi jezioro jest szczególnie predysponowane na oddziaływanie
warunków wietrznych. Następuje intensywne mieszanie się wód w jeziorze, a fale
osiągają do 0,5 m wysokości. Jezioro zasilane jest przez nieliczne cieki,
a odwadniane przez Kanał Miałkusz (Pius 2015).
Budowa geologiczna
Obszar objęty arkuszem Chełmża cechuje się złożoną budową geologiczną, co
wynika z faktu jego usytuowania na tle strefy tektonicznej Teisseyrea–Tornquista
(T–T) rozgraniczającej prekambryjską platformę wschodniej Europy i platformę
paleozoiczną środkowej i zachodniej Europy (Pożaryski i in. 1982). W rejonie tym
wyróżnić można kilka pięter strukturalnych. Na kaledońskim i waryscyjskim piętrze
strukturalnym tworzącym strukturę synklinalną o osi NW–SE – obniżenie toruńskie
(Niewiarowski, Wilczyński 1979), zalega piętro permsko-mezozoiczne, tworzące
nieckę warszawską (środkowa część niecki brzeżnej). W obrębie tej struktury
zaznaczają się kopuły wysadów solnych. Pod koniec mezozoiku (faza laramijska)
nastąpiło wyniesienie wału środkowopolskiego, stopniowe spłycanie zbiornika
morskiego, w efekcie, w eocenie górnym w warunkach lądowych rozpoczął się okres
denudacji i niszczenia starszych eoceńskich osadów. Kolejna transgresja morska
w oligocenie zarejestrowana jest sedymentacją płytkiego morza, która kończy się
pod koniec tego okresu (Niewiarowski, Wilczyński 1979, Piwocki 1971). W miocenie
górnym w warunkach zbiorników śródlądowych wykształciły się piaski kwarcowe
z przewarstwieniami mułków i węgla brunatnego (warstwy adamowskie) oraz iły
z przewarstwieniami mułków (warstwy poznańskie dolne). Schyłek neogenu
(pliocen) to okres intensywnej erozji i denudacji w efekcie czego powstały doliny
i obniżenia w podłożu podczwartorzędowym, które były dodatkowo pogłębiane
w czasie najstarszych plejstoceńskich zlodowaceń. W wyniku tych procesów podłoże
podczwartorzędowe na analizowanym obszarze wykazuje duże deniwelacje
dochodzące maksymalnie do 120 m. Najwyżej wznosi się ono w południowozachodniej części, okolice Warszewic (60 m n.p.m.), natomiast najniżej w dnie
głębokiej kopalnej doliny, na linii Wielkie – Czyste – Bartlewo – Lipieniek – Bocień
(-55 m n.p.m.). Na północ od tego obniżenia strop podłoża podczwartorzędowego
ponownie się podnosi (Drozd, Trzepla 1999, 2005). Osady kompleksu zlodowaceń
południowopolskich rejestrowane są lokalnie przez dwa lub trzy pokłady glin
morenowych
przedzielonych
utworami
wodnolodowcowymi,
rzecznymi
i zastoiskowymi, które doprowadziły do względnego wyrównania powierzchni terenu.
Kompleks zlodowaceń środkowopolskich (odry i warty) rejestrują względnie zwarte
pokłady glin morenowych i towarzyszącym im osadom wodnolodowcowym. Stadiał
główny ostatniego zlodowacenia wisły (faza leszczyńska, poznańska) rejestruje na
ogół jeden pokład gliny pokrywający cały obszar, miejscami rozdzielony wkładkami
osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych, o maksymalnej miąższości
przekraczającej 20 m. Generalnie miąższość utworów czwartorzędowych na
analizowanym obszarze jest zróżnicowana od około 20 m, w części południowozachodniej, do ponad 120 m w centralnej, okolice jeziora Kornatowskiego. W ciepłych
okresach późnego glacjału wytopiła się większość brył martwego lodu konserwującego
obniżenia rynnowe i wytopiskowe. W efekcie w dnach zagłębień rozpoczęła się
sedymentacja utworów biogenicznych (gytie, torfy). W zimnych fazach tego okresu
rozwój procesów eolicznych doprowadził do ukształtowania się na powierzchniach
piaszczystych form eolicznych, a w strefach krawędziowych rynien subglacjalnych
zachodziły intensywne procesy denudacyjne i erozyjne.
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Rzeźba analizowanego terenu ukształtowana została głównie podczas zaniku
ostatniego lądolodu w czasie stadiału głównego zlodowacenia wisły (Andrzejewski
2001, Niewiarowski 1959). Całość obszaru objętego arkuszem Chełmża położona
jest na Wysoczyźnie Chełmińskiej zwanej także Pojezierzem Chełmińskim. W części
północnej wysoczyzna morenowa ma generalnie charakter falisty, natomiast
w centralnej i południowej płaski. Najwyższe wysokości bezwzględne osiągają
wzgórza morenowe w północno-wschodniej części obszaru w rejonie Lisewa,
Malankowa (122,0 m n.p.m.), natomiast najniżej usytuowane są fragmenty dna rynny
Chełmżyńskiej (82,0 m n.p.m.). Morfologia wysoczyzny morenowej urozmaicona jest
szeregiem form związanych z bezpośrednią akumulacją ostatniego lądolodu oraz
form erozyjnych i akumulacyjnych związanych z działalnością wód roztopowych
(glacjofluwialnych). Do pierwszych należą akumulacyjne i spiętrzone pagórki
morenowe w północno-wschodniej części terenu oraz w południowo-wschodniej
w okolicy Kiełbasinek i Januszewa, a także pagórki morenowe martwego lodu
w okolicy jeziora Kornatowskiego. Do form akumulacyjnych związanych wodami
roztopowymi zaliczyć należy szereg kemów skupionych w okolicy Bartlewa,
Folgowa, które powstały w obniżeniach, szczelinach i przetainach martwego lub
stagnującego lądolodu. Z działalnością wód roztopowych związane są także
powierzchnie sandrowe, z których największa występuje w otoczeniu rynny jeziora
Chełmżyńskiego oraz terasy kemowe np. w rejonie Liznowa. Do osobliwej formy
związanej z erozyjną i akumulacyjną działalnością wód subglacjalnych należy kręty
oz towarzyszący wspomnianej rynnie pomiędzy Zofijkami a Głuchowem o długości
około 4 km, który dalej w kierunku południowo-wschodnim kontynuuje się po
północno-wschodniej stronie jeziora Chełmżyńskiego (Pluskowęsy – Zalesie). Forma
ta o wysokości około 5–8 m zbudowana jest z różnoziarnistych piasków i żwirów
(Roszkówna 1951). Głębokie rynny subglacjalne związane z erozyjnymi procesami
wód roztopowych są szczególna cechą krajobrazową w zachodniej i południowej
części obszaru. Największą rynnę zajmuje częściowo jeziora Chełmżyńskie
i Głuchowskie. W zachodniej części, kręta rynna subglacjalna pomiędzy Wielkim
Czystym a Papowem Biskupim zajęta jest przez jezioro Czyste, Jeleniec
i Papowskie. Szereg mniejszych rynien na wielu odcinkach wykorzystuję niewielkie
cieki dokonując stopniowej transformacji ich rzeźby. Na analizowanym obszarze
rzeźbę terenu urozmaica wiele zróżnicowanych pod względem wielkości i kształtu
i głębokości zagłębień wytopiskowych po bryłach martwego lodu. Oprócz jezior np.
Kornatowskiego, w ich dnach często występują równiny torfowe.
Wody powierzchniowe
Obszar objęty arkuszem Chełmża charakteryzuje się występowaniem
niewielkich cieków, często bez nazwy. Fryba jest jedną z większych rzek na tym
obszarze, powierzchnia jej zlewni wynosi 367 km 2. Fryba (inaczej Browina) bierze
początek niedaleko wsi Kuczwały na Wysoczyźnie Chełmińskiej na wysokości około
92 m. Rzeka ta oraz dwa jej dopływy wykorzystują rynnę subglacjalną. Górny
odcinek Fryby ma charakter okresowy, a dopiero od miejscowości Browina staje się
ciekiem o stałym przepływie (Mrózek 1984). Największym jej dopływem jest Dopływ
z Chełmży, który bierze swój początek z zarastającego jeziora. Fryba przez wiele lat
nie była zasilana z jeziora Chełmżyńskiego, ponieważ wody z tego jeziora były
wykorzystywane przez przemysł cukrowniczy. Aktualnie po zastosowaniu przez
Wody podziemne
Według regionalizacji hydrogeologicznej zwykłych wód podziemnych Polski
Paczyńskiego (1995) obszar objęty arkuszem Chełmża należy w całości do regionu
V – pomorskiego. W regionie tym czwartorzędowe piętro wodonośne charakteryzuje
się niską wartością odnawialnością wód podziemnych: 100–200 m3/24h*km-2.
W obrębie analizowanego obszaru wyróżniono trzy główne użytkowe poziomy
wodonośne w utworach czwartorzędu. Ewentualne poziomy kredowe są słabiej
rozpoznane (Pomianowska 2002). Zasilanie poziomów wodonośnych odbywa się we
wschodniej części omawianego obszaru. Infiltracja jest utrudniona, ponieważ
odbywa się poprzez dominujące na powierzchni utwory słabo przepuszczalne. Z
tego tez powodu zasobność poziomu czwartorzędowego jest niska. Naturalną bazą
drenażową dla wód podziemnych omawianego obszaru jest rzeka Wisła (zachodnia
część) i Drwęca (południowo-wschodnia część). Poziom wodonośny występuję na
zróżnicowanej głębokości, najpłycej we wschodniej części obszaru (od 5 do 10 m),
a najgłębiej na obszarach wysoczyzn (od 10 do 50 m). Na analizowanym obszarze
w utworach kredy występują wody w wapieniach i marglach. Wody te charakteryzują
się mineralizacją powyżej 1g/dm3 i wydajnością około 10 m3h-1 i były wykorzystywane
w rejonie Chełmży. Na obszarze objętym opracowaniem mieści się w ramach GZWP
jeden porowy zbiornik czwartorzędowy nr 131 – Chełmno, którego zasoby
dyspozycyjne oszacowano na 2,39 dm3s-1km-2. Wydajność poziomów wodonośnych
jest zmienna i zawiera się w przedziale od 10 do 50 m3h-1. Dynamika wód
czwartorzędowych obserwowana jest przez PIG-PIB w punkcie badawczym
w Kornatowie. Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe należą do typu
HCO3-Ca i charakteryzują się podwyższoną zawartość żelaza oraz manganu.
Ponadto wody te często przekraczają normy dla azotu amonowego oraz
azotanowego (Pius 2015).
Gleby
Zróżnicowana rzeźba terenu, utwory powierzchniowe oraz uwarunkowania
klimatyczne, mają zasadniczy wpływ na wykształcenie się charakteru pokryw
glebowych i ich przydatność rolniczą. Największe przestrzenie terenu w obrębie
analizowanego arkusza, pokrywającego się z zasięgiem płaskiej i falistej wysoczyzny
morenowej, zbudowane są od powierzchni z glin zwałowych wykształconych w postaci
glin lekkich, średnich i ciężkich, lokalnie z piasków gliniastych mocnych i lekkich. Na
tych obszarach wykształciły się żyzne czarnoziemy, gleby brunatne właściwe,
wyługowane i kwaśne oraz pseudobielicowe o wysokich klasach bonitacyjnych. Gleby
te stanowią kompleksy orne o wysokiej przydatności rolniczej zaliczane do kompleksów
pszennych bardzo dobrych i dobrych. Gleby te pokrywają w zasadzie cały analizowany
obszar. Lokalnie np. w rejonie Liznowa, Wrocławek stanowią one kompleksy zbożowopastewne mocne. Tylko lokalnie występują tu gleby wykształcone na piaskach słabo
gliniastych i piaskach należących do kompleksu żytniego słabego i bardzo słabego, np.
w okolicy Mlewa w skrajnie południowo-wschodniej części obszaru. W dnach zagłębień
wytopiskowych i rynien gleby murszowo-mineralne lub torfowo murszowo-mineralne
wykorzystywane są jako trwałe użytki zielone, słabe i średnie. Na analizowanym
arkuszu zdecydowanie dominują obszary gruntów ornych należące do wysokich klas
kompleksów przydatności rolniczej, tj. od 1 do 5 i 8, występujące w obrębie wysoczyzn
morenowych, które podlegają ochronie (Mapa glebowo-rolnicza województwa… 1978).
Szata roślinna
Naturalne zbiorowiska roślinne omawianego obszaru wykształciły się stopniowo
w okresie późnego glacjału ostatniego zlodowacenia i w holocenie. Według
geobotanicznego podziału Polski (Szafer, Zarzycki 1972) analizowany obszar leży
w całości w granicach Państwa Holarktyda, Obszaru Eurosyberyjskiego, Prowincji
Niżowo-Wyżynno-Środkowoeuropejskiej, Dziale Bałtyckim (A), Poddziale Pasa Równin
Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich (A1), Krainie Pomorskiego Pasa Przejściowego
(6), Okręgu Wysoczyzny Dobrzyńskiej (d).
Zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne zaproponowanym przez
Matuszkiewicza (2002) obszar arkusza w całości położony jest w Dziale
Mazowiecko-Poleskim (E), Krainie Chełmińsko-Dobrzyńskiej (E.1) i Okręgu
Pojezierza Chełmińskiego (E.1.3). W ramach podziału na jednostki niższego rzędu
wyróżnić można dwa Podokręgi – Chełmżyński (E.1.3.b) mniejszy na południowymzachodzie oraz Radzyński (E.1.3.a) w części środkowej i wschodniej.
Opracowana przez Tramplera i in. (1990) regionalizacja przyrodniczo-leśna,
oparta na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, wydziela regiony o podobnych
warunkach dla hodowli lasu. Według tego podziału obszar arkusza Chełmża leży
w całości w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej (III) i Dzielnicy Pojezierze ChełmińskoDobrzyńskiego (III.3).
Obszar objęty arkuszem mapy Chełmża cechuje wybitnie rolniczy charakter.
Lasy stanowią zaledwie 0,5% powierzchni arkusza (około 150 ha) i występują
jedynie w postaci kilku małych enklaw porastających dna zagłębień wytopiskowych,
rynien subglacyjnych i niewielkich dolinek, a także w otoczeniu wybranych jezior.
Całość obszaru zarządzana jest przez Regionalną Dyrekcję Lasów
Państwowych w Toruniu i położona w zasięgu terytorialnym trzech Nadleśnictw:
Jamy (od północy), Toruń (od południowego-zachodu) oraz Golub-Dobrzyń (od
południowego-wschodu).
W enklawach leśnych w ramach rynien subglacjalnych (np. w okolicach
Wichorze, Parowej Falęckiej czy Dźwierzna) dominują siedliska lasowe – lasu
mieszanego świeżego oraz lasu świeżego, a głównym gatunkiem lasotwórczym jest
dąb, olsza i brzoza. Większe fragmenty lasów, w sąsiedztwie Głuchowa, Zelgna oraz
Drzonowa należące do prywatnych właścicieli porasta głównie sosna zwyczajna.
W krajobrazie rolniczym występują jednak liczne szpalerowe zadrzewienia
przydrożne (wzdłuż wybranych dróg lokalnych), które urozmaicają monotonny
krajobraz pól uprawnych.
Południowe fragmenty arkusza w ramach tzw. rynny chełmżyńskiej stanowią
regionalny korytarz ekologiczny łączący dolinę dolnej Wisły z doliną Drwęcy
(Program ochrony środowiska… 2003).
Szata roślinna obszarów użytkowanych rolniczo reprezentowana jest przez
agrocenozy pól uprawnych oraz przez roślinność łąk i pastwisk. Na uwagę pod
względem florystycznym zasługują parki podworskie (m.in. w Zegartowicach,
Głuchowie, Papowie Biskupim, Kornatowie, Pniewitach).
Klimat
Opisywany obszar jest położony w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego –
przejściowego, który kształtowany jest na styku morskich mas powietrza znad
Oceanu Atlantyckiego oraz mas kontynentalnych znad Europy Wschodniej, a nawet
Azji. Ścieranie się tych głównych mas powietrza, przemieszczanie się różnych
ośrodków barycznych oraz frontów atmosferycznych powoduje w tym rejonie dużą
zmienność pogody oraz warunków klimatycznych z roku na rok. Biorąc pod uwagę
podział obszaru Polski na regiony klimatyczne według Wosia (1999), analizowany
obszar usytuowany jest w centralnej części Regionu Chełmińsko-Toruńskiego. Na tle
sąsiednich regionów klimatycznych wyróżnia się on nieco większą częstością
występowania dni z pogodą bardzo ciepłą z dużym zachmurzeniem. Dni takich
średnio w roku jest tutaj ponad 16. Charakterystyczne są tutaj także dni
przymrozkowe bardzo chłodne, z dużym zachmurzeniem bez opadów. Na podstawie
Atlasu Klimatu Polski (Lorenc 2005) można stwierdzić, iż w latach 1971–2000 na tym
obszarze średnie ciśnienie atmosferyczne wynosiło 1015–1016 hPa, dominowały
wiatry z sektora zachodniego, o dość znacznej prędkości (średnio 3,5–4,0 m/s),
usłonecznienie sięgało 1550–1650 godz./rok, a średnia temperatura powietrza była
dość wysoka i wynosiła około 8,0° C. Jest to region o niskiej sumie rocznej opadów
(około 550 mm). Urozmaicona orografia terenu oraz zróżnicowane pokrycie szatą
roślinną sprzyja formowaniu się lokalnych warunków topoklimatycznych.
podstawie wyników badań należy stwierdzić, że na większości stanowisk ocena
fizykochemiczna dokonana w 2012 roku wskazuje na przekroczenie NK, P, PO4. Ocena
bakteriologiczna w górnej części wykazała zły stan, następnie w Stolnie stan oceniono
jako zadowalający i dalej aż do ujścia niezadowalający. W 2011 badania wykazały na
wszystkich stanowiskach występowanie wysokiego poziomu substancji biogennych
oraz umiarkowany stan fizykochemiczny. Z biegiem cieku, a więc i wzrostem przepływu
obserwuje się corocznie zmniejszenie stężenia analizowanych wskaźników. W latach
wcześniejszych Żacka Struga wykazywała się wysokim poziomem zanieczyszczeń,
zwłaszcza powyżej Jeziora Kornatowskiego.
Lp.
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
1.
Opisywany obszar, ze względu na wybitnie rolniczy charakter cechuje się
brakiem występowania obiektów objętych ochroną prawną. Zdecydowana większość
gleb podlega ochronie. W zasięgu analizowanego arkusza zlokalizowano
25 pomników przyrody (Tabela 2), oraz 2 użytki ekologiczne, a także niewielki
fragment parku krajobrazowego.
Północno-zachodni skraj arkusza przynależy do Chełmińskiego Parku
Krajobrazowego, wchodzącego od 2003 roku w skład Zespołu Parków Krajobrazowych
Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Zespół ten jest jednym z największych obszarów
w Polsce o takim statusie ochrony oraz największym tego typu w województwie
kujawsko-pomorskim. Przedmiotem ochrony jest dolina Wisły, obrzeżona krawędziami
wysoczyznowym wraz z terenami przyległymi (Rąkowski i in. 2004).
Występujący na obszarze arkusza użytki ekologiczne obejmuję tereny łąk
i podmokłych nieużytków. Jeden z nich położony jest w Zelgnie na północny-zachód
od Chełmży, a drugi na wschód od Liznowa.
Tabela 2. Pomniki przyrody.
Lp.*
Lokalizacja
Pomnik przyrody
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Kobyły
Kobyły
Wierzbowo
Mgoszcz
Mgoszcz
Mgoszcz
Tytlewo
Wichorze
Błachta
Bartlewo
Kornatowo
Jeleniec
Jeleniec
Nowy Dwór Królewski
Papowo Biskupie
Bocień
Zegartowice
Bucmanówka
Falęcin
20.
Głuchowo
21.
22.
23.
Nawra
Chełmża
Pluskowęsy
24.
Pluskowęsy
25.
Zalesie
topola
dąb, buk czerwonolistny, lipa
lipa
dąb
buk
jesion wyniosły
miłorząb dwuklapowy
dąb szypułkowy (3 szt.)
dąb szypułkowy
dąb (5 szt.)
głaz narzutowy
dąb (3 szt.)
buk pospolity (2 szt.), dąb szypułkowy (2 szt.)
dąb, klon pospolity
dąb (2 szt.)
dąb bezszypułkowy
buk pospolity, robinia akacjowa
dąb szypułkowy
dąb (8 szt.)
dąb szypułkowy (3 szt.), dąb czerwony, buk zwyczajny odmiany
czerwonej, jesion wyniosły (17 szt.), grab, platan klonolistny
dąb (4 szt.)
dąb szypułkowy
dąb (4 szt.)
dąb szypułkowy (7 szt.), dąb czerwony, buk pospolity odmiana
czerwonolistna, jesion wyniosły
wierzba (3 szt.)
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Formy ochrony środowiska uzupełnia kilkanaście ujęć wód podziemnych wraz
z ich strefą ochronną w zachodniej części Chełmży oraz przebiegający na północnymzachodzie arkusza fragment obszaru najwyższej ochrony w obrębie Głównego
Zbiornika Wód Podziemnych – nr 131 (Zbiornik międzymorenowy Chełmno)
(Kleczkowski 1990).
Udokumentowane złoża kruszyw naturalnych występują w kilku miejscach
zlokalizowanych na granicy z arkuszem sąsiednim (Wąbrzeźno).
DEGRADACJA KOMPONETÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja powierzchni terenu
W obrębie arkusza Chełmża, obszary narażone na degradację powierzchni
terenu dotyczą jedynie fragmentów zboczy głęboko wciętych dolinek, np. z okolic
Witkowa w kierunku Chełmży (Dopływ z Chełmży) oraz w północno-zachodniej
części – Dopływ spod Kobył oraz Żackiej Strugi, a także lokalnie w obrębie zboczy
rynny subglacjalnej w sąsiedztwie Żyglądu. W miejscach tych mogą zachodzić
intensywne procesy denudacyjne oraz erozyjne. Do innych form degradacji należą
fragmenty grobli w okolicach Chełmży, a także czynne i nieczynne wyrobiska
materiałów budowlanych zwłaszcza na północny-wschód od Kiełbasina
w południowo-wschodniej części arkusza.
Składowiska surowców, głównie przemysłowych zlokalizowane są przede
wszystkim w Chełmży i jej otoczeniu, Lisewie, Krusinie, Cepnie, Drzonowie, Dubielnie
i Skąpie. Składowiska paliw stałych występują w kilku miejscach, m.in. w okolicy
Chełmży i jej otoczeniu, Lisewie, Papowie Biskupim, Dubielnie i Bielczynach, natomiast
składowisko paliw płynnych typu magazynowego zinwentaryzowano w Małej Grzywnie,
a w kilku miejscach składowiska te są nieczynne. Stacje paliw, w tym gazowych
towarzyszą większym miejscowościom i funkcjonują przy głównych trasach
komunikacyjnych. Surowce rolnicze składowane są w otoczeniu wybranych
miejscowości, m.in. Lisewa, Papowa Biskupiego i w Chełmży.
Kontrolowane składowiska odpadów innych występują w Pniewitach, Żyglądzie,
na wschód od Dubielna oraz na południe od Chełmży. Dodatkowo, w Chełmży
funkcjonuje Punkt Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych (PSZOK), który
przeznaczony jest do obsługi mieszkańców miasta i gminy. Pozostałe składowiska
odpadów i mogilników likwidowano i poddano procesowi rekultywacji.
W okolicach większości miejscowości występują cmentarze.
Degradacja gleb
Gleby występujące na obszarach wysoczyznowych są intensywnie
eksploatowane rolniczo i narażone na degradację uprawową. Natomiast gleby
narażone na denudację naturogeniczną dotyczą głównie fragmentów zboczy
wybranych dolin i rynien. W wybranych miejscowościach (m.in. Chełmża, Lisewo,
Kończewice, Zelgno i Dźwierzno, Papowo Biskupie oraz Zegartowice) występują
gleby przekształcone antropogenicznie.
Odsłonięte i wyniesione obszary wysoczyznowe cechują się prawie zupełnym
brakiem zadrzewień śródpolnych oraz zwartych kompleksów leśnych i w związku
z tym narażone są na przesuszenie gleb oraz erozję wietrzną.
Degradacja lasów
Cechą charakterystyczną analizowanego arkusza jest prawie zupełny brak
większych kompleksów leśnych, a także zadrzewień śródpolnych. Niewielkie
enklawy leśne występują jedynie w dnach zagłębień wytopiskowych, rynien
subglacyjnych i niewielkich dolinek, np. w okolicy Głuchowa, Drzonowa, Liznowa,
dopływie Fryby, w dnie Żackiej Strugi oraz w sąsiedztwie Jeziora Dźwierzyńskiego
i fragmentarycznie Jeziora Chełmżyńskiego. Lasy te narażone są na lokalne
zaśmiecanie.
Degradacja wód powierzchniowych
Na obszarze objętym arkuszem Chełmża funkcjonuje 5 oczyszczalni ścieków
(Tabela 3), które rozmieszczone są nierównomiernie. Przy rozwiniętej sieci
wodociągowej obszar ten narażony jest na punktowe zrzuty ścieków
nieoczyszczonych, jak również na ewentualnie obszarowe zanieczyszczenia wód
podziemnych. Dodatkowym problemem stają się zrzuty ścieków oczyszczonych do
rzek i rowów charakteryzujących się niewielkim przepływem. Powoduje to
pogorszenie jakości wody w miejscu zrzutu ścieków oczyszczonych jak ma to
miejsce np. w Żackiej Strudze w miejscowości Stolno. Pozytywem jest przerzut
ścieków z Chełmży (największego miasta w omawianym regionie) do oczyszczalni
w Toruniu.
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Lp.* Miejscowość
1.
2.
3.
4.
5.
Zakład
oczyszczalnia
Stolno
gminna
oczyszczalnia
Lisewo
gminna
Papowo Biskup. oczyszczalnia
/Zegartowice
gminna
oczyszczalnia
Zelgno
gminna
Zakład Wod.
Chełmża
i Kan. w Chełmży
Rodzaj
ścieków
Ilość [m3/d]
Urządzenie
max/aktual. oczyszczające
biologicznomechaniczne
komunalne
400/220
komunalne
376/120
biologiczne
komunalne
b.d./b.d.
mech-biol-chem
komunalne
30/b.d.
mechaniczne
mieszane
8000/1227
biologicznomechaniczne
Kierunek
zrzutu
Żacka
Struga
ciek bez
nazwy
Fryba
Dopływ
z Zelgna
Kanał
Miałkusz
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Danych dotyczących jakości wód powierzchniowych na obszarze objętym
arkuszem mapy Chełmża (Tabela 4), dostarczyły publikacje WIOŚ w Bydgoszczy
(Raport o stanie środowiska… 2011, 2012, 2013).
Fryba kontrolowana jest jedynie przy ujściu do Wisły, a więc poza obszarem
opracowania. Można jednak przyjąć, że większość zanieczyszczeń prowadzonych
przez tę rzekę pochodzi z jej górnej zlewni znajdującej się na analizowanym
arkuszu. Badania wykonane w 2012 roku wykazały słaby potencjał biologiczny,
w zakresie fizykochemicznym stwierdzono przekroczenie II klasy. Ocena
bakteriologiczna także wskazała na jej zły stan sanitarny, jedynie stan chemiczny
wykazano jako dobry. Wyniki badań w porównaniu z rokiem 2009 nie zmieniły się
istotnie, a nawet zanotowano niewielki wzrost zanieczyszczeń w zakresie
fizykochemicznym i bakteriologicznym (Pius 2015).
Żacka Struga od 2004 roku poddawana jest szczególnym badaniom ze względu
na położenie zlewni na obszarach wyjątkowo narażonych na zanieczyszczenia
związane z dopływem azotanów pochodzenia rolniczego. WIOŚ w Bydgoszczy
wykonywał badania jakości wody w profilu powyżej Jeziora Kornatowskiego,
w Wichorzu, poniżej oczyszczalni w Stolnie oraz przy ujściu do Kanału Głównego. Na
2.
3.
4.
Rzeka lub jezioro /
km biegu rzeki
Żacka Struga
(km 9,5)
Żacka Struga
(km 14,0)
Jezioro
Chełmżyńskie
Jezioro
Grzywna (Grażyna)
poniżej
oczysz. Stolno
Wichorze
-
Rok
Ocena stanu
ekologicznego
2012
2010
2012
2010
2012
2011
2006
2005
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
III
II
III
III
Kategoria
podatności na
degradację
-
* w związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r.
w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. 2014, poz. 1482),
które wprowadziło zmianę klasyfikacji wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych
zbiornikach wodnych, na mapie nie zastosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych
w punktach pomiarowych.
Rozpoznanie stanu czystości oraz stanu ekologicznego jezior w ostatnich
latach na analizowanym obszarze jest ograniczone do Jeziora Chełmżyńskiego oraz
Jeziora
Kornatowskiego.
Jezioro
Chełmżyńskie
posiada
niekorzystnie
zagospodarowaną zlewnię, a jedyny dopływ jest silnie zanieczyszczony wodami
z hipertroficznego Jeziora Grodzieńskiego. Warunki morfometryczne predysponują
mieszanie się wód, co dodatkowo powoduje uwolnienie fosforanów z osadów
dennych. Łatwo przyswajalne fosforany stanowią doskonałą pożywkę dla
fitoplanktonu, co przekłada się na małą przezroczystość wody w Jeziorze
Chełmżyńskim. Na podstawie badań z lat 2007–2012 można stwierdzić, że stan
ekologiczny utrzymywał się od stanu słabego do dobrego. W 2013 roku Jezioro
Chełmżyńskie otrzymało zły stan w ocenie klasyfikacji JCW (Pius 2015).
Dodatkowo na analizowanym obszarze w 2011 roku WIOŚ z Bydgoszczy dokonał
oceny czystości wód jezior Kornatowskiego oraz Czystego, co wynikało z Dyrektywy
Azotanowej. Średnie wartości podstawowych wskaźników troficznych przekraczały
wartości graniczne dla wód stojących. Stan Jeziora Kornatowskiego oceniono jako
słaby, natomiast stan ekologiczny Jeziora Czystego oceniono jak zły (Pius 2015).
Degradacja wód podziemnych
Wody podziemne na analizowanym obszarze są na ogół dobrej jakości
(Pomianowska 2002). Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe należą do
typu HCO3-Ca i charakteryzują się podwyższoną zawartością żelaza oraz manganu.
Stwierdzono przekroczenia wymagań dotyczących jakości wód przeznaczonych do
spożycia w przypadku żelaza i manganu. Ponadto wody te często przekraczają
normy dla azotu amonowego oraz azotanowego. Przeprowadzona ocena jakości
wód podziemnych Krajowego Monitoringu Wód Podziemnych w Kornatowie w latach
1995–2011 wykazała jej niską jakość (Makarewicz 2005). Przekroczone zostały
normy dla jakości wód do spożycia m.in. w zakresie: NO3, NO2 oraz Mn. Natomiast
wody w GZWP nr 131 w Stolnie charakteryzowały się klasą II czyli średnią jakością
(Makarewicz 2005). W 2008 roku według Raportu WIOŚ w Bydgoszczy wody GZWP
131 zaliczane były do II klasy czystości. Badania w studniach prowadzone m.in.
w miejscowościach Cepnie, Stolnie, Małe Czyste wykazały występowanie
przekroczeń jedynie w zakresie żelaza oraz manganu i wiązały się z naturalnymi
właściwościami wód podziemnych w zbiornikach czwartorzędowych. Zła jakość wód
podziemnych w Kornatowie wynika usytuowania hydrogeologicznego studni. Wody
tej studni zalegają na głębokości 5,5 m, a zwierciadło wód podziemnych jest
swobodne. Dlatego też, wody te narażone są na zanieczyszczenia obszarowe
pochodzenia rolniczego. Natomiast wody głębszych poziomów wodonośnych nie są
tak bardzo na nie podatne. Ze względu na stosunkowo dobrą izolację głębszych
poziomów wodonośnych stopień zagrożenia na przeważającym obszarze ustalono
na niski. Jedynie w rejonie Chełmży, gdzie izolacja poziomu wodonośnego jest
ograniczona, a na terenie miasta znajdują się potencjalne i rzeczywiste ogniska
zanieczyszczenia, stopień zagrożenia określono jako średni. W rejonie Kiełbasina
i Pluskowęsów, ze względu na powierzchniowe występowanie utworów łatwo
przepuszczalnych, stopień zagrożenia zanieczyszczeniami wód podziemnych
ustalono jako wysoki. Do potencjalnych zagrożeń dla wód podziemnych można
wymienić zakłady przetwórstwa mięsnego (Lisewo), spożywczego (Dźwierzno,
Chełmża), stacje paliw płynnych, magazyny nawozów mineralnych i środków
ochrony roślin, zakładowe i gminne oczyszczalnie ścieków, teren po mogilniku
w Stolnie. Ogólnie głównym zagrożeniem wód podziemnych na omawianym
obszarze jest intensywne rolnictwo. W wyniku zachodzących zmian w rolnictwie,
zwłaszcza obserwowanego wzrostu intensywności rolnictwa może dojść do
zwiększenia zagrożenia zanieczyszczeniami obszarowymi (Pius 2015). Potencjalnie
największym obiektem przemysłowym zagrażającym jakości wód podziemnych była
cukrownia w Chełmży. Aktualnie zakład ten posiada własną oczyszczalnię ścieków
i stosuje zamknięty obieg wody w procesie technologicznym.
Degradacja powietrza atmosferycznego
Analizowany obszar cechuje się znacznym nagromadzeniem lokalnych emitorów
pyłowych i gazowych do atmosfery (Tabela 5). Do największych emitorów
przemysłowych należą: kotłownie, mleczarnia, zakłady mięsny oraz zakłady produkcyjne
w Chełmży. Lokalnymi, uciążliwymi emitorami odoru są gospodarstwa hodowlane
i rolne, w tym m.in. w Kobyłach, Malankowie, Cepnie, Tylewie, Lisewie, Stawie,
Żyglądzie, Lipieńkach, Bocieniu oraz Chełmży i Zalesiu. Ze względu na sprzyjające
warunki naturalne i korzystne użytkowanie terenu występują tu turbiny wiatrowe (Lisewo,
Głuchowa, Stolno, Pniewite, Tylewo, Głuchowo), które są lokalnymi źródłami hałasu.
Do grupy tych emitorów należy ponadto zakład stolarski w Warszewicach.
W sezonie grzewczym zagrożenie stanowią źródła niskiej emisji gazów i pyłów
z terenów zabudowanych, głównie z okolic Chełmży, Lisewa, Stolna, a także innych
mniejszych miejscowości na całym opisywanym obszarze.
Na podstawie Raportu o stanie środowiska… (2013), na obszarze analiz nie
zanotowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń dwutlenku węgla, dwutlenku
azotu i pyłu zawieszonego.
Źródłem liniowych emisji zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu jest
autostrada A1 (przecinająca cały obszar z północy na południe), fragmenty dróg,
w tym drogi krajowej nr 91 (Świecie – Toruń) i nr 55 (Stolno – Grudziądz) oraz dróg
wojewódzkich nr 548, 549, 551 i 589. Dodatkowym lokalnym źródłem hałasu jest
fragment linii kolejowej relacji Toruń – Malbork.
Tabela 5. Ważniejsze emitory przemysłowe zanieczyszczeń do atmosfery.
Emisja w t/rok
Lp.*
Miejscowość
Zakład
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
Kobyły
Pniewite
Malankowo
Stolno
Stolno
Stolno
Cepno
Cepno
Tylewo
Tylewo
Lisewo
Lisewo
Lisewo
Lisewo
Lisewo
Lisewo
Lisewo
Wielkie Czyste
Staw
Lisewo
Jeleniec
Strucfoń
Strucfoń
Lipienek
Bocień
Zegartowice
Zelgno
Dźwierzno
Głuchowo
Głuchowo
Nowa Chełmża
Nawra
Chełmża
Chełmża
Kończewice
Chełmża
37.
Chełmża
38.
39.
40.
41.
Chełmża
Chełmża
Warszewice
Zalesie
gospodarstwo hodowlane
turbina wiatrowa
gospodarstwo hodowlane
ubojnia zwierząt
oczyszczalnia gminna
turbina wiatrowa
gospodarstwo hodowlane
kotłownia
turbina wiatrowa
gospodarstwo rolne
turbina wiatrowa
oczyszczalnia gminna
gospodarstwo hodowlane
gospodarstwo hodowlane
Spółdzielnia Mleczarska
turbina wiatrowa
Zakład Mięsny Ritter
turbina wiatrowa
gospodarstwo hodowlane
gospodarstwo hodowlane
gospodarstwo hodowlane
gospodarstwo rolne
gospodarstwo rolne
gospodarstwo hodowlane
gospodarstwo rolne
oczyszczalnia zakładowa
oczyszczalnia gminna
Rol-Dźwierzno Sp. z o.o.
turbina wiatrowa
turbina wiatrowa
gospodarstwo hodowlane
gospodarstwo hodowlane
oczyszczalnia
gospodarstwo rolne
gospodarstwo rolne
Bioetanol AEG Sp. z o.o.
Nordzucker Polska SA
Zakład Produkcyjny
Izolacja-Matizol SA
PP Styl Meble Sp. z o.o.
stolarnia
gospodarstwo rolne
Lp.*
Miejscowość
Obiekt
1.
Dubielno
AUTO-ZŁOM – demontaż samochodów
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Kwalifikacja powyższych przedsięwzięć została dokonana na podstawie
Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć
mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. Nr 213, poz. 1397).
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior.
Punkt
pomiarowokontrolny
Tabela 6. Rodzaje przedsięwzięć mogące znacząco oddziaływać na środowisko.
pyły
Źródło Źródło
gazy
gazy
hałasu odoru
z CO 2 bez CO2
b.d.
b.d.
-
b.d.
b.d.
b.d.
-
b.d.
-
+
+
+
+
+
+
+
+
-
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
b.d.
b.d.
b.d.
-
-
-
b.d.
-
-
+
+
-
+
+
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
Na terenie arkusza Chełmża zinwentaryzowano inwestycję mogącą
szczególnie szkodliwie oddziaływać na środowisko przyrodnicze (Tabela 6).
Ponadto, przez powierzchnię arkusza przebiegają dwie napowietrzne linie elektroenergetyczne, gazociąg oraz autostrada A1, a także droga krajowa nr 91 będąca
trasą transportu materiałów niebezpiecznych (Raport o stanie środowiska… 2013).
Aktywność człowieka w zakresie przeciwdziałania degradacji środowiska
przyrodniczego polega na właściwym wprowadzaniu podstaw przyrodniczych
i proekologicznych do planowania przestrzennego oraz na umiejętnym stosowaniu
instalacji technicznych i procesów technologicznych ograniczających lub likwidujących
procesy degradacji środowiska. Działalność w tym kierunku obejmuje więc cały szereg
zabiegów, procesów, nakazów i zaleceń, także podniesienie świadomości ekologicznej
mieszkańców. W pięciu miejscowościach arkusza zlokalizowano oczyszczalnie
ścieków. Sieć kanalizacji sanitarnej i niepełnej burzowej występuje w Chełmży,
a jedynie sanitarnej w Kończewicach, Falęcinie, Zelgnie, Dźwierznie, Dubielnie,
Papowie Biskupim, Nowym Dworze Królewskim, Jeleńcu, Niemczykach, Firlusach,
Cepnie, Stolnie, Storlusie, Żyglądzie, Zegartowicach, Lisewie i Dąbrówce,
a w pozostałych miejscowościach jest ona niepełna lub jej brak. Na większości
analizowanego obszaru gospodarka odpadami jest uregulowana, co nie zmienia faktu
konieczności zorganizowania kompleksowego systemu gromadzenia, segregacji
i wywozu odpadów. W okolicach Lipienek (pomiędzy Dubielnem a Drzonówkiem)
funkcjonuje stacja utylizacji odpadów metodą recyclingu. W czterech punktach arkusza
prowadzony jest monitoring środowiska przyrodniczego w oparciu o sieć krajową
(Jeleniec) i regionalną.
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Na obszarze objętym arkuszem mapy Chełmża, w obrębie wyrobiska
materiałów budowlanych na północ od Kiełbasina, na styku z sąsiednim arkuszem
(Wąbrzeźno) występuje rolna forma rekultywacji środowiska przyrodniczego.
NIEUŻYTKI
W zasięgu przestrzennym opisywanego arkusza zarejestrowano szereg
nieużytków naturogenicznych. Koncentrują się one głównie w dnach zagłębień
wytopiskowych, dolinek oraz rynien subglacjalnych, m.in. w dolince Dopływu
z Chełmży, w rynnie na odcinku Papowo Biskupie – Wielkie Czyste, w okolicy
Zelgna, Chełmży, Lipienek oraz Lisewa i Linowca.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
I STOPNIA JEGO DEGRADACJI
Stan środowiska przyrodniczego analizowanego arkusza wynika z funkcjonowania
jednego zasadniczego geoekosystemu, tj. zwartej powierzchni wysoczyzny morenowej
(Wysoczyzna Chełmińska). Wyróżniony geokompleks wpływa na degradację całego
analizowanego obszaru, co wynika z intensywnej gospodarki rolnej na tym terenie
związanej m.in. z bardzo dobrymi i dobrymi kompleksami ornymi o najwyższej
przydatności rolniczej, a także dużej tradycji uprawy ziemi w tym regionie. Dodatkowo,
na stan środowiska w południowej części obszaru ma wpływ stosunkowo duży obszar
miejsko-przemysłowy Chełmży. Stan ekologiczny wybranych komponentów środowiska
przyrodniczego, takich jak: powietrze atmosferyczne i gleby jest zadawalający.
Największe zróżnicowanie w ocenie stanu środowiska dotyczy wód powierzchniowych
oraz podziemnych. Większość zdiagnozowanych zagrożeń i problemów
w funkcjonowaniu wynika z intensywnej gospodarki i produkcji rolnej. Zlewnie rzek
i jezior użytkowane intensywnie przez rolnictwo są szczególne narażone na
zanieczyszczenia. Rozproszona zabudowa rolnicza, zazwyczaj bez kanalizacji oraz
zanieczyszczenia obszarowe sprawiają, że do rzek dostają się znaczne ilości
zanieczyszczeń (nieskanalizowane miejscowości to m.in. Drzonówko, Liznowo,
Szerokopas). W wybranych miejscach występują składowiska surowców, zarówno
przemysłowych, jak i rolniczych oraz składowiska paliw. Przebiegające przez opisywany
obszar linie infrastruktury drogowej, kolejowej i energetycznej są lokalnymi emitorami
hałasu i źródłem zróżnicowanych zanieczyszczeń. Liczne źródła niskiej emisji gazów
i pyłów stanowią jedynie miejscowe zagrożenie dla stanu środowiska.
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA I OCHRONY ŚRODOWISKA
Analizowany obszar pełni głównie rolę rolniczą. Z tego też względu większość
wskazań dotyczących kształtowania i ochrony środowiska dotyczy funkcjonowania
krajobrazów rolniczych. W ich obrębie istotnym wskazaniem jest ochrona gleb,
a także wód powierzchniowych szkodliwymi związkami związanymi z gospodarką
rolną. W tym celu należy podjąć przedsięwzięcia w sektorze rolnictwa i gospodarki
wodnej, dotyczące m.in. okresów nawożenia i ograniczeń w ich stosowaniu,
wielkości dawek i sposobów ich wprowadzania do środowiska, warunków
przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowania z odciekami.
Szczegółowy wykaz takich zaleceń zawarty jest w Rozporządzeniu nr 2 Dyrektora
RZGW w Gdańsku (2013).
Budowa sieci kanalizacyjnej w miejscowościach jej pozbawionych oraz budowa
oczyszczalni ścieków stanowią podstawowe elementy mające na celu
przeciwdziałanie degradacji środowiska. Redukcja negatywnego wpływu rolnictwa na
wody powierzchniowe oraz podziemne może odbywać się poprzez działania rolnośrodowiskowe. Należy tworzyć biologiczne strefy ochronne wzdłuż ujęć wód oraz
cieków i jezior. Ponadto istotnym elementem ochrony wód może być odtwarzanie
małej retencji, która przyczynia się do przechwytywania biogenów spływających z pół
uprawnych.
Do innych szczegółowych zadań w zakresie kształtowania i ochrony
środowiska zaliczyć można:
• zachowanie i funkcjonowanie drobnych hydrotopów, wysp leśnych i zadrzewień
śródpolnych przy jednoczesnym tworzeniu nowych,
• ustabilizowanie lokalnych procesów stokowych w obrębie zboczy dolin, rynien
i zagłębień wytopiskowych,
• doskonalenie gospodarki odpadami, w tym polepszenie systemu odbioru
odpadów komunalnych i ich deponowania na istniejących składowiskach,
• likwidację niekontrolowanych miejsc odpadów w otoczeniu wsi,
• zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza poprzez stopniową wymianę
kotłowni węglowych na gazowe.
Szczegółowe wytyczne i wskazania dotyczące kształtowania i ochrony środowiska
przyrodniczego zawarte są w opracowywanych dla gmin strategiach rozwoju, planach
gospodarki odpadami oraz programach ochrony środowiska.
Literatura i materiały źródłowe
Andrzejewski L., 2001, Ukształtowanie powierzchni terenu oraz budowa geologiczna,
[W:] Przyroda Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz.
Choiński A., 2006, Katalog Jezior Polski, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
Drozd M, Trzepla M., 1999, Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz
282 Chełmża, Państwowy Instytut Geologiczny.
Drozd M, Trzepla M., 2005, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali
1:50 000, arkusz 282 Chełmża, Państwowy Instytut Geologiczny.
Jańczak J. (red.), 1997, Atlas jezior Polski, T.2, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Kleczkowski A.S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej
ochrony (1:500 000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Lorenc H. (red.), 2005, Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa
Mapa glebowo-rolnicza woj. toruńskiego w skali 1:100 000, IUNG w Puławach 1978.
Makarewicz J., 2005, Jakość zwykłych wód podziemnych w woj. kujawsko-pomorskim na
podstawie wyników monitoringu regionalnego w latach 2000–2004, WIOŚ, Bydgoszcz.
Matuszkiewicz J.M., 2002, Zespoły roślinne Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Mrózek W., 1984, Wody płynące, [W:] Galon R., (red.), Województwo toruńskie. Przyroda,
ludność i osadnictwo, gospodarka, PWN Warszawa-Poznań-Toruń.
Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie
Chełmińskiej. Stud. Soc. Sci. Torunensis Sec. C 4 (1).
Niewiarowski W, Wilczyński A., 1979, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000,
ark. Toruń, Inst. Geol., Warszawa.
Paczyński B. (red.), 1995, Atlas hydrogeologiczny Polski, Wyd. PIG, Warszawa.
Pius B., 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz N-34-98-A
Chełmża, Główny Geodeta Kraju, POLKART, Warszawa.
Piwocki M., 1971, Trzeciorzęd okolic Torunia, Kwart. Geol. 15 (4).
Pomianowska H., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000,
arkusz Chełmża, PIG, Warszawa.
Pożaryski W. i in., 1982, Tektonika i ewolucja palatektoniczna paleozoiku podpermskiego
między Koszalinem i Toruniem (Pomorze), Prz. Geol. 30 (12).
Program ochrony środowiska gminy Chełmża na lata 2004–2010, 2003, Maszynopis, Gmina
Chełmża.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku, 2013,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku, 2012,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2010 roku, 2011,
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Rąkowski G., Smogorzewska M., Janczewska A., Wójcik J., Walczak M., Pisarski Z., 2004,
Parki krajobrazowe w Polsce, IOŚ-PIB, Warszawa.
Roszkówna L., 1951, Oz chełmżyński, Stud. Soc. Sci. Torunensis Sec. C. 1 (1).
Rozporządzenie nr 2/2013 Dyrektora RZGW w Gdańsku z 24 kwietnia 2013 r. w sprawie
wprowadzenie programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł
rolniczych, Dziennik Urzędowy Woj. Kujawsko-Pomorskiego, poz. 1807.
Szafer W., Zarzycki K. (red.), 1972, Szata roślinna Polski, Tom II, PWN, Warszawa.
Trampler T., Mąkosa K., Girżda A., Bąkowski J., Dmyterko E., 1990, Siedliskowe podstawy
hodowli lasu, PWRiL, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
© Copyright by Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Bożena Pius, Uniwersytet
Mikołaja Kopernika w Toruniu