Tom 16 pełny tekst - SKNG UŚ
Transkrypt
Tom 16 pełny tekst - SKNG UŚ
STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GEOGRAFÓW UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 16 Pod redakcją Roberta Machowskiego i Martyny A. Rzętały SOSNOWIEC 2015 Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 84 RADA REDAKCYJNA Mariusz RZĘTAŁA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – przewodniczący Robert MACHOWSKI (Uniwersytet Śląski, Katowice) – zastępca przewodniczącego Członkowie Victoria BABICHEVA (Instytut Skorupy Ziemskiej SO RAN, Irkuck) – redaktor językowy Marta CHMIELEWSKA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor statystyczny Andrzej JAGUŚ (ATH, Bielsko-Biała) – redaktor tematyczny Robert KRZYSZTOFIK (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny Łukasz MICHNA (Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego, Katowice) Tadeusz MOLENDA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny Martyna A. RZĘTAŁA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny Jan M. WAGA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny RECENZENCI: Marta CHMIELEWSKA, Agnieszka CZAJKA, Bogdan GĄDEK, Adam HIBSZER, Robert MACHOWSKI, Ireneusz MALIK, Urszula MYGA-PIĄTEK, Magdalena OPAŁA, Jerzy RUNGE, Tadeusz SZCZYPEK Fotografie na okładce (M. Rzętała): 1. San Francisco – widok z Twin Peaks 2. Budapeszt – widok z Góry Gellerta 3. Reykjavik – widok z centrum miasta w kierunku północno-zachodnim Copyright © 2015 by Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone Wydawca: Wydział Nauk o Ziemi UŚ ul. Będzińska 60 41-200 Sosnowiec Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ ul. Będzińska 60 41-200 Sosnowiec Przygotowanie i druk tomu sfinansowano ze środków Wydziału Nauk o Ziemi UŚ w Sosnowcu i Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ w Sosnowcu. ISSN 1895-6785 ISSN 1895-6777 Druk i oprawa: EXPOL P. Rybiński, J. Dąbek, Spółka Jawna ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek Nakład 200 egz. Spis treści str. WPROWADZENIE .......................................................................................................................... 5 ARTYKUŁY I KOMUNIKATY Jakub CZAJA: Zagrożenie powodziowe terenów miasta i gminy Czechowice-Dziedzice (Kotlina Oświęcimska) .. Hanna DOROZ: Funkcja użytkowa koni na Górnym Śląsku – dawniej i dziś ....................................................... Daniel GAWIOR, Paweł RUTKIEWICZ, Małgorzata WISTUBA, Ireneusz MALIK: Możliwość wykorzystania osadów dolin rzek górskich w rekonstrukcjach paleogeograficznych – przykład z Beskidu Śląskiego ............. Dawid KORBELLA: Zmienność liczby dni charakterystycznych termicznie oraz zmiany w lokalnej bodźcowości klimatu w wieloleciu 1970-2014 na przykładzie Łeby oraz Siedlec ................................................................... Michał MICHALAK: Zastosowanie krzywej koncentracji Lorenza w geografii – uwagi metodyczne ................. Anna OCIEPKA: Starzenie się społeczeństwa w Polsce a sektor usług turystycznych .................................... Вадим А. ПЕЛЛИНЕН, Оксана А. МАЗАЕВА, Юлия С. ТАРАСОВА: Особенности развития оврагов на участке “Молодежный” (Иркутское водохранилище) ............................................................................... Paweł RUTKIEWICZ, Daniel GAWIOR: Górnictwo kruszcowe jako czynnik kształtujący krajobraz w rezerwacie Segiet (Wyżyna Śląska) na podstawie danych lidarowych ........................................................... 9 21 30 40 54 61 72 80 PRELEKCJE Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Gibraltar jako atrakcja turystyczna ................................................ 89 SESJE TERENOWE Wojciech KOMAN: Zabrze poligonem geograficznych zajęć terenowych ................................................................. 97 SPRAWOZDANIA Sara FOIT, Arkadiusz PIWOWARCZYK, Katarzyna STACHNIAK, Marta WIDERA: Sprawozdanie z „Warsztatów metod badań śniegu, lodu i termiki wody w środowisku wysokogórskim i polarnym” ....................................... 107 Karolina JANECKA: European Dendroecological Fieldweek 2014 – sprawozdanie z warsztatów dendroekologicznych ............................................................................................ 111 Łukasz MICHNA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 2013-2015 ............................... 117 Spis treści poprzednich tomów czasopisma pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ......................................................................... 121 Uwagi dla Autorów przygotowujących pracę do publikacji w czasopiśmie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ............................................... 135 Wprowadzenie Czasopismo pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Są w nim zamieszczane teksty autorstwa członków tej organizacji oraz osób z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych na cztery odrębne grupy tematyczne: artykuły i komunikaty (jako oryginalne opracowania naukowe), prelekcje (stanowiące skrót wystąpień o charakterze naukowym i popularnonaukowym), sesje terenowe (służące upowszechnianiu szeroko rozumianej problematyki regionalnej) oraz sprawozdania podejmujące zagadnienia z zakresu działalności i funkcjonowania Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Szesnasty tom czasopisma pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest następnym z serii prac świadczących o dużym zainteresowaniu działaniami podejmowanymi przez SKNG UŚ, a jednocześnie doskonałą okazją do przekazania kilku uwag na temat historii koła. W 2015 roku minęło 41 lat od ukonstytuowania się w ówczesnym Instytucie Geografii, Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Od tego momentu SKNG UŚ przeżywało różne okresy swojej działalności, zaznaczając się przy tym na trwale w europejskim oraz ogólnopolskim ruchu naukowym geografów, jak i środowisku akademickim Uniwersytetu Śląskiego. Tradycyjnie uznawana za najważniejszy nurt działalności SKNG UŚ jest aktywność naukowa. Z jednej strony, nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż to właśnie aktywność na polu nauki jest czynnikiem w głównej mierze przyczyniającym się do generowania środków finansowych niezbędnych w dalszej działalności. Z drugiej natomiast strony, daje się zauważyć coraz szersze zainteresowanie studentów naukową działalnością Koła, bowiem ta daje możliwość pierwszych doświadczeń konferencyjnych oraz stwarza potencjalne warunki do publikacji własnych dokonań. Uczestnictwo w pracach naukowych realizowanych pod egidą SKNG UŚ znajduje odzwierciedlenie w rozmowach kwalifikacyjnych na studia magisterskie uzupełniające, studia doktoranckie, a nawet w rozmowach z przyszłym pracodawcą. Z tych chociażby względów działalność naukowa i popularyzatorsko-turystyczna jest szczególnie promowana w organizacji stawiającej sobie w tym względzie statutowe cele. Świadectwem tego zaangażowania są przedsięwzięcia o charakterze naukowym bądź naukowo-badawczym, które dotyczą szerokiego spektrum zainteresowań z zakresu geografii fizycznej oraz geografii społeczno-ekonomicznej. Przykładem tego jest wiele spotkań naukowych o ogólnopolskim charakterze (np. Zjazdy Studenckich Kół Naukowych Geografów) zorganizowanych przez Koło. Członkowie SKNG UŚ są czynnymi uczestnikami licznych konferencji krajowych, jak i zagranicznych, zdobywając nagrody i wyróżnienia za aktywność i merytoryczne zaangażowanie. Podkreślenia wymaga udział przedstawicieli SKNG UŚ w prestiżowych międzyna5 rodowych konferencjach naukowych organizowanych przez zagraniczne ośrodki akademickie tj. „International Students Research Conference” – Ukraina; konferencje Europejskiego Stowarzyszenia Młodych Geografów EGEA – Praga, Amsterdam, Barcelona, Tallin, Kijów, Sankt Petersburg, Dijon (Francja), Essu Mois (Estonia), Berlin, Baarlo (Holandia) i ostatnio Milopotamos w Grecji oraz Moskwa. Na uwagę zasługuje również organizacja wielotygodniowych obozów naukowo-badawczych poza granicami naszego kraju np. w: Bułgarii, Danii, Chorwacji, Rosji, Mongolii, Chinach. Efektami tych przedsięwzięć są liczne prace naukowe i sprawozdania publikowane w czasopismach. W ramach działań popularyzatorskich Koło jest zaangażowane w organizację licznych wyjazdów naukowo-poznawczych zarówno krajowych (np. Sudety, Karpaty, Pojezierze Mazurskie, Niecka Nidziańska), jak i zagranicznych (np. Skandynawia, Chorwacja, Czechy, Słowacja, Ukraina). Inne przykłady dotyczą prelekcji i wykładów wygłaszanych w siedzibie WNoZ UŚ i licznych szkołach, organizacji tradycyjnych „Balów Geografa”, spotkań andrzejkowych dla studentów, spotkań wigilijnych członków Koła z pracownikami WNoZ UŚ. W tego typu działalności szczególnie ważne wydają się prelekcje i wykłady, podczas których młodzi geografowie walczą o zmianę stereotypowego postrzegania geografii jako nauki ograniczającej się do znajomości atlasu. Wydaje się, że zmiana tego wizerunku w odbiorze społecznym jest kluczem do właściwego pojmowania geografii jako nauki o systemie środowiska, jego poszczególnych komponentach oraz sferze życia i działalności człowieka. W czasie tego typu spotkań w dyskusjach wyłania się klarowna sylwetka geografa jako niezastąpionego nauczyciela tego przedmiotu, kompetentnego urzędnika różnego szczebla instytucji administracji państwowej i samorządowej oraz wysoko kwalifikowanego pracownika placówek o charakterze usługowym np. firm turystycznych. Przekazując na Państwa ręce niniejsze opracowanie życzymy, aby stało się ono nie tylko miłą lekturą, dostarczającą pozytywnych doznań naukowych, lecz również stanowiło źródło wiedzy przydatne w czasie studiów i przyszłej pracy zawodowej. Zachęcamy tym samym do włączenia się w poszukiwanie nowych rozwiązań wydawniczych poprzez realizację własnych planów badawczych w ramach statutowych działań podejmowanych przez SKNG UŚ, co będzie kolejnym dowodem na aktywność studenckiego ruchu naukowego geografów i konsolidację środowiska akademickiego. Prezes SKNG UŚ Łukasz Michna Opiekun naukowy SKNG UŚ Mariusz Rzętała ARTYKUŁY I KOMUNIKATY Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. Tom 16 9-20 Jakub CZAJA Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec ZAGROŻENIE POWODZIOWE TERENÓW MIASTA I GMINY CZECHOWICE-DZIEDZICE (KOTLINA OŚWIĘCIMSKA) WSTĘP Tereny zabudowane, narażone na niebezpieczeństwo podtopień i powodzi są obszarami, na których bardzo często zachodzi kolizja między ochroną przeciwpowodziową, ochroną środowiska przyrodniczego i zagospodarowaniem przestrzennym. Największe straty, zarówno gospodarcze, jak i społeczne, wywołują katastrofalne powodzie o zasięgu regionalnym, szczególnie niebezpieczne w terenach górskich i pogórskich. Są to głównie powodzie opadowe, występujące niemal corocznie w okresie od maja do września. Analizując zagrożenie powodziowe miasta i gminy Czechowice-Dziedzice zwrócono uwagę na jej specyficzne uwarunkowania klimatyczne (wysokość opadów), fizjograficzne (głównie budowę geologiczną i rzeźbę terenu) oraz pokrycie i zagospodarowanie terenu: quasi-naturalne i pozostające pod wpływem gospodarczej działalności człowieka, czyli antropogeniczne. Aby uniknąć wielokrotnych powtórzeń w tekście opracowania obszar miasta i gminy Czechowice-Dziedzice będzie określany jako Czechowice-Dziedzice. METODYKA BADAŃ Aby ocenić zagrożenie powodziowe terenów miasta i gminy Czechowice-Dziedzice przeprowadzono w maju i czerwcu 2014 roku szczegółowe badania terenowe i prace kameralne. W ramach prac terenowych wykonano: 1. pomiary szerokości koryt cieków w wybranych profilach, ze szczególnym uwzględnieniem zwężeń oraz istniejących budowli inżynierskich: mosty i przepusty drogowe; 2. pomiary spadku zwierciadła wody w ciekach w rejonach zwężeń i przepustów mostowych. Pomiary wykonano dalmierzem laserowym, odczytując różnice wysokości z łat geodezyjnych, na odcinkach około 50 m; 3. identyfikację zabudowy hydrotechnicznej (rowy, kanały, groble, wały przeciwpowodziowe, tamy podłużne, ostrogi, żłoby kamienne, biologiczne umocnienia brzegów, techniczna zabudowa brzegów koryt, korekcja progowa, jazy, śluzy i zbiorniki wodne); 4. dokumentację fotograficzną. W ramach prac kameralnych wyznaczono działy wodne powierzchniowej sieci rzecznej i obliczono powierzchnie zlewni (przebieg działów wodnych weryfikowano w czasie 9 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 kartowania terenowego), a także powierzchnie drenowane przez sieć kanalizacji deszczowej w oparciu o udostępnione przez gminę materiały (Inwentaryzacja...2010, Koncepcja..., 2010). CHARAKTERYSTYKA FIZJOGRAFICZNA CZECHOWIC-DZIEDZIC Według podziału Polski na jednostki fizycznogeograficzne opracowanego przez J. Kondrackiego (1998) Czechowice-Dziedzice położone są na obszarze północnego Podkarpacia w mezoregionie Kotlina Oświęcimska. Od zachodu Kotlina Oświęcimska sąsiaduje z Kotliną Ostrawską, a od wschodu z Bramą Krakowską. Północna część opisywanego obszaru ma charakter płaskiej równiny. Średnia wysokość tego obszaru wynosi około 250 m n.p.m., a deniwelacje terenu są niewielkie. W części południowej Czechowic-Dziedzic rzeźba terenu jest bardziej zróżnicowana, a maksymalne wysokości przekraczają 300 m n.p.m. Większe są również deniwelacje terenu, które sięgają kilkudziesięciu metrów. Powierzchnia w tej części opisywanego obszaru rozcięta jest licznymi płytkimi dolinami o charakterze wciosowym (rys. 1). Pod względem budowy geologicznej Czechowice-Dziedzice znajdują się w obrębie jednostki należącej do regionu platformy paleozoicznej, struktury śląsko-morawskiej, w niecce górnośląskiej. W podłożu zalegają skały górnego karbonu zawierające pokłady węgla. Są one eksploatowane przez kopalnię „Silesia”. Skały niecki górnośląskiej zanurzają się na południu pod osady zapadliska przedkarpackiego i strukturę płaszczowinową Karpat Zewnętrznych. W północnej części Czechowic-Dziedzic osady górnego karbonu przykryte są warstwą osadów mioceńskich o miąższości od 100 do 430 m. Bezpośrednio na osadach miocenu zalegają utwory czwartorzędowe reprezentowane przez plejstoceńskie gliny zwałowe, silnie zapiaszczone, a czasami margliste. Terasę akumulacyjną budują mady, piaski i żwiry, pokryte lessami i zapiaszczonymi glinami lessowymi. Utwory holocenu to rzeczne osady piaszczyste, piaszczysto-mułkowe oraz mułkowo-ilaste. Miąższość tych osadów jest zmienna i wynosi od 2 do 70 m (Więcławik, 1991). Słabo przepuszczalne podłoże oraz równinny charakter północnej i środkowej części Czechowic-Dziedzic wpływają niekorzystnie na warunki infiltracji (wsiąkanie) wody w podłoże, zaś ułatwiają spływ powierzchniowy. Według klasyfikacji klimatycznej opracowanej przez T. Niedźwiedzia i B. Obrębską-Starklową (1991) obszar miasta i gminy Czechowice-Dziedzice znajduje się w obrębie regionu klimatycznego Pogórza Karpackiego oraz kotlin podgórskich. Region ten posiada klimat umiarkowanie ciepły. Charakteryzuje się średnią roczną temperaturą powietrza około 7-8oC, a także sumą opadów średnich rocznych dochodzącą do 700-900 mm. Klimat kotlin podgórskich, właściwy dla opisywanego obszaru, charakteryzuje się cieplejszym i dłuższym latem. Zima na tym obszarze, w porównaniu z innymi regionami kraju, jest znacznie łagodniejsza. Średnia roczna temperatura wynosi ponad 8oC, a roczne amplitudy temperatur wynoszą dla tego obszaru od 20oC do 22oC. Lipiec jest najcieplejszym miesiącem, odnotowuje się wtedy średnie miesięczne temperatury na poziomie 17-18oC. Najchłodniejszym miesiącem jest styczeń, którego średnia temperatura wynosi -3oC. Na przestrzeni roku odnotowuje się od 90 do 100 dni z temperaturą poniżej 0oC. Pokrywa śnieżna zalega na tym obszarze przez około 70 dni, a okres wegetacyjny przekracza 220 dni. 10 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 Rys. 1. Położenie obszaru badań: 1 – granice miasta i gminy Czechowice-Dziedzice, 2 – działy wodne, 3 – cieki i zbiorniki wodne, 4 – tereny zurbanizowane, odwadniane siecią kanalizacji burzowej, 5 – tereny zalane w czasie powodzi w maju i czerwcu 2010 roku. Fig 1. Location of study area: 1 – boundaries of Czechowice-Dziedzice town and municipality, 2 – watersheds, 3 – streams and water reservoirs, 4 – urbanized terrains, drained by network of storm water sewer system, 5 – terrains flooded during floods in May and June 2010 year. Wymienione cechy klimatu tego regionu są zgodne z cechami określonymi przez E. Romera (1949), W. Chełchowskiego i W. Wiszniewskiego (1987), czy A. Wosia (1999). Decydującym czynnikiem występowania powodzi są opady atmosferyczne (ich struktura, wysokość i czas trwania). Aby więc ocenić współczesne zagrożenie powodziowe na terenach Czechowic-Dziedzic dokonano analizy ich zmienności w latach 2004-2013. Wykonano również analizę opadów miesięcznych i rocznych w ostatnim dziesięcioleciu 2004-2013 (tab. 1). Ich wysokość o określonym czasie trwania, decyduje o występowaniu weźbrań i powodzi. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów obliczono na podstawie wartości publikowanych w Codziennym Biuletynie Meteorologicznym, Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – PIB z lat 2004-2013. Najbliższa stacja opadowa Aleksandrowice (dla której dostępne są dane IMGW – PIB) położona jest w Bielsku-Białej (Pogórze Karpackie), w odległości około 8 km od południowych granic Czechowic-Dziedzic. 11 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. Tom 16 9-20 Tab. 1. Miesięcznie i roczne sumy opadów na stacji Aleksandrowice w Bielsku-Białej (opracowano na podstawie danych IMGW-PIB). Table 1. Monthly and annual precipitation sums at the station Aleksandrowice in Bielsko-Biała (made by the author on the base of data taken from IMGW-PIB). Miesiąc styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień Suma 2004 77 84 104 48 127 109 78 46 35 97 15 41 861 2005 82 64 35 64 131 130 143 160 101 15 33 116 1074 2006 47 40 65 96 112 98 58 126 42 31 83 38 836 2007 83 61 59 65 81 117 137 27 389 68 85 35 1207 Rok 2008 2009 34 44 48 75 61 134 49 21 71 97 42 221 223 140 64 88 107 33 61 91 46 52 58 30 864 1026 2010 41 35 31 67 510 171 140 112 187 27 56 64 1441 2011 39 21 31 115 123 42 272 108 43 54 10 25 883 2012 24 56 42 84 48 151 56 61 91 114 42 31 800 2013 62 38 49 58 135 200 90 43 137 19 68 18 917 Opad średni [mm] 53,3 52,2 61,1 66,7 143,5 128,1 133,7 83,5 116,5 57,7 49,0 45,6 990,9 Z zestawionych w tabeli 1 miesięcznych sum opadów wynika, że największe zagrożenie powodziowe na terenach Czechowic-Dziedzic występuje latem w okresie od maja do września, gdy notowane są sumy miesięcznych opadów przekraczające 200 mm. Zanotowana w maju 2010 r. suma miesięczna przekroczyła 500 mm, a efektem takich warunków pogodowych było zalanie prawie 22% terenów Czechowic-Dziedzic (rys. 1). Również w miesiącach od maja do września wysokość opadów była wyższa od średniej miesięcznej z analizowanego okresu. W pozostałych miesiącach w latach 2004-2013 notowano również wartości sumy opadów przekraczające 100 mm, poza styczniem, lutym i listopadem, kiedy to maksymalne sumy opadów miesięcznych nieznacznie przekroczyły 80 mm. Średnia wysokość opadu w ostatnim dziesięcioleciu 990,0 mm jest wyższa od średniej rocznej z wielolecia 1977-2013, która wynosi 947,3 mm, co świadczy o wzroście zagrożenia powodziowego w Czechowicach-Dziedzicach w bieżącym okresie. Na opisywanym obszarze przeważa równoleżnikowy przepływ powietrza, z dominacją wiatrów z kierunków zachodnich. Średnia roczna prędkość wiatru wynosi 2-3 m·s-1, a na przestrzeniach otwartych 4 m·s-1, z maksimum w okresie letnim. W zasięgu niskiej terasy Wisły, oraz jej dopływów w tym rejonie rzek Iłownicy i Białej, notuje się duże dobowe wahania temperatury i wilgotności powietrza. Często występują inwersje temperatury oraz utrzymują się zamglenia i zastoiska chłodnego powietrza. Wartości rocznej wilgotności względnej wynoszą 77-80%. Minimum przypada na maj, maksimum występuje od listopada do lutego (Niedźwiedź, Obrębska-Starklowa, 1991). Obszar Czechowic-Dziedzic położony jest w zlewni górnej Wisły. Rzeka ta na opisywanym terenie ma długość około 7,8 km i wraz ze zbiornikiem Goczałkowice stanowi północną granicę Czechowic-Dziedzic. Granicę wschodnią wyznacza koryto Białej, która w ujściowym odcinku do Wisły jest rzeką tranzytową, ponieważ przyjmuje tylko znikome ilości wody z analizowanych terenów. Opisywany obszar odwadniany jest przez rzekę Iłow- 12 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 nicę (wraz z Wapienicą i Jasienicą), której zlewnia w obrębie Czechowic-Dziedzic ma powierzchnię około 40,88 km2. Dorzecze tej rzeki ma powierzchnię 201,1 km2 (Podział hydrologiczny..., 1983). Jedynie północno-zachodnia część terenu Czechowic-Dziedzic o powierzchni około 7,9 km2, odwadniana jest przez rowy melioracyjne i niewielkie cieki, uchodzące bezpośrednio do zbiornika Goczałkowice lub koryta Wisły. Reżim przepływających rzek przez Czechowice-Dziedzice określony został przez I. Dynowską (1972) jako śnieżno-deszczowy, największe wezbrania występują latem (czerwiec-lipiec) i związane są z rozlewnymi (frontalnymi) opadami deszczu. Poza wymienionymi ciekami występuje gęsta sieć młynówek, kanałów i rowów melioracyjnych, zasilających liczne stawy i zbiorniki wodne. W tej sytuacji sieć hydrograficzna w obrębie opisywanego terenu jest skomplikowana, a działy wodne niewyraźne (niskie) i niepewne. Obserwuje się również połączenia sieci wodnej z sąsiednimi zlewniami, co powoduje wzrost zagrożenia powodziowego na większych obszarach. Poza licznymi rowami i kanałami na terenie Czechowic-Dziedzic występują powierzchniowe obiekty hydrograficzne. Zaliczyć do nich można duże stawy hodowlane, które są obecne w krajobrazie tej części doliny górnej Wisły od XVI-XVII wieku. Największe powierzchniowo to obiekty zlokalizowane w dolinach Wisły (kompleks stawów Dębina) i Białej. Mniejsze stawy (tzw. paciorkowe) usytuowane są w południowej część Czechowic-Dziedzic na niewielkich ciekach będących dopływami Iłownicy i Wapienicy. Wymienione stawy zajmują łącznie około 3,28 km2, co stanowi 5% powierzchni opisywanego terenu. Z obiektów obszarowych można jeszcze wyróżnić różnego typu osadniki wód przemysłowych, zbiorniki przeciwpożarowe, itp. Na obszarze Czechowic-Dziedzic wyróżnia się trzy poziomy wodonośne: czwartorzędowy, trzeciorzędowy oraz karboński. Czwartorzędowy poziom wodonośny związany jest z luźnymi osadami, głównie piaskami i żwirami rozległego stożka napływowego rzek Wisły i Białej. W obrębie den dolin zwierciadło wód podziemnych zalega bardzo płytko około 1 m p.p.t. Poza dolinami zwierciadło zalega głębiej od 5 do 10 m. Zasilanie tego poziomu następuje poprzez infiltrację opadów, a zwierciadło ma charakter swobodny. Trzeciorzędowe piętro wodonośne ma charakter nieciągły i jest słabo wodonośne. Związane jest z wkładkami utworów piaszczystych i pylastych w iłach. Nie ma istotnego znaczenia w gospodarce wodnej. Wody piętra karbońskiego występujące w regionie Czechowic-Dziedzic są solankami typu chlorkowo-sodowego. Wody tego piętra są drenowane przez wyrobiska kopalni „Silesia” i kierowane poprzez zbiorniki retencyjno-dozujące do rzeki Wisły. CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA OBSZARU Wisła w granicach Czechowic-Dziedzic płynie po terenie rozległej Kotliny Oświęcimskiej, która wyścielona jest osadami fluwioglacjalnymi oraz utworami stożka napływowego Wisły, o miąższości do 30 m, zbudowanego głównie z piasków, żwirów i mułków. Wisła wraz ze zbiornikiem Goczałkowice stanowi północną granicę gminy. Długość koryta Wisły w granicach Czechowic-Dziedzic wynosi 7,8 km, a brzegów zbiornika Goczałkowice około 3 km. Koryto Wisły jest uregulowane i obwałowane, a średnia szerokość rzeki wynosi 25 m. Strefa 13 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 międzywala użytkowana jest głównie rolniczo, a tereny przykorytowe porastają drzewa oraz kępy rdestowca sachalińskiego. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku zalany został obszar doliny o powierzchni 177,9 ha (rys. 1). Biała na opisywanym terenie płynie w południowej i środkowej części CzechowicDziedzic, po terenach Pogórza Śląskiego, przecinając południkowo fliszowe warstwy piaskowców i łupków. W rejonie Stawu Marianki wpływa na teren Kotliny Oświęcimskiej. W rejonie doliny sieć wodna jest skomplikowana, bowiem obszar ten już w XVII wieku został poprzecinany systemem stawów komorowickich. Część stawów funkcjonuje do dzisiaj i jest zasilana wodami potoku Świerkówka oraz systemem rowów i kanałów Komorowicko-Czechowickich (Młynówka). Całkowita powierzchnia dorzecza Białej wynosi około 139,1 km2, przy długości 35 km. Biała stanowi wschodnią granicę analizowanego terenu i jest na tym odcinku rzeką tranzytową. W granicach Czechowic-Dziedzic długość Białej wynosi 8,9 km. Jej koryto jest częściowo uregulowane i obwałowane. Średnia szerokość koryta wynosi 18 m, a strefa terasy zalewowej jest porośnięta formacjami roślinności łęgowej (rys. 1). Rzeka Iłownica wraz z jej największymi dopływami Jasienicą i Wapienicą stanowi główny ciek odprowadzający wody z terenów Czechowic-Dziedzic. Powierzchnia dorzecza wynosi 201,1 km2, a jej długość 38,5 km. Iłownica bierze swój początek w utworach fliszowych Pogórza Śląskiego. W górnym i środkowym odcinku płynie w obrębie Pogórza Śląskiego. W odcinku dolnym (tereny Czechowic-Dziedzic) Iłownica płynie skrajem Kotliny Oświęcimskiej, wzdłuż progu Pogórza Śląskiego. Długość cieku w obrębie Czechowic-Dziedzic wynosi 10,5 km, a powierzchnia zlewni Iłownicy do ujścia do Wisły stanowi około 52 km2. Zlewnia Iłownicy w obrębie Czechowic-Dziedzic (wraz z zlewniami jej dopływów Jasienicą, Wapienicą i potokiem Czechowickim – Rów R-E) zasadniczo ma charakter quasi-naturalny, ponieważ tereny zurbanizowane, z których wody opadowe odprowadzane są siecią kanalizacji burzowej zajmują zaledwie 2,8 km2 powierzchni. Średni spadek Iłownicy w granicach Czechowic-Dziedzic wynosi około 5‰. Dominującym typem utworów w zlewni są skały lite słabo uszczelnione, które stanowią powyżej 42% jej powierzchni. Gliny i pyły pokrywają powyżej 33% powierzchni zlewni. Wymienione typy utworów są słabo przepuszczalne dla wód. Dlatego też w zlewni przeważa spływ powierzchniowy nad infiltracją. Jednak nieduże spadki w obrębie zlewni nie sprzyjają intensywnym procesom erozji gleb. Zlewnia jest użytkowana rolniczo, a grunty rolne stanowią ponad 77% jej powierzchni. Na lasy i zadrzewienia przypada 13%, a na wody 5,7% jej powierzchni. Rozproszona zabudowa stanowi poniżej 4% powierzchni zlewni. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku zalany został obszar o powierzchni 1999,9 ha (rys. 1). Rzeka Jasienica jest największym dopływem Iłownicy, zasilającym tą rzekę na terenie Czechowic-Dziedzic. Całkowita powierzchnia dorzecza Jasienicy wynosi 53,8 km2 a jej długość 22,5 km. Jasienica (podobnie jak Wapienica) ma swój początek na północnych stokach Beskidu Śląskiego, na wysokości około 700 m n.p.m. Rozcina południkowo fliszowe warstwy Pogórza Śląskiego, zbudowane z łupków, piaskowców i wapieni trzeciorzędowych, przykrytych płatami żwirów, piasków i glin. W biegu dolnym Jasienica płynie przez tereny Kotliny Oświęcimskiej. W rejonie Ligoty połączona jest kanałem z Wapienicą, której odprowadza część swoich wód. Długość Jasienicy na obszarze Czechowic-Dziedzic wynosi 4,8 km, a powierzchnia zlewni osiąga 1,1 km2, przy średnim spadku 3‰. Podobnie jak w przypadku 14 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 Wapienicy dominującym typem utworów w zlewni są gliny i pyły, które stanowią powyżej 70% jej powierzchni. Skały lite i słabo uszczelnione stanowią 23% powierzchni zlewni. Wymienione typy utworów są słabo przepuszczalne. Dlatego też w zlewni Jasienicy dominuje spływ powierzchniowy nad infiltracją. Niewielkie spadki zlewni nie sprzyjają intensywnym procesom erozji gleb. Teren jest użytkowany rolniczo, a grunty orne stanowią ponad 99% powierzchni zlewni. W czasie powodzi w 1997 roku zalany został obszar o powierzchni 32,14 ha (rys. 1). Rzeka Wapienica jest głównym dopływem Iłownicy. Powierzchnia dorzecza wynosi 52,9 km2, a jej długość to 21,5 km. Wapienica wypływa ze źródła położonego na północnych stokach Beskidu Śląskiego, na wysokości około 750 m n.p.m. Rozcina południkowo fliszowe Pogórze Śląskie, zbudowane z łuków, wapieni i piaskowców trzeciorzędowych, przykrytych miejscami płatami żwirów, piasków i glin. W biegu dolnym płynie przez teren Kotliny Oświęcimskiej. W rejonie Ligoty Wapienica połączona jest Kanałem Ligockim. Długość cieku w obrębie Czechowic-Dziedzic wynosi 5,8 km, przy średnim spadku 4‰. Powierzchnia zlewni w granicach opisywanego obszaru wynosi 10 km2. Zlewnia Wapienicy w obrębie Czechowic-Dziedzic ma quasi-naturalny charakter. Dominującym typem utworów w zlewni są gliny i pyły, które stanowią powyżej 55% jej powierzchni, a skały lite i słabo uszczelnione stanowią 35%. Grunty antropogeniczne wynoszą niespełna 9% powierzchni zlewni. Wymienione typy utworów są słabo przepuszczalne. W zlewni Wapienicy dominuje spływ powierzchniowy nad infiltracją. Obszar zlewni jest użytkowany rolniczo a grunty orne stanowią ponad 72% powierzchni zlewni. Na lasy przypada 15%, a na wody blisko 12% powierzchni zlewni. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku zalany został obszar o powierzchni 367,0 ha (rys. 1). Kanał Ulgi jest sztucznym przekopem między Jasienicą, a Wapienicą o długości około 680 m, może przerzucać wodę z Jasienicy do Wapienicy. Celem budowy tego kanału było zasilanie kompleksu stawów hodowlanych „Sokoły”, zlokalizowanych w międzyrzeczu Jasienicy i Wapienicy. Średnia szerokość kanału wynosi 5,5-6 m. Potok Czechowicki jest jednym z prawobrzeżnych dopływów Iłownicy. Ciek główny ma długość 5,3 km, a średni spadek wynosi 12‰. Powierzchnia zlewni wynosi 6,7 km2 i w całości znajduje się w obrębie Czechowic-Dziedzic. Podobnie jak większość analizowanych rzek i potoków, górna i środkowa część zlewni leży w obrębie Pogórza Śląskiego, a odcinek ujściowy znajduje się w obrębie Kotliny Oświęcimskiej. Górna i środkowa część zlewni potoku ma charakter quasi-naturalny, a dolna to zlewnia zurbanizowana (miejska), z której wody odprowadzane są do systemu kanalizacyjnego. Dominującym typem utworów naturalnych w zlewni są gliny i pyły, które stanowią powyżej 44% powierzchni. Bardzo dużą część powierzchni zlewni (55%) zajmują grunty antropogeniczne o zmiennej przepuszczalności. Dolna część zlewni z systemem kanalizacyjnym wykazuje duży stopień przeobrażenia stosunków wodnych. Mała przepuszczalność powierzchni zurbanizowanej oraz sieć kanalizacji deszczowej powoduje bardzo szybki odpływ wody. Obszar ten jest szczególnie narażony na powstanie „szybkich powodzi” (flasch flood). W czasie powodzi w lipcu 1997 roku zalany obszar stanowił 25,8 ha (rys. 1). System rowów i cieków Komorowicko-Czechowickich (Młynówka) leży w dolinie rzeki Białej. Jednak głównym odbiornikiem wód z tego systemu jest rzeka Wisła. Górna 15 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 i środkowa część zlewni systemu leży w obrębie Pogórza Śląskiego, a dolna na terenie Kotliny Oświęcimskiej. Cechą wyróżniającą zlewnię jest sposób użytkowania, który spowodował uszczelnienie podłoża i zmiany warunków infiltracji wód opadowych. W zlewni systemu rowów Komorowicko-Czechowickich (Młynówka) wybudowano już w połowie XVII wieku kilkadziesiąt stawów hodowlanych, które funkcjonowały aż do połowy XX wieku. Obecnie stawy i zbiorniki wodne w tej zlewni zajmują 7% jej powierzchni. Całkowita powierzchnia zlewni tego systemu wynosi około 12,5 km2, z czego w obrębie Czechowic-Dziedzic znajduje się 11,3 km2. Długość systemu rowów i niewielkich cieków w obrębie Czechowic-Dziedzic wynosi około 13,5 km. Trudno ocenić długość cieku głównego, bowiem sieć rzeczna na tym obszarze jest skomplikowana, a Młynówka w wielu miejscach rozgałęzia się tworząc odrębne ramiona. Górna i środkowa część zlewni ma charakter quasi-naturalny, a dolna jest w znaczącym stopniu zurbanizowana i uprzemysłowiona. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku został zalany obszar o powierzchni 30,2 ha (rys. 1). Potok Świerkówka jest największym naturalnym ciekiem zasilającym system rowów Komorowicko-Czechowickich (Młynówka). Na niektórych wielkoskalowych mapach topograficznych Młynówka opisywana jest w środkowym biegu jako Świerkówka. Zlewnia potoku wynosi 6,0 km2, z czego w obrębie Czechowic-Dziedzic znajduje się 4,5 km2. Całkowita długość cieku głównego jest równa długości cieku w obrębie analizowanego obszaru i wynosi 3,0 km, przy spadku 8‰. Opisywana zlewnia leży na stokach Pogórza Śląskiego i ma charakter quasi-naturalny. Dominującym typem utworów powierzchniowych w zlewni są gliny i pyły o słabej przepuszczalności, na które przypada nieco ponad 50% powierzchni zlewni oraz grunty antropogeniczne o przepuszczalności zróżnicowanej stanowiące w zlewni 48,3% powierzchni. O rolniczym charakterze zlewni świadczy sposób użytkowania ziemi. Dominują grunty rolne, które stanowią 81,5% powierzchni zlewni oraz lasy i zadrzewienia zajmujące powierzchnię przekraczająca 13%. Na wiejską rozproszoną zabudowę przypada 3% powierzchni zlewni. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku zalany został obszar o powierzchni 3,22 ha (rys. 1). Zlewnie zurbanizowane i skanalizowane obejmują północną i centralną część miasta Czechowice-Dziedzice. Z uwagi na zasięg drenażu, kierunek spływu i odprowadzania wód opadowych oraz funkcjonujące tam cieki i rowy odwadniające wyodrębniono trzy zlewnie: • Zlewnia A zajmuje powierzchnię 1,36 km2 i odwadniana jest przez system kanalizacji miejskiej oraz odgałęzienie rowu Czechowicko-Komorowickiego (Młynówka), który płynie wzdłuż północno-wschodnich granic tego obszaru i odprowadza wody do Wisły. Tereny miejsko-przemysłowe zajmują tam 49,2% obszaru, a stawy i zbiorniki wodne ponad 22% (rys 1). • Zlewnia B zajmuje powierzchnię 4,12 km2 i jest odwadniana przez inne odgałęzienie rowu Komorowicko-Czechowickiego (Młynówka). Rów ten prowadzi wodę w kierunku północno-zachodnim, od stawu Błażkowiec I, aż do północno-wschodnich obwałowań stawu Dębina, gdzie wpływa do Wisły. W obrębie terenów zabudowanych rów ten jest „zarurowany”. Tereny miejsko-przemysłowe zajmują 49,1%, stawy 14,6%, a tereny zielone 36,3% powierzchni zlewni (rys. 1). • Zlewnia C zajmuje powierzchnię 0,21 km2. Jest ona odwadniana siecią kanalizacji miejskiej oraz niewielkimi rowami prowadzącymi wody do Wisły. Tereny zurbanizowane zajmują około 44% jej powierzchni, a tereny zielone pozostałe 56% (rys. 1). 16 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 Zlewnie zurbanizowane cechuje wysoki stopień przeobrażenia stosunków wodnych. Pokrycie obszaru zlewni materiałami nieprzepuszczalnymi oraz sieć kanalizacyjna powoduje bardzo szybki odpływ wody opadowej. Kulminacja fali wezbraniowej następuje bardzo szybko, a czas jej trwania jest stosunkowo krótki. Obszar ten jest szczególnie narażony na powstanie gwałtownych powodzi. PRZYCZYNY ZAGROŻEŃ POWODZIOWYCH Teren miasta i gminy Czechowice-Dziedzice jest szczególnie narażony na zalania powodziowe i lokalne podtopienia w czasie rozlewnych lub nawalnych opadów deszczu. W przypadku dolin Jasienicy, Iłownicy, Wapienicy, Białej i Wisły, decydują o tym dwa czynniki: • słabo przepuszczalne podłoże zbudowane z plejstoceńskich glin zwałowych oraz holoceńskich piaszczysto-mułkowych i mułkowo-ilastych osadów rzecznych, • funkcjonujące przez kilkaset lat wielkie kompleksy stawów rybnych, których dna były przez wieki uszczelniane odkładającymi się zbędnymi produktami metabolizmu organizmów wodnych (rys. 2). Rys. 2. Stawy hodowlane na terenach Czechowic-Dziedzic w połowie XIX wieku (wg: Mapa Galicji II..., 1860-1861). Fig. 2. Fish farming ponds in terrains of Czechowice-Dziedzice in the mid-19th century (after Mapa Galicji II...,1860-1861). 17 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 Równie groźne są podtopienia lokalnych depresji związanych w osiadaniem terenu lub zmianą stosunków wodnych oraz powodzie w dolinach małych cieków odwadniających tereny środkowo-wschodniej i południowo-wschodniej części gminy. Z pozoru niewielkie cieki, prowadzące w czasie niskich i średnich przepływów po kilkanaście dm3·s-1 wody, po opadach nawalnych gwałtownie wzbierają i zalewają znaczne obszary dolin. Zasadniczą przyczyną takiego zjawiska jest uszczelnienie podłoża, ujmowanie cieków w kanały o zbyt małym przekroju, niewłaściwie zwymiarowane mosty i przepusty oraz samowolna regulacja brzegów i dna cieków, zmniejszająca znacznie przekrój poprzeczny koryta. Z analizy austriackich map wojskowych z końca XVIII wieku (1790 r.) oraz z połowy XIX wieku (1860-1861) w skali 1:28 800 wynika, że w obrębie wszystkich podtapianych dolin funkcjonowały kompleksy stawów hodowlanych (Mapa Galicji I..., 1790; Mapa Galicji II..., 1860-1861; rys. 2) . Dna tych dolin, obecnie w inny sposób zagospodarowane, przez stulecia wypełniane były drobnofrakcyjnymi osadami związanymi z hodowlą ryb i stały się niemal zupełnie nieprzepuszczalne. Kolejną przyczyną powodzi w gminie jest współczesne zagospodarowanie dolin. Zabudowania zajmują tereny dawnych stawów, a sieć dróg przecina koryta cieków. Budowane pod drogami przepusty osiadają w mało stabilnym, nasiąkliwym, pylasto-ilastym podłożu, są więc szybko zamulane i nie mogą przeprowadzać wysokich przepływów. W tej sytuacji przepusty drogowe ograniczają odpływ wód, które w konsekwencji zalewają część doliny położonej wyżej. Opisane sytuacje stwierdzono w dolinach potoków: Czechowickiego, Świerkówki, Gronerówki, Pasieki, Bażańca i Lipowca. W północno-wschodniej części Czechowic-Dziedzic podłoże jest również silnie uszczelnione. Znajduje się w tym rejonie zabudowa jedno- i wielorodzinna. Występujące na tych terenach dwa duże obszary podtopień mają różne przyczyny: 1. Podtapiany obszar w rejonie ulic Porzeczkowej i Wiejskiej jest położony poniżej sąsiadujących ze sobą przepustów: drogowego i kolejowego. Podtapianie posesji w tym rejonie jest skutkiem drastycznego zawężenia koryta, odgałęzienia rowu Komorowicko-Czechowickiego, poniżej obu przepustów. 2. W rejonie ulic Topolowej i Górniczej usytuowana jest zabudowa wielorodzinna na terenach dawnych stawów. Jednocześnie jest to obszar osiadania terenu na skutek eksploatacji węgla kamiennego przez kopalnię „Silesia”. Szczelne podłoże oraz utworzona niecka osiadania stwarzają dogodne warunki do gromadzenia się wody podtapiającej okoliczne posesje. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Analizując przyczyny zagrożenia powodziowego na terenie miasta i gminy Czechowice-Dziedzice stwierdzono, że należą do nich zarówno warunki fizycznogeograficzne zlewni przepływających rzek i potoków, jak i skutki gospodarczej działalności człowieka. Spośród warunków fizycznogeograficznych decydujący wpływ na obieg wody ma: 1. Budowa geologiczna i rzeźba terenu. Utworami powierzchniowymi są osady czwartorzędowe reprezentowane przez plejstoceńskie gliny zwałowe i mady rzeczne pokryte lessami i zapiaszczonymi glinami lessowymi. Duże znaczenie mają również piaszczysto-mułkowe oraz mułkowo-ilaste utwory holocenu. Wymienione osady oraz równinny charakter półno- 18 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 cnej i środkowej części Czechowic-Dziedzic wpływają niekorzystnie na infiltrację (wsiąkania wody w podłoże), a tym samym ułatwiają spływ powierzchniowy. 2. Reżim odpływu przepływających przez gminę rzek, z maksymalnymi wezbraniami letnimi, związanymi z rozlewnymi lub nawalnymi opadami deszczu przy równoczesnej superpozycji przepływów kulminacyjnych i charakterystycznymi cofkami w ujściowych odcinkach koryt rzecznych. 3. Skomplikowany układ powierzchniowej sieci hydrograficznej, z gęstą siecią młynówek oraz kanałów i rowów melioracyjnych, zasilających liczne stawy i zbiorniki wodne. Działy wodne między ciekami są niskie i niepewne. Występują także połączenia sieci wodnej z sąsiednimi zlewniami, co powoduje wzrost zagrożenia powodziowego na dużych obszarach. Antropopresja na terenach dzisiejszej gminy Czechowice-Dziedzice była od wieków związana z gospodarką stawową, a od końca XIX wieku z eksploatacją węgla kamiennego: 1. Potężne systemy stawów hodowlanych zajmowały doliny Wisły, Białej, Iłownicy, Wapienicy i Jasienicy, a także doliny dopływów tych rzek. Jeszcze w końcu XVIII wieku (1790 r.) stawy rybne zajmowały około 11,5 km2 powierzchni, co stanowiło prawie 18% powierzchni dzisiejszej gminy Czechowice-Dziedzice (General Mapa..., 1790). Duże kompleksy stawów hodowlanych obecne są również we współczesnym krajobrazie gminy zajmując ok. 3,28 km2, co stanowi prawie 5% powierzchni terenu. Brak lokalnej retencji i nieprzepuszczane podłoże wpływają istotnie na warunki przepływu w tym rejonie. 2. Eksploatacja węgla kamiennego w północno-wschodniej części Czechowic-Dziedzic obejmuje głównie tereny zabudowane. Występujące tam osiadania i zapadania terenu powodują powstawanie rozległych niecek, podtapianych w czasie intensywnych opadów deszczu. 3. Rozwój zwartej zabudowy miejskiej, a także zabudowy jednorodzinnej w dolinach rzek i potoków spowodował zawężenie koryt cieków lub ich ujmowanie w zamknięte kanały. Tego typu zabudowa spowodowała zmianę warunków odpływu. Po gwałtownych lub rozlewnych opadach woda nie mieści się w korytach cieków lub spiętrza się przy wlotach do kanałów i zalewa tereny zabudowane położone wyżej. Przeprowadzone kartowanie hydrograficzne dolin i koryt rzek wykazało, że: 1. Koryta Wisły, Białej, Iłownicy, Jasienicy i Wapienicy są na terenie miasta i gminy Czechowice-Dziedzice uregulowane i obwałowane, a spadki dolin nie przekraczają 10-15‰. Tereny położone w międzywalu tych rzek są najczęściej silnie porośnięte (dominuje rdestowiec sachalijski). Jedynie w dolinie Białej przeważają formacje roślinności łęgowej. 2. Doliny systemu rowów Komorowicko-Czechowickich, potoków Świerkówki i Czechowickiego w przeważającej części są zagospodarowane, występuje zabudowa rozproszona, która sięga aż do koryt wymienionych cieków. Koryta potoków są często sztucznie zawężone i skanalizowane. Zagospodarowanie dolin w pobliżu cieków Radykalnie zwiększa straty powodziowe. LITERATURA CHEŁCHOWSKI W., WISZNIEWSKI W., 1987: Regiony klimatyczne Polski. [w:] Atlas Hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. DYNOWSKA I., 1972: Typy reżimów rzecznych w Polsce. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. 150 s. 19 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 9-20 Inwentaryzacja zlewni miasta i gminy Czechowice-Dziedzice, w zakresie: sieci urządzeń kanalizacji deszczowej i ogólnospławnej oraz rzek, kanałów, potoków i rowów. 2010. Ekonomia Pracownia Wodno-Chemiczna, Spółka z o.o., Bielsko-Biała (maszynopis). Koncepcja sieci kanalizacji deszczowej na obszarze zlewni centrum miasta Czechowice-Dziedzice. 2001. Ekonomia Pracownia Wodno-Chemiczna, Sp. z o.o. Bielsko-Biała (maszynopis). KONDRACKI J., 1998: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 440 s. MAPA GALICJI – I zdjęcie wojskowe. 1790. Mapa w skali 1:28 800. Narodowe Archiwum w Wiedniu. MAPA GALICJI – II zdjęcie wojskowe, 1860-1861. Mapa w skali 1:28 800. Narodowe Archiwum w Wiedniu. NIEDŹWIEDŹ T., OBRĘBSKA-STARKLOWA B., 1991: Klimat. [w:] Dynowska I., Maciejewski M., (red.): Dorzecze Górnej Wisły. T. 1. PWN, Warszawa, Kraków. s. 68-82. Podział hydrograficzny Polski. 1983. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. 924 s. ROMER E., 1949: Regiony klimatyczne Polski. PWN, Wrocław. 26 s. WIĘCŁAWIK S., 1991: Budowa geologiczna. [w:] Dynowska I., Maciejewski M., (red.): Dorzecze Górnej Wisły. T. 1. PWN, Warszawa, Kraków. s. 30-41. WOŚ A., 1999: Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 301 s. Jakub Czaja FLOOD HAZARD IN TERRAINS OF CZECHOWICE-DZIEDZICE TOWN AND MUNICIPALITY (OŚWIĘCIM BASIN) Summary Built-up terrains, exposed to floodings and floods are areas, where the collision between flood control, environmental protection and land management very often happens. The greatest losses, both economic and social, are caused by catastrophic floods of regional range, especially dangerous in mountain and sub-mountain terrains. They are mainly precipitation floods, occurring almost every year in the period from May to September. Analyzing the flood hazard in Czechowice Dziedzice town and municipality it was stated that both physicogeographical factors and human economic activity are of essential importance. Among natural factors the decisive role is played by geological structure, terrain relief and complicated arrangement of hydrographic network, whereas among anthropogenic factors the disturbance of surface flow and infiltration is caused by urban-industrial built-up areas, hard coal exploitation and systems of fish farming ponds connected with net of ditches and canals. Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 21-29 Hanna DOROZ Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec FUNKCJA UŻYTKOWA KONI NA GÓRNYM ŚLĄSKU – DAWNIEJ I DZIŚ WSTĘP W rozwoju cywilizacji bardzo ważną rolę odegrały udomowione konie. Szerokie rozprzestrzenienie koni w skali globu spowodowało równoległe oswajanie i użytkowanie tych zwierząt wszędzie tam, gdzie było takie zapotrzebowanie. Obecny stan wiedzy na temat oswajania i pierwotnego użytkowania koni jest efektem wnioskowania z przedmiotów badań archeozoologicznych, takich jak ikonografia czy znajdowanych podczas wykopalisk szczątków koni lub elementów rzędu końskiego. Dzięki tym badaniom wiadomo, że koń był użytkowany do jazdy wierzchem, do noszenia ciężarów, do ciągnięcia pojazdów, pozyskiwania mięsa, a w niektórych kręgach kulturowych także mleka (Lasota-Moskalewska, 2005). W Polsce głęboko zakorzenione są tradycje chowu i użytkowania koni, istnieją ich regionalne kierunki (np. hodowla koni śląskich skupiona głównie w województwach dolnośląskim i opolskim czy preferowany typ konia zimnokrwistego do zrywki drzewa w Karpatach), a także praktyki służące wyłącznie kultywowaniu tradycji i tworzeniu atrakcji turystycznych (np. zakopiańskie „kumoterki”). W gospodarczym wykorzystaniu koni, Górny Śląsk wydaje się najpełniej reprezentować jego różnorodność. CEL, PRZEDMIOT I METODYKA Obszary miast, silnie przekształcone przez działalność człowieka m.in. za sprawą rozwiniętego przemysłu, nie są współcześnie kojarzone z użytkowaniem koni, także w ujęciu historycznym. Celem artykułu jest wskazanie funkcji użytkowych koni w rozwoju gospodarczym Górnego Śląska. Ponadto autorka próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie, czy na terenie silnie zurbanizowanym, chów koni może być opłacalny, czy stanowi wyłącznie sentymentalny relikt dawnych czasów? Zasięg przestrzenny niniejszej analizy stanowią miasta konurbacji górnośląskiej. Materiały źródłowe, oprócz pozycji zawartych w bibliografii, stanowiły kwerendy muzealne. Część informacji została zaczerpnięta w formie wywiadu swobodnego. FUNKCJA UŻYTKOWA KONI DAWNIEJ I DZIŚ Na obszarze Górnego Śląska bardzo wcześnie zaczęto wykorzystywać konie do pracy, co zaowocowało ich rozległym i wielokierunkowym użytkowaniem. Rysunek 1 przedstawia schemat różnych kierunków wykorzystania koni w oparciu o informacje dotyczące Górnego Śląska. 21 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 21-29 gospodarka leśna usługi komunalne tramwaje osobowy transport dorożki towarowy kopalnie przemysł pociągowe kuźnice rolnictwo wykorzystanie koni wierzchowe hobbystyczne łowiectwo rekreacja turystyka konna hipoterapia atrakcje towarzyszące zawodowe policja straż miejska Rys. 1. Zróżnicowanie kierunków wykorzystania koni na terenie Górnego Śląska (opracowanie własne). Fig. 1. Horse application diversity in Upper Silesia (made by the author). Istotnym punktem na powyższym schemacie jest zaznaczenie dwutorowego rozwoju form użytkowania koni: pociągowych oraz wierzchowych. Choć rysunek nie odzwierciedla dokładnego czasu, w jakim pojawiały się poszczególne formy, zostały one uporządkowane z próbą zachowania porządku chronologicznego. W treści artykułu autorka omawia lub wzmiankuje każdy z przedstawionych na schemacie sposobów wykorzystania koni, z wyjątkiem podwalin dzisiejszego jeździectwa rekreacyjnego i sportowego – konnych oddziałów wojskowych (kawalerii) oraz obszernego zagadnienia szlacheckich tradycji jeździeckich. Warto wspomnieć, że garnizon 3 Pułku Ułanów Śląskich zlokalizowany był w Tarnowskich Górach. Jednak kawaleryjskie powiązania Pułku z Górnym Śląskiem miały charakter epizodyczny, gdyż okresy stacjonowania były przerywane długimi działaniami zbrojnymi toczonymi na obszarze całego kraju (Dobrzyński, 1929). Barwy 3 Pułku Ułanów Śląskich można natomiast podziwiać współcześnie, gdyż przyjęła je grupa rekonstrukcyjna, która bierze udział w uroczystościach i pokazach historycznych oraz specjalnie organizowanych zawodach kawaleryjskich. Jeśli chodzi o szlachtę, dała ona początek ekskluzywnej rekreacji konnej, której najbardziej charakterystycznym elementem były uroczyste polowania. Z. Sawicka (2004) w swojej publikacji obszernie analizuje rolę koni w życiu polskiej szlachty. Ze względu na brak istotnych osobliwości regionalnych w użytkowaniu koni na potrzeby wojska i tradycji szlacheckich, autorka podjęła decyzję o rozwinięciu wyłącznie wątków regionalnych unikatowych w skali kraju oraz w pewnym sensie zaskakujących, zważywszy na duże uprzemysłowienie regionu. 22 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 21-29 Udział koni w rozwoju osadnictwa, rzemiosła i rolnictwa okolic Katowic W połowie XIII w. na obszarze dzisiejszych Katowic pojawili się pierwsi osadnicy (Starnawska, 1990). Ówczesne osady powstały w miejscu wykarczowanych lasów, a ich mieszkańcy trudnili się rolnictwem. W średniowiecznej Polsce do prac rolniczych zaczęto wykorzystywać konie. Literatura z XV w. wzmiankuje o równym udziale w pracach rolniczych koni i bydła, przy czym z biegiem czasu bydło było wypierane przez konie. Dowodem potwierdzającym wczesne wykorzystanie konia również na opisywanym obszarze jest fakt odnalezienia najstarszej na ziemiach polskich brony, dostosowanej do ciągnięcia przez konie, właśnie na obszarze Śląska (Lasota-Moskalewska, 2005). Równolegle do wczesnego rolnictwa, w Szopienicach i Kuźnicy Boguckiej zajmowano się prymitywnym wytopem rud żelaza od połowy XIV w. (Starnawska, 1990). Do wytopu surówki wykorzystywano dymarki. Jednocześnie w opisywanej okolicy pojawiały się kolejne wsie m.in. Załęże, Roździeń, Ligota czy Brynów, stanowiące zalążki współczesnych dzielnic Katowic. W połowie XVI w. wprowadzono osadnictwo zagrodowe, a dotyczyło to zwłaszcza wsi kuźniczych. Następnie obserwowano równoczesne zakładanie wsi o charakterze rolniczym i kuźniczym obok siebie, co oznaczało dwukierunkowe wykorzystanie koni zarówno na potrzeby rolnictwa jak i prymitywnego przemysłu. Charakter pracy tych zwierząt w obu przypadkach sprowadzał się do wykorzystania siły pociągowej poprzez zaprzęganie do maszyn rolniczych, wozów czy napędzania kieratu. Rola koni w górnictwie Początek wydobycia węgla kamiennego na Górnym Śląsku związany był z przypadkowym odkryciem wychodni pokładu, przy okazji pozyskiwania rud darniowych w Murckach. Od roku 1657 kopalnia Murcki oficjalnie wydobywa węgiel kamienny (Szweda, Sitko, 2013). Jednak dopiero w drugiej połowie XIX w. rozpoczął się intensywny rozwój przemysłu górniczo-hutniczego na obszarze górnośląskim. Zmiany liczby kopalń w latach 1862-1873 na terenie Górnego Śląska przedstawiały się następująco: w ciągu pierwszych 8 lat przybyło 27, z kolei w ciągu kolejnych 3 lat aż 31 ośrodków wydobycia (Szaraniec, 1979). Tak intensywny rozwój górnictwa pozostawał we wzajemnej relacji z szerokimi rynkami zbytu polskiego węgla (głównie Niemcy: Berlin, Magdeburg, Hanower, Turyngia, Saksonia, a także Wielka Brytania, Rumunia i Turcja). W początkowej fazie rozwoju kopalń istotną rolę odgrywały konie, czego dowodem są m.in. zapisy z dziejów kopalń Wujek w Katowicach czy Guido w Zabrzu. Pierwsze wydobycie węgla w kopalni Wujek miało miejsce początkiem lat 90. XIX w. (Szaraniec, 1979). Pierwszy poziom wydobywczy był zlokalizowany na głębokości 63 m, a przewóz urobku odbywał się na niedalekich odległościach, wyłącznie przy użyciu koni. W 1905 r. w kopalni pracowało 25 koni. Niespełna 10 lat później, w 1914 r. pomimo zastosowania lokomotywy benzolowej na wyższych poziomach wydobywczych, na poziomie 370 m wciąż wykorzystywano konie do pracy. Było ich wówczas w kopalni 33, więc pomimo zastosowania nowoczesnych rozwiązań na wyższych poziomach wydobywczych, rola koni jako siły pociągowej w kopalni nie utraciła znaczenia. W 1923 r. zmodernizowano trans- 23 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 21-29 port urobku, zastosowano lokomotywę elektryczną, która zastąpiła konie w pracy w kopalni. Modernizacja kopalń stanowiła kwestię indywidualną i warto w tym miejscu zaznaczyć, że ostatni koń z Kopalni Wieczorek (Katowice-Nikiszowiec) został wyprowadzony dopiero w 1952 r. (www.kopalnia.com.pl). Początek budowy kopalni Guido w Zabrzu miał miejsce w 1855 r. Pierwsze wydobycie odbyło się z głębokości 97 m. W latach 1880-1881 zbudowano szyb, w którym windę napędzano za pomocą maszyny parowej. Na rok 1885 przypadło rekordowe wydobycie węgla, pozyskanego wyłącznie za pomocą siły koni i ludzi. W 1929 r. zakończono wydobycie, kopalnia Guido stała się kopalnią doświadczalną, a obecnie również jest unikatowym obiektem muzealnym, w którym turyści mogą zobaczyć, jak dawniej wyglądała praca górników i koni. Do pracy w kopalni wykorzystywano konie o określonych cechach – musiały być silne i jednocześnie na tyle niskie, by swobodnie przemieszczać się w kopalnianych korytarzach. Zwierzęta do pracy głównie sprowadzano z Niemiec i Francji, były to konie zimnokrwiste, niskie i krępe, można przypuszczać, że w typie perszerona. Przeciętny czas pracy konia w kopalni wahał się od 2 do 6 lat, czyli do śmierci zwierzęcia. Konia do kopalni spuszczano szybem, przywiązanego solidnymi linami poniżej windy osobowej (fot. 1). Zwierzę transportowano w dół z lnianym workiem na głowie, co miało na celu zminimalizowanie strachu. Trudno jednak mówić o skuteczności tej metody, gdy wisząc w powietrzu zwierzę było przerażone. Podczas zjazdu do kopalni koń był uważnie asekurowany, a jego transport na poziom 170 m trwał ok. 2 godzin (na poziom 320 m ok. 4 godzin). W kopalni Guido najbliżej szybu była zlokalizowana stajnia właścicielska, w której stały konie przeznaczone wyłącznie do ciągnięcia zaprzęgu hrabiego von Donnersmarcka, z którego doglądał on swojej kopalni. Dalszymi pomieszczeniami były stajnie koni roboczych. Na stanie kopalni było 80 koni, które pracowały w dwóch zmianach, po 40 koni na zmianę. Fot. 1. Makieta konia w kopalni Guido w Zabrzu przedstawiająca sposób transportowania zwierząt z powierzchni ziemi do kopalni (fot. H. Doroz). Photo 1. Solution for horse transport from earth surface to the mine. A model from The Guido Mine in Zabrze. (photo H. Doroz). 24 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 21-29 Warto nadmienić, że pośrednio na potrzeby przemysłu górniczego konie wykorzystywano również w pracy na powierzchni. Oprócz powszechnego rozwozu węgla furmankami do klientów, siły koni używano także w transporcie rzecznym. Na spławnych odcinkach Przemszy oraz na Kanale Kłodnickim transportowano m.in. węgiel na tzw. galarach (barkach) ciągniętych za pomocą długich lin przez parę koni idącą wzdłuż koryta rzeki (www.zegluga. wroclaw.pl). Konie w komunikacji miejskiej Rozwój gospodarczy Górnego Śląska związany z rozkwitem górnictwa wymusił rozwój komunikacji publicznej w regionie. W 1894 r. w śląskich miastach pojawiły się tramwaje. Początkowo były to pojazdy parowe i konne. Tramwaje konne kursowały w Gliwicach, Bytomiu, Chorzowie i Katowicach (Nadolski, 2010). Były chętniej przyjmowane przez mieszkańców, zwłaszcza w centralnych częściach miast, ponieważ nie powodowały tak dużego hałasu jak tramwaje parowe. Konne wagony tramwajowe były zbudowane z drewna oraz zaprzęgnięte w jednego konia. Transport publiczny tramwajami konnymi odbywał się na niewielkim obszarze i w bardzo krótkim czasie, bo już w roku 1898 został wyparty przez tramwaje elektryczne. Dłużej, bo do II Wojny Światowej świadczono usługi taksówkarskie konnymi dorożkami, czego dowody można odnaleźć na dawnych pocztówkach. Koń w życiu kulturalno-rozrywkowym W latach 30. XX w. Katowice mogły poszczycić się torem wyścigów konnych. Obiekty tego typu od zawsze były dostępne wyłącznie dla elit. W wyścigach brały udział najlepsze konie, trenowane przez najlepszych trenerów, dosiadane przez najlepszych dżokejów. Widzami z kolei byli arystokraci, elity społeczne, ludzie nieprzeciętnie bogaci. Brali oni udział w zakładach bukmacherskich, wygrywali i przegrywali fortuny, a wszystko to stanowiło rozrywkę stanowiącą nieodłączny element stylu i standardu ich życia. Katowicki tor wyścigów konnych swe uroczyste otwarcie miał w sierpniu 1932 r. Organizowano na nim zawody rangi krajowej. Ostatnie fotografie publikowane przez Narodowe Archiwum Cyfrowe pochodzą z czerwca 1939 r., a po wojnie zaniechano tradycji wyścigów konnych w Katowicach. W okolicy dawnego toru, przy ul. Kościuszki i al. Górnośląskiej (autostrada A4) obecnie stoi jedynie budynek, tzw. Dom Służewca, w którym można wykupić zakłady. W latach 30. XX w. nadawano tam radiową relację bezpośrednio z toru o stanie wyścigu nie tylko z Katowic, ale także z innych miast. W latach powojennych, z biegiem czasu, relacje te były emitowane przez telewizję, a lokal pełnił funkcję baru. Z relacji mieszkańców miasta wynika, że zwłaszcza mężczyźni lubili zabierać dzieci i wnuki na niedzielne spacery do Domu Służewca, by obstawić wyścig. Oznacza to, że 7-letni okres funkcjonowania toru wyścigów konnych w Katowicach odcisnął piętno na rytuałach życia mieszkańców w kolejnych dekadach i mógł objąć swym zasięgiem co najmniej 3 pokolenia, dlatego nie sposób ominąć, czy zmarginalizować tego epizodu w niniejszym opracowaniu. 25 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 21-29 Udział koni w pracach powojennej przebudowy miast Pierwszym etapem powojennych przedsięwzięć mających na celu przywrócenie miastom polskiego charakteru, było ich porządkowanie (Woźniczka, 2004). Często prace te wymagały zaangażowania specjalistycznych brygad wykonujących prace budowlane przy usuwaniu uporczywych instalacji z fasad budynków. Początkowo do wywożenia odpadów wykorzystywano wozy konne ciągnięte przez Niemców, w ramach realizacji antyniemieckiej polityki. W krótkim czasie jednak prace przejął Zakład Oczyszczania Miasta, który dysponował specjalistycznym, poniemieckim sprzętem. Ponadto miasto dysponowało 11 końmi. W maju 1946 r. stan wyposażenia Zakładu Oczyszczania Miasta poprawił się zarówno w kwestii sprzętu specjalistycznego, jak i koni, których Zakład posiadał już 24, a do jednorazowej akcji wywozu śmieci na terenie Katowic zmobilizowano 105 zaprzęgów prywatnych, a także 68 zaprzęgów własnych, co świadczy o powszechnym chowie i wykorzystaniu koni w tym okresie. Warto zaznaczyć, że jeszcze w drugiej połowie lat 40. XX w. użytkowość koni sprowadzała się do ich roli pociągowej. Już od XIX w. obserwowano wyraźny dualizm krajobrazu. Wówczas wynikało to z pojawienia się w krajobrazie wiejskim elementów przemysłowych, z kolei w drugiej połowie XX w., w okresie dominującej funkcji przemysłowej Górnego Śląska, wciąż widoczne były elementy krajobrazu wiejskiego. Należy pamiętać, że osiedla przyzakładowe zamieszkiwała ludność zwykle o wiejskich korzeniach. W miejskie realia przenieśli oni wiejskie przyzwyczajenia, istotną rolę odgrywało bogate życie towarzyskie, jak również przyzwyczajenie do chowu zwierząt. Tę drugą potrzebę uwzględniano projektując osiedla tzw. familoków wraz z infrastrukturą towarzyszącą w postaci pomieszczeń na inwentarz zwierzęcy. W tych warunkach chów zwierząt ograniczał się zwykle do zwierząt małych. Pojawienie się w latach 60-70. XX w. wielkopłytowych osiedli spowodowało zmianę trybu życia mieszkańców (Przewoźnik, 2008). Ponadto upowszechniła się mechanizacja w wielu dziedzinach życia, a zwłaszcza w transporcie. Nie oznacza to jednak, że konie zniknęły z krajobrazu miasta. Ich dotychczasowa użytkowość przejawiała się jeszcze m. in. w pracy na roli. Ponadto z relacji mieszkańców, zaczerpniętych w formie wywiadu swobodnego, można wymienić: powszechne wykorzystanie koni do transportu węgla (choć należy przypuszczać, że węgiel wozami konnymi transportowany był już od II połowie XVII w. z kopalni Murcki), czy utrzymanie kilku sztuk koni (jeszcze do pierwszej dekady XXI w.) na potrzeby nadleśnictwa Katowice do prac związanych z gospodarką leśną. Konie wykorzystywano również przez Zakład Oczyszczania Miasta do prac związanych z pielęgnacją zieleni miejskiej (przewożenie odpadów zielonych konnym wozem). FUNKCJA UŻYTKOWA KONI WSPÓŁCZEŚNIE Współcześnie wartość użytkowa koni zwykle sprowadza się do ich przydatności na potrzeby rekreacji i sportu jeździeckiego, a także hodowli. Coraz rzadziej wykorzystuje się konie do pracy w rolnictwie, ponieważ zostały wyparte przez maszyny. Podobnie jak w górnictwie czy transporcie osobowym. Reliktem w dzisiejszych czasach są wozacy węgla, którzy 26 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 21-29 wciąż jeszcze korzystają z wozów konnych (w 2013 r. 2 osoby w Bytomiu i 1 w Zabrzu). Warto nadmienić jednak, że wśród społeczności górniczej wozacy węgla, choć dysponują obecnie samochodami ciężarowymi, w żargonie nazywani są „konikami”. Funkcja rekreacyjna wydaje się dominującą, jeżeli chodzi o współczesne wykorzystanie koni. Rozwój rekreacji konnej jest bardzo intensywny, także na obszarach miejskich. Jednocześnie zauważa się duże zainteresowanie hipoterapią, czyli formą rehabilitacji psychofizycznej odbywającej się przy użyciu koni. Często obie powyższe usługi są łączone i oferowane w jednym ośrodku jeździeckim. W zasobach internetu można odnaleźć bazy adresowe ośrodków jeździeckich. Należy jednak mieć na uwadze, że są to duże, komercyjne ośrodki, świadczące kompleksowe usługi i zabiegające o klienta poprzez działania marketingowe. Pełny obraz popularności rekreacji konnej można uzyskać dopiero po uwzględnieniu licznych przydomowych, kameralnych stajni, zwykle nie świadczących komercyjnych usług, jednak niewątpliwie służących rozwojowi rekreacji konnej w regionie (Doroz, 2012). W związku z rosnącą konkurencją, ośrodki jeździeckie szukają nowe rozwiązania, by zwiększyć własną atrakcyjność (Wincewicz-Bosy, 2012). Zauważa się poszerzenie oferty jeździeckiej (przejażdżki zaprzęgami, w tym kuligi, woltyżerka i in.), łączenie i niekiedy także pakietyzację oferowanych usług (gastronomia, noclegi, okolicznościowy wynajem pomieszczeń), organizację imprez sportowych lub towarzyskich (np. zawody jeździeckie sportowe lub amatorskie, tzw. Hubertusy, wystawy psów, spotkania opłatkowe, rozpoczęcie oraz zakończenie sezonu jeździeckiego i in.). Pomijając rekreację konną wraz z formami pokrewnymi, można stwierdzić, że najbardziej użytkową grupą koni na obszarze Górnego Śląska są konie Chorzowskiego Zespołu Policji Konnej. Konie te są wykorzystywane w określonych ramach czasowych i oprócz tego, że są partnerami w pracy, stanowią też swego rodzaju narzędzie w ręku policjantów, służące zapewnieniu ładu publicznego. Zespół Policji Konnej powstał w 2001 roku. Do służby w policji wybiera się konie o określonych cechach fizycznych, z których najważniejsze to wysoki wzrost i masywna budowa ciała (głównie konie rasy śląskiej i wielkopolskiej). Z kolei pod względem psychicznym konie powinny mieć przede wszystkim zrównoważony charakter. Policja konna zwykle patroluje obszar Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku, ponadto zabezpiecza mecze i inne imprezy masowe na Stadionie Śląskim, a sporadycznie także w innych miejscach (np. stadion we Wrocławiu podczas Euro 2012). Oprócz policji w Chorzowie, w Bytomiu w latach 2007-2012 konie uczestniczyły w patrolowaniu miasta w służbie straży miejskiej. PODSUMOWANIE Dokonując przeglądu sposobów wykorzystywania koni w dziejach, można zauważyć, że towarzyszyły ludziom od pierwszych osiedli i zawsze związane były z rozwojem gospodarczym. Początkowo użycie koni polegało na ich ciężkiej pracy zaprzęgowej – w rolnictwie, w kopalniach, w transporcie. Od momentu wyparcia koni za sprawą rozwoju mechanizacji i motoryzacji, pozostały nieliczne przypadki do dziś pracujących w ten sposób. Koń odwiecznie stanowił symbol zamożności i dobrobytu, gdyż nie każdego było stać na utrzymanie koni na potrzeby codziennych prac. Jednak obecnie tradycyjne, zaprzęgowe 27 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 21-29 wykorzystanie tych zwierząt wiąże się zwykle z prowadzeniem małego gospodarstwa rolnego – na własny użytek, bez konieczności zastosowania nowoczesnych narzędzi lub z brakiem kapitału, by je doinwestować. Współcześnie konie wykorzystywane są głównie na potrzeby rekreacji, stąd powszechnie cenione są konie wierzchowe. Podmioty gospodarcze rekreacji konnej pod presją silnej konkurencji stają przed koniecznością tworzenia bardzo obszernej oferty świadczonych usług, co powoduje wszechstronne wykorzystanie koni. Obszary miast sprzyjają powstawaniu i rozwojowi ośrodków rekreacji konnej ze względu na szerokie grono potencjalnych odbiorców (osoby uczące się jeździć konno – dorosłe i dzieci, osoby korzystające z hipoterapii, właściciele koni – usługa pensjonatowa, zawodnicy i in.), a infrastruktura ośrodków jeździeckich jest wkomponowana w struktury miejskie. Przestrzeń miasta (zwłaszcza wskutek dużej gęstości zabudowy i dróg asfaltowych, hałas) nie sprzyjają konnym wyjazdom w teren i rozwojowi turystyki jeździeckiej, przez co konie w przestrzeni miasta są mało popularne (czy wręcz nieobecne). Pomimo zróżnicowania funkcji użytkowych koni w przeszłości, jak również zmiany preferencji typu użytkowego z koni zaprzęgowych na konie wierzchowe, nie odnotowuje się na żadnym etapie specjalizacji chowu i hodowli koni w kierunku rzeźnym. LITERATURA DOBRZYŃSKI B., 1929: Zarys historji wojennej 3-go Pułku Ułanów. Zarys Historii Wojennej Pułków Polskich 1918-1920. Pułki Jazdy Konnej. Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa. 46 s. DOROZ H., 2012: Waloryzacja województwa śląskiego na potrzeby turystyki konnej. Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Kraków (maszynopis pracy licencjackiej). LASOTA-MOSKALEWSKA A., 2005: Zwierzęta udomowione w dziejach ludzkości. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. 310 s. NADOLSKI P., 2010: Zarys dziejów komunikacji tramwajowej w Gliwicach (do 1945r.). Rocznik Muzeum w Gliwicach, t. XXII. Muzeum w Gliwicach, Gliwice. s. 203-243. PRZEWOŹNIK P., 2008: Osiedla robotnicze w postindustrialnym krajobrazie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. [w:] Gorgoń J., (red.): Krajobraz zbudowany na węglu – intelektualna i artystyczna perspektywa różnorodności krajobrazów w regionach poprzemysłowych. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach, Katowice. s. 157-168. SAWICKA Z., 2004: Koń w życiu szlachty XVI-XVIII w. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. 133 s. STARNAWSKA J., 1990: Dzieje Katowic (1299-1945). Muzeum Historii Katowic, Katowice. 64 s. SZARANIEC L. (red.), 1979: Kopalnia Wujek 1899-1979. Dzieje zakładu i załogi. Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice. 201 s. SZWEDA S., SITKO A., 2013: Ach te Murcki. Rada Jednostki Pomocniczej 18 w Murckach, Katowice. 238 s. WINCEWICZ-BOSY M., 2012: Sieci podmiotów gospodarczych w biznesie końskim. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. 287 s. WOŹNICZKA Z., 2004: Katowice 1945-1950. Pierwsze powojenne lata. Polityka – społeczeństwo – kultura. Muzeum Historii Katowic, Katowice. 511 s. www.kopalnia.com.pl www.zegluga.wroclaw.pl Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. Tom 16 21-29 Hanna Doroz THE USEFULL FUNCTIONS OF HORSES IN UPPER SILESIA – IN THE PAST AND TODAY Summary This article is an analysis and an attempt to classify the methods of horses exploitation in history of Upper Silesia as well as showing their part in the region's economic development. The author points out multi-purpose application of the horse and focuses on keeping the chronology which is not easy and often impossible to determine. The main goal of the article is to indicate the utility of horses in the Upper Silesia's economic development and to prove that their part has not decreased but evolved towards recreational riding and similar forms. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. Tom 16 30-39 Daniel GAWIOR 1) Paweł RUTKIEWICZ 1) Małgorzata WISTUBA 2) Ireneusz MALIK 2) 1) Studenckie 2) Wydział Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec MOŻLIWOŚĆ WYKORZYSTANIA OSADÓW DOLIN RZEK GÓRSKICH W REKONSTRUKCJACH PALEOGEOGRAFICZNYCH – PRZYKŁAD Z BESKIDU ŚLĄSKIEGO * WSTĘP W osadach deponowanych w dnach dolin rzecznych zapisane są zmiany środowiskowe zachodzące podczas różnych etapów sedymentacji i rozwoju rzeźby. Odsłonięcia osadów dolinnych różnego wieku są cennymi źródłami informacji o warunkach środowiskowych panujących w dolinach i w całych zlewniach obecnie i w przeszłości. Analiza osadów rzecznych pozwala odtworzyć środowisko depozycji tych osadów np. określić dynamikę i kierunek paleoprzepływu. Przykładem mogą być analizy osadów, w których zdeponowane zostały szczątki kręgowców w Krasiejowie będące obecnie atrakcją turystyczną. Stwierdzono, że osady te deponowane były w rozległej delcie triasowej rzeki anastomozującej a następnie meandrującej (Gruszka, Zieliński, 2008). W sprzyjających warunkach, można także określić wiek deponowanych osadów na podstawie różnego rodzaju datowań, między innymi radiowęglowych. Metodą radiowęglową wydatowano osady, które powstały w wyniku działalności człowieka polegającej na wylesieniu obszarów górskich w Bieszczadach i Sudetach (Kukulak, 2004; Klimek, Latocha, 2007). Datowania radiowęglowe osadów rzecznych są podstawą do rekonstrukcji środowiskowych w różnych strefach krajobrazowych (Krąpiec, 1993; Yang i in., 2000; Johnstone i in., 2006; Knox, 2006; Thorndycraft, Benito, 2006; Szczepanek i in., 2007; Hoffman i in., 2008; Petera-Zganiacz, 2008; Hesse, Baade, 2009). Dokumentacja odsłonięć lub odkrywek osadów wymaga szczegółowych badań polegających w pierwszym etapie na starannym, ostrożnym oczyszczeniu ich powierzchni bez naruszenia struktury warstw osadów. Następnie wykonywany jest opis odkrywki i dokumentacja fotograficzna, pobierane są próby do dalszych analiz. Często prace w obrębie jednej odkrywki wymagają kilkukrotnej wizyty w terenie. Odsłonięcia i odkrywki występujące w dnach dolin są najczęściej odnajdywane w brzegach koryt rzecznych, w podciętych po* Badania zrealizowano w ramach z projektu OPUS 2011/01/B/ST10/00548 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. 30 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 30-39 ziomach terasowych lub u podnóża stoków. Powstają one najczęściej w wyniku erozji zachodzącej podczas wezbrań lub odsłaniania powierzchni skał przez człowieka podczas eksploatacji surowców mineralnych lub prowadzenia inwestycji w dnie doliny. Nie ma regulacji prawnych, które pozwoliłyby ochronić te odsłonięcia przed zniszczeniem, np. podczas prac regulacyjnych. Dlatego wiele cennych odsłonięć zostaje bezpowrotnie zniszczonych, co ogranicza możliwości poszerzania naszej wiedzy o ewolucji środowiska. Inaczej niż w przypadku dziedzictwa przyrodniczego, znaleziska archeologiczne podlegają ochronie. Według ustawy z 23 lipca 2013 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami został zdefiniowany termin „zabytek archeologiczny” oraz zostały narzucone prawne obowiązki przypadkowemu odkrywcy zabytku w trakcie prowadzenia robót budowlanych i ziemnych. Obowiązki te zapobiegają naruszeniu struktury gruntu prowadzącym do bezpowrotnego zniszczenia układu stratygraficznego, ponieważ przemieszane warstwy oraz wyrwane z kontekstu zabytki nieodwracalnie tracą wartości poznawcze. Jednocześnie unikatowe odsłonięcia osadów o genezie niezwiązanej z człowiekiem nie podlegają praktycznie żadnej ochronie. Celem pracy jest rekonstrukcja środowiska na podstawie badań profili osadów zdeponowanych w dolinie rzeki Krężelki (dopływ Czadeczki) (1), analiza rozmieszczenia i dostępności odsłonięć osadów położonych w dolinach Czadeczki i jej dopływu Krężelki oraz występowania kamiennych i betonowych umocnień brzegów koryta ograniczających możliwości analizy odsłonięć osadów w dnach tych dolin (2). TEREN BADAŃ Polska część dorzecza Czadeczki, o powierzchni 23,43 km2, zlokalizowana jest w Beskidzie Śląskim (Kondracki, 2000) (rys. 1). Czadeczka która należy do zlewiska Morza Czarnego wypływa spod przełęczy Rupienka (672 m n.p.m.) na południowo-zachodnich stokach Ochodzitej, a jej największy dopływ – Krężelka – ma źródła pod Sołowym Wierchem (ok. 800 m n.p.m.). Długość Czadeczki na terytorium Polski wynosi 7,5 km, Krężelka ma 6,6 km. Rys. 1. Lokalizacja terenu badań (źródło: opracowanie własne na podstawie www.geoportal.gov.pl, zmienione). Fig. 1. Location of the study area. (source: made by the authors based on www.geoportal.gov.pl, changed). 31 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 30-39 Roczna suma opadów na opisywanym obszarze nie spada poniżej 750 mm a czasami osiąga 1200 mm (Barański, 1999; Kondracki, 2000). Oba badane cieki odwadniają obszary leśne, które uległy przemianom pod wpływem działalności człowieka. Szacuje się, że obecnie około 70-80% beskidzkich zbiorowisk stanowią sztucznie nasadzone przez człowieka monokultury świerkowe. Pozostałe obszary zajmują zbiorowiska naturalnej buczyny storczykowej, łęgów jesionowych, jaworzyny górskiej, dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy oraz w wyższych położeniach ubogie kwaśne buczyny. Najwyższe partie masywów otaczających doliny Czadeczki i Krężelki zostały w przeszłości całkowicie wylesione (Barański, 1999). Do najważniejszych przejawów antropopresji w obszarze badań zalicza się hydrotechniczną zabudowę rzek, pobór wody i kruszywa, zanieczyszczenia wód, wylesianie i zabudowę terenów górskich i podgórskich (Kotusz i in., 2010). Stanowisko, w którym szczegółowo analizowano osady położone jest w odsłoniętym brzegu koryta Krężelki, występuje tam w spągu warstwa osadów gruboziarnistych, na których zdeponowany jest materiał organiczny, powyżej występują drobnoziarniste osady z rozproszonym materiałem organicznym. METODY W analizowanym stanowisku przeprowadzono kartowanie geomorfologiczne oraz opisano profil osadów. Z poziomów organicznych pobrano dwie próby do datowania radiowęglowego. Pierwszą pobrano ze spągu poziomu organicznego, 1 m od powierzchni terasy (P1), drugą (P2) z fragmentu drewna tkwiącego w osadach w innej części odsłonięcia oddalonej o 4 m od miejsca, gdzie pobrano pierwszą próbę (rys. 2). Próbę tę pobrano na głębokości 1,1 m poniżej powierzchni terenu terasy. Ze względu na dużą zawartość materii organicznej w osadach, pobrano także 5 prób na różnych głębokościach i z różnych poziomów odsłonięcia (rys. 2) celem oznaczania makroszczątków roślinnych oraz do analiz palinologicznych. Z pierwszej próby wydzielono do analiz 3 części (1, 1A, 1B), z próby czwartej wydzielono 2 części (4 i 4A), ostatecznie wykonano 8 osobnych analiz paleobotanicznych, każdą dla materiału o objętości 1 cm³ (tab. 1). Do analizy pyłkowej osadów zastosowano acetolizę G. Erdtmana (1943). Analizy palinologiczne i makroszczątków zostały przeprowadzone przez Prof. Kazimierza Szczepanka z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Posiłkując się datowaniami izotopu węgla 14C oraz wynikami analiz makroszczątków i analiz palinologicznych przeprowadzono próbę rekonstrukcji środowiska w czasie deponowania poszczególnych warstw osadów. W kolejnym etapie badań przeanalizowano obecny bieg koryt rzek Czadeczki i Krężelki w terenie, pod kątem występowania w brzegach odsłonięć osadów, o wysokości ponad 1,2 m, pozwalających na rekonstrukcje środowiska. Zinwentaryzowano także ilość odsłonięć zawierających substancję organiczną. Nanoszono także na mapę elementy obmurowania, opaski betonowe oraz umocnienia z bloków skalnych i siatki stalowej osłaniające brzegi przed erozją. 32 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 30-39 WYNIKI I DYSKUSJA Odsłonięcie osadów w dolinie Krężelki Badane osady zostały odsłonięte w obrębie terasy położonej na wysokości 2,0-2,3 m nad współczesne dno koryta. Terasa ta występuje po prawej stronie koryta i jest wyższa od teras sąsiednich o 0,8-1,2 m. W dolnej części odsłonięcia występują gruboziarniste osady rzeczne, korytowe, a na nich bruk korytowy (osad zbudowany z relatywnie dużych klastów stanowiących dno dawnego koryta rzecznego). Miejscami w obrębie bruku korytowego widoczna jest imbrykacja czyli dachówkowate ułożenie otoczaków, których nachylenie ma kierunek przeciwny do kierunku przepływu wody rzecznej. Powyżej występują iły, miejscami z dużą zawartością materii organicznej o łącznej miąższości 0,8-1,15 m (rys. 2). Materiał organiczny ze spągowej części tej warstwy poddano dwóm datowaniom, pierwsze (próba P1 – osad organiczny) wykazało, że osad był deponowany 14 tyś. lat temu (datowanie 14.100±120 nr lab. MKL-2143), drugie datowanie (próba P2 – drewno) – wskazuje na maksymalny wiek osadów około 11 tys. lat. (datowanie 11.220±70 nr lab. MKL-2144). Na warstwie organicznej złożone są osady o dominacji materiału mineralnego drobnoziarnistego, głównie iłów. Lokalnie występują tu poziomy wzbogacone w materię organiczną. W stropie, do 55 cm poniżej powierzchni gruntu stwierdzono występowanie pojedynczych węgli drzewnych. Analizy palinologiczne wykazały, że we wszystkich profilach dominuje zdecydowanie sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) (tab. 1). Rys. 2. Schemat budowy osadów występujących w odsłonięciu terasy w dnie doliny Krężelki wraz miejscami poboru prób na datowania radiowęglowe, analizy palinologiczne i makroszczątków roślinnych: 1 – materiał organiczny, 2 – iły z dużą zawartością materii organicznej, 3 – gleba, 4 – iły z niewielką zawartością materii organicznej, 5 – miejsca poboru prób na analizy palinologiczne i makroszczątków. Fig. 2. A scheme of deposits in the outcrop of the terrace in the Krężelka valley floor with sampling points for radiocarbon dating, palynological and plant macrofossil analyses: 1 – organic material, 2 – clays with a high admixture of organic material, 3 – soil, 4 – clays with a low admixture of organic material, 5 – sampling points for palynological and plant macrofossil analyses. Próba numer 6 wyróżnia się niską frekwencją pyłków, występują tu praktycznie wyłącznie pyłki sosny zwyczajnej. Prawie we wszystkich pozostałych próbach stwierdzono występowanie pyłków modrzewia i świerka. Wśród drzew liściastych dominują brzoza i wierzba, przy czym więcej pyłków tych drzew występuje w próbach z górnej części odsłonięcia (próby 3-4). W górnej części stwierdzono także sporadycznie pyłki jodły i limby. W praktycz- 33 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 30-39 nie wszystkich próbach występuje bardzo niewielka liczba pyłków dębu i olszy. W niektórych próbach zidentyfikowano zaledwie parę pyłków topoli, wiązu i leszczyny. Odnotowano także stosunkowo duży udział pyłków roślin zielnych, a zwłaszcza z rodziny Cyperaceae (turzycowate), traw (Poaceae) oraz różowatych (Rosaceae). Udział pyłków roślin drzewiastych jest relatywnie duży w próbie nr 1 pobranej z najniższej części odsłonięcia, wynosi on ok. 60-70%, podczas gdy w pozostałych próbach jest niższy i wynosi 40-60%. Analizy makroszczątków wykazały, że materiał z najniższej warstwy organicznej wydatowanej na około 14 000 lat BP to głównie torf z roślin zielnych. W próbie 2 obecna była szyszka i nasiona modrzewia, w próbie 3 zidentyfikowano także szczątki brzozy i sosny. Tabela 1. Ilość pyłków różnych gatunków drzew (AP) oraz roślin zielnych (NAP) w osadach organicznych występujących w osadach organicznych w badanym stanowisku w dolinie Krężelki. Table 1.Amount of pollen grains pf different specie of trees (AP) and non-arboral plants (NAP) in organic deposits in the study site, valley of the Krężelka River. Numer próby 1 1A 1B 2 3 4 4A 5 Pinus silvestris (Sosna zwyczajna) 260 225 240 205 193 136 150 200 Pinus cembra (Sosna limba) – – 2 1 – 6 5 2 Picea (Świerk) 7 9 7 – 4 8 15 – Abies (Jodła) – – – – 2 – – – Larix (Modrzew) 2 – 1 4 2 5 – – Alnus (Olsza) 4 3 1 2 1 – 1 – Brzoza (Betula) 12 11 4 35 43 45 57 3 Tilia (Lipa) – – – – – – 1 – Salix (Wierzba) 6 5 8 5 10 17 11 – Populus (Topola) – – – – 3 1 – – Leszczyna (Corylus) 1 – – – – – 2 – Dąb (Quercus) 1 – 1 – 1 2 1 – Wiąz (Ulmus) 1 1 – – – – 1 – AP 294 254 264 152 259 220 244 205 (drzewiaste) (60,0%) (67,5%) (59,9%) (35,4%) (31,8%) (36,9%) (45,5%) (99,5%) NAP 196 122 177 277 554 376 292 1 (zielne) (40,0%) (32,5%) (40,1%) (64,6%) (68,1%) (63,1%) (54,5%) (0,5%) Suma 490 376 441 429 813 596 536 206 Uwarunkowania depozycji osadów późnoglacjalnych w dolinie Krężelki Stanowisko w dolinie Krężelki, gdzie zachowały się osady późnoglacjalne jest położone powyżej przewężenia doliny powstałego wskutek dostawy bocznej materiału stokowego. Odcinek doliny położony bezpośrednio poniżej stanowiska ma charakter przełomowy. Dlatego depozycja materiału powyżej mogła być efektem przegrodzenia dna doliny i sedymentacji w dnie płytkiego zbiornika. Przemawia za tym fakt, że osady organiczne, zidentyfikowane jako torfy zostały złożone bezpośrednio na przepuszczalnym bruku korytowym. Oznaczała to, że torf był składany nagle, bez fazy deponowania drobnego materiału na osadach korytowych. Innym wytłumaczeniem raptownej depozycji torfów na osadach 34 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 30-39 korytowych jest obecność wiecznej zmarzliny w chwili depozycji osadów. Mogła ona ograniczyć wsiąkanie wody i przyczyniać się do tworzenia płytkiego zbiornika, w którym był odkładany torf. Niewykluczone, że na odkładanie torfu w zbiorniku miała wpływ zarówno przegroda poniżej stanowiska jak i wieczna zmarzlina. Skład taksonomiczny i stosunki ilościowe oznaczonych ziaren pyłków drzew i krzewów oraz roślin zielnych wskazują, że w czasie depozycji osadów w okolicy panowały zbiorowiska leśne. Stosunkowo duży udział roślin zielnych zarówno w składzie pyłków jak i w makroszczątkach wskazuje, że w krajobrazie zbiorowiska roślinne typu łąk podmokłych odgrywały także znaczną rolę. Według ekologicznych liczb wskaźnikowych prawie wszystkich taksonów oznaczonych w próbach można stwierdzić, że w czasie depozycji osadów panowały warunki umiarkowanie chłodne i umiarkowanie ciepłe (Zarzycki, 1984). Biorąc pod uwagę schematu rozwoju szaty roślinnej, gatunki stwierdzone w analizach powinny porastać badaną zlewnię w Allerødzie (Ralska-Jasiewiczowa i in., 2004). Jednak najstarsze datowanie 14C, wskazuje, że osad powstawał w na przełomie Allerødu i Starszego Dryasu. Oznaczałoby to, że osady organiczne zaczęły być składane zaskakująco wcześnie, kiedy klimat był według funkcjonujących schematów relatywnie zimny. Badana dolina jest położona na południowych krańcach Beskidu Śląskiego, a Czadeczka należy do zlewiska morza Czarnego, dodatkowo terasa ma ekspozycję południową. Elementy te tłumaczyć mogą szybką ekspansję roślinności w warunkach relatywnie ciepłego klimatu. Bardziej szczegółowe analizy z wykorzystaniem nowoczesnych metod badawczych np. większej liczby datowań izotopowych, analizy sedymentologicznej przy wykorzystaniu tzw. cienkich płytek (Ludwikowska-Kędzia, Pawelec, 2014) mogłyby pozwolić na bogatą rekonstrukcję zmian środowiska w zlewni Krężelki w późnym glacjale. Potencjał dolin Czadeczki i Krężelki w rekonstrukcji środowiska opartej na osadach dolinnych W dnach dolin Czadeczki i Krężelki występuje łącznie 27 odsłonięć osadów, z czego większa część: 16 występuje w dolinie Krężelki, podczas gdy w dolinie dłuższej Czadeczki stwierdzono ich tylko 11 (fot. 1A). W obu dolinach zlokalizowano 14 odsłonięć z obecnością materiału organicznego, również w przeważającej części w dolinie Krężelki (9 stanowisk). W dolinie Czadeczki stwierdzono występowanie 5 takich odsłonięć. Opaski betonowe, obmurowania oraz umocnienia z bloków skalnych i siatki stalowej występują na odcinku łącznie 780 m koryta Czadeczki i 360 m koryta Krężelki (fot. 1B). Odcinki koryt przekształconych przez człowieka stanowią więc stosunkowo niewielką część biegu badanych cieków, a ich doliny cechują się dość powszechnym występowaniem odsłonięć potencjalnie przydatnych dla rekonstrukcji paleogeograficznych, w tym badane odsłonięcie późnoglacjalne. Dodatkowo, biorąc pod uwagę, że w górach polskich brak odsłonięć i odkrywek zlokalizowanych w dolinach rzecznych pozwalających wnioskować o zmianach środowiskowych w późnym glacjale analizowane w pracy stanowisko na Krężelce należy uznać za unikatowe. Uważa się, że osady późnoglacjalne z reguły nie zachowały się w dnach dolin rzek górskich ponieważ zostały wyprzątnięte w późniejszym holocenie, kiedy dominowała erozja materiału (Starkel, 1977). Dostęp do osadów występujących w brzegach jest ponadto coraz trudniejszy. 35 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 30-39 Naturalne biegi rzek płynących w sąsiedztwie zabudowań są stopniowo umacniane w ostatnim czasie. Dzieje się tak ponieważ człowiek coraz częściej zasiedla dotąd puste obszary górskie, niejednokrotnie także dna dolin, w tym nawet równiny zalewowe. Fot. 1. Odsłonięcie osadów w brzegu Czadeczki (A) oraz umocnienia brzegów i sztuczny próg w dnie koryta Czadeczki (B) (fot. M. Wistuba). Photo 1. Sediment outcrop in the bank of the Czadeczka River (A), embankment and step in the stream channel (B) of the Czadeczka valley floor (photo M. Wistuba). 36 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 30-39 Brzegi rzek o naturalnych przebiegach koryt, jak większość odcinków Czadeczki i Krężelki, są stale podmywane i erodowane. Po większych wezbraniach rzeki te potrafią przesunąć swoje koryto o kilka a nawet kilkanaście metrów. Zdarza się, że po wezbraniu rzeka płynie zupełnie nowym korytem zagrażając działkom, budynkom i infrastrukturze zlokalizowanej w dnach dolin. Ludzie obawiając się zagrożenia związanego z podmyciem budynków domagają się regulacji naturalnych biegów rzek i umacniania ich brzegów. Przykładem takich działań jest umocnienie brzegu koryta Krężelki w miejscu gdzie występują osady późnoglacjalne (fot. 2). Umocnienie to zaczęto konstruować od listopada 2014 roku i ograniczono możliwość prowadzenia dalszych badań na tym unikatowym stanowisku, gdzie w brzegu rzeki odsłonięty był profil z organicznymi osadami późnoglacjalnymi. Z badań przeprowadzonych na całej długości rzeki Czadeczki i Krężelki wynika, że miejsc gdzie potencjalnie występują warunki do analizy sekwencji osadów jest w tych dolinach relatywnie dużo. Jednak człowiek poprzez umacnianie i zabudowę brzegów koryt stopniowo ogranicza dostęp do tych osadów. Innym, znanym problemem związanym z regulacją cieków jest utrata walorów krajobrazowych dolin rzecznych (Radecki-Pawlik, 2002; Bojarski i in., 2005). Zabiegi regulacyjne zwykle zmieniają tempo przepływu wody w korycie oraz częstotliwość zalewania poziomów terasowych zmieniając w ten sposób warunki siedliskowe w dnach dolin, przez co wpływają negatywnie na faunę i florę (Żbikowski, Żelazo, 1993; Petts, Calow, 1996; Nachlik, 2004). Fot. 2. Odsłonięcie z późnoglacjalnymi osadami w dnie doliny Krężelki częściowo zasypane w wyniku prac regulacyjnych (fot. M. Wistuba). Photo 2. Outcrop with late-glacial deposits in the Krężelka valley floor partially buried with sediments resulting from channel regulation (photo M. Wistuba). 37 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 30-39 WNIOSKI Badane szczegółowo stanowisko w dolinie Krężelki ma charakter unikatowy, ponieważ w odsłonięciu brzegu rzeki zachowały się osady organiczne z późnego glacjału. Dalsze analizy tych osadów powinny pozwolić na bogatą rekonstrukcję flory późnego glacjału na obszarze Beskidów Zachodnich. Szczególnie bogate pole do rekonstrukcji środowiskowych wynika z położenia odkrywki w dnie doliny. Odsłonięte osady są źródłem informacji o zmianach w zlewni rzeki (makroszczątki roślinne) i w jej otoczeniu (badania palinologiczne), wyniki analiz mają więc znaczenie zarówno lokalne jak i regionalne. Niestety odsłonięcie to zostało w ostatnim czasie częściowo zniszczone przez umocnienie brzegu gruzem, blokami skalnymi i siatką stalową. Stopniowe irracjonalne zabudowywanie den dolin rzecznych, zalewanych przez wody wezbrań i poddawanych erozji bocznej cieków, powoduje, że naturalnie płynące rzeki górskie są regulowane w obawie przed niszczeniem zabudowy znajdującej się na równinie zalewowej. Skutkuje to, nie tylko utratą walorów krajobrazowych i zmianą warunków siedliskowych ale skutecznie likwiduje możliwość prowadzenia badań w często unikatowych odsłonięciach osadów. LITERATURA BARAŃSKI M., 1999: Pasmo Baraniej Góry. Beskid Śląski cz. I. Przewodnik turystyczny. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa. s. 30-38. BOJARSKI A., JELEŃSKI J., JELONEK M., LITEWKA T., WYŻGA B., ZALEWSKI J., 2005: Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek i potoków górskich. Ministerstwo Środowiska Departament Zasobów Wodnych, Warszawa. s. 17-39 ERDTMAN G.,1943: An Introduction to Pollen Analysis. Academic Press, New York. 712 s. GRUSZKA B., ZIELIŃSKI T., 2008: Evidence for a very low-energy fluvial system: a case study from the dinosaur-bearing Upper Triassic rocks of Southern Poland. Geological Quarterly 52. s. 239-252. HESSE R, BAADE J., 2009: Irrigation agriculture and the sedimentary record in the Palpa Valley, southern Peru. Catena 77. s. 119-129. HOFFMANN T., LANG A., DIKAU R., 2008: Holocene river activity: analysing 14C-dated fluvial and colluvial sediments from Germany. Quaternary Science Reviews 27. s. 2031-2040. JOHNSTONE E., MACKLIN M.G., LEWIN J., 2006: The development and application of a database of radiocarbon-dated Holocene fluvial deposits in Great Britain. Catena, 66. s. 14-23. KLIMEK K., LATOCHA A., 2007: Response of small mid-mountain rivers to human impact with particular reference to the last 200 years; Eastern Sudetes Central Europe. Geomorphology 92. s. 147-165. KNOX J.C., 2006: Floodplain sedimentation in the Upper Mississippi Valley: Natural versus human accelerated. Geomorphology 79, s. 286-310. KONDRACKI J., 2000: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 440 s. KOTUSZ J., WITKOWSKI A., KUSZNIERZ J., POPIOŁEK M., 2010: Czy głowacica Hucho hucho (L.) ma szanse powrotu do Czadeczki? Chrońmy Przyrodę Ojczystą 66. s. 169-174. KRĄPIEC M.,1993: “Czarne dęby” — Dendrochronologia i fazy akumulacji pni w dolinie Wisły. [w:] L. Starkel (red.): Przemiany środowiska przyrodniczego Karpat i Kotlin Podkarpackich. Sesja naukowa w 40-lecie Zakładu Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn IGiPZ PAN, Kraków. KUKULAK J., 2004: Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki górskiej na przykładzie aluwiów dorzecza górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków. s. 64-69. LUDWIKOWSKA-KĘDZIA M., PAWELEC H., 2014: Depositional environment of the glacigenic deposits from the Holy Cross Mountains (Poland) – interpretation based on macro- and microstructure analyses. Geological Quarterly, 58. s.1-30. NACHLIK E., (red.), 2004: Identyfikacja i ocena skutków antropogenicznych oddziaływań na zasoby wodne dla wskazania części wód zagrożonych nie osiągnięciem celów środowiskowych. Politechnika Krakowska, Kraków. 318 s. 38 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 30-39 PETERA-ZGANIACZ J., 2008: Wiek i sposób wykształcenia struktur peryglacjalnych w dolinie dużej rzeki na przykładzie stanowiska Koźmin w dolinie Warty. Landform Analysis 9. s. 167-170. PETTS G., CALOW P., 1996. River Restoration. Blackwell, Oxford. 231 s. RADECKI-PAWLIK A., 2002: Bankfull discharge in mountain streams: theory and practice. Earth Surface Processes and Landforms, 27. s. 115-123. RALSKA-JASIEWICZOWA M., LATAŁOWA M., WASYLIKOWA K., TOBOLSKI K., MADEYSKA E., WRIGHT H.E. JR., TURNER CH., 2004: Late Glacial and Holocene History of Vegetation in Poland Based on Isopollen Maps. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 444 s. STARKEL L., 1977: Paleogeografia holocenu. PWN, Warszawa. 362 s. SZCZEPANEK K., KALINOWICZ N., GĘBICA P., 2007: Osady rzeczne i roślinność interpleniglacjału zlodowacenia wisły w dolinie Wisłoka między Rzeszowem a Łańcutem (Rynna Podkarpacka). Przegląd Geologiczny 55. s. 595-600. THORNDYCRAFT V.R., BENITO G., 2006: Late Holocene fluvial chronology of Spain: The role of climatic variability and human impact. Catena 66. s. 34–41. YANGA D., YUB G., XIEC Y., ZHANC D., LIC Z., 2000: Sedimentary records of large Holocene floods from the middle reaches of the Yellow River, China. Geomorphology 33. s. 73-88. ŻBIKOWSKI A., ŻELAZO J., 1993. Ochrona środowiska w budownictwie wodnym, materiały informacyjne. Agencja Wydawnicza „Falstaff”, Warszawa. 156 s. ZARZYCKI K., 1984: Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN, Kraków. 45 s. Daniel Gawior, Paweł Rutkiewicz, Małgorzata Wistuba, Ireneusz Malik POSSIBILITY OF USING DEPOSITS OF MOUNTAIN RIVER VALLEYS IN PALAEOGEOGRAPHIC RECONSTRUCTIONS – AN EXAMPLE FROM BESKID ŚLĄSKI MTS Summary Organic sediments were found in a terrace outcrop (Krężelka valley floor – Silesian Beskid, southern Poland). Radiocarbon dating and palynological and macrofossil analyses have shown that organic layers were deposited in the Late Glacial period, between the Allerød and Older Dryas. Organic deposits from the Late Glacial occur very rarely in mountain valley floors; it is believed that Late Glacial fluvial sediments were eroded during the Holocene. Such sediments are a unique occasion for environmental reconstruction. Half a year after sampling the outcrop with Late Glacial sediments, they were buried with sediment as an effect of regulation of the Krężelka channel and an occasion for environmental reconstruction was irretrievably lost. We checked a number of outcrops, artificial steps and regulated banks existing on the Czadeczka and Krężelka (its tributary) streams. Outcrops with sediments are mainly available in the unregulated parts of channels. Furthermore new buildings prone to flooding have been located on the valley floor, and as a result the Czadeczka and Krężelka streams are automatically regulated, thus destroying valuable outcrops from the scientific point of view. Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 Dawid KORBELLA Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec ZMIENNOŚĆ LICZBY DNI CHARAKTERYSTYCZNYCH TERMICZNIE ORAZ ZMIANY W LOKALNEJ BODŹCOWOŚCI KLIMATU W WIELOLECIU 1970-2014 NA PRZYKŁADZIE ŁEBY ORAZ SIEDLEC WPROWADZENIE Każdy z nas może z pewnością określić, czy dzisiejszy dzień wykazuję dla niego komfortowe, czy raczej mało przyjazne warunki termiczne. Odczucie to jest subiektywne i odpowiedzi będą się różnić w zależności od naszych preferencji. W świecie nauki temperatura powietrza zajmuję istotne miejsce, ponieważ jest jednym z podstawowych i najważniejszych elementów meteorologicznych. Mierzona już od XVIII wieku dostarczała informacji o sytuacji pogodowej w danym miejscu (Woś, 1996). W literaturze wiele razy poruszano problem dni charakterystycznych, a także zmienność wartości ekstremalnych w czasie. Problemem zajmowano się zarówno w odniesieniu do obszaru całej Polski (Lorenc, 2005; Bielec-Bąkowska, Piotrowicz, 2013), poszczególnych regionów (Koźmiński, Michalska, 2010), a także miast np. Warszawy (Kossowska-Cezak, 2014). Dni charakterystyczne termicznie wiążą się bezpośrednio z wartościami ekstremalnymi, których to zgodnie z opublikowanym Raportem IPCC 2007..., (2009) jest notowanych coraz więcej. Tym problemem także zajmowano się już zarówno w skali kraju (Cebulak, Limanówka, 2007), jak i w skali lokalnej (Bielec-Bąkowska, Łupikasza, 2007). Jak wykazały badania prowadzone w XX wieku, na obszarze naszego globu zanotowano wzrost temperatury powietrza o 0,6°C, co ma również bezpośredni wpływ na warunki klimatu odczuwalnego (Błażejczyk i in., 2003). Zbioru wiadomości na temat zjawisk ekstremalnych w polskiej literaturze dokonali B.M. Kaszewski i E. Flis (2014), co świadczy o szybkim rozwoju badań w kierunku zmieniającego się klimatu. W związku z badaniem dni charakterystycznych termicznie powstało wiele klasyfikacji, które zebrała U. Kossowska-Cezak (2014). Zagadnieniem klasyfikacji dni termicznie charakterystycznych zajmowali się m.in. oprócz wspomnianej U. Kossowskiej-Cezak (2003), także R. Gumiński (1948), T. Kozłowska-Szczęsna i in. (2004), K. Błażejczyk (2004), K. Piotrowicz (2007), B.M. Kaszewski i W. Kłaczewski (2007), B. Głowicki (2008), C. Koźmiński i B. Michalska (2011), C. Koźmiński i M. Świątek (2012) oraz Z. Bielec-Bąkowska i K. Piotrowicz (2013). Tak spora liczba klasyfikacji, przy braku jednolitych definicji danych dni utrudnia porównywanie przeprowadzonych dotąd analiz (Kaszewski, Flis, 2014). Badanie dni charakterystycznych termicznie stało się niezwykle ważne, ponieważ dni, w których temperatury osiągają bardzo skrajne wartości, oddziałują na wiele dziedzin 40 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 życia (Koźmiński, Michalska, 2010). W rolnictwie duża liczba dni bardzo mroźnych powoduje wymarzanie roślin, a latem duża liczba dni bardzo upalnych ich wysychanie. W turystyce liczba dni charakterystycznych termicznie wpływa na popularność kierunków turystycznych, a także na potencjał rekreacyjny danego miejsca (Błażejczyk, 2004). Co istotne liczba dni ze skrajnymi temperaturami wpływa na zdrowie człowieka powodując wyziębienia, odmrożenia, a także udary słoneczne (Kossowska-Cezak, 2014). Pogoda jak powszechnie wiadomo ma kluczowy wpływ na samopoczucie człowieka. Człowiek za temperaturę komfortową uznaję przedział 18°C-23°C. Wartości temperatury powyżej lub poniżej tego przedziału zaczynają już być uciążliwe i w zależności jak bardzo odbiegają od podanego przedziału tym mniej odpowiadają ludzkiemu organizmowi (Błażejczyk, 2004). Nasze ciało jednak potrafi przystosować się do warunków panujących w otoczeniu (Kozłowski, 1986). Gdy jest nam zbyt zimno to nasz organizm obniża temperaturę skóry i zmniejsza peryferyczny przepływ krwi, co skutkuje wzrostem ciśnienia. Ciało człowieka wymusza również drżenie mięśni w celu ogrzania się. Te wszystkie zabiegi to celowa obrona przed zbyt niską temperaturą. Jeżeli czujemy, że jest nam za gorąco, to organizm dostaje informację o konieczności rozszerzenia naczyń krwionośnych, obniżeniu ciśnienia tętniczego i zwiększeniu tętna. Poprzez wzrost temperatury skóry, zaczynamy się pocić, co ma za zadanie ochłodzenie naszego ciała (Bogucki, 1999). W dzisiejszych czasach niestety rośnie liczba meteoropatów, czyli osób, które są wrażliwe na oddziaływanie bodźców atmosferycznych. W 1960 roku odsetek takich osób stanowił 30-40% populacji ludzi zdrowych, dziś wynosi on 50-70%. Szczególnie wrażliwe na zmiany pogodowe są kobiety (http://www.imgw.pl/). Celem niniejszej pracy jest zbadanie zmian zachodzących w ilości dni charakterystycznych termicznie na stacjach położonych w różnym środowisku, a mianowicie w Łebie – leżącej w obszarze nadmorskim, oraz w Siedlcach, – które są położone w głębi kraju. Należy spodziewać się różnic w występowaniu poszczególnych dni, które postarano się wytłumaczyć. Przeanalizowano również zmiany zachodzące w bodźcowości termicznej danych miejscowości i zastanowiono się nad ich skutkami. Zachodzące zmiany w przebiegu dni termicznie charakterystycznych oraz bodźcowości zostały zweryfikowane przy pomocy badania istotności statystycznej na poziomie 0,05. Badanie dni termicznie charakterystycznych przyczynia się do określenia, w jakim kierunku zmierzają zmiany klimatyczne i poznanie ich tempa. Badanie zmian temperatur w wieloleciu umożliwia łatwiejsze określenie ich przyczyn, a także powiązanie ich ze zmianami innych elementów meteorologicznych. Dzięki wyznaczeniu tendencji zmian, możemy lepiej się do nich przygotować (Bielec-Bąkowska, Piotrowicz, 2013). METODY I OBSZAR BADAŃ Materiałem źródłowym w niniejszej pracy są temperatury dobowe maksymalne i minimalne mierzone na stacjach Łeba (WMO = 12120, 54°45’ N, 17°32’ E, wysokość 2 m n.p.m.) i Siedlce (WMO = 12385, 52°15' N, 22°15' E, wysokość: 152 m n.p.m.) z wielolecia 19702014 (rys. 1). 41 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 Rys. 1. Położenie stacji Łeba i Siedlce na tle Polski (opracowanie własne). Fig. 1. The location of Łeba and Siedlce stations in Poland (made by the author). Dane zostały pobrane z ogólnodostępnego serwera z danymi meteorologicznymi European Climate Assessment & Dataset. Maksymalne i minimalne dobowe temperatury o odpowiedniej wartości przydzielono zgodnie z klasyfikacją opracowaną przez U. Kossowską-Cezak (2003) do odpowiedniej grupy dni termicznie charakterystycznych. Klasyfikacja ta przedstawia się następująco: • Dni skrajnie mroźne Tmax <-20°C • Dni bardzo mroźne Tmax <-20°C; -10,1°C> • Dni mroźne Tmax <-10; -0,1°C> • Dni przymrozkowe Tmax ≥0°C i Tmin < 0°C • Dni gorące Tmax <25,1°C; 30°C> • Dni upalne Tmax <30,1°C; 35°C> • Dni bardzo upalne Tmax >35°C • Noce tropikalne Tmin >20°C W klasyfikacji tej znajduje się aż 8 rodzajów dni, co pozwala na jeszcze dokładniejszą analizę zmienności dni charakterystycznych. Należy również zauważyć, iż przedziały są pozamykane, co uniemożliwia przydzielenie jednego dnia do kilku rodzajów, co w niektórych klasyfikacjach ma miejsce (np. Wiszniewski, 1973). Badając bodźcowość termiczną klimatu posłużono się kryterium z monografii K. Błażejczyka (2004). Bodźcowość określono na podstawie dobowych amplitud temperatur (dt = Tmax – Tmin), których to wahania mają bezpośredni wpływ na samopoczucie człowieka. Klasyfikacja ta wygląda następująco: • dt <4,0 bodźce obojętne, • dt <4,0 – 7,9> bodźce słabo odczuwalne, • dt <8,0 – 11,9> bodźce silnie odczuwalne, • dt ≥12,0 bodźce ostre. 42 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 Zgodnie z tym kryterium można wyznaczyć bodźce obojętne i słabo odczuwalne, które mają znikomy wpływ na samopoczucie człowieka, a także bodźce silnie odczuwalne i ostre, które z kolei wywołują u ludzi różne bóle o odmiennym natężeniu, a także negatywnie wpływają na samopoczucie człowieka (Błażejczyk, 2004). WYNIKI I DYSKUSJA Analiza temperatur dobowych maksymalnych i minimalnych z okresu 1970-2014 ze stacji w Łebie i Siedlcach, pozwoliła zakwalifikować badane dni do odpowiednich przedziałów zgodnie z przyjętą klasyfikacją. Wyniki ukazujące średnią liczbę dni charakterystycznych termicznie z podziałem na poszczególne miesiące przedstawia tabela 1. Dni skrajnie mroźne jak wykazały badania w przeciągu rozpatrywanego wielolecia nie wystąpiły ani razu w Łebie, natomiast w Siedlcach były zjawiskiem, które odnotowano dwa razy i to tylko w jednym badanym roku, mianowicie w styczniu 1987 roku. Dni z tak niezwykle niską temperaturą jak widać są rzadkością na tych stacjach. Dni bardzo mroźne (Tmax <-20°C; -10,1°C>) są natomiast odnotowywane częściej. W Siedlcach przez okres 45 lat, zanotowano 133 takich dni, natomiast w Łebie 13. Średnio, co roku w styczniu występuje ok. 1,6 dni bardzo mroźnych w Siedlcach, a co około dwa lata w lutym i grudniu. Jeżeli chodzi o Łebę dni te występują raz na kilka lat w poszczególnych miesiącach (tab. 1). Maksimum dni bardzo mroźnych w obu przypadkach stwierdza się w styczniu. Pierwsze tego rodzaju temperatury pojawiają się na obu stacjach w grudniu. W Siedlcach najwcześniej odnotowano je 01.12.2010 roku, a w Łebie 20.12.2009 roku. Biorąc pod uwagę prowadzone badania, przypadki te wystąpiły stosunkowo niedawno, gdyż miało to miejsce kilka lat temu. Zwracając uwagę na daty najpóźniej notowanych dni bardzo mroźnych, które występowały najpóźniej 4.03.1971 roku w Siedlcach, a w Łebie 11.02.1985 roku, można stwierdzić, że w przeszłości dni bardzo mroźne można było obserwować nawet w marcu, lecz później się zaczynały, dziś jak pokazują wyniki dni takie wcześniej się zaczynają, lecz jednocześnie wcześniej się kończą. Dni określane mianem mroźnych to takie, w których temperatura maksymalna w ciągu doby znajduje się w przedziale <-10°C; -0,1°C>. Badania wykazały, że większą liczbę tych dni obserwuję się w Siedlcach, niż w Łebie. Po wyliczeniu średnich, okazuje się, że każdego roku na stacji w Siedlcach notuje się w listopadzie ok. 3,7 takich dni, w grudniu 9,3 w styczniu ponad 12, w lutym 10, a w marcu 3,1. W każdym wymienionym miesiącu w Łebie jest ich wyraźnie mniej (tab. 1). Jak stwierdzili w swojej pracy C. Koźmiński i M. Świątek (2012) stacje umiejscowione w głębi lądu odnotowują większą niż stacje nadmorskie liczbę dni bardzo mroźnych i mroźnych. Wynika to z faktu bliskości morza, a tym samym występowania bryzy, która zmniejsza uciążliwość nadmorskiego klimatu w chłodnym okresie, co ma bezpośrednie przełożenie na liczbę dni z występowaniem niskiej temperatury (Koźmiński, Michalska, 2010). Dni mroźne na stacji w środkowo-zachodniej części kraju pojawiają się już w połowie października, a swoją maksymalną liczbę osiągają w styczniu, najpóźniej kończą się w kwietniu (tab. 1). W Łebie omawiane dni pojawiają się na początku listopada i kończą w marcu, a najwięcej przypadków takich dni, również jak w poprzedniej stacji występuję w styczniu. 43 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. Tom 16 40-53 Tabela 1. Średnia ilość występowania dni charakterystycznych termicznie z podziałem na poszczególne miesiące na stacjach w Siedlcach i Łebie w wieloleciu 1970-2014 (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/): 0,0 – wartość poniżej 0,05; – brak wystąpienia dnia charakterystycznego w danym miesiącu. Table 1. The mean number of thermal specific days in Siedlce and Łeba stations during 1970-2014 (made by the author based on http://eca.knmi.nl/): 0.0 – value below 0.05, – no thermal specific days. Stacja Siedlce Łeba Stacja Siedlce Łeba Stacja Siedlce Łeba Stacja Siedlce Łeba Stacja Siedlce Łeba Stacja Siedlce Łeba Stacja Siedlce Łeba Stacja Siedlce Łeba I 0,0 – II – – III – – IV – – I 1,6 0,2 II 0,6 0,0 III 0,0 – IV – – I 12,6 8,7 II 10,1 6,7 III 3,1 0,0 IV 0,0 – I 9,3 10,8 II 11,2 11,5 III 15,5 13,7 IV 7,6 6,8 I – – II – – III – – IV 0,3 0,4 I – – II – – III – – IV 0,0 – I – – II – – III – – IV – – I – – II – – III – – IV – – Dni skrajnie mroźne VI VII – – – – Dni bardzo mroźne V VI VII – – – – – – Dni mroźne V VI VII – – – – – – Dni przymrozkowe V VI VII 1,1 0,0 – 1,2 0,1 – Dni gorące V VI VII 3,5 6,7 10,0 1,6 2,1 3,4 Dni upalne V VI VII 0,1 0,5 2,5 0,1 0,2 0,9 Dni bardzo upalne V VI VII – – 0,0 – – – Noce tropikalne V VI VII – – 0,1 – – 0,2 V – – VIII – – IX – – X – – XI – – XII – – VIII – – IX – – X – – XI – – XII 0,7 0,1 VIII – – IX – – X 0,1 – XI 3,7 1,0 XII 9,3 4,6 VIII – – IX 0,7 0,1 X 5,6 2,2 XI 9,0 6,5 XII 11,4 11,5 VIII 9,2 3,6 IX 2,0 0,7 X – 0,0 XI – – XII – – VIII 1,7 0,3 IX – 0,0 X – – XI – – XII – – VIII – 0,0 IX – – X – – XI – – XII – – VIII 0,1 0,1 IX – – X – – XI – – XII – – Dni przymrozkowe jak się okazało są najczęściej notowanymi dniami charakterystycznymi w ciągu roku i całego wielolecia. Na stacji w Siedlcach wystąpiło 3211 takich dni, a w Łebie 2894 dni przez okres 45 badanych lat Dni przymrozkowe charakteryzują się dużym podobieństwem na obu stacjach. Nie należą one do zjawisk ekstremalnych, oraz nie mają bardzo rygorystycznego kryterium, a co za tym idzie na obu stacjach występowały częściej niż pozostałe dni. Zarówno w stacji nadmorskiej, jak i w głębi kraju dni te zaczynają się we wrześniu (tab. 1). Wcześniej odnotowane są jednak w Siedlcach, niż w Łebie. W wieloleciu 44 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 maksimum przymrozków na omawianych stacjach występuję w marcu i w tym właśnie miesiącu owych dni jest średnio ponad 15 w przypadku Siedlec i ponad 13 w przypadku Łeby (tab. 1). W miesiącach od września do listopada, oraz od marca do kwietnia więcej przymrozków występuje w Siedlcach, w pozostałych miesiącach w Łebie. Najpóźniej dni z przedziału temperatury Tmax ≥ 0°C i Tmin < 0°C można zaobserwować w czerwcu (tab. 1). Analizując przebieg dni termicznie charakterystycznych okresu ciepłego można zauważyć, że dni gorące zajmują ich największy odsetek. W Siedlcach każdego roku liczba tych dni rośnie od kwietnia do lipca, gdzie średnio występuję ich ok. 10, a następnie maleje, aż do września (tab. 1). W Łebie maksimum tych dni notowanych jest w sierpniu, gdzie średnio jest ich ponad 3, a następnie podobnie jak w poprzednim przypadku maleje (tab. 1). Historia stacji zna przypadki wystąpienia takiego dnia również i w październiku, jednak od 29 lat nie było kolejnych informacji o podobnych zjawiskach (http://eca.knmi.nl/). Spora różnica w ilości dni gorących pomiędzy analizowanymi miejscowościami związana jest z – podobnie jak w przypadku zimowego okresu – wpływem Bałtyku. Tym razem jednak morze ma ochładzający wpływ na klimat miejscowości nadmorskich w miesiącach od marca do sierpnia, a to w znacznej części w tych miesiącach są odnotowywane dni gorące (Koźmiński, Świątek, 2012). Dni upalnych podobnie, jak w poprzednim przypadku notuję się znacznie więcej na stacji w środkowo-wschodniej Polsce (tab. 1). W zapiskach stacji istnieje jeden przypadek z dnia 30.04.2012 roku, kiedy to dzień upalny rozpoczął się w kwietniu (http://eca.knmi.nl/). Każdego roku w Siedlcach można spodziewać się przynajmniej 2 dni upalnych w lipcu i 1 w sierpniu. Sierpień to również okres, kiedy dni z tak wysoką temperaturą kończą się. Jeżeli chodzi o stację w Łebie to w wieloleciu 1970-2014 wystąpiło tam 71 dni z pogodą upalną. Po wyliczeniu średniej można zauważyć, że nie w każdym miesiącu nad Bałtykiem wystąpi pogoda zwana upalną. W 5 przypadkach takie dni rozpoczęły się w maju, a w 2 kończyły we wrześniu. Maksimum dni upalnych podobnie jak na stacji w Siedlcach przypada na lipiec (tab. 1). Dni określone mianem bardzo upalne w badanym okresie wystąpiły tylko dwa razy. W Siedlcach 31 lipca 1994 roku, natomiast w Łebie 10 sierpnia 1992 roku, co oznacza, że dni z tak ekstremalnymi temperaturami maksymalnymi to w Polsce rzadkość, jednak zgodnie z prognozami dotyczącymi wzrostu temperatury powietrza należy spodziewać się zwiększenia ich ilości w przyszłości (Kossowska-Cezak, 2003). Noce tropikalne w klimacie Polski nie są zjawiskiem często spotykanym, ponieważ rzadko temperatura minimalna w naszych warunkach klimatycznych przekracza 15°C, a w przypadku nocy tropikalnej zachodzi konieczność Tmin > 20°C (Okołowicz, Pełko, 1968). W latach 1970-2014, jednak takich przypadków nastąpiło 23 (11 w Siedlcach oraz 12 w Łebie). Noce tropikalne występowały głównie w lipcu, choć 8 zanotowano, również w sierpniu. W całym badanym wieloleciu wyznaczono skrajne wartości temperatury maksymalnej i minimalnej dla każdej ze stacji (tab. 2). Najwyższe temperatury maksymalne wyniosły w Siedlcach 35,5°C, a w Łebie 37,2°C, Podobnie wyglądały najwyższe temperatury minimalne, które odnotowano w obu miejscowościach (tab. 2). Znaczne różnice natomiast zauważa się analizując najniższe wartości skrajnych temperatur. Najniższa Tmax w Siedlcach wyniosła -20,8°C, a w nadmorskiej miejscowości -13,6°C. Jeżeli chodzi o najniższe Tmin to wyniosły one na stacji w głębi kraju -33,3°C, natomiast na stacji ulokowanej na północy 45 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 Polski -25,0°C (tab. 2). Rozbieżności te świadczą o większych wahaniach temperatur w okresach chłodniejszych, niż w cieplejszych pomiędzy badanymi stacjami. Tabela 2. Wartości skrajne temperatury maksymalnej i minimalnej dla stacjach w Siedlcach i Łebie wraz z terminami ich wystąpień (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/). Table 2. The xtreme values of maximum and minimum temperatures in Siedlce and Łeba stations with the days of their occurrence (made by the author based on http://eca.knmi.nl/). Stacja Tmax Największa Siedlce 35,5°C (31.07.1994) Łeba 37,2°C (10.08.1992) Tmin Najmniejsza Największa -20,8 °C (14.01.1987) 21,2°C (16.07.2001; 15.08.2010) -13,6 °C (01.01.1970) 21,6°C (22.07.2010) Najmniejsza -33,3°C (14.01.1987) -25,0°C (06.02.2012) Analizując zmiany liczby dni bardzo mroźnych w Siedlcach można zauważyć wyraźne wzrosty tych dni, co kilka lat w wieloleciu. Dni bardzo mroźne charakteryzują mniejsze wahania od początku XXI w. (rys. 2). Najwięcej dni bardzo mroźnych odnotowano w 1985 roku (Siedlce – 19 dni) i 1987 roku (Łeba – 4 dni) (rys. 2). Zima w styczniu 1986/87, była jedną z najsroższych w historii polskiej meteorologii. Nad obszarem znacznej części Europy znajdowały się wtedy dwa silne wyże o wartościach w centrum układów 1030 hPa oraz 1025 hPa, co spowodowało wystąpienie znacznych mrozów w całej Polsce (Ustrnul, Czekierda, 2009). Kolejną ostrą zimą, w której zanotowano 12 dni bardzo mroźnych była zima 1996 roku. Określenie, czy liczba dni bardzo mroźnych ma tendencję wzrostową czy spadkową jest stosunkowo ciężka do określenia, gdyż wystąpiła za mała liczba takich dni, dzięki której można by wyznaczyć konkretny trend zmian. Rys. 2. Porównanie liczby dni bardzo mroźnych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/). Fig. 2. A comparision of the number of very cold days in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the author based on http://eca.knmi.nl/). Dni mroźne mają nieregularny przebieg (rys. 3). Istnieje wyraźna dominacja liczby dni mroźnych na stacji w Siedlcach w porównaniu do Łeby (rys. 3). Można stwierdzić wzrost 46 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 liczby tych dni w latach 1986/1987, a także w 1996 roku. Nagły wzrost liczby tych dni odnotowano również w 2010 roku. Wtedy to Polskę nawiedziła fala mrozów, którą opisali w swojej pracy A. Krzyżewska i S. Wereski (2011). Najwięcej dni mroźnych w wieloleciu 1970-2014 zaobserwowano w Siedlcach w 1980 roku – 68 dni, natomiast najmniej w 1974 – 15 dni (rys. 3). Jeżeli rozpatrzyć przebieg dni mroźnych na stacji nadmorskiej to najwięcej zarejestrowano ich w 2010 roku – 66 dni, a najmniej w latach 1975 i 1989 – tylko 4 dni. Zgodnie z równaniem linii trendu liczba dni mroźnych na stacji w środkowo-wschodniej Polsce spada o około 0,4 dnia/10 lat, a na stacji na północy kraju, aż o 1,2 dnia/10 lat, jednak wyniki te nie są istotnie statystycznie na poziomie 0,05 (rys. 3). Rys. 3. Porównanie liczby dni mroźnych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/). Fig. 3. A comparision of the number of cold days in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the author based on http://eca.knmi.nl/). Analizując liczbę dni przymrozkowych na obu stacjach meteorologicznych można zauważyć, iż cechuje się ona dużymi wahaniami. Najwięcej takich dni wystąpiło w Siedlcach w 1981 roku – 104 dni, a w Łebie w 1988 roku – 98 dni. Najmniej dni z przymrozkiem zanotowano w Siedlcach w 2010 – 48 dni, natomiast na drugiej stacji w 1990 roku – 39 dni. Jak ukazują równania linii trendów w obu przypadkach liczba dni z Tmax > 0°C i Tmin < 0°C spada o 2,8 dni/10 lat w Siedlcach oraz o 2,9 dni/10 lat w Łebie, jednak trendy nie wykazują istotności statystycznej (rys. 4). Najwięcej dni gorących na obu stacjach wystąpiło w 2002 roku. W Siedlcach zanotowano wtedy 58 dni, a w Łebie 25 dni z Tmax od 25,1°C do 30°C (rys. 5). Upały, które miały wpływ na kształtowanie się temperatur w Polsce z 2002 roku opisuje m.in. E. Cebulak i D. Limanówka (2007). Analiza wykazała, że liczba dni gorących rośnie w tempie 1,7 dni/10 lat w Siedlcach i 0,9 dni/10 lat w Łebie (stwierdzono brak istotności statystycznej). Warto również zwrócić uwagę na spore wahania w liczbie dni gorących np. w Łebie w 2001 roku 47 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 wystąpiło ich 5, natomiast już rok później 25. Ma to związek z faktem, że warunki biotermiczne w miejscowościach nad Bałtykiem cechują się nagłą zmiennością (Koźmiński, Michalska, 2010). Rys. 4. Porównanie liczby dni przymrozkowych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/). Fig. 4. A comparision of the number of days with frost in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the author based on http://eca.knmi.nl/). Rys. 5. Porównanie liczby dni gorących na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/). Fig. 5. A comparision of the number of hot days in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the author based on http://eca.knmi.nl/). 48 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 Maksymalna liczba dni upalnych w Siedlcach i w Łebie wystąpiła w 2010 roku – kolejno 17 i 7 dni (rys. 6). Wyjątkowo upalne lata w Polsce były przedmiotem opracowań E. Cebulaka i D. Limanówki (2007) – rok 1992, 1994. Jak stwierdziły w swojej pracy Z. Bielec-Bąkowska i K. Piotrowicz (2013) zmiany temperatur w Polsce mają bezpośredni związek z sytuacją termiczną w Europie. Wspomniane wcześniej lata 1992 i 1994 i występujące w Polsce w tym okresie wysokie temperatury były spowodowane obecnością układu wysokiego ciśnienia, który swoim wpływem objął większą część Europy, a z którym było związane nadejście mas powietrza polarno-kontynentalnego w 1994 roku i adwekcja powietrza z obszarów zwrotnikowych w 1992 roku (Ustrnul, Czekierda, 2009). Liczba dni upalnych w Polsce wzrasta. Na stacji w Łebie wzrost ten osiąga wartość 0,2 dni/10 lat (brak istotności statystycznej), a w Siedlcach wyznaczono istotny statystycznie dodatni trend ukazujący wzrost dni upalnych o 1,4 dni/10 lat (rys. 6). Rys. 6. Porównanie liczby dni upalnych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/). Fig. 6. A comparision of the number of very hot days in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the author based on http://eca.knmi.nl/). Noce tropikalne w wieloleciu 1970-2014 są zjawiskiem, które nasiliło się dopiero od lat 90. XX wieku. Zazwyczaj przyczyną występowania nocy tropikalnych jest adwekcja mas powietrza polarno-kontynentalnego, bądź zwrotnikowego, czasem również ma to związek z przejściem frontu ciepłego (Chełchowski, 1963, 1967). Najwięcej nocy z Tmin > 20°C, wystąpiło w Łebie w 2010 roku – w ciągu jednego roku, aż 6 razy (rys. 7). W Siedlcach również występują noce tropikalne, jednak w ciągu ostatnich 45 lat liczba takich nocy w ciągu jednego roku nie przekroczyła dwóch. Zachodzące do tej pory zmiany w liczbie występowania nocy tropikalnych sugerują wzrost tych dni w tempie 0,3 dnia/10 lat w przypadku Łeby, oraz 0,2 dni/10 lat w przypadku Siedlec. 49 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 Rys. 7. Porównanie liczby nocy tropikalnych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/). Fig. 7. A comparision of the number of tropi cal nights in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the author based on http://eca.knmi.nl/). W niniejszej pracy zbadano również zmiany w bodźcowości warunków termicznych klimatu obu miejscowości, które przedstawiono na rycinach nr 8 i 9. Rys. 8. Liczba dni o odpowiedniej bodźcowości na stacji w Siedlcach (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/): 1 – obojętne, 2 – słabo odczuwalne, 3 – silnie odczuwalne, 4 – ostre. Fig. 8. The number of days with different temperature stimulating effect in Siedlce station (made by the author based on http://eca.knmi.nl/): 1 – neutral, 2 – weak influence, 3 – strong influence, 4 – Sharp. 50 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 Rys. 9. Liczba dni o odpowiedniej bodźcowości na stacji w Łebie (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/): 1 – obojętne, 2 – słabo odczuwalne, 3 – silnie odczuwalne, 4 –ostre. Fig. 9. The number of days with different temperature stimulating effect in Łeba station (made by the author based on http://eca.knmi.nl/): 1 – neutral, 2 – weak influence, 3 – strong influence, 4 – Sharp. W przypadku Siedlec widać ewidentne zmiany, które zaszły w bodźcowości warunków termicznych klimatu. Na początku badanego okresu dominowała liczba dni słabo odczuwalnych, w dalszej kolejności były dni silnie odczuwalne, ostre i na samym końcu obojętne (rys. 8). Obecnie liczba dni o ostrej bodźcowości klimatu uplasowała się na drugim miejscu, co świadczy o silnym wpływie wahań temperatury i pogody na samopoczucie ludzi mieszkających w tym mieście. Wyliczono, że średnio w ciągu roku wystąpiło tam ok. 120 dni o słabej bodźcowości, 92 o silnej odczuwalności, 90 o ostrej i 62 o obojętnej. W całym okresie badawczym zmiany w bodźcowości termicznej w Siedlcach charakteryzują się wzrostem dni obojętnych w tempie 0,4 dni/10 lat i dni o ostrej bodźcowości w tempie 3 dni/10 lat, a spadkiem dni słabo odczuwalnych w tempie 2 dni/10 lat, oraz dni silnie odczuwalnych w tempie 1,3 dni/10 lat (brak istotności statystycznej we wszystkich przypadkach). W bodźcowości klimatu Łeby widać pewnego rodzaju charakterystyczny układ, który jednak w ostatnim okresie został zaburzony. W 1970 roku najwięcej było dni słabo odczuwalnych, następnie dni obojętnych, a dopiero później silnie odczuwalnych i dni o ostrej bodźcowości (rys. 9). W 2014 roku dni obojętnych było już mniej niż dni silnie odczuwalnych. Średnio w ciągu roku w tej nadmorskiej miejscowości notuje się 153 dni o słabej odczuwalności, 100 dni o obojętnej, 72 dni o silnej bodźcowości i 40 dni, w których amplituda temperatur wynosi 12°C i więcej. Po przebadaniu okresu 45 lat zauważono spadek dni słabo odczuwalnych w tempie 1,1 dni/10 lat i obojętnych o 2 dni/10 lat, stwierdzono istotny statystycznie dodatni trend dni silnie odczuwalnych, ze zmianami w tempie 2 dni/10 lat, oraz nie istotny statystycznie wzrost dni o ostrej bodźcowości o 1,1 dni/10 lat. 51 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 PODSUMOWANIE W dobie ocieplającego się klimatu wraz z coraz częściej obserwowanymi ekstremalnymi temperaturami powietrza oraz falami upałów możemy stwierdzić, że badanie dni charakterystycznych termicznie ma coraz większe znaczenie. Wraz ze wzrostem temperatury powietrza należy oczekiwać zmian w ilości dni charakterystycznych termicznie. Powyższa praca pozwoliła zapoznać się ze zmianami zachodzącymi w ich liczbie na dwóch stacjach meteorologicznych. Zwrócono uwagę na tendencje wzrostowe liczby dni gorących, upalnych (istotnych statystycznie w Siedlcach), a także nocy tropikalnych przy jednoczesnym prawdopodobnym spadku udziału dni z przymrozkami i dni mroźnych w ogólnej liczbie dni notowanych na stacjach w Łebie i Siedlcach. Ponadto porównując dwie leżące w różnych środowiskach stacje, ukazano znaczenie Morza Bałtyckiego jako czynnika łagodzącego występowanie ekstremalnych temperatur. Ponownie zauważono związek pomiędzy występowaniem ekstremalnych temperatur powietrza w sezonie letnim w Polsce, a sytuacją cyklonalną w Europie. Dodatkowo przeanalizowano zmiany zachodzące w bodźcowości warunków termicznych na podstawie dziennych amplitud, co pozwoliło stwierdzić, iż w obecnych czasach zarówno w Łebie, jak i Siedlcach notuje się częściej niż w latach 70. XX wieku większe dobowe amplitudy, a co za tym idzie wpływa to niekorzystnie na samopoczucie mieszkańców tych regionów. Wykazano dodatni istotny statystycznie trend dni o silnie odczuwalnej bodźcowości w Siedlcach, co świadczy o zaostrzaniu się tamtejszego klimatu. LITERATURA BIELEC-BĄKOWSKA Z., ŁUPIKASZA E., 2007: Wieloletnia zmienność ekstremalnych warunków termicznych w południowej części Małopolski w drugiej połowie XX wieku. [w:] Piotrowicz K., Twardosz R., (red.): Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych. IGiGP UJ, Kraków. s. 287-295. BIELEC-BĄKOWSKA Z., PIOTROWICZ K., 2013: Temperatury ekstremalne w Polsce 1951-2006. Prace Geograficzne UJ, nr 132. s. 59-98. BŁAŻEJCZYK K., 2004: Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce. Prace Geograficzne PAN, nr 192. 291 s. BŁAŻEJCZYK K., TWARDOSZ R., KUNERT A., 2003: Zmienność warunków biotermicznych w Krakowie w XX wieku na tle wahań cyrkulacji atmosferycznej. [w:] Postępy w badaniach klimatycznych i bioklimatycznych. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, nr 188. Warszawa. s. 233-246. BOGUCKI J., (red.), 1999: Biometeorologia turystyki i rekreacji. AWF w Poznaniu. 347 s. CEBULAK E., LIMANÓWKA D., 2007: Dni z ekstremalnymi temperaturami powietrza. [w:] K. Piotrowicz i R. Twardosz (red.): Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych. IGiPZ, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. s. 185-194. CHEŁCHOWSKI W., 1963: Rzadki przypadek nocy gorącej („tropikalnej”) w Polsce. Gazeta Obserwatora nr 8. PIHM, Warszawa. s. 3-5. CHEŁCHOWSKI W., 1967: Jeszcze raz o nocach gorących w Polsce. Gazeta Obserwatora nr 9. PIHM, Warszawa. s. 3-6. GŁOWICKI B., 2008: Ekstremalne zjawiska termiczne w Sudetach w okresie współczesnych zmian klimatu. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, nr 8. s. 29-40. GUMIŃSKI R., 1948: Próba wydzielenia dzielnic rolniczo-klimatycznych w Polsce. Przegląd Meteorologiczny i Hydrologiczny T. 1. Z. 1. s. 7-20. http://eca.knmi.nl/ [dostęp 07.07.2015] http://www.imgw.pl/ [dostęp 14.07.2015] IPCC 2007: Zmiana klimatu 2007: Raport Syntetyczny. Wkład Grup roboczych I, II, III do czwartego raportu oceniającego Międzyrządowego zespołu ds. zmian Klimatu [(red.), Główny zespół autorski, Pachuari R.K. i Reisinger A.]. Wyd. IOŚ, Warszawa, 2009. KASZEWSKI B. M., FLIS E., 2014: Meteorologiczne i klimatologiczne zdarzenia ekstremalne w polskiej literaturze. Prace Geograficzne, nr 139. s. 7-20. 52 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 40-53 KASZEWSKI B. M., KŁACZEWSKI W., 2007: Ekstremalne zjawiska pogodowe na terenie Mazowsza i Litwy w latach 16561669 na podstawie „Diariusza” Chrapowickiego (poster). Międzynarodowa Konferencja naukowa Klimat ziem polskich w czasach historycznych na tle klimatu Europy. Toruń, 11-13.10.2007. KOSSOWSKA-CEZAK U., 2003: Współczesne ocieplenie a częstość dni charakterystycznych. Balneologia Polska, 45, 1-2. s. 92-100. KOSSOWSKA-CEZAK U., 2014: Zmiany wieloletnie liczby termicznych dni charakterystycznych w Warszawie (1951-2010). Prace Geograficzne, 136. s. 9-30. KOZŁOWSKA-SZCZĘSNA T., KRAWCZYK B., KUCHCIK M., 2004: Wpływ środowiska atmosferycznego na zdrowie i samopoczucie człowieka. Monografie, 4, IGiPZ PAN, Warszawa. 194 s. KOZŁOWSKI S.,1986: Granice przystosowania. Wiedza Powszechna, Warszawa. 445 s. KOŹMIŃSKI CZ., MICHALSKA B., 2010: Zmienność liczby dni gorących i upalnych oraz odczucia cieplne w strefie polskiego wybrzeża Bałtyku. Acta Agrophysica, 15, 2. s. 347-357. KOŹMIŃSKI CZ., MICHALSKA B., 2011: Zmienność liczby dni zimnych, chłodnych, ciepłych, gorących i upalnych w Polsce w okresie kwiecień-wrzesień. Przegląd Geograficzny, 83, 1. s. 91-107. KOŹMIŃSKI CZ., ŚWIĄTEK M., 2012: Oddziaływanie Bałtyku na kształtowanie się temperatury i wilgotności powietrza oraz prędkości wiatru w strefie polskiego wybrzeża. Acta Agrophysica, 19, 3. s. 597-610. KRZYŻEWSKA A., WERESKI S., 2011: Fale upałów i mrozów w wybranych stacjach Polski na tle regionów bioklimatycznych (2000-2010). Przegląd Geofizyczny, 56, 1-2. s. 99-109. LORENC H., (red.), 2005: Atlas klimatu Polski. IMGW, Warszawa. OKOŁOWICZ W., PEŁKO J., 1968: Temperatury minimalne w Polsce w latach 1951-1960. Prace i Studia IG UW, Klimatologia, 3. s. 68-89. PIOTROWICZ K., 2007: Wieloletnie zróżnicowanie liczby nocy gorących w Krakowie. [w:] Piotrowicz K., Twardosz R., (red.): Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych. IGiPZ UJ, Kraków. s. 279-295. USTRNUL Z., CZEKIERDA D., 2009: Atlas ekstremalnych zjawisk meteorologicznych oraz sytuacji synoptycznych w Polsce. Seria: Atlasy, iMGW, Warszawa. WISZNIEWSKI W., (red.), 1973: Atlas klimatyczny Polski. IMGW/PPWK, Warszawa. WOŚ A., 1996: Meteorologia dla geografów. PWN, Warszawa. 313 s. Dawid Korbella CHANGEABILITY OF THERMAL SPECIFIC DAYS AND CHANGES IN LOCAL STIMULATING EFFECTS IN THE YEARS 1970-2014 IN THE CASES OF ŁEBA AND SIEDLCE Summary The main objective of this study was to examine changes in the number of thermal specific days in Łeba (a seaside resort) and Siedlce (a city located inland). The following division of thermal specific days was adopted: extremely cold days (Tmax < -20°C), very cold days (Tmax <-20°C; -10,1°C>), cold days (Tmax <-10; -0, 1°C>), days with frost (Tmax ≥ 0°C and Tmin < 0°C), hot days (Tmax <25,1°C; 30°C>), very hot days (Tmax <30,1°C; 35°C>), extremely hot days (Tmax >35°C) and tropical nights (Tmin >20°C). The results demonstrate that both stations recorded an increase in the number of hot days, very hot days and tropical nights as well as a decrase in days with frost and cold days. It was observed again that the Baltic Sea has a moderating influence on the presence of extreme temperatures. Changes in climate thermal stimuli of both of the cities were also examined. The results suggest that the daily temperature amplitude increased during 1970-2014, hence the greater impact of thermal stimuli on human mood. Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 54-60 Michał MICHALAK Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec ZASTOSOWANIE KRZYWEJ KONCENTRACJI LORENZA W GEOGRAFII – UWAGI METODYCZNE OPIS PROBLEMU W badaniach geograficznych często istnieje potrzeba wyznaczenia pola ograniczonego z jednej strony wykresem funkcji, a z drugiej – dodatnim zwrotem osi Ox. Tego typu obliczenia wykonuje się w wielu działach geografii: geomorfologii, hydrologii czy geografii społeczno-ekonomicznej. Wykonywane obliczenia są jednak czasochłonne, a otrzymane wyniki – zdaniem autora – obarczone dużym błędem, jako że najbardziej rozpowszechnioną metodą jest korzystanie z papieru milimetrowego. Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie efektywniejszych metod wyznaczania pola na przykładzie zagadnienia koncentracji przestrzennej. Jednym z najpopularniejszych narzędzi służących do badania stopnia koncentracji przestrzennej w geografii (i nie tylko) jest krzywa Lorenza. Na problem efektywnego wyznaczania pól w analizie koncentracji zwracał uwagę S. Szulc (1968) „Obliczenie stosunku koncentracji nie jest sprawą prostą. Ścisłe obliczenie nie jest możliwe. Wymagałoby ono znalezienia funkcji wyrażającej krzywą koncentracji i obliczenie powierzchni przez całkowanie. Znalezienie takiej funkcji w przypadku ogólnym nie jest wykonalne”. S. Szulc (1968) za główną metodę przyjmuje graficzne zliczanie pól na papierze milimetrowym, rozważa również modele rachunkowe odwołujące się do definicji całki oznaczonej. K. Bromek (1967) wyraził pogląd, że planimetrowanie na papierze milimetrowym jest najdokładniejszą metodą. W podręczniku J. Runge (2006) polecaną metodą jest z jednej strony użycie papieru milimetrowego, z drugiej zaś – użycie specjalistycznych urządzeń (planimetrów). Autor niniejszego artykułu nie neguje metodologicznej poprawności owych narzędzi, należy jednak stwierdzić, że rzetelne wyznaczanie pola za pomocą papieru milimetrowego zajmuje zwykle kilka godzin, a koszty planimetrów są rzędu tysięcy złotych. Stąd w niniejszym artykule zostaną pokazane dwie efektywniejsze metody. Autor zdaje sobie sprawę, że część z przedstawionych tu spostrzeżeń z matematycznego punktu widzenia jest trywialna, a opisane niżej metody zostały już zastosowane przez środowiska niegeograficzne (Wagner, Kycia, 2010), chodzi tu jednak o próbę „odczarowania” utrwalonych poprzez literaturę przedmiotu praktyk i poglądów: • przewagi w stosowaniu metody „graficznej” nad metodą „numeryczną”, • przekonania o tym, że alternatywą dla metody graficznej są planimetry, • niejasnych metod sortowania danych. Do intencji autora nie należy natomiast wyłożenie kompletnych instrukcji dotyczących rozwiązywania danego problemu, omówiony będzie tylko ten etap, którego realizacja wymaga wyznaczenia pól. 54 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 54-60 KRZYWA KONCENTRACJI LORENZA – METODA TRAPEZOWA I CAŁKOWA Przed omówieniem głównych metod zobrazujmy problem koncentracji przestrzennej na prostym przykładzie. Załóżmy, ze chcemy zbadać, czy i w jakim stopniu rozmieszczenie ludności w danym województwie jest nierównomierne. Po odpowiednim uporządkowaniu danych tabelarycznych (instrukcja w dalszej części) konstruuje się kwadratowy wykres, gdzie na osi X odkłada się dane dotyczące ludności, a na osi Y odpowiadające wartości powierzchni. Wtedy przekątna (linia ekwipartycji) obrazuje równomierne rozmieszczenie ludności, ponieważ dany odsetek liczby ludności zajmuje ten sam odsetek powierzchni. W obszarach, gdzie występuje koncentracja możemy na przykład stwierdzić, ze 40% ludności danego województwa zajmuje 10% powierzchni danego województwa. Współczynnik koncentracji η wyznaczany jest jako iloraz pola a do sumy pola a i b: η= a a+b Metoda trapezowa Metoda ta jest wykorzystywana między innymi w zagadnieniach inżynierskich i wiąże się z trywialną obserwacją związaną z potraktowaniem pól cząstkowych jako trapezów. W problemie koncentracji przestrzennej jej zastosowanie opiera się na następującej obserwacji: pole zawarte między linią ekwipartycji a „łamaną” rozkładu jest różnicą między: • polem trójkąta o współrzędnych A= (0,0) , B=(1,0) , C=(1, 1), • sumą trapezów, których boki wyznaczone są z jednej strony przez odcinki na osi X łączące kolejne „argumenty”, a z drugiej strony przez odcinki łączące kolejne „wartości”. Podstawy natomiast wyznaczone są przez odcinki łączące „argumenty” z „wartościami” (rys. 1). Rys. 1. Implementacja metody w arkuszu kalkulacyjnym (opracowanie własne). Fig. 1. Implementation of this method in spreadsheet (made by the author). 55 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 54-60 Na rysunku 1 przedstawiono wycinek arkusza kalkulacyjnego, dzięki któremu uzyskano pole pod „łamaną” rozkładu. Zauważmy, że dla n par danych liczba wyznaczanych pól cząstkowych wynosi n-1. Zatem dla 37 par (x,y) wyznaczymy tylko 36 pól cząstkowych, a w 37 rekordzie arkusza atrybutu „pole” można wstawić sumę. Niepokój może wzbudzać fakt, że pierwsze pole nie ma kształtu trapezu, lecz trójkąta. Należy jednak potraktować trójkąt jako szczególny przypadek trapezu, w którym jedna z podstaw jest równa zero. Szczegółowe instrukcje sortowania danych, które posłużyły do uzyskania poniższego zestawienia zostaną omówione w części poświęconej wykorzystaniu geometrycznej interpretacji całki oznaczonej. Metoda całkowa Metoda ta odwołuje się do geometrycznej interpretacji całki oznaczonej wykorzystywanej przez programy komputerowe. Niniejszy podrozdział nawiązuje do zmodyfikowanego wzoru J. Żurkowskiego (1969), gdzie mamy do czynienia z krzywymi koncentracji jako funkcjami (Kostrubiec 1972): 1 ∫ η= [ g ( x )− f ( x )]dx 0 1 ∫ g ( x) dx 0 gdzie g(x)=x (linia ekwipartycji), a f(x), to krzywa koncentracji dana jako funkcja. Wzór ten jest prawdziwy dla danych sortowanych rosnąco (szczegóły niżej), dla danych sortowanych malejąco wzór ma postać: 1 ∫ η= [ f ( x)− g ( x )]dx 0 1 ∫ g ( x) dx 0 gdzie g(x)=x (linia ekwipartycji), a f(x) to krzywa koncentracji dana jako funkcja. Najpełniejszy opis procedury zmierzającej do ustalenia stopnia koncentracji podał – zdaniem autora – B. Kostrubiec (1972). Wymaga jednak ów opis pewnego doprecyzowania. W związku z tym, że ogólny opis procedury może wydać się zbyt abstrakcyjny, autor przedstawi go na przykładzie. Załóżmy, że chcemy zbadać stopień koncentracji zatrudnienia w przemyśle w województwie śląskim. W pierwszym kroku należy podzielić badany obszar na rozłączne części (np. powiaty) i wyznaczyć powierzchnie cząstkowe. Następnie dla każdej z rozłącznych części należy zebrać dane dotyczące liczby zatrudnionych w przemyśle. W praktyce wygodne jest użycie arkusza kalkulacyjnego, w którym pierwsza kolumna zawiera dane 56 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 54-60 na temat liczby zatrudnionych, druga kolumna – dane dotyczące powierzchni. W kolejnym kroku należy posortować dane liczbowe bądź rosnąco bądź malejąco. Nie jest bez znaczenia, w jakiej konwencji wykonamy sortowanie. Posortowanie danych malejąco powoduje, że krzywa koncentracji znajdzie się ponad linią ekwipartycji, natomiast posortowanie według rosnących wartości da nam klasyczny obraz krzywej koncentracji znajdującej się pod linią ekwipartycji. W celu uzyskania drugiego, klasycznego obrazu autor – odwrotnie niż podaje B. Kostrubiec (1972) – sortuje dane według rosnących wartości: m1≤ m 2 ...≤ m n ; s 1≤ s 2 ...≤ s n gdzie m odnosi się do danych dotyczących zatrudnionej ludności, a s do danych dotyczących powierzchni. Trzeba przy tym dodać, że dla końcowego wyniku sposób sortowania nie ma żadnego znaczenia, ma jednak znaczenie dla postaci funkcji podcałkowej, która w toku dalszych rozważań zostaje podana. Posortowanie danych daje podstawę do stworzenia szeregów kumulacyjnych, zarówno dla danych dotyczących liczby zatrudnionych, jak i danych powierzchni. W praktyce w arkuszu kalkulacyjnym należy stworzyć dwie dodatkowe kolumny. Sposób znajdowania poszczególnych wyrazów szeregu jest taki sam dla danych dotyczących zatrudnionych oraz dla danych dotyczących powierzchni, dla oszczędności tekstu podane zostaną wskazania dla pierwszego typu danych. Pierwszy wiersz kolumny stanowiącej wyrazy szeregu kumulacyjnego jest taki sam, jak w przypadku pierwszego wiersza posortowanej rosnąco kolumny. Drugi wyraz stanowi sumę wartości znajdujących się w pierwszym wierszu kolumny kumulacyjnej i drugim wierszu posortowanej kolumny, trzeci wyraz szeregu stanowi sumę wartości znajdujących się w drugim wierszu kolumny kumulacyjnej oraz trzecim wierszu posortowanej kolumny, ogólnie: k-ty wyraz kolumny kumulacyjnej, dla k>1, stanowi sumę wartości znajdujących się w (k-1)-wierszu kolumny kumulacyjnej oraz k-tym wierszu kolumny posortowanej. Jeśli zestawienie zostało wykonane poprawnie, w ostatnim wierszu kolumny kumulacyjnej znajdzie się suma wszystkich wartości (M) – w omawianym przykładzie – liczba zatrudnionych w przemyśle w województwie śląskim. Skumulowanie danych należy wykonać według identycznej procedury dla danych powierzchniowych. W sensie formalnym zestawienie wygląda następująco: z ( x 1)= m1 z ( x 2)= m1+ m2 . . . z ( x n)= m1+ m 2 +... m n= M u ( x 1 )= s1 u( x 2 )= s 1+ s 2 . . . u ( x n )= s 1+ s 2 +... s n= S W następnym kroku należy stworzyć dodatkowe dwie kolumny w celu uzyskania dla obu szeregów dystrybuant empirycznych (rys. 2). Przykładowo, dla danych dotyczących zatrudnienia w nowej kolumnie należy obliczyć stosunek danego wiersza kolumny kumulacyjnej do sumy wszystkich zatrudnionych w przemyśle (M). W zapisie formalnym: 57 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. F ( x k )= gdzie 54-60 z ( xk ) u ( x k) oraz G ( x k )= M S F ( x 0)= 0, F ( x n )= 1 analogicznie G( x 0 )= 0, G ( x n )= 1 Zapis ten oznacza, że aby przenieść pary liczb {F ( xk ), G ( xk )} na płaszczyznę prostokątnego układu współrzędnych, wpierw należy dodać początek w punkcie (0,0) i koniec w punkcie (1,1). Rys. 2. Schemat przygotowania danych w celu skonstruowania wykresu (opracowanie własne). Fig. 2. Scheme how to prepare data in order to create a chart (made by the author). Tak przygotowane kolumny można zaimportować do programu Graph za pomocą funkcji dostępnej pod klawiszem F4. Aby zastosować wzór J. Żurkowskiego (1969): 1 η= ∫ [ f (x ) − g (x )]dx 0 1 ∫ g (x )dx 0 gdzie g(x) = x (linia ekwipartycji), a f(x) to krzywa koncentracji dana jako funkcja. Następnie należy ustalić funkcję trendu – zaznaczamy serię danych i wybieramy interpretację wielomianową, której współczynnik dopasowania R2 jest możliwie największy. Wtedy pole a jest równe całce z różnicy funkcji y=x (linia ekwipartycji) i funkcji trendowej. Za pomocą polecenia Wstaw funkcję wprowadzamy tę różnicę, na przykład: x − (4.4E − 06 x4 − 0.0005x3 + 0.02 x2 − 0.3 x + 0.8) pamiętając o umieszczeniu funkcji trendu w nawiasie. Aby wyznaczyć pole zawarte między wykresami dwóch funkcji, należy zaznaczyć wyżej wprowadzoną funkcję, wybrać polecenie calculate the definite integral over a given integral i określić przedział całkowania od zera do jednego. 58 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 54-60 Rys. 3. Krzywa Lorenza (opracowanie własne). Fig. 3. The Lorenz curve (made by the author). W dalszej części tekstu zostaną podane dodatkowe wskazówki dotyczące oszacowania asymetrii wyznaczonej krzywej koncentracji. Kluczem do ustalenia pól a1 oraz a2 jest ustalenie pola b1. Wymaga to podjęcia kilku działań: 1. Należy wstawić funkcję y = – x + 1 i wyznaczyć jednoznacznie punkt przecięcia nowej funkcji z linią trendu, najlepiej zanotować z dokładnością dwóch miejsc do przecinku współrzędną z osi odciętych – poleceniem analizuj funkcję. 2. Należy wstawić funkcję określoną następująco: dla x nie większych od punktu przecięcia wstawia się funkcję trendu, a dla x większych od punktu przecięcia wstawia się funkcję y = – x + 1. Poniżej pokazuje się, jak ma wyglądać ta funkcja dla x=75,28: if (x <= 75.28, 4.40E− 06x4−0.0005x3+0.02x2−0.3x+0.8, x > 75.28,−x + 1) 3. Należy obliczyć pole pod wykresem tej funkcji za pomocą polecenia calculate the definite integral over a given integral 4. Pole a1 jest równe różnicy polu trójkąta, którego podstawą jest fragment osi X, lewym bokiem – fragment linii ekwipartycji, a prawym bokiem – fragment funkcji y = – x + 1 oraz wartości całki oznaczonej wyznaczonej w poprzednim punkcie. 5. Pole a2 jest różnicą wcześniej wyznaczonego pola a i pola a1 PODSUMOWANIE Krzywa koncentracji Lorenza jest jednym z najpopularniejszych narzędzi służących do wyznaczania koncentracji przestrzennej w geografii. Stosowane w przeważającej części procedury, takie jak obliczenia na papierze milimetrowym czy użycie planimetrów, należy uznać za mało efektywne. Metoda trapezowa jest najprostsza w implementacji i wyznacza 59 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 54-60 pole w sposób dokładny. Pole zawarte między „łamaną” rozkładu a dodatnim zwrotem osi X jest traktowane jako suma pól trapezów, a więc mogą być użyte w tej metodzie szkolne wzory geometryczne. Wadą tej metody jest fakt, że koncentracja jest w zasadzie reprezentowana przez dane, innymi słowy nie ma możliwości poglądowej oceny stopnia koncentracji w przeciwieństwie do drugiej metody. W metodzie wykorzystującej geometryczną interpretację całki oznaczonej stopień koncentracji może być reprezentowany przez funkcję, której równanie można zapisać w jednym rekordzie arkusza kalkulacyjnego, co może mieć znaczenie, gdy porównuje się koncentrację w wielu obszarach. Przedstawiona metoda nie jest jednak idealna. Błędy w dokładności wyznaczenia całek oznaczonych wynikają z aproksymacji serii punktów funkcjami. Wydaje się, że do badań koncentracji jednego, ustalonego obszaru lepiej sprawdzi się metoda trapezowa, z kolei dla badań porównawczych lepsza wydaje się metoda całkowa, gdzie funkcje mogą być oszczędnymi reprezentantami dla często dużych zbiorów danych. LITERATURA BROMEK K., 1967: Miary i mapy koncentracji w geografii ekonomicznej. Przegląd Geograficzny, t. XXXIX, z. 1. IGiPZ PAN, Warszawa. s. 161-172. KOSTRUBIEC B., 1972: Analiza zjawisk koncentracji w sieci osadniczej. Problemy metodyczne. Prace Geograficzne nr 93. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk. 117 s. RUNGE J., 2006: Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 700 s. SZULC S., 1968: Metody statystyczne. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 738 s. WAGNER W., KYCIA K., 2010: Koncentracja turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania w powiatach ziemskich w woj. podkarpackim. Wiadomości Statystyczne, nr 2. s. 53-68. ŻURKOWSKI J., 1969: Podstawy teoretyczne współczynnika koncentracji przestrzennej. Biul. KPZK PAN, z. 52. Warszawa. s. 39-54. Michał Michalak APPLICATION OF THE LORENZ CURVE IN GEOGRAPHY: METHODICAL REMARKS Summary The article concerns a possibility of using geometric interpretation of the definite integrals in the problem of human geography. In many geographical problems there is a need of calculating surface areas (under graph of a function or between two graphs of functions). But functions that reflect some geographical phenomena often are non-linear and simple geometric formulas cannot be used. Therefore geographers often use millimeter paper in order to calculate the area but such a procedure is very time-consuming and inefficient. Hence author indicates opportunity to use programs which make use of geometric interpretation of the definite integrals. In human geography calculating surface area is necessary to determine the rate of spatial concentration. Yet the presented method is not perfect – approximated functions (Lorenz curve) generate inaccuracies as the entered data series cannot be represented by „exact” functions but the correlation coefficient is near 1 so the errors are negligibly small. 60 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 Anna OCIEPKA Koło Naukowo-Podróżnicze DENALI Sosnowiec STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA W POLSCE A SEKTOR USŁUG TURYSTYCZNYCH WSTĘP Starzenie się społeczeństwa jest procesem naturalnym, nieuchronnym i wciąż postępującym, obejmującym wszystkie aspekty życia człowieka. Wpływa na pełnione role społeczne oraz postrzeganie osób starszych przez otoczenie. Powoduje zmiany w psychice jednostki, w jej wyglądzie i wpływa na dotychczasowy tryb i styl życia. Każdy człowiek starzeje się w inny sposób, ale aby proces starzenia przebiegł prawidłowo, a nowy etap życia i pełnienie nowej roli przynosiło seniorom przyjemność niezbędna jest odpowiednia pomoc. Wymaga się od państwa i społeczeństwa właściwego i świadomego przygotowania. Przemiany demograficzne powodują wiele zmian w różnych sferach życia, wpływają na konsumpcję, rynek pracy, wydatki, stosunki społeczne, styl życia i rodzinę (Śniadek, 2007). Niezbędne jest, więc podjęcie działań, które pozwolą na zaspokojenie potrzeb wciąż zwiększającej się liczby osób starych. Zmiany demograficzne w grupie seniorów i następstwa tych zmian powinny w najbliższym czasie stać się priorytetem. Jednak, aby działanie państwa przyniosło efekty, konieczne jest dokonanie analizy i diagnozy warunków życia seniorów (Śmiałowska, Włodarczyk, 2010). Proces starzenia nie jest procesem nowym, jednak jego natężenie w ostatnich latach wyraźnie wzrosło. Ma na to wpływ wiele czynników, z których najistotniejszym jest spadek zastępowalności pokoleń i spadek dzietności, jak i poprawa i innowacje w dziedzinie medycyny, a tym samym wydłużanie się czasu trwania życia. Postępujący proces starzenia się przy jednoczesnym spadku liczby urodzeń jest problemem, który dotyczy wielu dziedzin życia, jest jednocześnie ogromnym wyzwaniem dla państwa. Należy pamiętać, że wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym jest obciążeniem dla osób nadal pracujących (podobnie jak ludność w wieku przedprodukcyjnym). Zwiększenie się liczby osób uprawnionych do świadczeń emerytalnych wymaga odpowiednich środków do ich wypłacenia. Ta sytuacja wiąże się z przygotowaniem i wprowadzeniem właściwej polityki, która umożliwi sprawne funkcjonowanie państwa w momencie zwiększenia się liczby seniorów. Nadal w społeczeństwie obowiązuje wiele stereotypów dotyczących grupy seniorów. Zmiana myślenia społeczeństwa jest obok przygotowania odpowiedniej polityki wobec osób starych niezbędnym elementem ułatwiającym im prawidłowe funkcjonowanie w organizmie społecznym. W tej ciągle dyskryminowanej grupie drzemie ogromny potencjał, który może istotnie wpłynąć na wiele dziedzin i sektorów życia. Osoba stara utożsamiana ze względu na wiek z emerytem, staje się posiadaczem ogromnej ilości wolnego czasu. Ponadto sytuacja materialna seniorów nie jest tak zła, jak się powszechnie uważa. Postrzeganie tej grupy, jako 61 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 grupy biednej jest błędnym myśleniem, stwierdzono, bowiem, że sytuacja materialna osób starych w Polsce plasuje się znacznie lepiej niż sytuacja materialna osób z dziećmi (Hołowiecka, Grzelak-Kostulska, 2013). Pole do popisu ma więc sektor usług, w tym usługi turystyczne. Przygotowanie odpowiednich ofert i usług z zakresu turystyki pozwoli na rozwój tej dziedziny, a co ważniejsze przyniesie oczekiwane zyski. Warto, więc zastanowić się, jaki wpływ na turystykę mają teraźniejsze i będą miały przyszłe zmiany demograficzne zachodzące w społeczeństwie. W państwach Europy Zachodniej seniorom oferuje się szeroką gamę usług turystycznych dostosowanych do ich potrzeb, preferencji i zainteresowań. Jednocześnie tworzy się programy socjalne umożliwiające wyjazd osobom, które z różnych przyczyn nie mogą sobie na nie pozwolić. Oferty turystyczne skierowane do grupy seniorów pozwolą na zapobiegnięcie sezonowości w turystyce i uniknięcie pogłębienia zjawiska bezrobocia w tym sektorze, a być może także z utworzeniem nowych miejsc pracy. Celem artykułu jest ukazanie wpływu starzenia się społeczeństwa w Polsce na rozwój branży turystycznej. Analiza obecnej sytuacji demograficznej oraz przybliżenie prognozowanych zmian, dadzą jasny obraz sytuacji, dzięki której możliwe będzie stworzenie scenariuszy i podjęcie odpowiednich działań względem zwiększającej się grupy, przy jednoczesnym uwzględnieniu jej potrzeb na rynku usług turystycznych. Artykuł jest efektem wnikliwej kwerendy literatury naukowej obejmującej swoim zakresem tematykę starzenia się społeczeństwa, jak i analizy danych statystycznych zawartych w rocznikach statystycznych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny, dotyczących turystyki w grupie seniorów (ulubiony sposób spędzania czasu wolnego, charakter planowanych podróży, podejmowane formy spędzania czasu wolnego, czas podejmowanych podróży, preferowana forma noclegu i transportu) oraz obecnej i prognozowanej sytuacji demograficznej w Polsce. Wnioski wysunięte na podstawie tak przeprowadzonego badania ukazują jedynie hipotetyczne, aczkolwiek możliwe skutki i potencjał, który grupa seniorów oferuje szeroko rozumianemu sektorowi usług. Obserwując sytuacje w państwach Europy Zachodniej można zauważyć wiele opcji i pozytywnych aspektów angażowania, a przede wszystkich wykorzystywania potencjału drzemiącego w grupie seniorów. Tematyka turystyki wśród seniorów jest tematyką stosunkowo młodą, a dostępne prace i publikacje o podobnej tematyce odnoszą się do aktywności, jako takiej oraz aktywności turystycznej w grupie seniorów (Graja-Zwolińska, Spychała, 2012; Hołowiecka, Grzelak-Kostulska, 2013; Bac, 2014) konsumpcji turystycznej (Śniadek, 2007), programów wspierających wyjazdy w badanej grupie, która zaliczana jest do grup objętych działaniem polityki społecznej (Mokras-Grabowska, 2010; Śledzińska, 2010; Tucki, Skowronek, 2012). STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA Starzenie się społeczeństwa jest procesem wzrostu udziału osób starszych w ogólnej liczbie ludności i jednoczesnym zmniejszeniu się procentowego udziału dzieci w tej populacji. Natomiast podstawowym jej miernikiem jest współczynnik starości demograficznej, czyli stosunek liczby ludności starej do ogólnej liczby ludności (Runge, Runge, 2008). Starzenie się społeczeństwa to proces dynamiczny, który prowadzi do stanu statycznego, nazywanego staro- 62 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 ścią demograficzną (Długosz, Kurek, 2005). W okresie starości dokonują się zmiany w dotychczasowym życiu jednostki związane z nieodwracalnymi procesami w organizmie człowieka, które wymuszają na niej przygotowanie się do zmian zachodzących i następujących w jej życiu. Jednak, aby mówić o ludziach starych należy najpierw ustalić, kiedy rozpoczyna się ten okres życia człowieka. Już w starożytności, grecki filozof Pitagoras wyznaczył próg starości na 60 lat (Mitręga, 2002). Obecnie utrzymuje się podobne przeświadczenie, a mianem seniora określa się osoby w wieku 60 i więcej lat, które posiadają swoje specyficzne potrzeby, oczekiwania, system wartości i sposób zachowania na rynku (Śniadek, 2007). Inny próg wieku starczego podaje ONZ, mówiąc o wieku 65 lat jako początku starości. Ze względu na wydłużający się wiek starczy stosuje się podział okresu starości na: wiek początkowej starości (60-69 lat), wiek przejściowy między początkową starością, a wiekiem o znacznym ograniczeniu sprawności psychofizycznej (70-74 lata), wiek zaawansowanej starości (75-84 lata) i niedołężną starość (85 i więcej lat) (Mitręga, 2002). Podobny podział przedstawiła Światowa Organizacja Zdrowia dzieląc starość na: wiek podeszły, nazywany także trzecim wiekiem, a osoby z tego przedziału określić można mianem młodych starych (od 60 lub do 75 lat), wiek starczy, nazywany także dojrzałą starością (od 75 do 90 lat) i wiek sędziwy (powyżej 90 lat) (http://utw.up. krakow.pl/pliki/lectorium/wyklad1.pdf). O tym, kiedy człowiek wchodzi w okres starości decyduje nie tylko wiek. Istnieje, bowiem kilka progów, elementów, które wpływają na określenie jednostki mianem seniora. Należą do nich m.in. aspekty biologiczne (początek andropauzy i menopauzy), psychika jednostki, próg społeczny związany ze zmianą pełnionych w społeczeństwie ról i próg ekonomiczny, związany z przejściem na emeryturę (Worach-Kardas, 2015). Rozpoczęcie życia emeryta i czas, w jakim kończy się dotychczas wykonywane obowiązki jest kolejnym określeniem czasu przejścia w wiek starczy. Na potrzeby niniejszego artykułu za próg wiekowy przyjęto 65 lat. Wpływ na starzenie się ludności miała transformacja demograficzna, związana ze zmianą modelu i stylu życia z tradycyjnego na model nowoczesny (Runge, Runge, 2008). Nowoczesny styl życia wiąże się przede wszystkim ze spadkiem liczby urodzeń i wydłużeniem się średniego czasu życia ludności. Migracje osób w wieku produkcyjnym, alternatywne formy rodziny i przede wszystkim zmiana stylu życia, w którym kładzie się nacisk na zaspokajanie własnych potrzeb mają wpływ na spadek liczby urodzeń. Nowe metody leczenia, postęp w medycynie i łatwiejszy dostęp do lekarzy wpływają z kolei na wydłużenie się średniego czasu trwania życia. Starzenie się społeczeństwa wiąże się z feminizacją ludności starszej, wynikającą z dłuższego trwania życia kobiet, singularyzacją starości (tłumaczyć ją można, jako stratę małżonka, małżonki lub towarzysza i nie wiązaniu się z nikim po jej, jego śmierci), podwójnym starzeniem się związanym ze wzrostem liczby ludności w wieku 80 i więcej lat, jak i jednoczesnym wzroście ogólnej liczby seniorów – wynik wchodzenia w wiek starości osób do tej pory dojrzałych (Błędowski i in., 2012). Można więc wysnuć wniosek, że następujące zmiany demograficzne są ogromnym wyzwaniem, przed którym stoi dziś wiele państw. Poprawa jakości życia osób starych i przystosowanie poszczególnych dziedzin ich życia jest działaniem priorytetowym. Ważna jest także zmiana myślenia otoczenia i porzucenie stereotypów dotyczących grupy seniorów. 63 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 OBECNA I PROGNOZOWANA SYTUACJA DEMOGRAFICZNA W POLSCE Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że w 2013 roku (stan na 31 XII) w Polsce mieszkało 38 495 659 osób, z czego 14,7% to osoby powyżej 65 roku życia (Rocznik statystyczny..., 2014). Dla zgodności danych przyjmuje się wiek starczy za 65 lat (taki sam przedział przyjmuje ONZ). Prezentowane zmiany przedstawione zostały od roku 1950 (rys. 1), kiedy to został przeprowadzony pierwszy po II wojnie spis powszechny (http://stat.gov.pl/). Rys. 1. Procentowy udział ludności starej w ogólnej liczbie ludności Polski w latach 1950-2013 (źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS). Fig. 1. The percentage of the population of elderly people in the total number of population in Poland in the year 1950-2013 (source: made by the author based on the CSO). Na rys. 1 zauważyć można stały wzrost odsetka seniorów. W 1950 roku liczba osób w wieku 65 i więcej lat wynosiła jedynie 5,3%. Gorsze warunki higieniczne i słaba opieka lekarska były powodem krótszego niż obecnie czasu trwania życia osób starszych. Okres II wojny światowej to czas, kiedy wiele osób – zarówno osób młodych, jak i osób starszych straciło życie w wyniku działań wojennych. Sytuacja ta miała na pewno wpływ na niewielki odsetek seniorów w ogólnej liczbie ludności. Od roku 1960 odnotowano stopniowy wzrost odsetka seniorów, którego przyczyną były prawdopodobnie migracje lat 60. i 70. XX wieku. Ludność w wieku produkcyjnym często całymi rodzinami emigrowała z kraju, przez co nieznacznie, jednak stopniowo mógł wzrastać odsetek seniorów. Lata 1960-1970 to okres trwania akcji łączenia rodzin, a tym samym wyjazdów do Niemiec (podobnie, jak w latach 70. XX wieku), a także migracji m.in. do Ameryki Północnej (http://demografia.uni.lodz.pl/dlastud/ migracje.pdf). Okres od 1981 do 1988 roku to czas spadku odsetka osób w wieku 65 i więcej lat. Osoby te urodzone około 1920 (odpowiednio od 1916 do 1923 roku) w okresie II wojny 64 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 światowej były w wieku, który pozwalał na czynny w niej udział. Można więc wnioskować, że spadek odsetka seniorów w tym czasie związany jest ze stratami wojennymi w tym przedziale wiekowym. Po roku 1988 odsetek ten stopniowo rośnie, aby w 2010 roku odnotować znaczny wzrost. Powodem tego zjawiska może być fakt, że roczniki urodzone po wojnie tj. od 1945, czyli w okresie tzw. powojennej kompensaty urodzeń osiągają wiek 65 i więcej lat, zasilając tym samym liczną już grupę seniorów. Z analizy danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że najwyższy odsetek osób starszych w Polsce zamieszkuje województwo łódzkie (16,6%), odznaczające się najwyższym wskaźnikiem feminizacji, wynoszącym 110 (współczynnik feminizacji dla całego kraju wynosi 107). Jednym z utrzymujących się trendów jest wyższy niż w przypadku mężczyzn czas trwania życia u kobiet. Fakt ten może wpływać na wysoki odsetek żyjących w województwie łódzkim seniorów, w tym przypadku płci żeńskiej. Najniższy odsetek seniorów odnotowano natomiast w województwie lubuskim. Piramida wieku i płci dla Polski (rys. 2) charakteryzuje się wąską podstawą i szeroką górną częścią. Można więc stwierdzić, że Polska staje się krajem starym demograficznie. Rys. 2. Piramida wieku i płci ludności wg danych z 2013 roku w tys. (źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS): 1 – kobiety, 2 – mężczyźni. Fig. 2. The age and gender pyramid based on data from 2013 and stated in thousands (source: made by the author based on the CSO): 1 – female, 2 – male. Zgodnie z prognozą demograficzną przygotowaną przez Główny Urząd Statystyczny, do 2050 roku nastąpi zmniejszenie liczby dzieci i dorosłych tj. osób w wieku produkcyjnym na rzecz wzrostu liczby seniorów w ogólnej liczbie ludności. Od 2015 roku do grupy wiekowej 65 lat dołączają osoby urodzone w latach 50. XX wieku, czyli pochodzące z okresu 65 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 powojennej kompensaty urodzeń. Z danych zawartych na piramidzie wywnioskować można, że za około 30 lat w wiek starczy wejdą roczniki urodzone w latach 80. XX wieku. Grupa seniorów znacznie się powiększy, a należy pamiętać, że momentu tego dożyje również część osób znajdujących się obecnie w przedziale wiekowym od 65 lat wzwyż. Grupa seniorów będzie, więc ciągle zasilana, a osoby znajdujące się w okresie późnej starości będą dożywały długich lat. Świadczy o tym fakt, że obecnie w Polsce żyje około 3 tysiące stulatków (Szukalski, 2013), a liczba ta z czasem może wzrosnąć. Szacuje się, że w 2050 roku około 59 tys. seniorów osiągnie wiek 100 lat. W grupie osób w wieku 75 i więcej lat widoczna jest wyraźna dominacja kobiet. Potwierdza to istniejący trend o dłuższym niż w przypadku mężczyzn czasie trwania ich życia. Niezwykle istotnym czynnikiem starzenia się społeczeństwa jest fakt wspomnianego już wydłużania się czasu trwania życia. Prognozy Głównego Urzędu Statystycznego zakładają, że mężczyzna urodzony w 2050 roku będzie żył średnio 9 lat dłużej niż mężczyzna urodzony w roku 2013, a średni wiek, którego dożyje będzie wynosił 81,1 lat. W przypadku kobiet, wiek ten będzie wynosił 87,5 lat (Sytuacja demograficzna ..., 2014). SENIORZY, A TURYSTYKA Turystyka to ogół czynności, które związane są z czasową, krótszą niż okres roku zmianą miejsca pobytu do miejsca docelowego, które nie jest miejscem stałego zamieszkania, w celu innym niż zatrudnienie (Turystyka w 2013 roku, 2014). Możliwości fizyczne i finansowe są uważane za główne bariery w podejmowaniu podróży przez grupę seniorów. Jest to jednak myślenie błędne i stereotypowe. Osoby starsze postrzega się, jako najmniej aktywną na rynku turystycznym grupę, jednak obecne zmiany społeczno-demograficzne związane z jej wzrostem powodują, że owa grupa staje się coraz bardziej liczącą się grupą w sektorze usług turystycznych (Kulbaczewska, 2011). Ze względu na dużą ilość czasu, którą posiada senior oraz środki finansowe, rynek turystyczny powinien wziąć pod uwagę potrzeby i preferencje tej grupy. Wraz z wiekiem możliwości fizyczne osób starszych stają się ograniczone, jednak coraz popularniejsze staje się aktywne życie w okresie starości. Daje to, więc pole do popisu biurom turystycznym czy organizacjom związanym z przygotowywaniem wyjazdów i atrakcji z nim związanymi. Niezbędna może być zmiana czy modyfikacja dotychczasowych ofert lub wprowadzenie nowych przeznaczonych dla tej specyficznej grupy. Analiza badań z zakresu turystyki przeprowadzonych przez Główny Urząd Turystyczny pozwoli na określenie, jakie zainteresowania posiadają teraźniejsi seniorzy, jakie wyjazdy cieszą się ich zainteresowaniem i co motywuje ich do podjęcia decyzji o podróży. Istotną kwestią jest ustalenie preferencji spędzania wolnego czasu przez osoby w wieku 65 i więcej lat (tab. 1). Z przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny badań wynika, że do najchętniej podejmowanych przez seniorów aktywności należą opalanie się, leżakownie, czyli bierny wypoczynek, udział w spotkaniach towarzyskich, wędrówki, spacery, wycieczki rowerowe, obcowanie z przyrodą, czytanie oraz słuchanie radia, oglądanie telewizji czy Internet. Do często wymienianej czynności zaliczyć można aktywny wypoczynek na działce i praktyki religijne. Aktywność rozumiana jest tutaj, jako forma spędzania wolnego czasu, nie koniecznie związana z wysiłkiem fizycznym. 66 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 Tab. 1. Procentowe przedstawienie najchętniej podejmowanych form spędzania wolnego czasu w grupie osób w wieku 65 i więcej lat (źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS). Tab. 1 The percentage of the most preferred ways of spending free time in the age group of 65 and older (source: made by the author based on the CSO). Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 8. 9. 10. Formy spędzania wolnego czasu Słuchanie radia, muzyki, oglądanie telewizji, korzystanie z Internetu Czytanie Wypoczynek bierny - opalanie się, leżakowanie Wędrówki, spacery, jazda na rowerze Obcowanie z przyrodą - w tym z krajobrazem Udział w spotkania towarzyskich Praktyki religijne Aktywny wypoczynek na działce Pozostałe Odsetek 26,4 13,4 12,4 9,1 8,7 7,9 7,1 6,7 8,5 Przygotowanie wyjazdów przystosowanych i związanych z podejmowanymi przez seniorów formami spędzania wolnego czasu pozwoli na osiągnięcie sukcesu i zadowolenie potencjalnego klienta. Możliwe jest dobranie oferty zarówno dla lubiących spędzanie wolnego czasu nad basenem, jak i dla aktywnych seniorów, którzy wolny czas lubią spędzać w ruchu. Kolejną kwestią jest sposób organizacji planowanej podróży. Niewiele, bo jedynie 33% seniorów podejmujących decyzję o podróży korzysta z wcześniej zorganizowanych i przygotowanych ofert turystycznych. Taka sytuacja może wynikać z przeświadczenia, że zorganizowany przez biuro podróży wyjazd jest zdecydowanie droższy niż wyjazd przygotowany samodzielnie. Zmiana myślenia w tej grupie spowoduje częstsze korzystanie z zorganizowanych usług turystycznych. Istotnym elementem podróży jest motyw, powód, dla którego zostaje podjęta. Dla nieco ponad 40% seniorów preferowaną formą spędzania wolnego czasu jest pobyt wypoczynkowy, spora część, bo około 33% w czasie podróży planuje spotkania z rodziną i znajomymi (rys. 3). Ze względu na wiek i stan zdrowia część osób starszych wybrała kurację, czyli pobyt w uzdrowiskach. 5,5% analizowanej grupy chciałaby spędzić czas wolny na krajoznawczym wyjeździe. Oferowane przez sektor usług turystycznych wyjazdy powinny obejmować potrzeby zarówno seniorów nastawionych na ruch i wysiłek fizyczny, jak i tych, których celem jest spokój, wypoczynek i poddanie się różnorakim zabiegom leczniczym. Przygotowując ofertę wyjazdu niezbędne jest odpowiednie dobrane bazy noclegowej. Pomijając własne kwatery, mieszkania czy apartamenty oraz mieszkanie u rodziny i znajomych podczas pobytu turystycznego, najczęściej wybieranym obiektem noclegowym jest hotel, prywatna kwatera (wynajęty pokój, dom) oraz dom wycieczkowy. Wszystkie wymienione obiekty posiadają zazwyczaj wysoki standard, pozwalający na komfortowy i spokojny wypoczynek, co jest pożądanym elementem udanego wypoczynku. Szeroka gama usług oferowanych przez wymienione obiekty noclegowe wpływają na samopoczucie i zadowolenie klienta, jakim jest w tym wypadku osoba starsza. 67 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 Rys. 3. Preferowane formy spędzania czasu podczas planowanej podróży, w procentach (źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS). 1 – pobyt wypoczynkowy, 2 – spotkania z rodziną, znajomymi, 3 – kuracja, 4 – objazd krajoznawczy, 5 – wyjazd na własną działkę, 6 – inne, 7 – uprawienie sportu, hobby, 8 – zdobywanie umiejętności, kształcenie. Fig. 3. Preferred ways of spending free time during travels stated in percentages (source: made by the author based on the CSO) 1 – vacation leave, 2 – family gathering, 3 – treatment, 4 – sight-seeing tour, 5 – second home, 6 – other, 7 – sport, hobby, 8 – education. Istotną kwestią, jest fakt, że podróżowanie seniorów, ze względu na brak ograniczeń czasowych wynikających z dużej ilości wolnego czasu powoduje zmniejszanie problemu, jakim jest sezonowość turystyczna czy bezrobocie. Oprócz tradycyjnego okresu podróżowania, jakim bez wątpienia są wakacje, seniorzy wyjeżdżają w miesiącach mało popularnych wśród pozostałych grup podejmujących decyzje o wyjeździe (najczęściej młodzież, dorośli, rodziny z małymi dziećmi). Spośród wszystkich podróży podjętych w grupie seniorów najwięcej odbywa się w maju i we wrześniu oraz w kwietniu, grudniu i październiku (rys. 4). Podjęcie decyzji o podróży poza sezonem może być wynikiem niższych niż w okresie wakacyjnym cen, jak i mniejszego ruchu. Ilość wolnego czasu, jakim dysponują seniorzy, pozwala na komfortowy wypoczynek. Rys. 4. Procentowy udział podróży podejmowanych poza sezonem wakacyjnym w grupie wiekowej 65 i więcej lat (źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS). Fig. 4. The percentage of travels made off season in the age group of 65 and older (source: made by the author based on the CSO). 68 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 Znacząca część podejmowanych przez seniorów wyjazdów ma formę weekendowych podróży (42,9%). Dość duży odsetek odnotowują także wyjazdy na działkę (10,6%), mniejszy natomiast objazdowe wycieczki i pielgrzymki bardzo często stereotypowo utożsamiane z grupą seniorów. Najchętniej wybieranym miejscem docelowym podróży seniorów jest miasto (38%), być może ze względu na mnogość atrakcji oraz możliwość zwiedzania, jak i biernego odpoczynku. Pozostałymi miejscami najchętniej wybieranymi przez seniorów są tereny wiejskie, wybrzeże morskie oraz góry. Oferując osobie starszej wyjazd turystyczny niezbędne jest dobranie odpowiedniego pakietu usług. Wśród usług wykupowanych przez seniorów największym powodzeniem cieszą się nocleg i pełen pakiet wyżywienia. Osoby organizujące wyjazd krajowy z pomocą pośredników korzystają najczęściej z pomocy organizacji społecznych i religijnych. Biura podróży nie są w tym przypadku organizacją pośredniczącą. Ważnym elementem podczas organizowania wyjazdu staje się turystyka socjalna. Seniorzy należą do jednej z czterech grup objętych działaniem polityki społecznej, której organem jest turystyka socjalna. Pomoc ze strony państwa, która przejawia się przez częściowe lub całkowite dofinansowanie wyjazdów sprawia, że grupa seniorów coraz chętniej i częściej decyduje się na wyjazd. Do programów wspierających ruch turystyczny należy m.in. Europe Senior Tourism umożliwiający seniorom wyjazdy i pobyty w Hiszpanii (Mokras-Grabowska, 2010). Celem zagranicznych wyjazdów polskich seniorów jest przede wszystkim spotkanie z rodziną i znajomymi. Po migracjach ludzi młodych m.in. do krajów Unii Europejskiej jest to sytuacja normalna. Tęsknota i chęć pielęgnowania więzi rodzinnych są jasną przesłanką do podejmowania tego typu wyjazdów. Do pozostałych celów zagranicznych podróży należą wypoczynek, zwiedzanie i motywy religijne, prawdopodobnie pielgrzymki. Decydując się na wyjazd zagraniczny przy udziale pośredników seniorzy korzystają z usług biur podróży, opierając się zapewne na ich doświadczeniu i możliwościach organizacyjnych. O ile w podróżach krajowych dominującym środkiem transportu wybieranym przez osoby starsze był samochód o tyle w podróżach zagranicznych jest to samolot. Związane jest to z liczbą kilometrów, które osoba powyżej 65 roku życia pokonuje decydując się na wyjazd zagraniczny (najczęściej jest to 1000 km). W miejscu docelowym seniorzy decydują się na pobyt w hotelu, prawdopodobnie ze względu na bezpieczeństwo i standard, jaki te obiekty noclegowe oferują, natomiast docelowym miejscem podróży w około 74% przypadków są zagraniczne miasta. WNIOSKI Prognozowane zmiany demograficzne w ciągu najbliższych lat staną się faktem. Ludność, która dopiero dołączy do grupy seniorów będzie znacznie różnić się od obecnej grupy. Jej potrzeby nastawione będą na konsumpcje usług i zaspokajanie potrzeb, które do tej pory były nieosiągalne z powodu braku czasu, obowiązków rodzinnych (dzieci) i zawodowych. Zarówno przyszły, jak i współczesny senior będzie osobą często dużo lepiej wykształconą i wymagającą. Możliwości fizyczne i stan zdrowia będą prawdopodobnie dużo lepsze, ze względu na ogólnie propagowany zdrowy styl życia i łatwość w dostępie do usług medycznych. Ilość wolnego czasu stanie się elementem sprzyjającym podejmowaniu decyzji o podróży. Preferencje przyszłych seniorów dotyczące wyjazdów mogą się nieco różnić od tych 69 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 dzisiejszych, jednak zarówno wypoczynek, jak i aktywne formy odpoczynku stale będą przedmiotem zainteresowania. Oferty turystyczne powinny jednak zawierać innowacyjne i niekonwencjonalne sposoby spędzania wolnego czasu, które w pełni zaspokoją potrzeby seniorów. Instytucje z sektora usług turystycznych powinny nastawić się na zmianę charakteru klienta. W ciągu najbliższych lat miejsce rodzin z dziećmi, młodzieży czy osób dorosłych w biurach podróży częściowo zajmą seniorzy. Część nowych klientów może preferować wyjazdy tylko w swojej grupie wiekowej część natomiast chcąc wykorzystać „drugą młodość” może korzystać z wycieczek wiekowo mieszanych. Po przeanalizowaniu dostępnych danych można wnioskować, że seniorzy znacznie wpłyną na rozwój i funkcjonowanie w sektorze wyjazdów uzdrowiskowych, pielgrzymkowych, krajoznawczych i wypoczynkowych. Poprawa zdrowia, jego regeneracja lub po prostu chęć wypoczynku w innej formie będą przesłankami do wybrania uzdrowiska, jako miejsca docelowego podróży. Z kolei przekonania, wychowanie, być może wewnętrzna potrzeba będą decydowały o podjęciu wyjazdu religijnego, jakim jest pielgrzymka. Objazdowe wycieczki motywowane mogą być ciekawością, natomiast zasłużony wypoczynek po latach pracy i obowiązków mogą skłaniać seniorów do zdecydowania się na wypoczynek. Pomijając sektory turystyki grupa seniorów wpłynie także na związaną z nią bazę noclegową i transport. Są to nieodłączne elementy związane z podróżowaniem. Hotele, domy wypoczynkowe i prywatne kwatery powinny odnotować w przyszłości znaczny wzrost w liczbie klientów w grupie wiekowej 65 i więcej lat. Należący do tej grupy mogą też częściej niż obecnie korzystać z usług linii lotniczych. Najważniejszym jednak aspektem tych zmian jest zapobieganie sezonowości w ruchu turystycznym, a tym samym utrzymywanie istniejących miejsc pracy, zapobieganie zjawiskom bezrobocia i tworzeniem nowych miejsc pracy. LITERATURA BAC T., 2014: Aktywność osób starszych – działania Wszechnicy Edukacyjnej. [w:] Szczurek-Boruta A., Chojnacka-Synaszko B. (red.): Człowiek w przestrzeni lokalnej – dobre praktyki wspierania rozwoju, aktywizacji i integracji społecznej osób starszych. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. s. 72-75. BŁĘDOWSKI P., SZATUR-JAWORSKA B., SZWEDA-LEWANDOWSKA Z., KUBICKI P., 2012: Raport na temat sytuacji osób starszych. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa. 199 s. DŁUGOSZ Z., KUREK S., 2005: Starzenie się ludności w Polsce na tle regionów Unii Europejskiej. [w:] Skórka S. (red.): Pismo Akademii Pedagogicznej w Krakowie KONSPEKT, nr 4/2005 (24) (Wersja online 30.06.2015). GRAJA-ZWOLIŃSKA S., SPYCHAŁA A., 2012: Aktywność turystyczna wielkopolskich seniorów. [w:] Rapacz A. (red.): Wyzwania współczesnej polityki turystycznej. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 259, Wrocław. s. 54-63. Hołowiecka B., Grzelak-Kostulska E, 2013, Turystyka i aktywny wypoczynek jako element stylu życia seniorów. [w:] KałużaKopias D., Szukalski P., (red.): Starzenie się ludności: między demografią a polityką społeczną. Folia Oeconomica, z. 291. Acta Universitatis Lodziensis, Łódź. s. 165-179. http://demografia.uni.lodz.pl/dlastud/migracje.pdf http://stat.gov.pl/ http://utw.up.krakow.pl/pliki/lectorium/wyklad1.pdf KLUBACZEWSKA M., 2011: Starszy konsument na rynku turystyki uzdrowiskowej. Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 50. s. 92-103. MITRĘGA M., 2002: Starzenie się społeczeństwa jako problem badań naukowych. [w:] Frąckiewicz L., (red.): Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się społeczeństwa i jego wyzwania dla polityki społecznej. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice. s. 9-27. MOKRAS-GRABOWSKA J., 2010: Program „Europe Senior Tourism” – założenia, realizacja, efekty ekonomiczne. [w:] Stasiak A., (red.): 70 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 61-71 Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Wyd. WSTH, Łódź. s. 71-89. Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2014. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. 915 s. RUNGE A., RUNGE J., 2008: Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej. Videograf Edukacja, Katowice. 383 s. Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na latach 2014-2050. 2014. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. SZUKALSKI P., 2013: Polscy stulatkowie. [w:] Demografia i Gerontologia Społeczna – Biuletyn Informacyjny 2013 nr 2. (Wersja online 01.07.2015) ŚLEDZIŃSKA J., 2010: Projekt Calypso – powstanie, stan obecny, perspektywy rozwoju. [w:] Stasiak A., (red.): Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Wyd. WSTH, Łódź. s. 57-71. ŚMIAŁOWSKA T., WŁODARCZYK J., 2010: Wybrane aspekty warunków życia osób starszych w świetle badań GUS. [w:] Kałuża D., Szukalski P., (red.): Jakość życia seniorów w XXI wieku z perspektywy polityki społecznej. Wyd. Biblioteka, Łódź. s. 14-28. ŚNIADEK J., 2007: Konsumpcja turystyczna polskich seniorów na tle globalnych tendencji w turystyce. [w:] Grodzicki T., (red.): Gerontologia Polska, tom 15, nr 1-2. Wydawnictwo Via Medica, Kraków. s. 21-30. TUCKI A., SKOWRONEK E., 2012: Analiza popytu na turystykę społeczną w Polsce na przykładzie Europe Senior Tourism realizowanego w lubelskim biurze podróży. [w:] Rapacz A., (red.): Wyzwania współczesnej polityki turystycznej. Problem polityki turystycznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. s. 35-42. Turystyka w 2013 roku. 2014. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. 237 s. WORACH-KARDAS H., 2015: Starość w cyklu życia. Społeczne i zdrowotne oblicza późnej starości. Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice. s. 15-37. Anna Ociepka AGING OF THE POPULATION IN POLAND VERSUS SECTOR OF TOURISM SERVICES Summary The author of this paper introduces not only the process of population aging, but also the current and projected demographic situation of elderly people in Poland. She also indicates the hypothetical results of the impact on the country and the society including the sector of tourism services. The current information is about seniors who decide to travel and their preferences and needs are also introduced here. The nature of this paper is visual, and it is the compilation of researching former academic literature and available statistical data. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. Tom 16 72-79 Вадим А. ПЕЛЛИНЕН Оксана А. МАЗАЕВА Юлия С. ТАРАСОВА Институт земной коры СО РАН Иркутск, Poccuя ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ОВРАГОВ НА УЧАСТКЕ “МОЛОДЕЖНЫЙ” (ИРКУТСКОЕ ВОДОХРАНИЛИЩЕ) Природно-техногенные геосистемы водохранилищ являются наиболее динамичными и активно используются для целей рекреации и других видов хозяйственной деятельности. Берега Иркутского водохранилища, протяженность которых составляет около 276 км (Овчинников и др., 2002) интенсивно осваиваются. В береговой зоне расположены, населенные пункты, дачные и садоводческие поселки, территории сельскохозяйственного использования, многочисленные базы и дома отдыха горожан, а также микрорайоны города с административными и жилыми постройками. Нерациональное территориальное планирование, различные виды антропогенной нагрузки в береговой зоне изменяют природные условия и зачастую вызывают развитие и активизацию таких экзогенных процессов как абразия, эоловые процессы, овражная эрозия, карст и т.д. (Леви и др., 2013). Для безопасного и рационального использования подобных береговых территорий необходимо оценить их современное состояние, индикатором которого являются экзогенные геологические процессы. Даная работа посвящена изучению динамики эрозионных форм, природных и антропогенных факторов их формирования в пределах береговой зоны участка „Молодежный”. Исследуемая территория находится в приплотинной (5,5 км от плотины Иркутской ГЭС) правобережной части Иркутского водохранилища между заливами Патрониха и Топка. Это пригородная территория интенсивно застраивается (коттеджный поселок Молодежный, садоводство) и частично распахана в средней части водосбора (pиc. 1). Участок расположен в пределах эрозионно-аккумулятивной надпойменной террасы средне-позднеплейстоценового возраста (QII-III), перекрытой делювиальными лёссовидными отложениями мощностью более 15 м. Береговая линия формируется в условиях колебания уровня воды в водохранилище в пределах 1 м, с максимальной амплитудой до 2 м. Высокие уровни наблюдаются осенью. До 2012 года при высоких уровнях урез воды подходил к основанию берегового уступа. Весной при низких уровнях обнажается отмель. При снеготаянии наблюдается интенсивный вынос материала из оврагов на лед водохранилища. За период эксплуатации в результате абразионной деятельности на участке сформировались береговые уступы от 0,5 до 6 м. Интенсивность размыва берега довольно велика. Ширина размыва берега изменяется от нескольких метров в устьевой части 72 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 72-79 заливов и свыше 250 м на мысовых и прямолинейных отрезках береговой линии (pиc. 1). В результате обработки аэрофотоснимков выявлено, что за период 1975-2012 гг. на этом участке было размыто около 505,8 тыс. м2 (50,6 га) пахотных земель и лесных массивов. Объем размытых пород составил около 935 тыс. м3. Рис. 1. Морфологическая схема участка Молодежный: 1 – лессовидные суглинки, 2 – размытый берег с 1970 до 2012 года, 3 – техногенный тип берега с 2012 года; Ширина размыва берега до берегоукрепления: м: 4 – до 20, 5 – от 20 до 30, 6 – от 30 до 50, 7 - от 50 до 70, 8 – от 70 до 100, 9 – от 100 до 150, 10 – от 150 до 200, 11 – свыше 200. Fig. 1. Morphological schematic map of the Molodezhny site: 1 – loess-like loam, 2 – blurred coast from 1970 to 2012, 3 – technogenic type of coast in 2012, The width of the coast to shore protection erosion, m: 4 – 20, 5 – from 20 to 30, 6 – 30 to 50, 7 – 50 to 70, 8 – 70 to 100, 9 – from 100 to 150, 10 – from 150 to 200, 11 – more than 200. 73 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 72-79 С 2002 по 2011 год на участке бровка берегового уступа сместилась на 27-30 м. Этому способствует морфология участка, геологическое строение, ветроволновой режим и т. д. Комплекс инженерно-геологических исследований для оценки геодинамического состояния береговой зоны и его изменений включал анализ природных условий и факторов по опубликованным и фондовым материалам. Для данного участка было выполнено дешифрирование и сравнительный анализ разновременных аэрофотоснимков 1950, 1960 и 1980 годов. Это позволило выявить изменения береговой линии и составить карту-схему участка (pиc. 2). Динамика эрозионных форм изучалась по детальным космоснимкам с разрешением 0.5 м на пиксель (http://www.bing.com/maps/) участка с 2002 по 2012 гг. Рис. 2. Динамика эрозионных форм на участке Молодежный. Fig. 2. Dynamics of erosion forms at the Molodezhny site. В пределах участка с 2010 по 2014 гг. проводился ежегодный мониторинг, включающий морфометрические измерения оврагов, теодолитную и GPS съемки. Частота полевых наблюдений за активностью проявления процессов на ключевом участке составляет два раза в год весной (май) и осенью (октябрь). Для уточнения разреза и получения физических, физико-химических, деформационных и прочностных свойств грунтов отбирались образцы нарушенного и ненарушенного сложения (монолитов). 74 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 72-79 Анализ климатического фактора (по данным http://gis.ncdc.noaa.gov/) по ст. Иркутск (http://gis.ncdc.noaa.gov/) показал следующее. Годовое количество осадков варьируется от 331 до 579 мм в год. Максимальные годовые значения характерны для 2004, 2005, 2007-2009 годов. С 2002 по 2012 гг. в период ливневого стока количество дней с осадками не менее 30 мм составило от 1 до 3 дней; осадков с количеством не менее 20 мм – от 1 до 6 дней. Максимальный объем дождя 49,5 мм за сутки выпал в августе 2003 г. Максимальное количество эрозионноопасных ливней было зафиксировано в 2009 году. Осадки более 40 мм в сутки фиксировались в 2003, 2004, 2006 и 2009 годах (pиc. 3). Рис. 3. Диаграмма среднемясячного количества осадков на станции Иркутск (Lat: 52.267° N Lon: 104.350° E) с 2000 по 2011 год. Fig. 3. Diagram of average monthly precipitation at the Irkutsk station (Lat: 52.267° N Lon: 104.350° E) from 2000 to 2011. Жилая застройка, расположенная в пределах средней и вершинной частях водосборной площади, неукоснительно увеличивалась с 49 дворов в 2002 до 143 дворов в 2011 году. Соответственно с ростом домов росло водопотребление и водоотведение. В 2005 году были заасфальтированы дороги по главным улицам, к 2011 году в поселке была сформирована инфраструктура, проведена поверхностная ливневая канализация по кюветным выемкам вдоль центральных улиц. Ее уклоны направлены параллельно линиям стока водосборной площади и выходят к вершинам оврагов (pиc. 4). Нижняя часть водосборной площади оврагов распахивается. В 2001-2007 гг. и в 2013 годах распашка производилась вдоль склона, межи (границы раздела участков пашни) совпадали с направлением линий стока водосборного бассейна. В 2009, 2010, 2012 и 2014 году распашка стала проводиться поперек склона, что привело к незначительному нивелированию границ участка и ложбин стока выше вершин оврагов. 75 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 72-79 В июне 2012 года эти ложбины стока были хорошо видны на поверхности пашни в результате утечки воды из коммуникаций. Рис. 4. График динамики протяженности эрозионных форм и количества участков жилой застройки. Fig. 4. Diagram of erosion forms length dynamics and number of residential areas. В 2002 году на береговом участке не наблюдалось ни одной эрозионной формы. Распашка пашни на момент 18 июня 2002 года не производилась. В 2004 году бровка берегового уступа осложнилась 3 небольшими овражными врезами протяженностью до 4 м. В 2009 году выше одного из врезов образовалась суффозионная воронка диаметром 6 м. К 2012 году в береговой зоне развиваются уже 4 активных оврага протяженностью 15,5- 34,09 м. Сравнительный анализ разновременных снимков в программе ГИС MapInfo показал, что линейный рост оврагов за период наблюдений с 2002 по 2012 года был неравномерен. Относительное замедление линейного роста оврагов наблюдалось в 2006 году – 0,35 и 1,28 м. Максимальный прирост оврагов был зафиксирован в 2009 и 2010 года. В результате активизации суффозионно-просадочных процессов вершина оврага № 3 увеличилась на 9 и 11,8 м. Сопоставление динамики роста оврагов с климатическими условиями и уровенным режимом выявило следующее. В отличие от других годов исследуемого периода в 2009 и 2010 годах наблюдались колебания уровня воды в водохранилище в пределах 1,5-2 м (pиc. 5). В этот же период было зафиксировано максимальное количество эрозионноопасных ливней. 76 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 72-79 Рис. 5. График уровенного режима Иркутского водохранилища в 2000-2012 годах. Fig. 5. The graph of the Irkutsk Reservoir water level regime in 2000-2012. Линейный рост оврагов происходит по ложбинам стока, которыми служат межи. Максимального размера 33,18 м и 34,09 м достигли два оврага, ложбинами которых являются межи, в верхних частях водосборной площади, соединяющиеся с центральными улицами поселка Молодежный. Максимальный рост оврагов и активизация суффозионно-просадочных процессов были связаны с колебаниями уровня воды в водохранилище в пределах 1,5-2,0 м в 2009 и 2010 годах в сочетании с самыми обильными осадками этого периода. Относительное замедление роста было характерно в период с небольшим годовым количеством осадков (до 415 мм) и колебанием уровня воды в водохранилище в пределах 1 м. В 2012 году в рамках реализации ФЦП „Охрана озера Байкал и социально-экономическое развитие Байкальской природной территории на 2012-2020 годы” береговая зона участка „Молодежный” протяженностью 3000 м была укреплена каменной наброской (фoт. 1). В результате бровка берегового уступа была выровнена, овраги снивелированы песчано-гравийно-галечным материалом, береговой склон до уреза водохранилища террасирован. Фoт. 1. Вид береговой зоны ключевого участка до (А) и после берегоукрепительных работ (Б) (фoт. В.А. Пеллинен). Photo 1. View of the shore zone of the key site before (A) and after shore protection (B) (photo V.A. Pellinen). 77 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 72-79 Выполненное берегоукрепление от активной абразии не остановило разрушение берега эрозионно-суффозионными процессами. Подтверждением этому являются полевые работы начала лета 2013, 2014 года. Два оврага, засыпанные песчано-гравийно-галечным материалом в 2012 году, активно развиваются вновь (фoт. 2). В результате нерациональной хозяйственной деятельности сформировались благоприятные геоморфологические условия для стока в вершинной части водосбора и его концентрация по межам в распаханной средней части водосбора. Эти факторы не были учтены при проведении берегозащитных мероприятий. Фoт. 2. Развитие эрозионых форм до и после берегоукрепительных работ (фoт. В.А. Пеллинен). Photo 2. Development of erosion forms before and after shore protection (photo V.A. Pellinen). Таким образом, при проведении берегоукрепительных мероприятий необходимо учитывать весь комплекс процессов, развивающихся в береговой зоне под воздействием природных и техногенных факторов. Даная работа выполнена в рамках международного проекта „Последствия подъема уровня воды в реках, озерах и водохранилищах...” Решение MNiSW Nr 758/N-Rosja/2010/0 ЛИТЕРАТУРА ОВЧИННИКОВ Г., ТРЖЦИНСКИЙ Ю., ЖЕНТАЛА М., ЖЕНТАЛА М.А., 2002: Абразионно-аккумулятивные процессы в береговой зоне водохранилищ (на примере Южного Приангарья и Силезской возвышенности). Изд-во Силезского Университета, Сосновец-Иркутск. 123 с. ЛЕВИ К.Г., КОЗЫРЕВА Е.А., ЗАДОНИНА Н.В., ЧЕЧЕЛЬНИЦКИЙ В.В., ГИЛЁВА Н.А.,2013: Проблемы наведенной сейсмичности и инженерно-геологической защиты водохранилищ Байкало-Ангарского каскада. Геодинамика и тектонофизика, № 1. с. 13-36. (DOI:10.5800/GT-2013-4-1-0089). http://www.bing.com/maps/ - Картографический сервис Microsoft. http://gis.ncdc.noaa.gov/ - Национальный центр климатических данных (NCDC). 78 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 72-79 Vadim A. Pellinen, Oksana A. Mazaeva, Julia S. Tarasova FEATURES OF GULLY DEVELOPMENT AT THE MOLODEZHNY SITE (IRKUTSK RESERVOIR) Summary The section of the coastal zone of the Irkutsk Reservoir served an example for the study of gully dynamics under the influence of natural and anthropogenic factors (plowing, increased residential development, irrational territorial planning of storm sewage). Two gullies reached the maximum size of 33.18 m and 34.09 m, due to the field boundaries serve drainage channels and join with storm sewage of central streets of the Molodezny settlement in the upper catchment area. Shore protection measures against active shore erosion and gully leveling with sand, gravel and pebble material in 2012 did not stop shore destruction by gully and suffusion processes. Undercount of the runoff conditions and its concentration in the middle and head parts of the catchment area has led to reactivation of gully erosion processes at the edge of shore scarp after the shore protection. Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 80-86 Paweł RUTKIEWICZ Daniel GAWIOR Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec GÓRNICTWO KRUSZCOWE JAKO CZYNNIK KSZTAŁTUJĄCY KRAJOBRAZ W REZERWACIE SEGIET (WYŻYNA ŚLĄSKA) NA PODSTAWIE DANYCH LIDAROWYCH * WPROWADZENIE Od początku działalności gospodarczej człowieka krajobraz ulegał różnego rodzaju przekształceniom (Chmielewska, Gaidzik, 2012). W nawiązaniu do tradycyjnego ujęcia krajobraz określamy jako sumę typowych cech, właściwych danemu fragmentowi powierzchni Ziemi, którego poszczególne elementy (w tym człowiek i jego działalność gospodarcza) łączą się w jedną współzależną całość, odróżniającą go od obszarów otaczających (Armand, 1980). Ewolucja krajobrazu może przybierać różne formy i kierunki (Degórski, 2009). Górnictwo jako forma działalności człowieka jest czynnikiem silnie determinującym kształt krajobrazu kulturowego (Nita, Myga-Piątek, 2006). Miejsca dawnej eksploatacji i przeróbki rud metali nieżelaznych charakteryzują się koncentracją specyficznych form terenu. Precyzyjną analizę rzeźby terenu umożliwia współcześnie, użycie danych wysokościowych z lotniczego skaningu laserowego (LIDAR-Light Detection And Ranging) (Marmol, 2003; Gotub, Olszewski 2006; Mikrut i in., 2006; Hejmanowska i in., 2008; Kwoczyńska, Bryś, 2012; Oberski, Zarnowski 2012). Celem opracowania jest przedstawienie przemian krajobrazu pod wpływem działalności górniczej na obszarze rezerwatu „Segiet”. OBSZAR BADAŃ Obszar badań (rys. 1) według podziału fizycznogeograficznego leży na terenie Płaskowyżu Tarnowickiego, będącego częścią Garbu Tarnogórskiego. Obie jednostki stanowią element Wyżyny Śląskiej (Kondracki, 1994). Płaskowyż Tarnowicki jest terenem o falistej powierzchni. Południową granicę tego obszaru stanowi próg fleksuralny, natomiast granicę wschodnią, północną i zachodnią ograniczają stoki pochodzenia denudacyjnego. Płaskowyż Tarnowicki zbudowany jest z silnie, tektonicznie zaburzonych, środkowotriasowych wapieni, margli i dolomitów kruszconośnych. * Badania zrealizowano w ramach projektu OPUS 2011/01/B/ST10/00548 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. 80 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 80-86 Dolomity te zawierają złoża rud cynku i ołowiu z domieszkami srebra, które były przedmiotem eksploatacji górniczej (Klimaszewski, 1972; Kondracki, 1994). Osady czwartorzędowe reprezentowane są przez piaski i żwiry, powstałe na skutek działalności wód fluwioglacjalnych oraz w wyniku akumulacji materiału lodowcowego. Mają one charakter nieciągły. Ich miąższość dochodzi do 50 m (Kerber, 1977; Żeglicki, 1996). W wymienionych formacjach skalnych występują dwa piętra wodonośne: górne w utworach czwartorzędu (piaski i żwiry) zalegające na głębokości do 10 m oraz dolne – szczelinowo-krasowe, w wapieniach i dolomitach triasu dolnego i środkowego, na głębokości od 10 do 110 m (Parusel, 2008). Piętro górne w wyniku intensywnej działalności górniczej oraz eksploatacji dolomitów w kamieniołomach, zostało w wielu miejscach silnie udrożnione i porozcinane, w wyniku czego te antropogeniczne dyslokacje stanowią dziś strefę zasilania w wodę pietra dolnego. Rys. 1. Lokalizacja obszaru badań (źródło: opracowanie własne na podstawie danych CODGiK). Fig. 1. Location of the study area (source: made by the authors based on data CODGiK). Obszar badań znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego – przejściowego (Okołowicz, 1969), a sama Wyżyna Śląsko-Krakowska zaliczana jest do regionów klimatu wyżyn środkowych (Romer, 1949). Występują tu spore wahania temperatur w skali rocznej, a zimy rzadko są długie i mroźne. Średnie roczne temperatury powietrza wahają się od 4°C do 7,5°C (dla lipca to +17,5°C, dla stycznia to -2,4°C). Średnia suma opadów atmosferycznych w ciągu roku to około 680 mm (maksimum w lipcu, minimum w lutym). Opady letnie są bardziej obfite od zimowych i przyjmują charakter ulewnych deszczy (Szlachcic-Dudzic, 2006). 81 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 80-86 Pierwotna roślinność obszaru badań została silnie zdegradowana w wyniku działalności górniczej. Współcześnie w rezerwacie występuje prawie jednolity drzewostan bukowy (z niewielką domieszką klonu jaworu i świerka pospolitego), który reprezentowany jest przez trzy zespoły leśne: w części północnej – acidofilna buczyna niżowa, w części południowej (pokrytej lejami i zapadliskami świadczącymi o dawnej działalności górniczej) – ciepłolubna buczyna storczykowa, na pozostałych obszarach – żyzna buczyna, która jest prawdopodobnie zdegradowaną niżową formą żyznej buczyny karpackiej (Bula, 1998). HISTORIA GÓRNICTWA NA PŁASKOWYŻU TARNOWICKIM Informacje o najwcześniejszych dziejach górnictwa srebra i ołowiu są niepełne, dlatego trudno określić, kiedy rozpoczęła się eksploatacja kruszców na Płaskowyżu Tarnowickim. Na podstawie źródeł historycznych wiadomo, że w XIII i XIV wieku galenę (ruda siarczkowa ołowiu) eksploatowano za pomocą małych szybów o średnicy jednego metra (okrągłych lub kwadratowych). Miały one drewnianą obudowę i były położone względem siebie w odległości kilkunastu metrów (Kłys, 2004). Przy wydobyciu posługiwano się głównie kilofem i młotem. Najłatwiejsze w eksploatacji były pokłady położone na wzniesieniach. W szybach położonych niżej praca uzależniona była od pory roku i ilości opadów. Najkorzystniejsze warunki umożliwiały wydobycie rud cynku i ołowiu do głębokości 33 metrów. W XVI wieku górnictwo galeny rozkwitło. Na Płaskowyżu Tarnowickim przybywało po kilkadziesiąt a w późniejszym okresie nawet po kilkaset nowych szybów rocznie (Kłys, 2004). Według ksiąg rejestracyjnych w posiadaniu gwarków znajdowało się najczęściej od jednego do dwudziestu szybów (Szlachcic-Dudzic, 2006). Z początkiem XVII wieku górnictwo kruszcowe w Tarnowskich Górach zaczęło chylić się ku upadkowi. Przyczyniła się do tego między innymi wojna trzydziestoletnia, podczas której wiele urządzeń służących do odwadniania uległo zniszczeniu, przez co woda zalała kopalnie. W wyniku działań wojennych znacznie zmalała też liczba górników. Górnictwo rozwinęło się na nowo dzięki technice umożliwiającej wydobycie rudy z kopalni odwadnianych za pomocą sztolni. Początkowo do odwadniania używano narzędzi prowizorycznych, takich jak kubły czy bulgi, później zastosowano paternostry i pompy. Ze względu na wysokie koszty takiego pozbywania się wody zadecydowano o budowie sztolni odwadniających (Molenda, 1972). Po upadku wydobycia galeny zaczęto wydobywać galman (ruda utleniona). Ożywienie górnictwa nastąpiło wraz ze sprowadzeniem z Anglii na Śląsk maszyny parowej w 1788 roku. Wraz z wyczerpywaniem się rud na Płaskowyżu Tarnowickim powoli zaprzestano działalności górniczej. Ostatnią kopalnię rud na tym obszarze zamknięto w 1922 roku (Kłys, 2004). ANALIZA DANYCH LIDAROWYCH – GŁÓWNA METODA BADAWCZA Główną metodą badawczą było wykorzystanie Numerycznego Modelu Terenu (NMT lub DEM) ze skaningu laserowego. Technika ta bazuje na zdalnym pomiarze odległości od sensora do punktów terenowych. Pomiar laserowy dostarcza informacji w postaci trójwymiarowej „chmury punktów” wyinterpolowanej w regularnej siatce o oczku 1 metra (Marmol, 82 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 80-86 2003). Średni błąd wysokości zawiera się w przedziale do 0,2 m (Gotub, Olszewski, 2006). W oparciu o Numeryczny Model Terenu powstały opracowania graficzne umożliwiające identyfikację i klasyfikację miejsc historycznego wydobycia rud. Warpie zostały policzone, zmierzone i sklasyfikowane. Teren rezerwatu podzielono na strefy, ze względu na koncentrację i rozmiary warpi. ŚLADY GÓNICTWA W KRAJOBRAZIE REZERWATU SEGIET Górnicza historia obszaru rezerwatu „Segiet” została zapisana w krajobrazie w postaci sztolni odwadniających, chodników i podziemnych wybierek oraz powierzchniowych zagłębień (warpie po eksploatacji rud ołowiu). Są to bardzo liczne pierścieniowate zagłębienia w kształcie hałdy, gdzie otwór szybu znajdował się wewnątrz pierścienia. Możliwości obserwacji rzeźby terenu i prac terenowych w rezerwacie „Segiet” ogranicza gęsty drzewostan. Jedyną metodą dogłębnej interpretacji form rzeźby jest wykorzystanie opracowań eliminujących przesłonę szaty roślinnej. Na obszarze Segietu liczbę warpi określono na około 250, spośród nich wytypowano 40, przez które przy użyciu programu Surfer do obróbki obrazów lidarowych poprowadzono przekroje, a następnie dokonano pomiarów w obrębie poszczególnych form (tab. 1). W wyniku pomiarów teren rezerwatu „Segiet” został podzielony na 5 stref, wyznaczonych na podstawie częstotliwości występowania i wielkości zagłębień (rys. 2). Poszczególne strefy reprezentowane są przez 10 wybranych form (40 łącznie). Największą gęstością charakteryzuje się strefa II, natomiast największe obniżenia występują w strefie I. Najczęściej występują formy o parametrach: szerokość 14-15m, głębokość 2,5-4,5 m (tab. 2). Tabela 1. Wymiary obniżeń poeksploatacyjnych w poszczególnych strefach rezerwatu „Segiet”. Table 1. Dimensions of mining hollows in individual parts of “Segiet” reserve. Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Strefa I Strefa II Gł. [m] Szer. [m] Gł. [m] Szer. [m] 4,0 14 3,5 12 3,0 20 4,0 14 2,5 16 3,5 17 2,5 13 2,5 16 2,0 15 2,5 14 3,5 16 4,0 14 4,0 20 5,0 14 3,0 16 4,5 14 3,2 16 3,0 16 5,0 18 4,0 15 Strefa III Gł. [m] Szer. [m] 3,0 16 3,0 14 2,0 18 2,5 15 4,0 20 3,0 15 4,5 15 4,5 15 4,5 17 4,0 16 Strefa IV Gł. [m] Szer. [m] 0,6 5,0 0,6 6,0 0,6 6,0 2,5 11,0 0,5 5,5 1,2 7,5 1,2 8,0 0,6 6,5 0,6 7,0 2,2 10,0 Strefa V Gł. [m] Szer. [m] – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – Gł. – głębokość, Szer. – szerokość. Rozmiary oraz gęstość występowania obniżeń znajdują odzwierciedlanie w budowie geologicznej (rys. 3). W podłożu strefy I, II i III znajdują się dolomity kruszconośne. W strefie IV i V znajdują się wychodnie triasowych dolomitów diploporowych, jasnoszarych dolomitów marglistych (warstwy z Tarnowic) oraz piaski i żwiry glacjalne na glinie zwałowej (Żero, 1968a). 83 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 80-86 Rys. 2. Rezerwat Segiet z podziałem na strefy eksploatacji różniące się pod względem intensywności występowania i wielkości warpi (źródło: opracowanie własne na podstawie danych CODGiK). Rys. 3. Strefy eksploatacji w Rezerwacie Segiet na tle uproszczonej mapy geologicznej (za Żero, 1968b): 1 – osady rzeczne (fluwialne) w ogólności, 2 – piaski i żwiry na glinie zwałowej, 3 – piaski i żwiry lodowcowe, 4 – warstwy Fig. 2. The Segiet Reserve with the occurrence of sec- z Tarnowic, 5 – dolomity dyploporowe, 6 – warstwy kartions of exploitation zones differing in intensity and chowickie, 7 – dolomity kruszconośne, 8 – warstwy gosize of hollows (source: made by the authors based on golińskie. Fig. 3. Exploitation zones in the Segiet Reserve with simplidata CODGiK). fied geological map (Żero, 1968b): 1 – fluwial deposits, 2 – sand and gravel on the boulder clay, 3 – glacial sand and gravel, 4 – layer from Tarnowice, 5 – diplopore dolostone, 6 – Karchowickie layer, 7 – ore-bearing dolostone, 8 – gogolińskie layer. Tabela 2. Strefy Rezerwatu Segiet, z uwzględnieniem częstotliwości występowania i wielkości obniżeń. Table 2. “Segiet” reserve zones, including the frequency and size of hollows. Nazwa Strefa I Strefa II Strefa III Strefa IV Strefa V 84 Gęstość występowania duża bardzo duża średnia mała brak Rozmiar Średnia szerokość [m] 16,40 14,60 16,10 7,25 – Średnia głębokość [m] 3,27 3,65 3,50 1,06 – Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 80-86 W porównaniu z konwencjonalnymi opracowaniami, obrazy lidarowe dostarczają narzędzi do wnikliwej kameralnej analizy rzeźby terenu. Pozwalają na pomiary z dokładnością niemożliwą do uzyskania z map tradycyjnych oraz pozwalają na pominięcie barier widocznych na zdjęciach satelitarnych i lotniczych – wiązka lasera przenika przez szatę roślinną (rys. 4). Rys. 4. Porównanie obrazu zdjęcia lotniczego (a), obrazu lidarowego (b), mapy topograficznej 1:25 000 (c) (źródło: opracowanie własne na podstawie danych CODGiK). Fig. 4. Comparison of aerial photos (a), LIDAR image (b), topographic map 1:25 000 (c) (source: made by the authors based on data CODGiK). PODSUMOWANIE Zastosowanie obrazów lidarowych pochodzących ze skaningu laserowego jest przydatne do inwentaryzacji antropogenicznych form rzeźby terenu. Formy te są często trudne do rozpoznania w terenie w przypadku, gdy występują one w obszarach leśnych, jak to ma miejsce w rezerwacie „Segiet”. Analiza obrazów lidarowych pozwoliła określić zagęszczenie występowania obniżeń poeksploatacyjnych w rezerwacie oraz obliczyć ich wielkości. Efekt w postaci dokładnej mapy z formami rzeźby terenu osiągnięto bez konieczności prowadzenia żmudnych badań terenowych. Na podstawie wielkości i rozmieszczenia obniżeń, obszar rezerwatu „Segiet” został podzielny na 5 części. Wydzielone obszary różnią się pomiędzy sobą ilością i wielkością form, mają także różną budowę geologiczną. W obszarach gdzie formy są najliczniejsze, w podłożu występują dolomity kruszconośne. W pozostałych częściach rezerwatu „Segiet” znajdują się wychodnie triasowych dolomitów diploporowych, jasnoszarych dolomitów marglistych oraz osady czwartorzędowe. Można przypuszczać, że różne wielkości form oraz ich zróżnicowanie przestrzenne jest odzwierciedleniem czasu wydobycia rudy w poszczególnych obszarach. Być może w strefach, gdzie występują małe zagłębienia o dużym zagęszczeniu, rudę cynku i ołowiu wydobywano najwcześniej. Dopiero później rozpoczęto eksploatację w obszarach, gdzie warpie występują rzadziej i są większe. 85 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. Tom 16 80-86 LITERATURA ARMAND D. L., 1980: Nauka o krajobrazie. PWN, Warszawa. 355 s. BULA R., 1998: 45 lat rezerwatu Segiet. [w:] Przyroda Górnego Śląska, nr 12 (wkładka). CHMIELEWSKA M., GAIDZIK K., 2012: Wpływ górnictwa na współczesny krajobraz kulturowy Rokitnicy i Miechowic (Górny Śląsk). [w:] Zagożdżona P.P., Madziarz M., (red.): Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, 4. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław. s. 53- 65. DEGÓRSKI M., 2009: Krajobraz jako odbicie przyrodniczych i antropogenicznych procesów zachodzących w megasystemie środowiska geograficznego. Problemy ekologii krajobrazu, t. XXIII. s. 53-60. HEJMANOWSKA B., BOROWIEC N., BADURSKA M., 2008: Przetwarzanie lotniczych danych lidarowych dla potrzeb generowania NMT i NMPT. Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, vol. 18. s. 151-162. KERBER B., 1977: Charakterystyka złóż w rejonie tarnogórskim. [w:] Pawłowska J., (red.): Charakterystyka rud cynku i ołowiu na obszarze Śląsko-Krakowskim. Prace Instytutu Geologicznego. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. s. 119-136. KONDRACKI J., 1994: Geografia Polski, mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. 339 s. KLIMASZEWSKI M., (red.), 1972: Geomorfologia Polski. Polska Południowa – Góry i Wyżyny. PWN, Warszawa. 383 s. KŁYS G., 2004: Przyroda Podziemi Tarnogórskich. Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki WNoZ UŚ, Katowice. 110 s. KWOCZYŃSKA B., BRYŚ M., 2012: Ocena zastosowania integracji danych lidarowych i fotogrametrycznych do generowania NMT dla okolic zbiornika wodnego Chańcza. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich nr 2/II/2012. PAN, Oddział w Krakowie. s. 171-186. MARMOL U., 2003: Pozyskiwanie numerycznego modelu powierzchni topograficznej (NMPT) w oparciu o dane wysokościowe pochodzące z lotniczego skanera laserowego. [w]: Materiały Ogólnopolskiego Sympozjum Geoinformacji „Geoinformacja zintegrowanym narzędziem badań przestrzennych”, vol. 13B. Wrocław – Polanica Zdrój. s. 419-426. MOLENDA D., 1972: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI-XVIII wieku. Z dziejów postępu technicznego w eksploatacji kruszców. PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków. 420 s. MIKRUT S., MARMOL U., BĘDKOWSKI K., 2006: Generowanie NMT i NMPT obszarów z pokrywa roślinną na podstawie danych lidarowych. Zakład Fotogrametrii i Informatyki Teledetekcyjnej, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Kraków. s. 2-3. NITA J., MYGA-PIĄTEK U., 2006: Krajobrazowe kierunki zagospodarowania terenów pogórniczych. Przegląd Geologiczny 3. s. 256-262. OKOŁOWICZ W., 1963: Klimatologia ogólna. PWN, Warszawa. 395 s. PARUSEL J.B., 2008: Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa obszaru Dolomity Sportowa Dolina. POŚ TG, Sosnowiec. ROMER E., 1949: Regiony klimatyczne Polski. Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Wrocław. 26 s. SZLACHCIC-DUDZIC D., 2006: Tarnowskie Góry – geneza i najstarsze dzieje górniczego miasta. Wydawnictwo DiG, Warszawa. 222 s. ŻEGLICKI J., 1996: O budowie geologicznej, rudach i minerałach regionu Tarnowskich Gór. SMZT, Tarnowskie Góry. ŻERO E., 1968a: Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski. Skala 1:50 000. Ark. Bytom. Wyd. Geol., Warszawa. ŻERO E., 1968b: Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Bytom. Wyd. Geol., Warszawa. Paweł Rutkiewicz, Daniel Gawior ORE MINING SHAPING THE LANDSCAPE IN ”SEGIET” RESERVE (SILESIAN UPLAND) BASED ON LIDAR DATA Summary The aim of this study is to present the landscape changes occurring under the influence of mining activities in the Segiet Reserve area (Silesian Upland, Southern Poland). The main method of study was the use of a Digital Terrain Model (DTM or DEM) from laser scans. This technique is based on remote measurement points of the sensor field and produces detailed graphical simulations developed from a Digital Terrain Model which permit the identification and classification of anthropogenic landforms. The analysis of LIDAR images allowed the researchers to determine the density of androgenic forms in the reserve and calculate their size. The effect of an accurate map of landforms was achieved without laborious fieldwork. 86 PRELEKCJE Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 89-94 Robert MACHOWSKI Mariusz RZĘTAŁA Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski Sosnowiec GIBRALTAR JAKO ATRAKCJA TURYSTYCZNA Gibraltar to państwo, które zajmuje szczególne miejsce na mapie Europy. Pod względem fizycznogeograficznym znajduje się w południowej części Półwyspu Iberyjskiego u wejścia do dzielącej go od Afryki Cieśniny Gibraltarskiej. Położony jest po stronie Morza Śródziemnego (Dobrynin, 1954). Dokładnie jego położenie wyznaczają współrzędne: 36°7’N szerokości geograficznej północnej i 5°21’W długości geograficznej zachodniej (http://www.geoportal.gov.gi). Gibraltar to kraj, który swym zasięgiem obejmuje półwysep o tej samej nazwie, rozciągający się z północy na południe na długości około 5 km i średniej szerokości wynoszącej 1,6 km. Powierzchnia tego niewielkiego państwa wynosi około 640 ha (Gibraltar..., 2009). Gibraltar od północy graniczy z Hiszpanią, ma status terytorium zamorskiego Wielkiej Brytanii, od której położony jest w odległości ponad 2250 km. Najbliżej granicy po hiszpańskiej stronie znajduje się miasto La Línea de la Concepción. Po zachodniej stronie Zatoki Gibraltarskiej w odległości około 8 km znajduje się hiszpańskie miasto-port Algeciras. Nieco ponad 32 km na południe od Gibraltaru rozciąga się wybrzeże północnej Afryki, gdzie zlokalizowana jest Ceuta – hiszpańskie miasto-twierdza tworzące eksklawę na terenie Maroka. Cechą charakterystyczną rzeźby terenu półwyspu określanego jako „The Rock” (Skała Gibraltarska), są strome zbocza o charakterze klifu po stronie wschodniej oraz bardziej łagodne stoki zachodnie (fot. 1). Skała Gibraltarska zbudowana jest głównie z wapieni jurajskich (Szaflarski, 1965), choć na powierzchni terenu odsłaniają się także łupki (Rodríguez-Vidal i in., 2013). Najwyższe wzniesienie znajduje się w południowo-wschodniej części półwyspu i osiąga pułap 426 m n.p.m. Północna część terytorium kraju, która znajduje się przy granicy z Hiszpanią ma charakter piaszczystej równiny. Gibraltar leży w zasięgu łagodnego klimatu śródziemnomorskiego (Koliba, 2001). Zimą dominują wiatry z sektora zachodniego a mróz i opady śniegu notowane są niezwykle rzadko. W tym czasie średnie minimalne i maksymalne temperatury wynoszą odpowiednio 13°C i 18°C. Latem dominują ciepłe i wilgotne wiatry ze wschodu, nazywane jako „Levanter” (Gibraltar..., 2009). Powodują one kondensację pary wodnej w postaci chmur, które następnie przemieszczają się zgodne z dominującymi wiatrami w kierunku zachodnim nad miasto i zatokę. Latem średnie minimalne temperatury są na podobnym poziomie jak te zimowe, natomiast średnie maksymalne temperatury wynoszą około 30°C. Wody powierzchniowe na Gibraltarze praktycznie nie występują. Zaopatrzenie ludności w wodę odbywa się z dwóch zasadniczych źródeł. Wody podziemne pochodzące głównie z kondensacji wilgoci atmosferycznej na wschodnich stokach Skały Gibraltarskiej przeznacza się do produkcji wody pitnej. Natomiast wodę pozyskiwaną z odsalania wody morskiej wykorzystuje się głównie na cele sanitarne, spłukiwanie ulic oraz w razie pożarów (Pitkethly i in., 2012). 89 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 89-94 Fot. 1. Widok na Skałę Gibraltarską z płyty lotniska (fot. R. Machowski). Pomimo niesprzyjających warunków środowiskowych (niewielkie opady, nagie skały), świat roślinny i zwierzęcy Gibraltaru jest dosyć bogaty. Występuje tu ponad 600 gatunków roślin, a także mchy i porosty. Kilka gatunków roślin to endemity. Z uwagi na większe opady w okresie zimy, w tym też czasie obserwuje się bujniejszy rozwój roślinności. Świat zwierzęcy reprezentowany jest przede wszystkim przez ptaki, które tereny te wykorzystują w czasie sezonowych migracji pomiędzy Europą i Afryką. Najbardziej spektakularne wrażenie wywierają przeloty wielotysięcznych stad tworzone przez bociany białe. Na opisywanym obszarze w sumie odnotowano ponad 270 gatunków ptaków, z których tylko nieliczne mają tu swoje stałe siedliska. Poza ptakami występują tu również nietoperze, gady i liczni przedstawiciele owadów. Bogate jest również życie morskie w wodach otaczających półwysep. Warunki naturalne Gibraltaru wykluczają możliwości rozwoju rolnictwa i tradycyjnych gałęzi przemysłu. Całkowita populacja Gibraltaru wynosi około 30 000 ludzi. Z uwagi na ukształtowanie terenu miejscowa ludność skupiła się w zachodniej części półwyspu. Po wschodniej stronie Skały Gibraltarskiej znajduje się Catalan Bay, mała wioska, którą zamieszkuje około 350 osób (Gibraltar..., 2009). Tereny Gibraltaru zamieszkiwane były przez ludzi od wielu tysięcy lat. Prace archeologiczne prowadzone na tym obszarze potwierdziły obecność człowieka neandertalskiego. W wyniku badań odnaleziono tu m.in. niekompletne czaszki dziecka i kobiety a także wykonane przez neandertalczyków grafiki naskalne w miejscowych jaskiniach (RodríguezVidal i in., 2014). W starożytności Skała Gibraltarska uważana była za jeden ze Słupów Herkulesa, a sami Rzymianie założyli tu kolonię o nazwie Julia Calpe (Wielka Encyklopedia..., 1964). Po Rzymianach tereny te przejęli Arabowie a po nich nastały rządy Hiszpa- 90 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 89-94 nów (Lane i in., 2014). Dopiero na początku XVIII wieku Gibraltar został opanowany przez Brytyjczyków. Zdobycie i utrzymanie tych terenów było wyzwaniem dla Wielkiej Brytanii w kontekście zarówno militarnym, dyplomatycznym a także polityki wewnętrznej kraju. Po nieudanym hiszpańskim oblężeniu w latach 1779-1783, Gibraltar stał się symbolem brytyjskiej siły (Plank, 2013). Pomimo stosunkowo niewielkiej powierzchni Gibraltar posiada wiele atrakcji turystycznych. Już samo położenie Gibraltaru stanowi jedną z jego największych naturalnych atrakcji. Liczne zabytki świadczą o bogatej historii kraju. Strategiczna lokalizacja Gibraltaru sprawiła, że o tereny te wielokrotnie toczyły się wojny a samo wzgórze przez lata przekształcone zostało w wielką twierdzę obronną. Za pomocą najprostszych narzędzi oraz prochu strzelniczego w latach 1779-1783 wykuto w skale sieć korytarzy i komnat. Współcześnie niektóre odcinki tuneli udostępnione są do zwiedzania, a sama trasa turystyczna znana jest jako Tunele Wielkiego Oblężenia (The Great Siege Tunnels). W czasie II Wojny Światowej sieć tuneli (World War II Tunnels), została rozbudowana do imponującej długości ponad 51 km a na powierzchni wybudowano kilka stanowisk dla dział. Wejścia do systemu tuneli znajdują się w północnej części Skały Gibraltarskiej. W jednej z podziemnych komnat urządzono Centrum Wojskowego Dziedzictwa (The Military Heritage Centre). Wewnątrz znajduje się wystawa składającą się m.in. z broni używanej przez armię brytyjską w czasie licznych zbrojnych potyczek. Nieco na zachód i kilkadziesiąt metrów poniżej od wejść do tuneli znajduje się znacznie starsza budowla o militarnym charakterze – zamek Maurów, wybudowany za czasów panowania arabskiego wodza zwanego Tarik-ibn-Zeyad. Kompleks obronny składał się z wielu budynków, murów i bram i przez kolejne stulecia był rozbudowywany. Do czasów współczesnych przetrwała jedynie Wieża Hołdu (The Tower of Homage), pochodząca z XIV w. Na Gibraltarze znajduje się znacznie więcej zabytków, które świadczą o jego militarnym znaczeniu. W najbardziej na południe wysuniętej części półwyspu znajduje się militarna instalacja o nazwie „Harding’s Battery” lub „Harding’s Fort” z wojskowymi pomieszczeniami i kilkoma działami. Natomiast na zachodnim wybrzeżu, po północnej stronie Zatoki Rosia, znajduje się XIX-wieczne 100 tonowe działo, z którego jednak nigdy nie strzelano. Podobne znajduje się na Malcie. Poza wymienionymi wyżej, na terenie Gibraltaru rozsianych jest wiele zabytków o militarnym charakterze. Do bardziej popularnych zalicza się m.in. mury obronne starego miasta z armatami i Bastionem Króla (King’s Bastion), fortyfikacje znane pod nazwą Parson's Lodge, cmentarz Trafalgar, a także pomnik (British War Memorial), wybudowany w 1923 roku składający się z dwóch armat przywiezionych do Gibraltaru w 1858 roku a zdobytych podczas toczącej się w latach 1853-1856 Wojny Krymskiej. Ciekawe są również parady brytyjskich żołnierzy w tradycyjnych mundurach, które odbywają się na placu przed jednym z najstarszych na wyspie budynków „The Main Guard” (Marchlik, 2012; The Gibraltar..., 2012; http://www.visitgibraltar.gi). Dużą część Gibraltaru (około 200 ha), zajmuje rezerwat przyrody „Upper Rock Nature Reserve”. Rezerwat został utworzony w 1993 roku w celu ochrony przedstawicieli wielu gatunków flory i fauny Gibraltaru a także unikatowego krajobrazu. Swym zasięgiem obejmuje najwyższe partie Skały Gibraltarskiej (Gibraltar..., 2009). Na jego terenie znajdują się najważniejsze atrakcje turystyczne kraju. Poza opisanymi wcześniej fortyfikacjami, można zwiedzać także udostępnioną Jaskinię św. Michała, której wejście zlokalizowane jest w połu- 91 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 89-94 dniowej części rezerwatu. Wewnątrz jaskini znajduje się bogata i ciekawa szata naciekowa. Na przestrzeni wielu wieków jaskinia wykorzystywana była przez człowieka. W czasie II Wojny Światowej jaskinia została przygotowana jako awaryjny szpital wojskowy, jednak nigdy w tym celu nie została wykorzystana. Współcześnie w jednej z sal zwanej „Katedrą” organizowane są koncerty, przedstawienia teatralne a także występy baletu. Pierwsze teatralne występy miały miejsce już w latach 60. XX wieku, a sala może pomieścić około 400 widzów (Marchlik, 2012). Jednak chyba jedną z największych atrakcji turystycznych Gibraltaru są żyjące na wolności małpy (fot. 2) makaki berberyjskie (Macaca sylvanus). Jest to jedyne miejsce w Europie, gdzie można spotkać małpy na wolności. Liczba osobników na Skale Gibraltarskiej wynosi około 230, tworzą one sześć grup o liczebności od 25 do 70 zwierząt. Małpy znajdują się pod nadzorem służb weterynaryjnych. Z uwagi na skąpe naturalne zasoby pożywienia (liście, oliwki, korzenie, nasiona, kwiaty), małpy codziennie są dokarmiane warzywami, owocami i nasionami. Wszystkie osobniki posiadają wszczepione mikro chipy oraz wytatuowany numer identyfikacyjny. Co jakiś czas zwierzęta są odławiane w celu zbadania stanu zdrowia oraz kontrolowania stanu liczebnego populacji (http://www.gonhs.org). Prawdopodobnie małpy zostały przywiezione przez podróżników z dzisiejszych terenów Maroka. Z obecnością małp na Gibraltarze wiąże się legenda, która mówi, że Wielka Brytania utraci kontrolę nad tym terenem wraz ze zniknięciem małp. Dokarmianie małp jest surowo zabronione, a złamanie przepisu wiąże się z wysoką grzywną. Małpy spotkać można m.in. przy środkowej i górnej stacji kolejki, która wywozi turystów na szczyt wzniesienia. Fot. 2. Małpy na szczycie Skały Gibraltarskiej (fot. R. Machowski). 92 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 89-94 Interesująca jest również główna ulica Gibraltaru – Main Street, która położna jest w zabytkowej części miasta. Spacerując po ulicy można odnieść wrażenie, że jest się w Wielkiej Brytanii, gdyż znajduje się tu wiele pubów i barów. Wzdłuż ulicy funkcjonuje również wiele sklepów, które oferują przeróżny asortyment (np. perfumy, sprzęt elektroniczny, alkohol, wyroby tytoniowe), znacznie tańszy niż po hiszpańskiej stronie. Godny polecenia jest także ogród botaniczny Almeda. Wejście do ogrodu znajduje się niedaleko dolnej stacji kolejki linowej na górę. Na terenie parku zgromadzono wiele ciekawych gatunków roślin charakterystycznych dla Gibraltaru, ale także przywiezionych tu z wielu zakątków świata. Inną ciekawostką Gibraltaru jest unikatowe lotnisko, którego czynny pas startowy pokonuje się jako jeden z pierwszych zaraz po przekroczeniu granicy. Z lotniskiem tym wiąże się także polski wątek. 4 lipca 1943 roku krótko po starcie rozbił się samolot, na pokładzie którego znajdował się gen. Władysław Sikorski. Tego samego dnia jego ciało przewieziono do Katedry Najświętszej Maryi Panny Królowej znajdującej się przy wspomnianej Main Street (Marchlik, 2012). O tragicznej śmierci generała przypomina wmurowana tablica (fot. 3). Natomiast w okolicy latarni morskiej na południowym skraju półwyspu znajduje się monument upamiętniający te tragiczne wydarzenia. Jego centralnym punktem jest trójpłatowe śmigło samolotowe. Fot. 3. Pamiątkowa tablica w Katedrze Najświętszej Maryi Panny Królowej w Gibraltarze (fot. M. Rzętała). 93 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 89-94 Gibraltar jest terytorium cieszącym się niesłabnącą popularnością wśród turystów. Specyfika położenia geograficznego i statusu polityczno-administracyjnego, atrakcyjność walorów przyrodniczych, bogata przeszłość historyczna i dorobek kulturowy, zróżnicowanie ilościowo-jakościowe obiektów zagospodarowania turystycznego, to najważniejsze powody znaczącego zainteresowania turystów, tym niewielkim skrawkiem lądu na kontynencie europejskim. Gibraltar ze swoją ofertą turystyczną jest przedmiotem zainteresowania poznawczego turystów przybywających z różnych części świata, którzy odkrywają to terytorium jako turystyczną perłę starego kontynentu. LITERATURA DOBRYNIN B.F., 1954: Geografia fizyczna Europy Zachodniej. PWN, Warszawa. 471 s. GIBRALTAR DEVELOPMENT PLAN. PARTS I & II. 2009. Town Planning Division, Department of Enterprise and Development, Gibraltar. 160 s. http://www.geoportal.gov.gi http://www.gonhs.org http://www.visitgibraltar.gi KOLIBA A., 2001: Gibraltar. [w:] Warszyńska J., (red.): Geografia turystyczna świata. Część 1. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 37-37. LANE K., FINLAYSON C., VAGELPOHL U., GUZMAN F.J.G., PACHECO G.F., 2014: Myths, Moors and Holy War: Reassessing the History and Archaeology of Gibraltar and the Straits, ad 711-1462. Medieval Archaeology, Vol. 58, Issue 1. s. 136-161. MARCHLIK A., 2012: Hiszpania 3 w 1. Przewodnik turystyczny. Wydawnictwo ExpressMap, Warszawa. 540 s. PITKETHLY L., CHAPMAN A., ROY S., KIRHENSTEINE I., POMFRET J., 2012: Gibraltar River Basin Management Plan. Main Report. AMEC Environment & Infrastructure, UK Limited. United Kingdom. 33 s. PLANK G., 2013: Making Gibraltar British in the Eighteenth Century. History, vol. 98, Issue 331. s. 346-369. RODRÍGUEZ-VIDAL J., D’ERRICO F., PACHECO F.G., BLASCO R., ROSELL J., JENNINGS R.P., QUEFFELEC A., FINLAYSON G., FA D.A., LÓPEZ J.M.G., CARRIÓN J.S., NEGRO J.J., FINLAYSON S., CÁCERES L.M., BERNAL M.A., JIMÉNEZ S.F., FINLAYSON C., 2014: A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. Vol. 111, no. 37. s. 13301-13306. RODRÍGUEZ-VIDAL J., FINLAYSON G., FINLAYSON C., NEGRO J.J., CÁCERES L.M., FA D.A., CARRIÓN J.S., 2013: Undrowning a lost world – The Marine Isotope Stage 3 landscape of Gibraltar. Geomorphology 203 (2013). s. 105-114 SZAFLARSKI J., 1965: Gibraltar. [w:] Wrzosek A., (red.): Geografia Powszechna. T. III. Europa (bez ZSRR). PWN, Warszawa. s. 241-242. THE GIBRALTAR STREET MAP. 2012. 123 Printers Ltd. Gibraltar. WIELKA ENCYKLOPEDIA POWSZECHNA PWN. T. 4. 1964. PWN, Warszawa. 840 s. SESJE TERENOWE Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 97-104 Wojciech KOMAN Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec ZABRZE POLIGONEM GEOGRAFICZNYCH ZAJĘĆ TERENOWYCH WPROWADZENIE Albert Einstein (1879-1955) swego czasu stwierdził, że „Nauka w szkołach powinna być prowadzona w taki sposób, aby uczniowie uważali ją za cenny dar, a nie za ciężki obowiązek” (Calaprice, 1997). Współcześnie wiele uwagi poświęca się znalezieniu form i metod urozmaicania zajęć dydaktycznych, by treści nauczania były przekazywane w sposób interesujący. Większość nauczycieli jest świadoma tego problemu, stąd też stara się często wzbogacić swoje lekcje o takie elementy organizacji zajęć, które pozwolą zrealizować ten postulat. W ostatniej dekadzie powszechne jest wykorzystywanie do tego celu prezentacji multimedialnych. Prezentacje często pełnią rolę wirtualnej wycieczki po jakimś regionie, mieście bądź państwie. Pojawiają się jednak pytania o to czy faktycznie jest to coś ciekawego, czy wirtualne – pośrednie poznanie może zastąpić tradycyjne „być, zobaczyć, dotknąć”. Odpowiedzi można udzielić niemal natychmiast, bo jest to rzeczą oczywistą: nie. Nic nie zastąpi wyjścia czy wyjazdu w teren z uczniem. Jak zauważa I. Berne (1997) zajęcia terenowe to zajęcia, które odbywają się poza budynkiem szkolnym. Umożliwiają one wykorzystanie środowiska jako źródła wiedzy, nie tylko ułatwiającego uczniowi zrozumienie przemian dokonujących się we własnym otoczeniu, ale również przysposabiają go do udziału w życiu praktycznym, gospodarczym i społecznym, tzn. sprzyjają kształtowaniu społecznej postawy ucznia. Obecnie budowanie takiej postawy ucznia jest podstawowym zadaniem każdej szkoły. W przypadku nauczania geografii środowiskiem zajęć terenowych jest środowisko geograficzne, czyli zespół wzajemnie na siebie oddziałujących czynników przyrodniczych wzbogaconych przez gospodarczą działalność człowieka. Patrząc przez pryzmat tej definicji środowiskiem tym jest też miasto jako jednostka osadnicza. J. Angiel (2008) w artykule pt. „Edukacja geograficzna przez „czytanie” i percepcję miasta” zauważa, że większość uczniów w Polsce uczęszcza do szkół miejskich. Duża część z nich także mieszka w miastach. W tej scenerii wzrastają, uczą się, pracują, odpoczywają. Jednakże młodzież słabo zazwyczaj zna swoje rodzinne miasto. Stąd też rodzi się potrzeba spojrzenia na miasto jako na potencjalny poligon zajęć terenowych. Ta sama autorka zauważa brak w miastach klasycznych geograficznych ścieżek dydaktycznych, zaś E. Szkurłat (1992) w publikacji „Poznaj swoje miasto” stara się zainteresować młodych ludzi bliższym poznaniem i zrozumieniem miasta, w którym się urodzili, i w którym przyszło im żyć. Wszystko to pokazuje wagę sprawy edukacji terenowej w miastach. Jak się jednak okazuje dydaktycy nie poruszają tylko problematyki zajęć terenowych w miastach. Obszarem zainteresowania są też gminy wiejskie czy też gminy wiejsko-miejskie. Próbę podjęcia tego problemu podjął Z. Gajowniczek (2013) na łamach dwu- 97 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 97-104 miesięcznika „Geografia w Szkole”, przedstawiając własną, autorską koncepcję edukacji regionalnej w środowisku wiejskim. Stwierdzenia J. Angiel (2008) oraz próba zainteresowania młodych ludzi bliższym poznaniem i zrozumieniem miasta dokonana przez E. Szkurłat (1992), aż w końcu autorska koncepcja edukacji regionalnej w środowisku wiejskim Z. Gajowniczka (2013) pokazują istotny brak poligonów zajęć terenowych z zakresu edukacji geograficznej oraz pilną potrzebę ich przygotowania. Stąd rodzi się ogromne wyzwanie dla nauczycieli – geografów, którzy dzięki swej kreatywności i pomocy istniejących obiektów mogą zaoferować różne zajęcia edukacyjne oraz stworzyć własne poligony dydaktyczne. Mają to być miejsca, w których nauczyciele prowadząc zajęcia terenowe będą mogli mówić o środowisku – w środowisku. Warto zastanowić się, jaką formę powinny przyjąć takie zajęcia terenowe. Według zaleceń różnych autorów istnieją trzy rodzaje form pracy ucznia w terenie: lekcja w terenie, ćwiczenia terenowe oraz wycieczki szkolne. Najbardziej odpowiednie wydają się ćwiczenia terenowe. E. Świtalski (2002) definiuje je jako dłuższe zajęcia obejmujące kompleks zagadnień dotyczących danego środowiska, dostępnych dla ucznia na określonym poziomie nauczania. Proces poznania w ramach tego typu zajęć powinien być oparty na bezpośredniej obserwacji i na wykonywanych samodzielnie przez uczniów pomiarach, powiązanych z czynnościami myślowymi, takimi jak analiza i synteza, wnioskowanie i wyjaśnianie oraz uogólnienie dokonywanych spostrzeżeń (Hibszer, 2002). Analizując literaturę dotyczącą ćwiczeń terenowych autorzy podkreślają samodzielną interpretację zebranych danych empirycznych. Z założenia tego typu zajęcia dydaktyczne muszą mieć dobre opracowanie metodyczne. Chodzi tu głównie o przygotowanie niezbędnych do takich zajęć instrukcji (kart pracy z zadaniami) oraz niezbędnych przyrządów. Dłuższą w czasie formą zajęć w terenie są ćwiczenia terenowe. Najczęściej odbywają się one w niedalekiej odległości od budynku szkoły. Ma to ścisły związek z możliwościami finansowymi oraz przepisami prawnymi. O tym jak należy traktować miasto patrząc przez pryzmat nauk geograficznych może podpowiedzieć m.in. historia urbanistyki. Według niej miasto należy zawsze traktować w charakterze funkcjonalnym. Oznacza to, że musimy wiedzieć, jaką funkcję pełni dane miasto. Już samo hasło „Zabrze miastem turystyki przemysłu” niejako ukierunkowuje nasze myślenie o jego funkcji. Stąd też domniemamy, że pełni ono funkcję turystyczną. Jest to jednak funkcja dość wyspecjalizowana, bo skierowana na przemysł. Polska Organizacja Turystyczna w swym sprawozdaniu z działalności za rok 2004 definiuje i tłumaczy wiele pojęć z zakresu turystyki, w tym też ściśle określa czym jest turystyka przemysłowa. Według autorów jest to odwiedzanie przez osoby (turystów) miejscowości i obiektów znajdujących się w jej obrębie ściśle związanych z dziedzictwem kulturowym, które w tym przypadku jest dziedzictwem przemysłowym. Dziedzictwo przemysłowe natomiast definiowane jest jako zabytki budownictwa przemysłowego i techniki związane z produkcją. Gdy mówimy o „budownictwie” i „technikach” bierzemy pod uwagę przemysł przetwórczy, papierniczy, ceramiczny i każdy inny. Często autorzy dodają też obiekty związane ze wszystkimi rodzajami transportu. Za dziedzictwo przemysłowe uznaje się też maszyny i urządzenia stanowiące wyposażenie fabryk, zbiory placówek muzealnych, pojazdy silnikowe, urządzenia kolejowe itd. Nie można jednak turystyki przemysłowej traktować tylko i wyłącznie jak zwiedzanie obiektów należących do dziedzictwa przemysłowego. Współczesna turystyka przemysłu to też poznawanie miejsc 98 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 97-104 związanych z aktualną formą produkcji, która idąc z postępem czasu stosuje nowe technologie określane mianem innowacyjnych (przemysł innowacyjny). Zabrze jako jednostka pełniąca funkcję turystyczną, może dostarczyć uczniowi podczas pobytu w miejscach oferujących zajęcia edukacyjne informacji z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej. Ten obszar geografii często w literaturze określany jest mianem geografii turyzmu (Liszewski, 2012). Podkreślić też należy, że uczeń oprócz tej sprecyzowanej części przyswoi informacje z całej geografii i dyscyplin uzupełniających. Bowiem nie da się wyselekcjonować informacji geograficznych mając na myśli region. Tak więc jest to oferta ukierunkowana na naukę o regionie z dużą dawką informacji wchodzących w zakres często traktowanej po macoszemu geografii społeczno-ekonomicznej. CEL I METODA BADAŃ Mając na uwadze specyfikę regionu, oraz potrzeby edukacyjne na poziomie szkoły gimnazjalnej, autor postanowił spojrzeć na obszar Zabrza jak na potencjalny poligon geograficznych zajęć terenowych. Głównym celem pracy jest pokazanie właśnie tej jednostki administracyjnej jako poligonu tego typu zajęć. Świadomość jak należy spojrzeć na miasto, jakiej geografii uczeń będzie mógł „dotknąć” w terenie, pozwala zauważyć w obrębie terytorium administracyjnego Zabrza obiekty, oferujące zajęcia dydaktyczne z zakresu geografii dla gimnazjalisty. Obecność tego typu placówek oraz prowadzonych przez nie zajęć pozwoli stwierdzić czy miasto Zabrze może być poligonem geograficznych zajęć terenowych. Główną metodą zastosowaną w badaniach była analiza i ocena informacji zamieszczonych na stronach internetowych wybranych placówek muzealnych miasta. EDUKACYJNE OBIEKTY MUZEALNE W ZABRZU – PRZEGLĄD OFERT Na terenie Zabrza można znaleźć wiele obiektów muzealnych posiadających ofertę edukacyjną dotyczącą miasta, a nawet regionu. Oferta ta skierowana jest do każdego poziomu edukacji tj. szkół podstawowych, gimnazjów oraz szkół ponadgimnazjalnych. Ze względu na cele badań przeanalizowano ofertę skierowaną stricte do uczniów gimnazjów. Ofertę taką na terenie Zabrza przygotowały: 1. Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. 2. Muzeum Miejskie w Zabrzu. 3. Skansen Królowa Luiza. 4. Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido. Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu Oferta edukacyjna Muzeum Górnictwa Węglowego ukierunkowana jest na ścisłą współpracę z uczniami i nauczycielami szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Muzeum proponuje możliwość skorzystania z lekcji muzealnych oraz zajęć edukacyj- 99 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 97-104 nych, będących doskonałym uzupełnieniem programów nauczania w zakresie poszerzenia wiedzy ucznia. Oferta jest o tyle ciekawa, że lekcje muzealne mają różnorodną tematykę, a wśród nich jest ta istotna dla nas, czyli geograficzna. Ciekawą propozycją muzeum jest możliwość realizowania projektów gimnazjalnych. W ramach tej oferty Muzeum Górnictwa Węglowego do dyspozycji nauczycieli i uczniów szkół gimnazjalnych oddało podziemne wyrobiska na dwóch poziomach tj. 170 i 320 wraz z dostępnym wyposażeniem. Jest to niezwykle ciekawa oferta, która daje wiele możliwości stworzenia różnego rodzaju opracowań, wykorzystania różnych metod i form pracy, znacznie odbiegających od tych stosowanych w szkole. Na stronach internetowych Muzeum, w zakładce projektów gimnazjalnych podane są również przykładowe tematy projektów: • Górnik i... kto jeszcze? Zawody wykonywane w kopalniach dawniej i dziś. • Węgiel i jego związki. Doświadczenia i obserwacje w warunkach naturalnych. • Kopalnia jako obiekt turystyczny. Skutki przeobrażeń przemysłowych na Śląsku. • Szlak zabytków techniki w mojej okolicy. • Skąd – dokąd – czym – jak prędko? Transport w kopalni. • Słownik zwrotów i pojęć górniczych. Powyższa tematyka zajęć to unikatowa oferta, realizowana w Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu przez zespół do spraw edukacji. Warto podkreślić, że lekcje muzealne odbywające się w Muzeum oprócz zróżnicowanej tematyki podzielone są ze względu na poziom kształcenia. Aktualnie w ofercie dla gimnazjum znajdują się następujące tematy lekcji muzealnych: • „Skały i skamienieliny – świadkowie burzliwych dziejów planety” – to zajęcia z zakresu geologii i paleontologii przeprowadzane w oparciu o miejscowe skamieniałości. • „Podziemne skarby. Rola i znaczenie górnictwa w gospodarce Polski” – lekcja poświęcona jest roli i znaczeniu górnictwa dla dziejów ziem polskich, począwszy od czasów pierwszych Piastów, a skończywszy na zagadnieniach restrukturyzacji kopalń z początku XXI wieku. • „Z dziejów górnictwa na Górnym Śląsku” – lekcja muzealna przedstawiająca rozwój specyficznej gałęzi przemysłu, jaką jest górnictwo. Począwszy od kopalń rudnych i kruszcowych, kończąc na górnictwie węglowym. Zajęcia prowadzone są z wykorzystaniem prezentacji multimedialnych. Wiele miejsca i uwagi w Muzeum Górnictwa Węglowego poświęca się edukacji regionalnej. Prowadzone na jego terenie zajęcia mają za zadanie przybliżyć uczniowi jego „małą ojczyznę”. Cel ten jest realizowany poprzez prezentację dziedzictwa kulturowego miasta, tradycji oraz te wątki historii, które są ściśle związane z wielkoprzemysłowym charakterem regionu. Podobnie jak w przypadku lekcji muzealnych zajęcia regionalne też mają określone tematy. Nie są one jednak już podzielone ze względu na poziom edukacji. Aktualną ofertę tematyczną tego typu zajęć można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Muzeum Miejskie w Zabrzu Podobnie jak Muzeum Górnictwa Węglowego to muzeum również ma przygotowaną ofertę edukacyjną. Jest ona skierowana do przedszkoli, wszystkich typów szkół oraz osób 100 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 97-104 pełnoletnich. W ofercie dla szkół można znaleźć tematy zajęć warsztatowych związane z miastem. Stosunkowo duża liczba tematów to propozycje dla uczniów gimnazjów. Dla tej kategorii wiekowej przygotowano następujące tematy zajęć: 1. Upcycling czyli ekologia i sztuka. 2. Krótka historia Zabrza. 3. Nieistniejące pomniki zabrzańskie. 4. Osiedla patronackie w Zabrzu – Borsiga, Huty Donnersmarcka i Ballestrema. 5. Przedwojenne kina zabrzańskie. 6. Ulica Wolności, której już nie ma. 7. Zabrze miastem granicznym. 8. Krótki kurs historii architektury. 9. Portret od sztuki starożytnej do współczesności. 10. Mistrzowie malarstwa polskiego (Leon Wyczółkowski, Ferdynand Ruszczyc, Wacław Koniuszko, Walery Eliasz Radzikowski). 11. Śladami tradycji. 12. Śląskie zabawy i uciechy w malarstwie naiwnym regionu. 13. Śląsk zwyczajny i niezwyczajny w sztuce regionu – Ociepka, Sówka, Wróbel. 14. Zwyczaje i obrzędy wielkanocne na Górnym Śląsku. Weryfikując zakres tematyczny tej oferty edukacyjnej i porównując ją z ofertą wspomnianego już Muzeum Górnictwa Węglowego trzeba stwierdzić, że pomimo bogatej oferty edukacyjnej, zauważa się małe powiązanie z tematyką, jaka jest bliska naukom geograficznym. Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido Kopalnia Guido uznawana jest za jeden z najciekawszych obiektów na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Jednocześnie jest ona jednym z 850 obiektów europejskiego dziedzictwa przemysłowego tworzącego Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego (ang. European Route of Industrial Heritage, ERIH). Kopalnia we współpracy z Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu przygotowała również ofertę edukacyjną dla dzieci i młodzieży szkolnej. Oferta ta stara się być odpowiedzią na coraz większe zapotrzebowanie na edukację regionalną. Cechuje się ona przygotowaniem interaktywnego programu edukacyjnego ukierunkowanego na kształtowanie tożsamości młodego człowieka. Kopalnia, oprócz wspólnego z Muzeum Górnictwa Węglowego pomysłu realizacji projektów gimnazjalnych, oferuje też własne zajęcia skierowane do uczniów gimnazjum. Są to zajęcia bardziej zintegrowane z podstawą programową kształcenia ogólnego. Przykładem tego jest trasa edukacyjna, której treści opracowane zostały na podstawie programowej kształcenia ogólnego dla III i IV etapu edukacyjnego. „Bezpieczna historia węgla” – to nazwa specjalistycznej trasy edukacyjnej, w czasie której gimnazjaliści mają możliwość nie tylko zapoznania się z zasobami kopalni ale również biorą udział w projekcji filmów edukacyjnych, warsztatach na temat węgla i jego obiegu w przyrodzie, oraz warsztatach z zakresu udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej (fot. 1). Trasa ta znajduje się na poziomie 170 Kopali Guido, a czas jej trwania to około dwóch godzin lekcyjnych. 101 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 97-104 Fot. 1. Zajęcia na trasie – bezpieczna historia węgla (źródło: http://www.kopalniaguido.pl/oferta-edukacyjna). Twórcy tej trasy określili dwanaście celów, które powinien osiągnąć każdy z uczestników biorący udział w zajęciach odbywających się w ramach analizowanej trasy. Wśród nich znalazły się głównie te, które w sposób bezpośredni związane są z kształceniem geograficznym np.: 1. Uczeń podaje przykłady pozytywnych i negatywnych skutków procesu uprzemysłowienia, w tym dla środowiska naturalnego. 2. Uczeń charakteryzuje techniczne skutki rewolucji naukowo-technicznej, rozpoznając osiągnięcia nauki i techniki II połowy XX w. (w odniesieniu do przemysłu wydobywczego). 3. Uczeń opisuje ważniejsze wydarzenia w przeszłości geologicznej Polski, m.in. powstanie węgla kamiennego, powstawanie gór, zalewy mórz, zlodowacenia. 4. Uczeń dokonuje oceny zjawiska uzależnienia produkcji energii na świecie od źródeł zaopatrzenia surowców nieodnawialnych. 5. Uczeń opisuje i ocenia zmiany środowiska przyrodniczego związane z eksploatacją surowców mineralnych. 6. Uczeń opisuje obieg węgla w przyrodzie, wskazuje główne źródła jego dopływu i odpływu. 7. Uczeń podaje przykłady surowców naturalnych wykorzystywanych do uzyskiwania energii (bezpośrednio i po przetworzeniu). CENTRUM MIASTA – POTENCJALNY POLIGON GEOGRAFICZNYCH ZAJĘĆ TERENOWYCH W ZABRZU Ścisła współpraca przedstawionych powyżej jednostek, wspierana przez władze miasta dążące do rozwoju turystyki przemysłowej, pozwoliła na wydzielenie w obrębie miasta obszaru skupiającego się na tej funkcji. Ze względu na zlokalizowanie w jego obrębie wszystkich obiektów muzealnych, które w swej ofercie posiadają zajęcia edukacyjne dla uczniów na różnych szczeblach kształcenia, wydaje się być on idealnym poligonem ćwiczeń terenowych. Patrząc perspektywicznie na centrum Zabrza przedstawione na wizualizacji (rys. 1), zauważyć można trend przemian w mieście, przydatnych do realizacji zajęć edukacyjnych. Wydaje się, że Zabrze jest dobrze zapowiadającym się poligonem geograficznych zajęć terenowych. Poligonem „miejskim” – pionierskim na obszarze Polski. 102 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 97-104 Rys. 1. Wizualizacja miejsc odbywania się zajęć terenowych (źródło: http://kopalniaguido.pl/oferta-edukacyjna/ dla-gimnazjow-i-szkol-ponadgimnazjalnych/projekty-gimnazjalne) Warto w tym miejscu nadmienić, iż z podobnymi do zabrzańskich ofertami zajęć terenowych o tematyce przemysłowej w mieście można spotkać się w innych krajach europejskich. Najbliżej położonym w stosunku do Zabrza jest dolny obszar Vitkovic w Republice Czeskiej. Stanowi on unikatowy kompleks industrialny zamieszczony na liście Europejskiego Dziedzictwa Kultury, w obrębie którego po zrewitalizowaniu funkcjonują elementy pełniące funkcje edukacyjne. Podobną jednostką do zabrzańskiej kopalni Guido jest tam Kopalnia Michal, której początki sięgają 1843 roku. Dla zwiedzających przygotowano trasę edukacyjną, podczas której pokonają oni taką samą drogę jak górnicy każdego dnia swojej pracy. Kopalnia ta wraz z zabudową obszaru Vitkovic stanowią w centrum miasta doskonałą bazą edukacyjną. Inne podobne obszary w Europie znajdują się w Niemczech, Wielkiej Brytanii oraz Francji i Holandii. PODSUMOWANIE Zabrze analizowane przez pryzmat oferty edukacyjnej obiektów muzealnych wydaje się być jednostką doskonale przygotowaną do stworzenia poligonu geograficznych ćwiczeń terenowych. Byłby to doskonały poligon, zwłaszcza w kontekście wiedzy geograficznej o charakterze regionalnym. Pomimo wstępnego ukierunkowania ćwiczeń terenowych w ujęciu geografii społeczno-ekonomicznej (funkcja turystyczna) należy zauważyć duże uzupełnienie o cześć fizyczną, która warunkuje w dużym stopniu zaistnienie części społecznej czy też ekonomicznej. Odnosząc się do roli zajęć terenowych, których zasadniczym celem jest pogłębianie i poszerzanie wiadomości zdobytych na zajęciach, jak również nabycie umiejętności praktycznych, trzeba przyznać, że oferowane zajęcia w ośrodkach zabrzańskich są ciekawą alternatywną dla typowych zajęć lekcyjnych. Wzorcowymi punktami na zabrzańskim poligonie ćwiczeń terenowych wydaje się być Muzeum Górnictwa Węglowego i Kopalnia Guido. To za sprawą możliwości realizowania omówionych wcześniej projektów gimnazjalnych. Założenia ich realizacji przez te dwie placówki idealnie komponują się z cechami dobrych ćwiczeń terenowych. Rozpatrując je z perspektywy nauczyciela zauważyć należy, że dostaje on doskonale wyselekcjonowane miejsce 103 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 97-104 zajęć terenowych, o ściśle określonych parametrach. W miejscu tym występują pokłady węgla kamiennego, który na powierzchni stanowi surowiec energetyczny. Jest to miejsce, gdzie z łatwością nauczyciel może pokazać warstwy występowania węgla oraz przybliżyć uczniom kolejne etapy jego powstawania. Dodatkowo nauczyciel ma wsparcie pracownika edukacyjnego, który dysponuje wiedzą oraz narzędziami umożliwiającymi m.in. organoleptyczne badanie pokładów. Oferta zabrzańska wydaje się być interesująca także z perspektywy ucznia. Już sama zmiana otoczenia jest dla niego odczuciem pozytywnym. Uczeń jest ciekawy nowej sytuacji, która dotychczas – na lekcjach w szkole – nie miała miejsca. Zainteresowanie w uczniu budzi możliwość zejścia pod ziemię i wykorzystanie przez niego urządzeń pomiarowych dających określone parametry charakteryzujące np. węgiel kamienny. Efektem tych pomiarów są wymierne już dane, które na podstawie zestawienia uczeń jest w stanie zinterpretować. Bez wątpienia jest to nowe doznanie i wiedza zdobyta bezpośrednio przez samego siebie, a te zawsze uczeń zapamiętuje najdłużej. W czasie takich zajęć realizuje się myśl Konfucjusza „Powiedz mi, a zapomnę. Pokaż mi, a zapamiętam. Pozwól mi zrobić, a zrozumiem”. LITERATURA ANGIEL J., 2008: Edukacja geograficzna przez „czytanie” i percepcję miasta. [w:] Geografia w Szkole Nr 4. s. 19-25. BERNE I., 1997: Zajęcia w terenie. Poradnik dla nauczycieli geografii. WSiP, Warszawa. 244 s. CALAPRICE A., 1997: The Quotable Einstein. Prószyński i S-ka, Warszawa. GAJOWNICZEK Z. T., 2013: Własny region – rozbudzenie ciekawości ucznia. [w:] Geografia w Szkole Nr 5. s. 24-27. HIBSZER A., 2002: Rola zajęć terenowych w nauczaniu przyrody. [w:] Przyroda, scenariusze zajęć lekcyjnych dla klas IV-VI szkoły podstawowej. Tom 5. Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec. s. 11-18. http://kopalniaguido.pl/oferta-edukacyjna/dla-gimnazjow-i-szkol-ponadgimnazjalnych/projekty-gimnazjalne http://www.kopalniaguido.pl/oferta-edukacyjna LISZEWSKI S., 2012: Geografia urbanistyczna. PWN, Warszawa. 428 s. SZKURŁAT E., 1992: Poznaj swoje miasto. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK, Łódź. 84 s. ŚWITALSKI E., 2002: Zajęcia w terenie w nauczaniu geografii. Oficyna wydawnicza „Turpress”, Toruń. 76 s. SPRAWOZDANIA Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. Tom 16 107-110 Sara FOIT 1) Arkadiusz PIWOWARCZYK 2) Katarzyna STACHNIAK 2) Marta WIDERA 2) 1) Studenckie 2) Studenckie Koło Naukowe Geofizyków PREM, Uniwersytet Śląski Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec SPRAWOZDANIE Z WARSZTATÓW METOD BADAŃ ŚNIEGU, LODU I TERMIKI WODY W ŚRODOWISKU WYSOKOGÓRSKIM I POLARNYM W roku akademickim 2014/2015 studenci zainteresowani nową specjalnością „Eksploracja obszarów polarnych i górskich”, kierunku Geografia (studia magisterskie), na Wydziale Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego mieli okazję wziąć udział w cyklu warsztatów naukowych „Warsztaty metod badań śniegu, lodu i termiki wody w środowisku wysokogórskim i polarnym”, które odbyły się w Dolinie Pięciu Stawów Polskich w Tatrach. Miały one charakter wypraw badawczych, w czasie których studenci zapoznali się ze specyfiką pracy w trudnych, zimowych warunkach wysokogórskich, oraz uzyskali informacje dotyczące specjalności bezpośrednio od pracowników i doktorantów Centrum Studiów Polarnych oraz Katedry Geomorfologii Wydziału Nauk o Ziemi UŚ. Wszystkie wyjazdy cieszyły się bardzo dużym zainteresowaniem, konieczne było więc przeprowadzenie rekrutacji ze względu na ograniczoną liczbę miejsc. Była to pierwsza edycja tego typu warsztatów, a ich pomysłodawcą i organizatorem był dr hab. Bogdan Gądek, adiunkt Katedry Geomorfologii Wydziału Nauk o Ziemi UŚ. Nowa specjalność studiów geograficznych, objęta patronatem Centrum Studiów Polarnych, powstała z myślą o studentach z pasją, ciekawych świata, lubiących wyzwania, czerpiących satysfakcję z pokonywania trudów. Program studiów można streścić hasłem: „od eksploracji obszarów polarnych i górskich po eksperckie uprawnienia z zakresu nauk o Ziemi”. Miejsce przeprowadzenia warsztatów zostało wybrane nieprzypadkowo. Współczesne trendy klimatyczne objawiają się m. in. w zmianach wielkości, natężenia oraz częstości występowania zjawisk hydrologicznych. O ile na obszarach, gdzie występuje zlodowacenie górskie, objawy ocieplenia klimatu są bardzo widoczne, to w górach niezlodowaconych zaczynają być one dopiero rozpoznawane. Do bardziej czułych geoindykatorów zmian klimatu należą czas trwania oraz grubość pokrywy lodowej na jeziorach (Choiński i in., 2010). Dolina Pięciu Stawów Polskich powstała w strefie trzonu krystalicznego Tatr Wysokich w wyniku przeobrażenia dolin preglacjalnych przez lodowce plejstoceńskie (Klimaszewski, 1988). W obrębie glacjalnych przegłębień granitowego podłoża powstały polodowcowe jezio- 107 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 107-110 ra. W ramach warsztatów wykonywano pomiary temperatury wody oraz cech fizycznych pokrywy śnieżnej i lodowej. Do badań wybrano trzy jeziora: Wielki Staw, Przedni Staw i Zadni Staw. Dwa pierwsze są podobnie położone, ale znacznie różnią się wielkością (powierzchnia, głębokość). Natomiast Przedni i Zadni Staw mają podobne rozmiary, ale położone są w różnych piętrach klimatycznych. Głównym celem prowadzonych badań było uchwycenie meteorologicznych i topograficznych uwarunkowań rozwoju pokrywy śnieżno-lodowej i zimowej struktury termicznej wysokogórskich jezior. Do interpretacji pozyskanych danych wykorzystano dane meteorologiczne z Wyżniej Kopy nad Przednim Stawem udostępnione przez Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Program warsztatów był „napięty”, w związku z czym, dni spędzone na badaniach były intensywnie wykorzystane. Łącznie odbyło się pięć wyjazdów terenowych. Odbywały się one raz w miesiącu, od stycznia do maja. Wyjazdy trwały dwa lub trzy dni. Pierwszego dnia, wczesnym rankiem, studenci wraz z pracownikami Wydziału Nauk o Ziemi UŚ, spotykali się u progu Doliny Roztoki, przy Wodogrzmotach Mickiewicza, by rozdzielić sprzęt i stamtąd ruszyć zielonym szlakiem w kierunku Doliny Pięciu Stawów Polskich. Zazwyczaj droga przebiegała spokojnie, bez większych trudności. Oczywiście końcowe podejście odbywało się wyznaczonym, zimowym szlakiem, był to jedyny trudniejszy odcinek, ze względu na duże nachylenie stoku, wówczas okazywały się przydatne raki. Po krótkiej przerwie i posiłku w schronisku PTTK im. Leopolda Świerza, rozpakowaniu i przygotowaniu sprzętu, rozpoczynała się część warsztatowa. Cała grupa dzieliła się zwykle na 3 dwuosobowe zespoły. Pierwszy zespół lokalizował stanowiska pomiarowe, wykonywał odwiert w lodzie (fot. 1) oraz badał cechy fizyczne pokrywy śnieżnej (grubość, stratyfikacja, gęstość) oraz grubość i strukturę pokrywy lodowej. Drugi zespół zajmował się pomiarem temperatury wody w profilu głębokościowym wykorzystując przygotowane już otwory w lodzie. Natomiast trzeci zespół wykonywał pomiary georadarowe grubości i struktury pokrywy śnieżno-lodowej (fot. 2). Skład zespołów ulegał zmianom, by w czasie trwania warsztatów, każdy ze studentów mógł wziąć udział w realizacji wszystkich zadań. Stanowiska pomiarowe były rozmieszczone wzdłuż i w poprzek badanych jezior w odstępach 50 metrowych. Do ich lokalizacji wykorzystywano odbiorniki GPS. Otwory wykonywano świdrem do lodu Mora Expert Pro. Natomiast do pomiaru gęstości śniegu stosowano śniegomierz wagowy z tubą (fot. 3) o pojemności 100 cm3. Oprócz tego wykorzystywano przymiary do lodu jeziornego i pokrywy śnieżnej. Temperaturę wody mierzono co jeden metr do głębokości 10 m, następnie co dwa metry do głębokości 20 m i potem co pięć metrów aż do dna jeziora. Zastosowano sondę temperatury z kablem o długości 100 m i miernik rezystancji. Pomiary georadarowe wykonano radarem impulsowym RAMAC/GPR CUII (Mala GeoScience) oraz ekranowaną anteną o częstotliwości centralnej 800 MHz. Natomiast do cyfrowego przetwarzania i interpretacji zebranych danych radarowych użyto programu RadExplorer v. 1.42 (DECOGeophysical Ltd.). Grubość pokrywy śnieżnej zmieniała się z miesiąca na miesiąc od ok. 5 cm do ponad 60 cm, a grubość pokrywy lodowej od 35 cm do 190 cm. Wykonanie najgłębszych otworów wiązało się z koniecznością poszerzania ich części przypowierzchniowych do ok. 1 m i wiercenia świdrem całkowicie zanurzonym w wodzie. 108 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 107-110 Fot. 1. Student podczas wykonywania odwiertu w lodzie (fot. M. Szumny). Fot. 2. Pomiar gęstości śniegu śniegomierzem wagowym (fot. M. Szumny). 109 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 107-110 Fot. 3. Pomiary georadarowe radarem impulsowym (fot. M. Szumny). Program każdych warsztatów był bardzo podobny, jednak poszczególne wyjazdy różniły się. Zbieranie danych było rozłożone na 2-3 dni, w zależności od liczby osób uczestniczących w warsztatach, aktualnie panujących warunków pogodowych oraz długości dnia. Po zakończonych pracach terenowych i dotarciu do miejsca noclegowego, grupa rozpakowywała, osuszała i porządkowała sprzęt pomiarowy. Po ogrzaniu się i zjedzeniu ciepłego posiłku, wieczory były spędzane w miłej atmosferze w schronisku. Można było wówczas wymienić się spostrzeżeniami, zadać nagromadzone w ciągu dnia pytania, rozwiać ewentualne wątpliwości oraz zaplanować kolejny dzień. Na kwietniowych warsztatach dr Dariusz Ignatiuk przedstawił prezentację o metodach georadarowych i ich zastosowaniu w badaniach środowiska polarnego ilustrowaną przykładami ze Spitsbergenu. Natomiast w trakcie ostatniego wyjazdu studenci mieli możliwość zaznajomienia się z obsługą oraz zastosowaniem kamery termowizyjnej Flir T640 w badaniach środowiskowych. W ramach ćwiczeń nocnych wykonano dokumentację przestrzennej zmienności temperatury powierzchni jezior oraz otaczających je stoków. Warsztaty były okazją do zdobycia nowej wiedzy oraz cennych umiejętności, które mamy nadzieję wykorzystać w przyszłych badaniach środowisk wysokogórskich i polarnych. Wszyscy studenci uczestniczący w badaniach terenowych chcieli bardzo podziękować Panu dr hab. Bogdanowi Gądkowi za organizację cyklu warsztatów, pracownikom i doktorantom Centrum Studiów Polarnych oraz Katedry Geomorfologii Wydziału Nauk o Ziemi UŚ oraz Panu mgr Mirosławowi Szumnemu. LITERATURA CHOIŃSKI A., KOLENDOWICZ L., POCIASK-KARTECZKA J., 2010: Zjawiska lodowe na Morskim Oku w latach 1971-2010 i ich związek z temperaturą powietrza oraz cyrkulacją atmosferyczną. [w:] KRZAN Z., (red.): Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem, tom I. Zakopane. s. 41-46. KLIMASZEWSKI M., 1988: Rzeźba Tatr Polskich. PWN, Warszawa. 668 s. 110 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 111-116 Karolina JANECKA Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec EUROPEAN DENDROECOLOGICAL FIELDWEEK 2014 SPRAWOZDANIE Z WARSZTATÓW DENDROEKOLOGICZNYCH W dniach od 1 do 6 września 2014 roku w Hiszpanii odbyły się międzynarodowe warsztaty dendroekologiczne „European Dendroecological Fieldweek” poświęcone pięciu zagadnieniom: dendroarcheologii, dendroklimatologii, dendrogeomorfologii, dendroekologii oraz anatomii drewna, w których postanowiłam wziąć udział. Warsztaty są organizowane od 28 lat, a więc mają już swoją długą historię oraz tradycje. Pomysłodawcą warsztatów jest prof. Fritz H. Schweingruber, wielki uczony, autorytet w dziedzinie dendrochronologii. Od kilku lat zajmują się tym już jego następcy, dawni studenci profesora, a obecnie pracownicy WSL (Swiss Fedral Institute for Forest, Snow and Landscape Research). Jako, że kursy zawsze miały i mają charakter międzynarodowy w wydarzeniu tym uczestniczą studenci z różnych stron świata. Tegoroczny kurs odbył się na Półwyspie Iberyjskim w północno-zachodniej części Hiszpanii, w regionie Asturias, w Oviedo, mieście położonym nad Zatoka Biskajską, którego historia sięga VIII wieku. Znaczną część tego regionu zajmują wapienne Góry Kantabryjskie, na obszarze których zlokalizowany jest największy park narodowy w Hiszpanii z najwyższym szczytem Torre de Cerredo (2648 m n.p.m.). Klimat tej części Hiszpanii znacznie różni się od reszty kraju. Lato jest ciepłe, lecz wilgotne, natomiast zimy dosyć chłodne. Najwyższe obszary górskie charakteryzują się długo zalegającą, od października aż do maja pokrywą śnieżną. Środowisko naturalne w tym regionie zostało znacznie zdegradowane poprzez wycinanie pierwotnie rosnących tam lasów. Współcześnie na te wylesione tereny wprowadzono obcy gatunek – eukaliptusy, które okazały się gatunkiem inwazyjnym. Wszystko to za sprawą właścicieli lasów – większą część stanowią lasy prywatne – chcących czerpać zyski ze sprzedawanego do produkcji papieru drewna. Eukaliptus jest drzewem, które bardzo szybko przyrasta, w związku z tym już po kilkunastu latach od jego posadzenia można je ściąć i wykorzystać w przemyśle papierniczym. Obecnie, na nowo wprowadza się pierwotnie występujące tam gatunki, jednak bez wątpienia będzie to proces długi i powolny. Na szczęście, w miejscu gdzie prowadziliśmy nasze badania eukaliptusy nie występują, w związku z tym mogliśmy pracować na gatunkach rodzimych. Organizatorami tegorocznych warsztatów byli naukowcy z kilku ośrodków badawczych: dr Andrea Hevia oraz dr Juan Majada z CETEMAS (Forest and Wood Technology Research Center), dr Raúl Sánchez-Salguero z Uniwersytetu Narodowego Cordoby (University of Cordoba) i WSL, dr Julio Camarero z IPCE-CSIC, dr Alan Criverallo z Uniwersytetu w Padwie (University of Padova) – oraz dr Kerstin Treydte i dr David Frank ze Szwajcarskie- 111 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 111-116 go Instytutu Badań Lasów, Śniegu i Krajobrazu (Swiss Fedral Institute for Forest, Snow and Landscape Research – WSL). Uczestnicy kursu reprezentowali różne zakątki świata. Na tegoroczny fieldweek przybyły zarówno osoby z Europy (Niemiec, Czech, Polski, Finlandii, Szwajcarii, Holandii, Belgii, Włoch, Hiszpanii, Rumunii, Estonii), jak i spoza Europy – z Kanady, Stanów Zjednoczonych, Meksyku, Maroka, Rosji i Chin (fot. 1). Fot. 1. Uczestnicy warsztatów dendrochronologicznych wraz z wykładowcami (Fot. K. Janecka). Przed rozpoczęciem warsztatów każdy z uczestników otrzymał od organizatorów ramowy program zajęć – zaskakująco intensywny, zwłaszcza, że do tej pory na myśl o Hiszpanii w głowie pojawiały mi się jedynie dwa słowa „sjesta” oraz „mañana”. Na tamten moment byłam pełna obaw, czy plan zostanie w pełni zrealizowany. Jak się okazało, bezpodstawnie. Sześć dni warsztatów, to niezapomniane dni pełne pracy, wysiłku umysłowego i fizycznego, ale także humoru i satysfakcji. Pierwszy dzień rozpoczęliśmy od przywitania, wysłuchania pięciu wykładów dotyczących m.in.: wstępu do dendrochornologii oraz jej historii, anatomii drewna i stosowania różnych narzędzi badawczych wykorzystywanych w dendrochronologii oraz dokonaliśmy podziału na grupy wg zainteresowań. Każda z pięciu grup tematycznych miała swojego lidera. Grupą dendroarcheologiczną dowodziła Marta Dominiguez-Delmas z Uniwersytetu Huelva w Hiszpanii oraz Lena Hellman z WSL w Szwajcarii. Grupie dendroklimatologii przewodzili: Kerstin Treydte oraz David Frank z WSL, natomiast dendrogeomorfologiczną grupę prowadził Ryszard J. Kaczka z Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, a jego pomocnikiem była Andrea Hevia z CETEMAS w Hiszpanii. Dendroekologią zajmowała się Margot Kaye z Pen State University w Pensylwanii w Stanach Zjednoczonych oraz Raúl Sánchez-Salguero. Moje zainteresowania wiążą się z dendroklimatoligią, w związku z tym wybrałam właśnie tą grupę. 112 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 111-116 Drugi dzień warsztatów wszystkie grupy, z wyjątkiem dendroarcheologów, rozpoczęły od prac terenowych. Pierwszym celem był pobór prób dendrochronologicznych, którego dokonywaliśmy świdrem przyrostowym Presslera o średnicy 5 mm. Każda z grup miała jasno postawione cele badawcze, w związku z tym pracowała w innym miejscu, a co się z tym wiązało z gatunkami drzew tam występującymi. Grupa dendroklimatyczna pobierała odwierty z dębu szypułkowego (Quercus robur) oraz kasztana jadalnego (Castanea sativa) (fot. 2), chcąc tym samym dowiedzieć się na jakie czynniki – temperaturę powietrza, czy opady atmosferyczne wrażliwe są oba badane gatunki, czy dąb i kasztan reagują tak samo na fluktuacje klimatu, oraz czy możliwym jest dokonanie rekonstrukcji klimatu przy użyciu tego typu danych dendrochronologicznych oraz dostępnych danych klimatycznych. Dendrogeomorfolodzy pobierali próby z uszkodzeń powstałych na drzewach wskutek ruchów masowych, głównie z leszczyny pospolitej (Corylus avellana) (fot. 3), chcąc tym samym stworzyć kalendarz spływów gruzowych oraz sprawdzić użyteczność tego gatunku w badaniach dendrochronologicznych i dendrogeomorfologicznych. Dendroekolodzy pracowali na materiale pochodzącym z kasztana jadalnego (Castanea sativa), dębu szypułkowego (Quercus robur) oraz sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris). W czasie badań skupili się nad rekonstrukcją dynamiki wzrostu ww. gatunków drzew na danym obszarze oraz porównaniem tempa wzrostu między kasztanem a sosną. Grupa zajmująca się anatomią skoncentrowała się na badaniu sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris) oraz dwóch różnych gatunkach krzewinek (ang. shrub) – podbiale pospolitym (Tussilago farfara) oraz wrzoścu (Erica genus). Dążyli do uzyskania odpowiedzi na postawione sobie pytania – jaka jest różnica w budowie anatomicznej między badanymi osobnikami, czy środowisko naturalne wpływa na właściwości ksylemu, oraz czy można używając cech anatomicznych wyjaśniać strukturę roślin. Ostatnia z grup – grupa archeologiczna rozpoczęła warsztaty od zajęć teoretycznych na temat pracy z obiektami historycznymi, sposobami poboru prób oraz ich preparacji. Celem badań była identyfikacja gatunku oraz określenie, z jakiego okresu pochodzi drewno, z którego zbudowany jest chór w Katedrze Segovia w północnej Hiszpanii, oraz rozpoznanie gatunku i wydatowanie drewnianych belek użytych w konstrukcji wraku statku Ribadeo. Dzień trzeci rozpoczął się od zajęć laboratoryjnych, podczas których nauczyliśmy się podstaw, a więc sztuki preparacji prób dendrochronologicznych, bez której dalsze analizy nie mogą się odbyć (fot. 3). Następnie przy użyciu mikroskopów przystąpiliśmy do wyznaczania lat wskaźnikowych pozytywnych oraz negatywnych, czyli takich lat, w których przyrosty są wyjątkowo wąskie lub szerokie, a które posiada większość osobników (Schweingruber, 1996; Zielski, Krąpiec, 2009). Podczas tej analizy stosowaliśmy tzw. metodę szkieletową (ang. skeleton plot), która polega na wizualnej analizie nagłych zmian szerokości przyrostów rocznych (Schweingruber, 1996; Speer, 2010). Po tak dokładnych badaniach słojów przystąpiliśmy do mierzenia prób używając programu CooRecorder firmy Cybis oraz systemu LINTAB. Po zajęciach praktycznych wysłuchaliśmy wykładów na temat: podstaw dendroklimatologii, datowania prób dendrochornologicznych oraz działania programu COFECHA, który pozwala na sprawdzanie poprawności pomiarów oraz znajdowania ewentualnych błędów. Tego samego dnia, wieczorem oraz przez trzy kolejne dni wraz z wykładowcami spotykaliśmy się w sali wykładowej, gdzie każdy z uczestników mógł podzielić się wynikami swoich własnych badań prezentując poster, lub wygłaszając referat. 113 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 111-116 Fot. 2. Gatunki drzew, z którymi pracowała grupa: A – anatomii drewna, B – dendroklimatologiczna, C – dendrogeomorfologiczna (Fot. K. Janecka, R.J. Kaczka). 114 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 111-116 Fot. 3. Preparacja prób dendrochronologicznych grupy archeologicznej (A), anatomii drewna (B) oraz dendroklimatologicznej (C) (fot. K. Janecka). 115 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 111-116 Kolejny dzień rozpoczęliśmy od wykładu na temat archeologii, podczas którego dowiedzieliśmy się czym jest datowanie pomostowe (ang. crossdating). Pionierem tej metody jest Andrew Ellicott Douglass (1867-1962), który za pomocą zbudowanych chronologii dowiódł, że można zsynchronizować przyrosty żywych drzew z przyrostami drewnianych elementów budujących historyczne obiekty oraz z drewnem znajdującym się w osadach, tym samym pozwalając na konstruowanie bardzo długich chronologii. Następnie wysłuchaliśmy wykładów na temat dendrogeomorfologii oraz dendrohydrologii, po czym przystąpiliśmy do prac w grupach. Dwa kolejne dni spędziliśmy podobnie jak dwa poprzednie – intensywnie. Rozpoczęliśmy od wykładów na temat: dendroekologii oraz anatomii drewna. Poznaliśmy budowę wewnętrzną drzewa. Dowiedzieliśmy się czym jest twardziel (ang. heartwood), biel (ang. sapwood) oraz kora (ang. bark), poznając jednocześnie funkcję każdego z tych elementów. Dowiedzieliśmy się, w jaki sposób formują się komórki drewna, kiedy ten proces ma miejsce oraz jak długo trwa. Czym różnią się komórki drewna wczesnego, czyli te formowane na wiosnę (cechuje je cienka ściana komórkowa, kształt zbliżony do okręgu z dużym wewnętrznym prześwitem) oraz drewna późnego wytwarzanego pod koniec okresu wegetacji (charakteryzują się grubymi ścianami komórkowymi oraz spłaszczonym kształtem). Po dokładnym przestudiowaniu anatomii drewna wkroczyliśmy w zupełnie nowe dla większości zagadnienie, mianowicie izotopy stabilne węgla 13C/12C oraz tlenu 18O/16O w dendrochronologii. Ostatniego dnia każda z grup przedstawiła wyniki swoich badań przeprowadzonych w ciągu tygodnia. Z założenia prezentacje te miały być przyczynkiem do dyskusji między innymi uczestnikami a wykładowcami. Omawiane były metody użyte podczas analiz, dane oraz wyniki. Po ich przedstawieniu oraz dyskusjach, w ramach relaksu wszyscy uczestnicy warsztatów udali się na spacer historycznymi uliczkami Oviedo. Tym oto sposobem tydzień intensywnych prac oraz nauki minął bezpowrotnie, ale doświadczenie oraz wiedza zdobyta podczas tego kursu bez wątpienia zostanie wykorzystana w przyszłości. Ponadto tydzień ten umożliwił nawiązanie kontaktu z wieloma interesującymi osobami, które jak się okazało podczas wieczornych prezentacji, na co dzień zajmują się bardzo zróżnicowanymi zagadnieniami związanymi z dendrochonorlogią. LITERATURA SCHWEINGRUBER F.H., 1996: Tree Rings and Environment Dendroecology. Paul Haupt Publishers Berne, Stuttgart, Vienna. 609 s. SPEER J. H., 2010: Fundamentals of Tree-Ring Research. The University of Arizona Press, Tucson. 368 s. ZIELSKI A., KRĄPIEC M., 2009: Dendrochronologia. PWN, Warszawa. 328 s. Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 117-120 Łukasz MICHNA Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski Sosnowiec SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI STUDENCKIEGO KOŁA NAUKOWEGO GEOGRAFÓW UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W LATACH 2013-2015 W roku akademickim 2013/2014 Studenckie Koło Naukowe Geografów liczyło 15 członków. Funkcję opiekuna naukowego sprawował prof. UŚ dr hab. Mariusz Rzętała. Do grudnia 2014 w skład zarządu wchodzili: • Paweł Kościelniak – prezes • Karolina Trąbka – wiceprezes • Ewa Pabian – skarbnik W dniach od 2 do 14 stycznia 2014, Studenckie Koło Naukowe Geografów zorganizowało na Wydziale Nauk o Ziemi w Sosnowcu charytatywną zbiórkę maskotek dla podopiecznych ze „Szpitala Dziecięcego” w Sosnowcu. Przedsięwzięcie przyniosło nieoczekiwany rezultat. Ilość zabawek była tak duża, że osoby odpowiedzialne za akcję (Katarzyna Hądzlik i Łukasz Michna) miały problemy z zapakowaniem ich do samochodu. Po przewiezieniu zabawek na miejsce, pracownicy szpitala byli mile zaskoczeni faktem, że studenci sami od siebie zorganizowali zbiórkę. Uśmiechy na twarzach dzieci w czasie otrzymywania swojego „miśka” były bezcenne i wynagrodziły trud włożony w całą akcję. Od 27 do 30 marca 2014 w Katowicach na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Śląskiego odbywał się coroczny „Festiwal Slajdów Podróżniczych”. Na tego typu imprezie nie mogło zabraknąć rónież członków SKNG UŚ. W czasie licznych prezentacji można było zapoznać się z wieloma nowymi kulturami. Uczestnicy wydarzenia stwierdzili, że sami będą więcej podróżować. Festiwal dla wielu z nas stał się swego rodzaju impulsem do wyjazdów poznawczych, a także pozwolił odkryć w sobie duszę podróżnika. W dniach 29.03-31.03 2014 studenci zrzeszeni w SKNG UŚ brali udział w PRE ERC EGEA, który odbył się w Pradze w Republice Czeskiej. Uczestnicy brali udział w grze miejskiej, która polegała na orientacji w terenie, a dodatkowym utrudnieniem były rzesze turystów. Zabawa nie należała do najłatwiejszych. Odwiedzono również wszystkie najważniejsze punkty Pragi, oraz przeprowadzono nocny maraton po mieście. Wszyscy byli zmęczeni, ale bardzo szczęśliwi. W ramach EGEA Praha uczestnicy udali się do Brumova na zwiedzanie zamku. Ostatniego dnia Kongresu po spakowaniu swoich rzeczy członkowie SKNG UŚ wyruszyli do Pardubic na Eastern Regional Congres (ERC). W dniach od 31 marca do 4 kwietnia 2014 dwóch członków SKNG UŚ uczestniczyło również w 20th EASTERN REGIONAL CONGRESS 2014 EGEA (20 Wschodni Kongres Europejskiego Stowarzyszenia Geografii i Młodych Geografów), który odbył się w Pardu- 117 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 117-120 bicach w Republice Czeskiej. Studenci w ramach Kongresu brali udział w wielu szkoleniach. Głównym tematem Kongresu było środowisko naturalne. Na licznych warsztatach członkowie SKNG UŚ zdobywali wiedzę dotyczącą zmian zachodzących w klimacie, jak również poznawali ciekawe historie związane z działalnością czeskich ośrodków meteorologicznych. W czasie Kongresu zorganizowano również kilka wycieczek tematycznych. Nasi studenci wybrali wyjazd do starej kopalni srebra w Kutnej Horze. Punktem kulminacyjnym Kongresu EGEA w Pardubicach był „wieczorek kulturowy”. Przedstawiciele poszczególnych państw jako zadanie mieli przygotować charakterystyczne potrawy dla swoich krajów. W ramach degustacji można było popróbować potraw, z którymi nigdy wcześniej nie miało się styczności. Nasi delegaci jako ulubione wybrali przysmaki podawane na stanowisku Chorwatów. Kolejnym pomysłem realizowanym przez SKNG UŚ było zorganizowanie jednodniowych wyjazdów poznawczych. W ramach tej inicjatywy odbyły się trzy wyprawy. • W dniu 22 maja 2014 r. miał miejsce wyjazd do Krakowa. W czasie pobytu w grodzie Kraka odbyła się gra miejska połączona z zwiedzaniem mało znanych, ale interesujących punktów miasta. Wycieczka miała na celu ukazanie Krakowa z perspektywy zwykłego mieszkańca a nie turysty. W czasie gry studenci zapoznali się ze specyfiką mieszkania w tym mieście, zarówno negatywnymi, jak i pozytywnymi jego przejawami (np. smog, duża liczba zagranicznych turystów). Zwieńczeniem pobytu w Krakowie była degustacja chyba najbardziej znanych zapiekanek w Polsce w „Kazimierskim Okrąglaku”, który znajduje się w żydowskiej dzielnicy miasta. • W dniu 2 czerwca 2014 r. zorganizowano wyjazd do Wrocławia. Poznawanie miasta realizowane było poprzez grę miejską pt. „W poszukiwaniu krasnali”. W ramach tej zabawy można było poznać m.in. Rynek oraz Ostrów Tumski. W programie zwiedzania miasta uwzględniono również zapoznanie się z zabudową hydrotechniczną Odry, która w mieście jest dosyć bogata. • W dniu 18 czerwca 2014 r. członkowie SKNG UŚ wyruszyli na Babią Górę. Zdobywanie szczytu możliwe było dwoma podejściami. Bardziej doświadczeni wspinacze mieli do pokonania trasę prowadzącą m.in. przez Perć Akademików. Natomiast ci o słabszej kondycji fizycznej zdobywali górę szlakiem od Krowiarek. Największym utrudnieniem w czasie podejścia na szczyt był doskiwerający upał. Pomimo licznych niedogodności każdy z uczestników wrócił bardzo zadowolony z całodziennej wyprawy na ten najwyższy szczyt Beskidu Żywieckiego. W dniach 29.09-02.11.2014 r. przedstawiciele SKNG UŚ zorganizowali wyjazd adaptacyjny dla nowych członków koła. Uczestnicy mieli okazję poznać piękno Beskidu Śląskiego. Trasa wędrówki wytyczona została popularnymi szlakami, które obejmowały m.in. Wisłę-Baranią Górę-Skrzyczne-Szczyrk. W czasie pokonywania kolejnych punktów trasy studenci mieli okazję zapoznać się z dosyć istotnymi problemami związanymi z wymieraniem drzew, które zaatakowane zostały przez szkodniki (np. kornika drukarza). Kolejnym aspektem wyjazdu integracyjnego było pokazanie nowym członkom koła spoza naszego regionu, lokalnego folkloru góralskiego. Dużą popularnością cieszyła się degustacja serów w bacówce, która każdemu przypadła do gustu. Wyjazd adaptacyjny był znakomitym sposobem na aklimatyzacje nowych członków koła ze środowiskiem studenckim. W czasie 118 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 117-120 wyjazdu nabyli oni wiele wartościowych informacji związanych ze studiowaniem geografii na Uniwersytecie Śląskim. Następnym przedsięwzięciem popularno-naukowym organizowanym w ramach działalności SKNG UŚ, było wyjście do Muzeum Techniki Militarnej i Użytkowej. Muzeum znajduje się w Rudzie Śląskiej a zwiedzanie zaplanowane było w dniu 12.10.2014 r. We wspomnianym muzeum jeden z naszych członków (Łukasz Michna) działa jako wolontariusz. Z uwagi na jego bogatą wiedzę zwiedzanie było bardzo ciekawe. Podczas pobytu w muzeum studenci dowiedzieli się m.in. jak działają siły zbrojne w naszym kraju, co trzeba zrobić żeby dostać pozwolenie na broń palną, itp. Jednak główną atrakcją pobytu w Rudzie Śląskiej była przejażdżka pojazdami SKOT i UAZ na pobliskim poligonie. Dla wielu członków SKNG UŚ był to pierwszy kontakt z tego typu ciężkim, wojskowym sprzętem. Przy okazji opisywanego wyjazdu zwiedzono także pobliskie muzeum PRL-u, które w swoich zasobach ma wiele eksponatów z tamtych czasów. W grudniu 2014 roku odbyły się wybory, podczas których Walne Zebranie członków SKNG UŚ wybrało nowe władze. Prezesem został Łukasz Michna, na wiceprezesa obrano Agnieszkę Kosowską, którą od marca zastępuje Agnieszka Marszałek. Natomiast Marta Widera pełni funkcję skarbnika oraz wiceprezesa od spraw promocji. Pod koniec 2014 roku nowe władze SKNG UŚ zorganizowały spotkanie podsumowujące mijający rok. Na spotkanie każdy z członków naszej organizacji miał za zadanie przygotować krótką prezentację na wybrany przez siebie temat. Pomysłów i prezentacji było wiele od takich jak „Jak zwiedziłem Turcję” po „Wyrobisko w Bełchatowie – wady i zalety”. W czasie spotkania przedstawione zostały nowe cele i zdania na nadchodzący kolejny rok działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Pierwsze istotne wydarzenie w 2015 r. dotyczyło wyjazdu do Warszawy. 23.02.2015 r. członkowie „EGEA Sosnowiec” działający przy współpracy ze studentami z SKNG UŚ, zorganizowali wspólne spotkanie z przedstawicielami „EGEA Warszawa”. Opisywany wyjazd dotyczył w głównej mierze turystycznych atrakcji naszej stolicy. W czasie pobytu w Warszawie stołeczni „Ege’owcy” pokazali nam miasto z zupełnie innej strony. Mieliśmy okazję m.in. zapoznać się z zasadami sprawnego poruszania się po zatłoczonych ulicach. Poznaliśmy także kulisy codziennego życia w tej największej w kraju metropolii. W dniu 14 kwietnia 2015 r. na katowickim rynku odbył się „11. Śląski Studencki Festiwal Nauki”. Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego również uczestniczyło w tym przedsięwzięciu. Nieco młodsi uczestnicy festiwalu, jak również studenci mogli wziąć udział w grze na naszym stanowisku. Gra polegała na znajdowaniu fantów ukrytych w różnych miejscach Katowic przy użyciu wszystkich możliwych środków transportu. Po znalezieniu kuponu, grający otrzymywali wybrany przez siebie przewodnik turystyczny. Przy naszym stanowisku reklamowało się również Muzeum Techniki Militarnej i Użytkowej, z którym SKNG UŚ regularnie współpracuje. Na początku czerwca odbył się wyjazd do Poznania, gdzie zaplanowano spotkanie przedstawicieli „EGEA Poznań” z członkami „EGEA Sosnowiec”. Celem wyjazdu było omówienie dalszej współpracy, jak również możliwości wdrożenia w życie, projektu połączenia ze sobą obydwu organizacji „EGEA”. Istotnym aspektem wyjazdu było również poznanie miasta z perspektywy przeciętnego mieszkańca. 119 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 117-120 Poza wymienionymi wydarzeniami, od początku 2015 roku odbyło się również kilka zebrań. Omawiano na nich sprawy związane m.in. z rozpoczęciem współpracy z innymi Kołami Naukowymi działającymi na Uniwersytecie Śląskim. Podjęto również wciąż trwającą dyskusję, której głównym zadaniem jest stawianie i realizowanie nowych celów w nadchodzącym roku akademickim. Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 SPIS TREŚCI POPRZEDNICH TOMÓW CZASOPISMA pt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO” Tom 1 (2000), red. M. Rzętała Edyta BANICKA, Kamil FABIAŃCZYK: Klimat Mongolii i jego wpływ na warunki rozwoju rolnictwa. s. 9-12. Vyacheslav L. FILIMONOV, Anton D. SHKARUBO, Natalia B. TUPITSYNA: Spatial differentiation of the urban territories: interaction between nature and society and its consequences. s. 13-19. Krzysztof FREIS, Grzegorz HRYMAK: Próba analizy czynników lokalizacyjnych wybranych osiedli mongolskich. s. 20-23. Erika HOMOKI, Csilla JUHÁSZ, Zoltán BAROS, László SÜTŐ: Antropogenic geomorphological research on waste heaps in the East-Borsod coal-basin (North-East Hungary). s. 24-31. Sylwia JERZMANOWSKA, Robert MACHOWSKI: Agresywność węglanowa wód Jeziora Kuc (Pojezierze Mrągowskie) w sierpniu 2000 r. s. 32-36. Agnieszka LATOCHA: Szkocja – krajobraz naturalny czy antropogeniczny? s. 37-40. Anna MADEKSZA: Przyczyny ilościowych i jakościowych zmian odpływu rzecznego w zlewni Rudy. s. 41-44. Wojciech OBARA: Szata roślinna terenów poeksploatacyjnych górnictwa kruszcowego na terenie Bytomia i Tarnowskich Gór. s. 45-48. Łukasz OBROŚLAK: Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju osadnictwa w Zagłębiu Dąbrowskim od paleolitu do wczesnego średniowiecza. s. 49-56. Barbara PALEWICZ: 750 lat Gliwic – aspekt geograficzny. s. 57-60. Marcin PŁOŃSKI, Agnieszka RAKOWSKA: Możliwości wykorzystania informacji satelitarnej NOAA/AVHRR w badaniach środowiska przyrodniczego s. 61-66. Izabela POLAŃSKA: Wykorzystanie terenów odkształconych antropogenicznie przez populacje storczykowatych. s. 67-69. Marcin SIŁUCH: Wstępne opracowanie wyników obozu naukowego w Załuczu Starym. s. 70-71. Marcin SIŁUCH: Badania mikroklimatyczne prowadzone na Roztoczu. s. 72-73. Dmytro YABLONOVSKY: Self-sufficiency or regional specialization – monetary aspect. s. 74-83 Елена А. КОЗЫРЕВА: Типизация берегов и оползневые процессы в береговой зоне Братского водохранилища. s. 87-94. Walerian A. SNYTKO, Aleksandr B. BUJANTUJEW, Tadeusz SZCZYPEK, Stanisław WIKA: Dorzecze rzeki Chiłok na obszarze Zabajkala – przyroda i człowiek. s. 95-102. Grzegorz PATACZ: Kadencja 1999/2000 – sprawozdanie z działalności SKNG UŚ. s. 105-106. Agnieszka RAKOWSKA, Daniel WICHER: Wyjazd naukowy na Ukrainę – sprawozdanie. s. 107-109. 121 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Tom 2 (2001), red. M. Rzętała Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Elementy morfologii i infrastruktura wsi Korbielów. s. 9-14. Łukasz BOROWCZYK, Marcin KOWALCZYK: Zmiany stanu środowiska jako następstwo wzrostu świadomości ekologicznej. s. 15-20. Aleš CWIK, Zdeňka ŠNAPKOVÁ: Zpráva o geoekologickém výzkumu ve Slezských Beskydech (Česká republika). s. 21-26. Anna DRÓŻDŻ: Punkty styczne etnologii i geografii w badaniach przemian gospodarczych wsi polskiej na podstawie analizy wybranych zagadnień dotyczących pomocy sąsiedzkiej. s. 27-31. Maria FALALEEVA, Julia DMITRINKOVA: Natural landscape structure of the urban area and their role in urban planning: case study of Minsk area. s. 32-40. Sylwia JEŻMANOWSKA, Robert MACHOWSKI, Monika SZEWCZUK: Zmiany jakości wód powierzchniowych w zlewni Pszczynki. s. 41-48. Anna KICIAK: Wpływ środowiska geograficznego na budownictwo na przykładzie tryglodytycznych osad w południowej Hiszpanii. s. 49-54. Artur KOTWICKI, Anita ZYCH: Hałas i fale elektromagnetyczne jako czynniki oddziaływania na środowisko (na przykładzie zakładów elektroenergetycznych). s. 55-58. Елена А. КОЗЫРЕВА: Современная динамика оползневых процессов на берегах Братского водохранилища. s. 59-66. Agnieszka LEBEDA: Wiedza i wierzenia ludowe jako wynik otaczającego środowiska (na przykładzie wsi polskiej). s. 67-71. Robert MACHOWSKI: Naturalne i kulturowe elementy krajobrazu na turystycznej mapie powiatu kraśnickiego. s. 72-76. Jolanta MARONDEL: Zarys rozwoju górnictwa węgla kamiennego w Polsce. s. 77-84. Оксана А. МАЗАЕВА: Линейная эрозия в лесостепном Приангарье. s. 85-91. Оксана А. МАЗАЕВА, Елена А. КОЗЫРЕВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: К вопросу изучения взаимодействия экзогенных геологических процессов в береговой зоне Братского водохранилища (на примере участка Быково). s. 92-96. Grzegorz MICEK, Tomasz PADŁO: Przestrzenne zróżnicowanie percepcji Zbiornika Czorsztyńskiego przez mieszkańców okolicznych sołectw. s. 97-102. Dawid NAPIWODZKI: Charakterystyka fizycznogeograficzna oraz podatność na degradację Jeziora Kalwa. s. 103-107. Daria PIONTEK: Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie doły” jako przykład regeneracji obszarów zdegradowanych. s. 108-111. Dorota SERWECIŃSKA: Przyszłość rzek w obszarach silnie zurbanizowanych na przykładzie potoku Ślepiotka w Katowicach. s. 112-118. Sławomir SIWEK: Ekologia w energetyce (na przykładzie Elektrociepłowni „Łagisza”). s. 119-121. Jan UNUCKA, Dominik DŘÍMAL, Karla WIECZORKOVÁ, Barbara ŽIŽKOVÁ: Brown fields – result of the human impact in region Ostrava and its potential utillization. s. 122-125. 122 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Janusz ZIĘBA: Przekształcenia i ochrona środowiska naturalnego jako przejaw działalności człowieka. s. 126-130. Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Wyżyna Śląska – przykład opisu wybranych komponentów środowiska regionu fizycznogeograficznego (na potrzeby wycieczki po województwie śląskim). s. 133-145. Grzegorz PATACZ, Agnieszka RAKOWSKA: Sprawozdanie z wyprawy Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ „Mongolia – Bajkał’ 2000”. s. 149-153. Tom 3 (2002), red.: M. Rzętała, T. Szczypek Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Hałda Będzin-Grodziec jako element krajobrazu w świadomości mieszkańców. s. 9-16. Anna BEDNARCZYK, Agnieszka SALASA: Sieć ekologiczna jako nowoczesna koncepcja ochrony przyrody. s. 17-21. Szymon BIAŁY, Rafał KROCZAK, Paweł RYMARZ: Wybrane elementy kultury materialnej w krajobrazie pogranicza polsko-ukraińskiego. s. 22-31. Eszter BIGAI, Zsolt HEGEDÜS: Effects of land-use on erosion processes in a Hilly Region (based on a case study in Hungary). s. 32-39. Michal GALLAY: The manifestations of rainfall erosion in the country of the cadastral territory Veľký Krtíš. s. 40-42. Елена КОЗЫРЕВА: Выветривание горных пород на берегах Братского водохранилища. s. 43-51. Елена A. КОЗЫРЕВА, Оксана A. МАЗАЕВА, Артем РЫБЧЕНКО: Обоснование методики работ по выявлению функционального взаимодействия основных эгп в береговой зоне искусственного водоема. s. 52-56. Юлия С. МАКСИМИШИНА: Современное состояние береговой зоны Иркутского водохранилища. s. 57-64. Jana NEZVALOVÁ: The corrosion of the technical rocks and microforms of their relief. s. 65-71. Wojciech SMOLAREK: Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze miasta Czeladź. s. 72-77. Gergely SZABÓ: Changing of the forested area in a sample area, using statistical and satellite databases. s. 78-82. Katalin SZALAI, Gábor DEMETER, Zoltán PÜSPÖKI: Interaction between the geological background, the geomorphological development and the land-use of an area (on a Hungarian small catchment area). s. 83-89. Sergiusz SZCZYPEK: Główne formy ochrony przyrody nad Bajkałem. s. 90-98. Grzegorz TARKA: Krajobraz po eksploatacji węgla kamiennego wybranych obszarów Zagłębia Dąbrowskiego. s. 99-103. Damian WALISKO, Daniel WICHER: Problemy środowiska naturalnego Aten. s. 104-111. Konrad Ł. CZAPIEWSKI: Przejściowość, pomostowość czy...? s. 115-123. Jarosław DZIAŁEK: Turystyka w Owernii. s. 124-136. Наташа НІКІТІНА: Україна на зламі тисячолітть. s. 137-140. 123 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Garb Tarnogórski – przykład opisu komponentów środowiska mezoregionu fizycznogeograficznego (na potrzeby zajęć terenowych). s. 143-158. Beata KOŚCIEJ, Małgorzata KULESZA, Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, Anna TUDYKA, Daniel WICHER: Przedmiotowe zajęcia terenowe jako pole działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ. s. 161-166. Robert MACHOWSKI: Sprawozdanie z 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. s. 167-171. Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Irkuck’2001 – sprawozdanie z wyjazdu naukowego. s. 172-175. Jarosław NABRDALIK, Daniel WICHER: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 2001-2002. s. 176-177. Marta PULWERT, Sergiusz SZCZYPEK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowo-poznawczego nad Bajkał. s. 178-179. Tom 4 (2003), red.: R. Machowski, M. Rzętała Alicja DŁUGAJCZYK: Zmienność roczna typów pogody w Katowicach w latach 19511990. s. 9-21. Виктория А. ХАК: Влияние техногенных факторов на развитие абразионно-аккумулятивных и эоловых процессов в прибрежной зоне Братского водохранилища. s. 22-27. Алёна В. КАДЕТОВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: Техногенная нагрузка и инженерногеологические процессы в пределах территории г. Иркутска на разных этапах его развития. s. 28-34. Marzena KOSZEK, Jan WALIGÓRA: Charakterystyka hydrologiczna i balneologiczna wód leczniczych w Ustroniu. s. 35-41. Rafał KROCZAK, Szymon BIAŁY: Agroturystyka alternatywą dla małych gospodarstw (na przykładzie miejscowości Ryglice w powiecie tarnowskim). s. 42-48. Robert MACHOWSKI, Nikoletta MAŁEK: Wpływ osiadań górniczych na kształtowanie się powierzchniowych stosunków wodnych w zlewni Kłodnicy (dyskusja nad problemem). s. 49-60. Tomasz NYCZ: Wybrane problemy hydrologiczne zlewni potoku Rokitnickiego (Wyżyna Śląska). s. 61-65. Michał PARUCH: Giszowiec w świadomości jego mieszkańców. s. 66-79. Marek RUMAN: Geneza zbiorników wodnych na terenie Gliwic. s. 80-86. Артём А. РЫБЧЕНКО, Алёна В. КАДЕТОВА: Современное экзогеодинамическое состояние геологической среды территории города Иркутска. s. 87-91. Жанна Т. СИВОХИП, Вадим П. ПЕТРИЩЕВ: Обзор геоэкологического состояния естественных выходов подземных вод Оренбургской области с учетом интенсивности антропогенной нагрузки. s. 92-98. Barbara PALEWICZ: Jak w niezamierzony sposób człowiek przyczynia się do zmian w układach koryt rzecznych. s. 101-106. 124 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ścieżka dydaktyczna okolic zbiornika Pławniowice. s. 109-119. Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ukraina – sprawozdanie z podróży. s. 123-127. Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2003. s. 128-129. Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z kongresu EGEA w Estonii „Reality and visions”. s. 130-132. Tom 5 (2004), red.: R. Machowski, M. Rzętała Joanna BORYS: Współczesne procesy morfologiczne w obrębie koryta potoku Wapienica. s. 9-19. Krzysztof GOSECKI: Natężenie ruchu komunikacyjnego a problemy ochrony Wolińskiego Parku Narodowego. s. 20-25. Janusz GÓRECKI: Wybrane wymiary postawy regionalistycznej Polaków ze Starej Huty i Piotrowiec Dolnych na północnej Bukowinie. s. 26-36. Оксана ГУТАРЕВА, Елена КОЗЫРЕВА: Проявление карста на юге восточной сибири. s. 37-44. Алена В. КАДЕТОВА, Ян Б. РАДЗИМИНОВИЧ, Екатерина Ю. ГОТОВСКАЯ: Применение геоинформационных систем для изучения геологической среды урбанизированных территорий (на примере г. Иркуска). s. 45-52. Елена А. КОЗЫРЕВА, Артем А. РЫБЧЕНКО, Оксана О. МАЗАЕВА: Техногенез – фактор активизации экзогенных геологических процессов в береговых геосистемах. s. 53-62. Piotr ŁATA, Izabela SPICYN: Hydrologiczna i balneologiczna charakterystyka źródła mineralnego „Szymon” w Szczawnicy. s. 63-73. Artur NIEWIADOMY, Paweł PIETRZYŃSKI: Szkic zagrożeń i planów ochrony rezerwatów przyrody w ujściu Wisły. s. 74-79. Paweł RADIUSZ, Jarosław BADERA: Alternatywne możliwości wykorzystania piasków podsadzkowych w aspekcie ochrony zasobów złóż kopalni Szczakowa (komunikat). s. 80-82. Sławomir RAKOCZY, Maciej TRELA, Agata URBIŃSKA: Cyfrowe możliwości przedstawiania atrakcji turystycznych. s. 83-85. Marek RUMAN: Zmiany właściwości fizyko-chemicznych wód wybranych zbiorników na terenie Gliwic. s. 86-97. Michał RZESZEWSKI: Zagrożenia związane z nadmiernym ruchem turystycznym na przykładzie Wolińskiego Parku Narodowego. s. 98-101. Artur SOBCZYK: Formy antropopresji na stokach środkowej części Gór Złotych Sudety Wschodnie. s. 102-110. Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Aleksandra KRASZEWSKA: Przekształcenia krajobrazu naturalnego Parku Narodowego „Ujście Warty” spowodowane działalnością człowieka. s. 113-116. Emilia PŁOCHOCKA, Franciszek GRUPA: Zagrożenia związane z rozwojem przemysłu petrochemicznego w okolicy Gdańska. s. 117-119. 125 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Mariusz RZĘTAŁA: Region górnośląski – obszar ekologicznego zagrożenia a możliwości rozwoju turystyki i rekreacji. s. 120-124. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Kłodnica jako przykład rzeki silnie przekształconej przez człowieka. s. 127-134. Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowego SKNG UŚ do Niecki Nidziańskiej (Las Grabowiec). s. 137-138. Paweł BERESZKA, Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2004. s. 139-141. Robert MACHOWSKI, Michalina WARMUZ: Nasze spotkanie z Afryką – sprawozdanie z pobytu w Tunezji. s. 142-148. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVI rocznego kongresu EGEA w Holandii „Water”. s. 149-150. Tom 6 (2005), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała Beata BAŁUCHTO, Piotr CHARA, Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Aleksandra KRASZEWSKA: Ruch turystyczny w Parku Narodowym Ujście Warty. s. 9-18. Magdalena BUJOCZEK, Agata KOPTYŃSKA: Antropogenizacja środowisk krasowych Polski. s. 19-24. Оксана ГУТАРЕВА: Подземный карст в верховьях Лены. s. 25-28. Jacek KAMIONKA, Jarosła W. BADERA: Stan zagospodarowania iłów środkowojurajskich z rejonu Zawiercia w aspekcie ochrony zasobów złóż. s. 29-35. Marzena KOSZEK: Antropogenizacja stosunków wodnych na terenie Ustronia. s. 36-51. Michał KUC, Marta KUKIEŁKA: Zapis neotektonicznej aktywności podłoża w obrębie Pasma Dąbrowskiego w Górach Świętokrzyskich. s. 52-58. Michał KUC, Iwona WÓJCIK: Geneza i środowisko przyrodnicze zespołu Żabiniec. s. 59-64. Наталья ПОЛЕЩУК: Экономико-географические аспекты развития въездного туризма в Беларуси. s. 65-70. Артем РЫБЧЕНКО, Алена КАДЕТОВА, Оксана МАЗАЕВА, Елена КОЗЫРЕВА: Природно-техногенные факторы развития локальных геосистем Городских территорий. s. 71-77. Michał RZESZEWSKI: Poziom świadomości ekologicznej mieszkańców i turystów odwiedzających Międzyzdroje w świetle zagadnień zrównoważonego rozwoju. s. 78-84. Agnieszka SALASA, Joanna KOCOT: Charakterystyka wybranych elementów mikrosiedliskowych gacka brunatnego plecotus auritus (L.) w szczelinie skalnej w podziemiach tarnogórsko-bytomskich. s. 85-90. Wojciech SMOLAREK: Ocena kształtowania się odpływu w zlewni Trzebyczki (Wyżyna Śląska). s. 91-97. Wojciech SMOLAREK, Małgorzata PAŁĘGA-KOPEĆ, Michał KOPEĆ: Charakterystyka hydrograficzna i hydrochemiczna źródła w Psarach (Wyżyna Śląska). s. 98-104. Andrzej SOCZÓWKA: Prezentacja komunikacji miejskiej na planach miast w Polsce. s. 105-116. 126 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Anna WÓJCIK: Charakterystyka osadów wypełniających paleokoryto Wisły koło miejscowości Grzawa w Kotlinie Oświęcimskiej. s. 117-123. Marzena KOSZEK: Przyroda wysp archipelagu Ertholmene. s. 127-130. Marta KUKIEŁKA, Łukasz PIEŃKOWSKI: Charakterystyka Pojezierza Świętokrzyskiego. s. 131-135. Ewelina PODLEWSKA: Jaskinia Raj – perła regionu świętokrzyskiego. s. 136-138. Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, Karina SCHRÖDER: Społeczno-gospodarcze znaczenie Zbiornika Turawskiego. s. 141-145. Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Funkcje społeczno-gospodarcze zbiornika Porąbka. s. 146-156. Robert MACHOWSKI, Marek RUMAN: Sprawozdanie z 54 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. s. 159-160. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego za okres od stycznia do czerwca 2005 roku. s. 161-162. Tom 7 (2006), red.: R. Machowski, M. Ruman Beata FERENCZ: Charakterystyka jezior rzecznych doliny Bugu w okolicach wsi Zbereże. s. 9-16. Joanna GAWOR, Łukasz GAWOR: Zwałowiska pogórnicze jako interesujący element krajobrazu kulturowego Zagłębia Ruhry. s. 17-22. Dariusz IGNATIUK, Michał MUCIK: Struktura termiczna oraz stratyfikacja pokrywy śnieżnej w rejonie Hali Gąsienicowej (Tatry). s. 23-31. Katarzyna KASPROWSKA, Magdalena SUDOŁ: Zapis działalności człowieka w Kamenným Žlíbku (południowa część Morawskiego Krasu) – sprawozdanie z badań. s. 32-41. Krystyna KOZIOŁ: Walory przyrodnicze oraz charakterystyka środowiska geograficznego Góry Tuł i Zadniego Gaju. s. 42-50. Elena A. KOZYREVA, Oksana A. MAZAYEVA, Artiom A. RYBCHENKO: The modern exogeodynamical processes in the territory of Olkhon-Island (Lake Baikal). s. 51-59. Michał KUC, Marta KUKIEŁKA, Iwona WÓJCIK: Wiek wydmy w Górnikach w świetle datowań TL. s. 60-66. Agnieszka SALASA-ORPYCH: Analiza uwarunkowań termicznych i wilgotnościowych przypowierzchniowej warstwy powietrza atmosferycznego w grudniu 2005 roku na terenie lasu klimaksowego zlokalizowanego pomiędzy Sławkowem a Dębową Górą. s. 67-71. Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Kanał Gliwicki jako przykład wodnej drogi śródlądowej. s. 72-85. Andrzej SOCZÓWKA: Kolejowe połączenia dalekobieżne Wybrzeża w latach 1987-2006. s. 86-97. Bogusław STRUGAŁA: Zróżnicowanie pokrywy lodowej wybranych zbiorników wodnych w Świętochłowicach w 2006 roku. s. 98-101. Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Walory krajobrazowe Wyżyny Częstochowskiej w aspekcie ich wykorzystania turystycznego i degradacji. s. 105-109. 127 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Agata KOPTYŃSKA: Co z Jurajskim Parkiem Narodowym? s. 110-113. Agata KOPTYŃSKA, Alicja ZAJĄCZKOWSKA: Powiat tarnogórski widziany naszymi oczami. s. 114-122. Marek RUMAN, Agnieszka WIZNER: Nasz Egipt. s. 123-128. Ewa CZAPLA, Robert KULPA: Charakterystyka warunków środowiskowych Gminy Krzeszowice (na potrzeby zajęć terenowych). s. 131-138. Marek RUMAN, Małgorzata MIZERA, Małgorzata STOLARSKA: Charakterystyka środowiska przyrodniczego Gliwic. s. 139-150. Monika TROCHIM: Przekształcenia rzeźby terenu i stosunków wodnych na obszarze zlewni Kłodnicy. s. 151-161. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVII Rocznego Kongresu EGEA w Milopotamos (Grecja). s. 165-167. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z Wschodnioeuropejskiego Kongresu EGEA w Moskwie. s. 168-171. Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie merytoryczne z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2005/2006. s. 172-174. Tom 8 (2007), red.: M. Rzętała Tomasz CHABERKO: Efekty działań konserwatorskich e historycznych centrach miast (na przykładzie Krakowa i Wrocławia). s. 9-14. Beata FERENCZ: Parametry fizykochemiczne wód wybranych jezior rzecznych w dolinie środkowego Bugu. s. 15-20. Nina GRAD: Rewitalizacja krakowskiego Kazimierza. s. 21-27. Monika JANIA: Próba waloryzacji przyrodniczej Ziemi Kłodzkiej na potrzeby turystyki i rekreacji. s. 28-41. Łukasz KAŁUŻA: Zmiany funkcjonalne obszarów pokopalnianych na przykładzie Silesia City Center (Katowice). 42-52. Katarzyna KASPROWSKA: Najnowsze wyniki weryfikacyjno-sondażowych badań osadów Jaskini Puklinovej (Morawski Kras). s. 53-57. Krystyna KOZIOŁ, Agata KOPTYŃSKA: Źródła Sztoły – wybrane problemy hydrologiczne. s. 58-67. Jakub ŻYDZIK: Współczesny układ sieci drogowej województwa śląskiego a dostępność komunikacyjna regionu. s. 68-78. Elżbieta PAŁKA: Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze Zbiornika Rożnowskiego. s. 81-94. Andrzej T. JANKOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA, Tadeusz MOLENDA: Zbiorniki w nieckach z osiadania i zapadliskach na Wyżynie Śląskiej – wybrane problemy hydrologiczne. s. 97-104. Krystyna KOZIOŁ, Bartosz SZADKOWSKI: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2006/2007. s. 107-109. Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA: Sajany – Irkuck – Bajkał’ 2007 (sprawozdanie z wyjazdu naukowego). s. 110-117. 128 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Tom 9 (2008), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała Dorota BETLEJ: Analiza wpływu czynników klimatycznych na wielkość przyrostów rocznych świerka pospolitego (Picea abies l. karst) w Pieninach. s. 9-15. Izabela JÓZEFIAK, Daniel OKUPNY: Rozwój i formy osadnictwa olęderskiego w środkowym odcinku doliny Warty. s. 16-23. Agnieszka KŁOSOK: Intensyfikacja zjawisk osuwiskowych u schyłku glacjału i w holocenie na terenie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. s. 24-31. Daniel OKUPNY: Morfologiczne skutki procesów stokowych zachodzących na zboczach zwałowiska zewnętrznego Adamów. s. 32-43. Michał SOBALA: Charakterystyka geomorfologiczna grzbietów górskich w Beskidzie Śląskim. s. 44-55. Maksymilian SOLARSKI: Zmiany organizacji przestrzennej dwóch wybranych wsi opolszczyzny w czasie XIX i XX wieku. s. 56-66. Monika SZEKIEL: Wodospady kuli ziemskiej. s. 69-78. Angelika MAJ: Funkcje przyrodnicze i znaczenie społeczno-ekonomiczne rzeki Dunajec. s. 81-96. Dominik KARKOSZ: Indie – Himalaje 2003 (sprawozdanie z VIII szkolnej wyprawy geograficznej). s. 99-112. Krystyna KOZIOŁ: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2007/2008. s. 113-114. Robert MACHOWSK, Mariusz RZĘTAŁA: Kamczatka’ 2008 (sprawozdanie z wyjazdu naukowego). s. 115-119. Marta STOJEWSKA: Moje spojrzenie na Turkmenistan. s. 120-126. Tom 10 (2009), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała Marek CIECHOWSKI: Postrzeganie Bonarki w Krakowie. s. 9-26. Bartosz CZADER, Eugeniusz FOLTYN, Jan Maciej WAGA: Najstarsze znaleziska archeologiczne w Polsce. s. 27-34. Zofia DEMBOWSKA: Charakterystyka limnologiczna zbiornika Goczałkowickiego. s. 35-44. Agnieszka KŁOSOK-RZEPISZCZAK: Geomorfologiczne skutki ekstremalnych zjawisk hydrometeorologicznych w dorzeczu Koszarawy. s. 45-53. Rafał MARTYNIEW: Wpływ drogi krajowej S3 na komponenty środowiska przyrodniczego Wolińskiego Parku Narodowego w świetle raportów OOŚ. s. 54-64. Łukasz NIEWIADOMSKI: Batymetria wybranego starorzecza w Dolinie Górnej Wisły. s. 65-70. Daniel OKUPNY: Cechy i geneza torfowisk południowej części Kotliny Kolskiej na tle warunków geomorfologicznych. s. 71-85. Małgorzata MAŁECKA: Chorwacja – mały kraj na wielkie wakacje. s. 89-96. Martyna ŻUREK: Turystyka rowerowa w Polsce jako przykład turystyki przyjaznej środowisku. s. 97-108. Daniel OKUPNY, Patrycja GOLAŃSKA: Przyrodnicza charakterystyka istniejących i projektowanych rezerwatów na torfowiskach w województwie łódzkim. s. 111-121. 129 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Grzegorz GAŁEK, Angelika MAJ, Marcin SOLECKI: Sprawozdanie z badań ankietowych dotyczących „świadomości Polaków na temat zmian klimatu” (styczeń-kwiecień 2009). s. 125-129. Alicja GOLIK: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2008/2009. s. 130-132. Alicja GOLIK, Angelika MAJ: Rumunia-Bułgaria’ 2009 – Sprawozdanie z wyjazdu terenowego. s. 133-142. Małgorzata GORZEL, Angelika MAJ, Anna NADOLNA, Magdalena SUCHORA: Warsztaty limnologiczne w Borach Tucholskich (Jarcewo’ 2009). s. 143-153. Tom 11 (2010), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała Krzysztof BIERNACIK: Walory ekologiczne Uroczyska Warta (Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy) z uwzględnieniem zmienności stężeń fosforu w badanych starorzeczach. s. 9-19. Piotr JURCZAK, Monika KACZMARCZYK, Anna Maria TRZASKALIK: Rekonstrukcja klimatu Gór Krymskich na podstawie szerokości przyrostów sosny krymskiej. s. 20-27. Krystyna KOZIOŁ, Michał SOBALA: Geologiczne uwarunkowania ukształtowania jaskiń szczelinowych w masywie Skrzycznego (NE Beskid Śląski, Karpaty Zachodnie). s. 28-34. Rafał MARTYNIEW: Istota planowania i gospodarowania przestrzennego na przykładzie regionów nadmorskich z uwzględnieniem konfliktu na linii miasta Międzyzdroje i Wolińskiego Parku Narodowego. s. 35-47. Łukasz NIEWIADOMSKI: Wpływ antropopresji na parametry fizyczne wody starorzeczy w obrębie gminy wiejskiej Oświęcim. s. 48-58. Katarzyna PUKOWIEC: Współpraca międzynarodowa Polski i Czech na przykładzie ziemi wodzisławsko-karwińskiej. s. 59-67. Radosław SAGAN: Postrzeganie problemów społecznych oraz obszarów ubóstwa przez mieszkańców miasta Katowice. s. 68-77. Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA: Przemiany wybranych form rzeźby Wyżyny Miechowickiej w latach 1883-1994. s. 78-92. Anna WÓJCIK: Różnorodnośc krajobrazu rolnictwa tradycyjnego na przykładzie gminy Lelów. s. 93-97. Roksana ZARYCHTA, Adrian ZARYCHTA: Wybrane przykłady przekształceń antropogenicznych w obrębie miasta Wojkowice. s. 98-106. Robert TOMALA: Czarnobyl – „promieniotwórczy” przykład turystyki ekstremalnej? s. 109-118. Jowita WOJCIESZEK: Wpływ zbiorników zaporowych na środowisko na przykładzie Jeziora Nasera. s. 119-126. Małgorzata MAŁECKA: Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego jako markowy produkt turystyki przemysłowej – wizja a rzeczywistość. s. 129-135. Anna SZMATŁOCH: Obiekty geoturystyczne regionu Pocono (północno-wschodnia Pensylwania). s. 136-141. Zofia DEMBOWSKA: Sprawozdanie z XXIV Ogólnopolskiego Zjazdu Geografów. s. 145-147. 130 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Alicja GOLIK: Kletno’ 2009 – sprawozdanie z obozu adaptacyjnego. s. 148-152. Alicja GOLIK, Aneta RZEPECKA, Marcin SOLECKI: Łódź – sprawozdanie z wyjazdu naukowo-poznawczego. s. 153-155. Piotr JURCZAK, Monika KACZMARCZYK, Anna Maria TRZASKALIK: Krym’ 2009 – sprawozdanie z wyjazdu naukowego. s. 156-159. Małgorzata MAŁECKA, Radosław SAGAN, Łukasz WRÓBLEWSKI: Rola i miejsce geografii w gimnazjum – wyniki badań ankietowych. s. 160-170. Tom 12 (2011), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała Michał CIEPŁY: Dynamika i przyczyny ruchu formy gruzowej w Świstówce Roztockiej. s. 9-18. Mateusz ĆWIKŁA: Stan środowiska wodnego zlewni rzeki Białej Tarnowskiej w świetle badań i kartowania hydrograficznego (Pogórze Ciężkowickie). s. 19-25. Barbara CZAJKA: Zapis lawin śnieżnych w przebiegu górnej granicy lasu w Tatrach Zachodnich. s. 26-38. Dominik KARKOSZ: Krajobraz Beskidu Śląskiego pod wpływem antropopresji. s. 39-46. Marta KRUPA, Jolanta KAŹMIERCZAK, Damian SZATKOWSKI, Julia KACZMAREK: Wpływ górnictwa węgla kamiennego na stan wód powierzchniowych południowo-zachodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. s. 47-57. Michał SOBALA: Wpływ budowy geologicznej na rzeźbę grzbietu monoklinalnego Magurka Wiślańska – Magurka Radziechowska (Beskid Śląski, Karpaty Zachodnie). s. 58-68. Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA: Cechy specyficzne zlodzenia zbiorników wodnych na Wyżynie Śląskiej. s. 69-78. Tomasz SPÓRNA, Krystyna KOZIOŁ, Anna GABAS: Motywy podjęcia studiów na Wydziale Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w 2009 roku. s. 79-93. Aleksandra WAGA: Mikokien w Polsce – pozostałości osadnictwa neandertalskiego. s. 94-106. Paula WAGA: Polityczne, społeczno-ekonomiczne i środowiskowe uwarunkowania założenia i funkcjonowania opactwa cysterskiego w Rudach na Górnym Śląsku. s. 107-116. Roksana ZARYCHTA, Adrian ZARYCHTA: Przemiany w krajobrazie wyrobiska plejstoceńskich piasków wodnolodowcowych w granicach gminy Kobiele Wielkie. s. 117-129. Andrzej JAGUŚ, Martyna RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Kaskada Angary – parametry morfometryczne i funkcje zbiorników wodnych. s. 133-138 Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Teneryfa i La Gomera – wyspy przyrodniczych osobliwości dla geografów. s. 139-143. Jowita WOJCIESZEK: Wysoka tama w Egipcie przykładem inżynierskiej pomyłki czy cudu techniki? s. 144-152. Mariusz RZĘTAŁA, Maksymilian SOLARSKI: Codzienne obserwacje terenowe źródłem identyfikacji nowych form i procesów zlodzenia zbiornika wodnego. s. 155-161. Krzysztof GÓRAL: Spitsbergen’ 2010 – sprawozdanie z letniej wyprawy glacjologicznej Uniwersytetu Śląskiego. s. 165-170. Leszek MAJGIER, Magdalena OPAŁA: Sprawozdanie z III Geo-sympozjum Młodych Badaczy Silesia 2010. s. 171-173. 131 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Ewa PABIAN, Karolina TRĄBKA: Mediolan-Bergamo’ 2010 – sprawozdanie z wyjazdu poznawczego. s. 174-177. Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2009/2010. s. 178-179. Tom 13 (2012), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała Dorota BŁAŻYCA: Profile krajobrazowe połonin (Bieszczadzki Park Narodowy). s. 9-17. Tomasz BURDZIK: Przemiany przestrzeni a społeczny wymiar miasta. s. 18-23. Joanna CZEKAJ: Jakość i stan chemiczny wód czwartorzędowego piętra wodonośnego w rejonie gmin Chybie i Czechowice-Dziedzice. s. 24-34. Jakub GABRYSIAK: Wpływ antropopresji na środowisko fizycznogeograficzne Będzina. s. 35-46. Grzegorz JANKO, Krzysztof KALA, Katarzyna LASZUK, Małgorzata MAŁECKA, Magdalena MUSZYŃSKA, Robert TOMALA: Ocena promocji i jakości usług turystycznych świadczonych w Parku Krajobrazowym Beskidu Śląskiego oraz jego otulinie w opinii respondentów. s. 47-53. Вадим А. ПЕЛЛИНЕН, Мартына А. ЖЕНТАЛА, Максимилиан СОЛАРСКИ: Влияние свойств неогеновых отложений на возникновение оползневых процессов на территории острова Ольхон озера Байкал. s. 54-57. Radosław SAGAN: Proces segregacji przestrzennej w miastach. s. 58-70. Michał SOBALA: Rola tworzenia wielkoobszarowych zrębów zupełnych w zmianie struktury krajobrazu wschodniej części Beskidu Śląskiego. s. 71-80. Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA, Vadim A. PELLINEN: Przemiany sieci hydrograficznej Wyżyny Miechowickiej w latach 1827-1994. s. 81-95. Aleksandra WAGA: Wykorzystanie metod teledetekcyjnych w archeologii na przykładzie zdjęć lotniczych – zalety i pułapki interpretacyjne. s. 96-107. Katarzyna WANIEK: Zmiany zanieczyszczeń gazowych w Polsce z zakładów szczególnie uciążliwych w latach 2000-2010. s. 108-115. Tomasz BICZYK: Sycylia – wyspa wielu kultur i krajobrazów. s. 119-126. Robert MACHOWSKI, Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Egipt i Tunezja – najczęściej turystycznie odwiedzane przez Polaków kraje afrykańskie. 127-134. Mariusz RZĘTAŁA, Robert MACHOWSKI, Martyna A. RZĘTAŁA: Chiny wschodnie – przyrodnicze i kulturowe atrakcje turystyczne. s. 135-140. Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Ekosystemy rzeczne, jeziorne i bagienno-torfowiskowe jako atrakcje turystyczne Syberii Zachodniej. s. 143-148. Małgorzana MAŁECKA: Bałkańskie kontrasty – relacja z wyprawy do Chorwacji, Czarnogóry, Albanii i Macedonii. s. 151-159. Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2010/2011. s. 160-162 132 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Tom 14 (2013), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała Dorota BŁAŻYCA: Uwarunkowania wahań stanów wody w zbiorniku Łąka na Pszczynce. s. 9-15 Weronika DRAGAN: Przemiany przestrzenno-funkcjonalne Mysłowic w latach 19902012. s. 16-29. Marta MIAZGA: Charakterystyka limnologiczna zbiornika Wapienica. s. 30-42. Alicja PRADELA, Maksymilian SOLARSKI: Rozwój górnictwa rud cynku i ołowiu w bytomsko-tarnogórskim rejonie złożowym od końca XVIII wieku do czasów współczesnych. s. 43-50. Andrzej STOLOT: Liczba dni z mgłą na lotnisku Katowice-Pyrzowice w latach 2005-2010 w oparciu o typy cyrkulacji atmosfery. s. 51-59. Katarzyna WANIEK: Ocena struktury promieniowania słonecznego i warunków anemologicznych w obrębie parku naukowo-technologicznego „Euro-Centrum” w Katowicach dla potrzeb odnawialnych źródeł energii. s. 60-66. Michał ZYCH: Występowanie roślin inwazyjnych z rodzaju Fallopia wzdłuż wodnych szlaków turystycznych na obszarze województwa opolskiego. s. 67-75. Marlena JAKUBOWSKA: Erupcje wulkaniczne jako istotny element środowiska fizycznogeograficznego w kształtowaniu krajobrazu Islandii. s. 79-85. Sandra KULESZA: Berlin w 3 dni. s. 86-90. Anna SAŁACIŃSKA, Tomasz ŻARSKI: Rekultywacja i zagospodarowanie zwałowiska zewnętrznego KWB „Bełchatów” – Góra Kamieńsk. s. 91-98. Natalia ŚLEWA: Główne cechy klimatu obszarów zurbanizowanych. s. 99-107. Aleksandra WAGA, Daria OLBRYCHT, Karolina MOLL: Vallum Hadriani – pomiędzy ochroną a turystyką, czyli jak funkcjonują obiekty archeologiczne w Wielkiej Brytanii. s. 111-122. Krzysztof GÓRAL, Aneta RZEPECKA: Islandia 2012 – już Księżyc czy jeszcze Ziemia? Sprawozdanie ze studenckiej wyprawy naukowo-poznawczej. s. 125-130. Aneta RZEPECKA: Sprawozdanie z Kongresu EGEA Euromed Regional Congress 2012 w Serbii. s. 131-135. Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2011/2012. s. 136-138. Tom 15 (2014), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała Weronika DRAGAN: Specyfika lokalizacji nowych inwestycji mieszkaniowych w mieście postindustrialnym (przypadek Chorzowa). s. 9-20. Filip DUSZYŃSKI: Zapis zanieczyszczenia powietrza wokół Wałbrzycha w przyrostach rocznych świerka pospolitego (Picea Abies L.). s. 21-38. Paweł FRANCZAK: Morfologiczne zróżnicowanie jaskiń pseudokrasowych zachodniej części Beskidu Zachodniego. s. 39-49. Paweł FRANCZAK, Karolina LISTWAN: Prawna ochrona jaskiń Beskidu Śląskiego jako środek zapobiegania negatywnej działalności człowieka. s. 50-58. 133 Tom 16 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015. 121-134 Witold JUCHA, Anna SOŁTYK, Anna WILK-JURASZEK: Wpływ ukształtowania terenu i czynników antropogenicznych na zanieczyszczenie powietrza w Żywcu (woj. śląskie). s. 59-70. Kinga MAZUREK: Rozwój górnictwa węgla kamiennego w Rudzie Śląskiej od XVIII wieku do czasów współczesnych. s. 71-79. Radosław SAGAN: Przemiany tożsamości pod wpływem globalizacji. s. 80-87. Agnieszka SZYMAŃSKA, Karol WITKOWSKI, Grzegorz WYSMOŁEK: Wpływ uwarunkowań geograficznych na jakość powietrza w mieście. s. 88-97. Krzysztof WROŃSKI: Wydzielanie dwutlenku węgla z gleb leśnych i łąkowych w regionie łódzkim oraz wpływ człowieka na ten proces. s. 98-107. Karolina JANECKA, Michał LEMPA, Barbara CZAJKA: Przyczyny i skutki powodzi w Tatrach i na Podhalu. s. 111-119. Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Walory turystyczne Bułgarii. s. 120-127. Gabriela SĄKOL: Żurawki – byliny piękne i pożyteczne. s. 128-134. Natalia TOMCZEWSKA-POPOWYCZ: Polskie obiekty obronne na Ukrainie. s. 137-144. Tomasz BICZYK, Barbara CZAJKA: Wood Anatomy Course 2012 – sprawozdanie z warsztatów z anatomii drewna. s.147-152. Stanisław KORFANTY, Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2012/2013. s. 153-160. Tom 15 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. 135-137 UWAGI DLA AUTORÓW PRZYGOTOWUJĄCYCH PRACĘ DO PUBLIKACJI W CZASOPIŚMIE pt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO” Czasopismo pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego”. Są w nim zamieszczane oryginalne opracowania naukowe członków tej organizacji oraz osób z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych – decyzją osób odpowiedzialnych za wydanie – na cztery odrębne grupy tematyczne: artykuły i komunikaty, prelekcje, sesje terenowe, sprawozdania. Prace przygotowane zgodnie z niniejszą instrukcją należy przekazywać na adres Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ lub bezpośrednio do opiekuna naukowego SKNG UŚ (http://skng.wnoz.us.edu.pl). Prace powinny być przedstawione w sposób wynikający ze znajomości warsztatu geograficznego – np. w przypadku artykułów powinny zawierać: wstęp, cele, metody badań itd. Artykuły i komunikaty powinny być przygotowane w języku ojczystym lub języku angielskim z przemiennym streszczeniem (podpisy rysunków i tytuły tabel w wersji polskiej i angielskiej). Autorzy z zagranicy publikację przygotowują w języku angielskim (lub wyjątkowo w języku ojczystym) ze streszczeniem w języku angielskim; podpisy rysunków, fotografii i tytuły tabel również w języku angielskim – mogą one zostać przetłumaczone na język polski. Sesje terenowe, sprawozdania, prelekcje (tezy wykładów lub prezentacji popularno-naukowych), powinny być przygotowane w języku polskim, a ich streszczenia nie są wymagane. Wszystkie prace powinny zawierać spis cytowanej literatury, sporządzony alfabetycznie czcionką Arial Narrow, 8 pkt. (przykład nr 1). Prace powstające na bazie danych zaczerpniętych z internetu nie będą przyjmowane, a cytowania z mało wiarygodnych źródeł internetowych traktowane jako niepożądane. Wszystkie załączniki powinny być odwołane w tekście zasadniczym pracy (np. rys. 1; tab. 1; fot. 2) oraz – w przypadku artykułów i komunikatów – w streszczeniu, a wykonane wyłącznie w konwencji czarno-białej z uwzględnieniem wymiarów strony w druku (długość – 19,5 cm, szerokość – 13 cm) i czcionki (Times New Roman – 10 pkt. dla tekstu zasadniczego; 8 pkt. dla podpisów rysunków i fotografii oraz treści tabel – przykład 2). Rysunki (przykład nr 3) i fotografie (gwarantujące dobrą jakość na wydruku w konwencji czarno-białej) powinny być zapisane w formacie tif lub jpg. Opis rysunku i objaśnienie znaków nie wchodzą w obszar skanowania i należy je przekazać jako odrębny tekst (przykład 4). Przykład nr 1 ABSALON D., JANKOWSKI A. T., LEŚNIOK M., WIKA S., 1995: Komentarz do „Mapy sozologicznej Polski” w skali 1: 50 000, ark. M-34-50-D Bytom. Główny Geodeta Kraju. GEOPOL, Poznań. Atlas województwa katowickiego. 1971: ŚIN w Katowicach, PPWK, Warszawa. CZYLOK A., PULINOWA M. Z., 2000: Spojrzenie na krajobraz kulturowy Zagłębia. [w:] Środowisko przyrodnicze regionu górnośląskiego – stan poznania, zagrożenia i ochrona. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec. s. 94-101. JANKOWSKI A. T., RZĘTAŁA M., 2004: Stan badań limnologicznych w regionie górnośląskim. [w:] A. T. Jankowski, M. Rzętała (red.): Jeziora i sztuczne zbiorniki wodne – funkcjonowanie, rewitalizacja i ochrona. Uniwersytet Śląski – Wydział Nauk o Ziemi, Polskie Towarzystwo Limnologiczne, Polskie Towarzystwo Geograficzne – Oddział Katowicki, Sosnowiec. s. 101-115. LANGE W. (red.), 1993: Metody badań fizycznolimnologicznych. Wydawnictwa UG, Gdańsk. 175 s. 135 Tom 15 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. 135-137 Przykład nr 2 Tabela 1. Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 1974-2012. Rok akademicki 1974/1975 1975/1976 1976/1977 1977/1978 1978/1979 1979/1980 1980/1981 1981/1982 1982/1983 1983/1984 1984/1985 1985/1986 1986/1987 1987/1988 1988/1989 1989/1990 1990/1991 1991/1992 1992/1993 1993/1994 1994/1995 1995/1996 1996/1997 1997/1998 1998/1999 1999/2000 2000/2001 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 2011/2012 2012/2013 2013/2014 2014/2015 136 Kurator prof. dr hab. Jan Trembaczowski Opiekun naukowy dr Alicja Z. Szajnowska mgr Maria Pukowska-Mitka dr Piotr Modrzejewski mgr Jerzy Runge dr hab. Piotr Modrzejewski dr Jerzy Runge dr hab. Jerzy Runge od 1992 roku nie powoływano Kuratora SKNG UŚ dr Mariusz Rzętała dr hab. Mariusz Rzętała prof. UŚ dr hab. Mariusz Rzętała Prezes Adam Hałat Adam Hałat Bogdan Matuszczak Jerzy Runge Wiesława Włoch Bogumił Selerski Adam Degórski Adam Degórski Włodzimierz Pawełczyk Jadwiga Gawińska Tomasz Szaran Adam Hibszer Adam Hibszer Jolanta Pełka Ilona Witala Wiesław Konieczny Mariusz Rzętała Mariusz Rzętała Jacek Jargon / Barbara Załęska Andrzej Jaguś Andrzej Jaguś Szymon Kończyk Szymon Kończyk Szymon Kończyk Łukasz Obroślak Grzegorz Patacz Sylwia Jeżmanowska Daniel Wicher Daniel Wicher / Michał Gnyp Łukasz Tawkin Łukasz Tawkin Bernadeta Myśliwiec Bartosz Szadkowski Bartosz Szadkowski Jakub Adamek Aneta Rzepecka Radosław Sagan Mikołaj Mirewski Karolina Trąbka Karolina Trąbka Paweł Kościelniak/Łukasz Michna Tom 15 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2014. 135-137 Przykład nr 3 Przykład nr 4 Rys. 1. Rozmieszczenie wybranych obiektów gospodarczych i hydrotechnicznych dawnego zagospodarowania zlewni potoku Brysztan dla potrzeb owczarstwa (wg: Jaguś, Rzętała, 2002): 1 – granica państwa, 2 – cieki, 3 – poziomice, 4 – bacówka wzorcowa nr 4, 5 – fundamenty bacówki wzorcowej nr 3, 6 – zapory zbiorników wodnych, 7 – rowy irygacyjne, 8 – studzienki rozprowadzające, 9 – skałki wapienne. Rys 2. Plan batymetryczny zbiornika Dzierżno Duże. Rys. 3. Kierunkowa (A) i prędkościowa (B) róża wiatrów dla stacji meteorologicznej w Katowicach z lat 1961-1990 (wg: Charakterystyka klimatologiczna..., 1992). Rys. 4. Przejawy przemieszczeń górotworu na powierzchni ziemi (wg: T. Ryncarz, 1992, uproszczone): 1 – zapadliska, 2 – spękania i szczeliny, 3 – niecka osiadania. Rys. 5. Zmienność stężeń fosforanów w wodach zbiorników położonych w Zabrzu Makoszowach w latach hydrologicznych 2003-2005. 137 2