Jak wspierać rodzicielstwo. - Instytut Spraw Publicznych
Transkrypt
Jak wspierać rodzicielstwo. - Instytut Spraw Publicznych
Nr 88 grudzieñ 2008 Analyses & Opinions Analizy i Opinie Jak wspieraæ rodzicielstwo. Nowoczesna polityka pronatalna a rozwój kapita³u intelektualnego Polski Katarzyna Growiec l Polska jest jednym z krajów o najni¿szej dzietnoœci w Europie. Zmiana tego stanu rzeczy wymaga prowadzenia nowoczesnej polityki pronatalnej, która powinna umo¿liwiæ kobietom ³¹czenie macierzyñstwa i kariery zawodowej. l Badania pokazuj¹, ¿e decyzje prokreacyjne kobiet s¹ zwi¹zane z ich wykszta³ceniem. Kobiety z wy¿szym wykszta³ceniem, a zatem o znacznym kapitale intelektualnym, odk³adaj¹ decyzjê o urodzeniu dziecka do czasu zakoñczenia wa¿nych etapów edukacji b¹dŸ zdobycia dobrej pozycji na rynku pracy. Umo¿liwienie im ³¹czenia pracy zawodowej z posiadaniem dzieci, mia³oby korzystny wp³yw na poziom kapita³u intelektualnego spo³eczeñstwa. l Sytuacja kobiet na rynku pracy jest mniej korzystna ni¿ mê¿czyzn. Decyduj¹c siê na dzieci, kobiety maj¹ uzasadnione obawy, ¿e ich po zy cja za wo do wa ule g nie os³abie niu. Potrzebne s¹ wiêc skuteczne rozwi¹zania antydyskryminacyjne, które zagwarantuj¹ kobietom powrót do pracy po urodzeniu dziecka na takie samo stanowisko oraz brak mo¿liwoœci pominiêcia ich w awansie z powodu macierzyñstwa. l Szeroki dostêp do instytucjonalnej opieki nad dzieæmi wp³ynie korzystnie na rozwój intelektualny i spo³eczny dzieci korzystaj¹cych z takich placówek. Jednoczeœnie pozwoli matkom na pe³niejsze wykorzystanie swoich zasobów kapita³u intelektualnego przez aktywne uczestniczenie w rynku pracy. l Badania pokazuj¹, ¿e ojcowie stosunkowo ma³o w³¹czaj¹ siê w pe³nienie funkcji opiekuñczych nad dzieæmi. Urlopy rodzicielskie, z przymusow¹ czêœci¹ urlopu do wykorzystania przez ojca, oraz urlop oko³ourodzeniowy dla ojców, umo¿liwi¹ przedefiniowanie roli ojca w rodzinie i przyczyni¹ siê do wiêkszej promocji ojcostwa. 2 Jak wspieraæ rodzicielstwo. Nowoczesna polityka pronatalna a rozwój kapita³u intelektualnego Polski Dzietnoœæ w Polsce P olska doœwiadcza od lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku gwa³townych przemian demograficznych. Wynikiem przemian jest spadek dzietnoœci, zmniejszona sk³onnoœæ do zak³adania rodziny, odk³adanie w czasie decyzji o zawarciu formalnego zwi¹zku i urodzeniu dziecka. Wspó³czynnik p³odnoœci w 1989 roku wynosi³ w Polsce 2,03, zaœ w 2005 roku 1,24, a wiêc jest znacznie poni¿ej poziomu prostej zastêpowalnoœci pokoleñ, to jest 2,10–2,15. Wyniki te sytuuj¹ Polskê wœród krajów o najni¿szej dzietnoœci w Europie. Zmiany demograficzne dotycz¹ tak¿e wzrostu œredniego wieku macierzyñstwa z 26,3 lat w 1989 roku do 28,1 lat w 2005 roku oraz œredniego wieku urodzenia pierwszego dziecka z 23,3 lat w 1989 roku do 25,6 lat w 2005 roku. Im kobieta jest lepiej wykszta³cona, tym póŸniej rodzi dzieci. Mediana wieku kobiet z wy¿szym wykszta³ceniem, które rodz¹ pierwsze dziecko, odpowiada medianie matek z wykszta³ceniem zasadniczym zawodowym, które rodz¹ drugie dziecko. Natomiast mediana wieku kobiet z wy¿szym wykszta³ceniem, które rodz¹ drugie dziecko, odpowiada medianie matek z wykszta³ceniem zasadniczym zawodowym, rodz¹cych trzecie dziecko. Wynika z tego, ¿e kobiety z wy¿szym wykszta³ceniem póŸniej rodz¹ dzieci i maj¹ ich mniej ni¿ kobiety gorzej wykszta³cone. Jednoczeœnie obserwuje siê wzrost odsetka urodzeñ przez matki z wy¿szym wykszta³ceniem w ogólnej sumie urodzeñ, co wynika z faktu, ¿e polskie spo³eczeñstwo jest coraz lepiej wykszta³cone. W przysz³oœci zdecydowanie wiêcej dzieci bêdzie rodzonych przez matki z wy¿szym wykszta³ceniem i to od ich decyzji prokreacyjnych bêdzie zale¿a³a sytuacja demograficzna Polski. Jak podaj¹ Irena E. Kotowska, Urszula Sztanderska i Irena Wóycicka w ksi¹¿ce Aktywnoœæ zawodowa i edukacyjna kobiet a obowi¹zki rodzinne w Polsce (Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007) w 1989 roku urodzenia przez kobiety z wy¿szym wykszta³ceniem stanowi³y 47,2% ogó³u urodzeñ, a w 2005 roku wzros³y do 65,3%. Przemiany modelu rodziny W Polsce spada trwa³oœæ zwi¹zków formalnych. W 2005 roku wspó³czynnik rozwodów wynosi³ 1,8 na 1000 osób. Sukcesywnie wzrasta te¿ liczba urodzeñ pozama³¿eñskich. Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku stanowi³y one oko³o 5% wszystkich urodzeñ, w 2005 roku – 18,5%. W miastach rodzi siê wiêcej dzieci pozama³¿eñskich – w 2005 roku stanowi³y 21,6% urodzonych, na wsiach – 14,4%. Ze spadkiem trwa³oœci zwi¹zków formalnych wi¹¿¹ siê przemiany struktury rodziny wed³ug typu biologicznego. Zwiêksza siê odsetek rodzin niepe³nych, to jest matki z dzieæmi stanowi¹ 17,2% wszystkich rodzin, a ojcowie z dzieæmi – 2,2% (w 2002 roku). W 1988 roku matki z dzieæmi stanowi³y 13,6% wszystkich rodzin, a ojcowie z dzieæmi – 1,8%. Osoby bêd¹ce w zwi¹zku nieformalnym i wychowuj¹ce dzieci stanowi¹ 1,1% wszystkich rodzin (Dane: Gospodarstwa domowe i rodziny 2002, Narodowy Spis Powszechny Ludnoœci i Mieszkañ, Powszechny Spis Rolny, GUS, Warszawa 2003). Przyczyny przemian demograficznych P rzyczyn¹ przemian demograficznych, oprócz postêpuj¹cej modernizacji – w tym urbanizacji, industrializacji, postêpu technologicznego i medycznego – jest wzrost wykszta³cenia jednostek i ich aspiracji ¿yciowych. W systemie gospodarki rynkowej wy- Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 88 Jak wspieraæ rodzicielstwo. Nowoczesna polityka pronatalna a rozwój kapita³u intelektualnego Polski 3 kszta³cenie (element kapita³u ludzkiego) jest kluczem do osobistego sukcesu, albowiem jest ono silnie sprzêgniête z pozycj¹ na rynku pracy i zarobkami. W przypadku kobiet jest nawet silniej powi¹zane z zarobkami ni¿ w przypadku mê¿czyzn. Oznacza to, ¿e poziom wykszta³cenia kobiet ma szczególny wp³yw na ich decyzje prokreacyjne. Im wy¿sze wykszta³cenie ma kobieta, tym spodziewa siê lepszej pozycji na rynku pracy. Dlatego decyzje prokreacyjne kobiety odk³adaj¹ do momentu zakoñczenia wa¿nych etapów edukacji. Raport o „Kapitale intelektualnym Polski” Raport o „Kapitale intelektualnym Polski” zosta³ opracowany przez ekspertów Zespo³u Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów i ekspertów zewnêtrznych. Og³oszono go 10 lipca 2008 roku. Mia³ na celu zwrócenie uwagi polityków, mediów i liderów opinii publicznej na rolê oraz znaczenie jakoœci i poziomu kapita³u intelektualnego dla d³ugoterminowego rozwoju Polski. Co trzeba zaznaczyæ, raport ten nie jest dokumentem rz¹dowym, ale tak zwanym zielonym dokumentem (ang. green paper). Oznacza to, ¿e jego celem nie jest przedstawienie propozycji konkretnych rozwi¹zañ, ale inspirowanie debaty i dyskusji o dalszym rozwoju Polski jako gospodarki opartej na wiedzy. Jak wskazuje raport o „Kapitale intelektualnym Polski”, na kapita³ intelektualny sk³adaj¹ siê nastêpuj¹ce komponenty: n Kapita³ ludzki: potencja³ zgromadzony we wszystkich Polakach, wyra¿aj¹cy siê w ich wykszta³ceniu, doœwiadczeniu ¿yciowym, postawach, umiejêtnoœciach oraz mog¹cy s³u¿yæ poprawie aktualnego i przysz³ego dobrobytu spo³ecznego Polski. n Kapita³ strukturalny: potencja³ zgromadzony w namacalnych elementach infrastruktury narodowego systemu edukacji i innowacji, czyli w placówkach oœwiatowych, naukowych, badawczych, infrastrukturze teleinformatycznej, w³asnoœci intelektualnej. n Kapita³ spo³eczny: potencja³ zgromadzony w polskim spo³eczeñstwie w postaci obowi¹zuj¹cych norm postêpowania, zaufania i zaanga¿owania, które – wspieraj¹c wspó³pracê i wymianê wiedzy – przyczyniaj¹ siê do wzrostu dobrostanu Polski. n Kapita³ relacyjny: potencja³ zwi¹zany z wizerunkiem Polski na zewn¹trz, poziomem integracji z gospodark¹ globaln¹, atrakcyjnoœci¹ dla jej zagranicznych „klientów” – partnerów handlowych, inwestorów, turystów. Raport stwierdza, ¿e rola kapita³u intelektualnego jest fundamentalna dla zapewnienia trwa³ego rozwoju kraju. Dzietnoœæ a przemiany na rynku pracy w okresie transformacji W ed³ug Komisji Europejskiej (Joint Assessment of Employment Priorities in Poland, 2001) kobiety i mê¿czyŸni w Polsce trwale ró¿ni¹ siê w dostêpie do zatrudnienia. Kobiety, w porównaniu z mê¿czyznami, s¹ bardziej zagro¿one bezrobociem, zarabiaj¹ tak¿e œrednio o 20% mniej ni¿ mê¿czyŸni. Czêœciej od mê¿czyzn pracuj¹ w go- Analizy i Opinie, 88 Instytut Spraw Publicznych 4 Jak wspieraæ rodzicielstwo. Nowoczesna polityka pronatalna a rozwój kapita³u intelektualnego Polski rzej op³acanym sektorze publicznym; rzadziej od mê¿czyzn pracuj¹ na w³asny rachunek. Wraz z transformacj¹ ustrojow¹ na polskim rynku pracy wzros³a konkurencja i wymagania pracodawców. Logika postêpu technologicznego i organizacyjnego spowodowa³a, ¿e zatrudnienie sta³o siê mniej stabilne. Rynek pracy wymaga czêsto od pracowników mobilnoœci, co jest trudne dla kobiet, na których w g³ównej mierze spoczywa funkcja opieki nad dzieæmi. Wprowadzanie przez pracodawców niestandardowych form zatrudnienia, jak kontrakty zadaniowe i zatrudnienie okresowe, ³¹czy siê z mniejsz¹ os³on¹ socjaln¹ dla kobiet, gdyby zdecydowa³y siê na urodzenie dziecka. Kobiety na rynku pracy znajduj¹ siê w sytuacji mniej korzystnej ni¿ mê¿czyŸni. Jednoczeœnie, decyduj¹c siê na dzieci, maj¹ uzasadnione obawy, ¿e pozycja zawodowa, któr¹ osi¹gnê³y do tej pory, zostanie im odebrana. Z³o¿onoœæ i wagê problemu godzenia pracy zawodowej z decyzjami prokreacyjnymi kobiet dostrzeg³ raport o „Kapitale intelektualnym Polski”, opublikowany w lipcu 2008 roku przez Zespó³ Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów. Raport ten uznaje politykê prorodzinn¹ za wa¿ne wyzwanie d³ugoterminowe, przed jakim stoi Polska. Chodzi o znalezienie sposobu na to, aby po³¹czyæ zwiêkszon¹ dzietnoœæ, która bêdzie mia³a pozytywne skutki dla funkcjonowania systemu zabezpieczeñ spo³ecznych w Polsce (mniejsze obci¹¿enie przysz³ych pokoleñ transferami na rzecz starszych pokoleñ), z wykorzystaniem zasobów kapita³u ludzkiego kobiet wychowuj¹cych dzieci. Jakie rozwi¹zania proponuje raport? 1. Raport o „Kapitale intelektualnym Polski” wskazuje na to, ¿e decyzje kobiet o dzietnoœci s¹ podyktowane miêdzy innymi warunkami, które stwarza im rynek pracy. Kobiety czêsto rezygnuj¹ z posiadania dzieci z obawy o utratê miejsca pracy lub obawiaj¹ siê, ¿e posiadanie dziecka zablokuje ich awans zawodowy. Aby wyjœæ naprzeciw oczekiwaniom kobiet, które chc¹ mieæ dzieci i nadal pracowaæ, raport postuluje upowszechnienie elastycznego czasu pracy oraz pracy w domu. Ma to u³atwiæ kobietom godzenie obowi¹zków rodzinnych z byciem efektywnym pracownikiem. 2. Raport zwraca tak¿e uwagê na potrzebê przedefiniowania roli ojca w rodzinach polskich. Stwierdza, ¿e potrzebna jest „zmiana klimatu wokó³ roli ojca w wychowaniu dzieci”, która ma polegaæ na tym, ¿e ojcowie bêd¹ w wiêkszym zakresie ni¿ dotychczas pe³nili funkcje opiekuñcze nad dzieæmi. Jeœli obowi¹zki opieki nad dzieæmi zostan¹ roz³o¿one bardziej równomiernie miêdzy kobiety i mê¿czyzn, wtedy kobiety bêd¹ mia³y wiêcej czasu na pracê zawodow¹ i kszta³cenie ustawiczne, którego oczekuj¹ od nich pracodawcy. Poprawi to sytuacjê matek na rynku pracy. 3. Raport twierdzi, ¿e ustawa o œwiadczeniach rodzinnych, która wesz³a w ¿ycie 1 maja 2004 roku, stworzy³a bodziec ekonomiczny do tego, aby rodzice sk³adali pozwy rozwodowe i wnioski o separacjê. Ustawa ta przewiduje bowiem dodatek z tytu³u samotnego wychowywania dziecka. Raport sugeruje wiêc ograniczenie form pomocy skierowanych do rodzin niepe³nych. W raporcie wielokrotnie powtarza siê te¿ przekonanie, ¿e rodziny niepe³ne (z jednym z rodziców i dzieæmi) s¹ wskaŸnikiem negatywnej pozycji dzieci i przyk³adem patologii, kosztownej dla pañstwa (s. 33). Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 88 Jak wspieraæ rodzicielstwo. Nowoczesna polityka pronatalna a rozwój kapita³u intelektualnego Polski 5 Ocena propozycji raportu 1. Celem reform powinno byæ zapewnienie kobietom, które posiadaj¹ wysokie zasoby kapita³u ludzkiego (a takich kobiet wœród rodz¹cych bêdzie coraz wiêcej), realizacji ich ambicji zawodowych, pomimo urodzenia dziecka. Jak dot¹d transformacja spo³eczno-ekonomiczna w Polsce nie spowodowa³a upowszechnienia siê postulowanych w raporcie elastycznych form zatrudnienia. Mo¿na w¹tpiæ czy nast¹pi ono w ci¹gu najbli¿szych lat i czy ta forma zatrudnienia bêdzie dotyczyæ równie¿ stanowisk wymagaj¹cych wysokich kompetencji. Jednoczeœnie raport nie wspomina o znacznie wa¿niejszej sprawie, jak¹ jest skuteczne zwalczanie dyskryminacji kobiet przez pracodawców. 2. Badania demografów pokazuj¹, ¿e po narodzinach dziecka, w rodzinie liczba godzin poœwiêconych przez kobiety na pe³nienie funkcji opiekuñczych nad dzieckiem i na obowi¹zki domowe znacznie wzrasta, podczas gdy u mê¿czyzn pozostaje na prawie niezmienionym poziomie. Dzieje siê tak bez wzglêdu na klasê spo³eczn¹, z której pochodz¹ badani. Widaæ wiêc, ¿e w Polsce to g³ównie kobiety, a nie mê¿czyŸni, pe³ni¹ funkcje opiekuñcze nad dzieæmi. Raport s³usznie postuluje zmianê klimatu wokó³ roli ojca w wychowaniu dzieci, tak aby pe³ni³ funkcje opiekuñcze w wiêkszym zakresie ni¿ dotychczas. Zmiana roli ojca jest jak najbardziej wskazana. Jednoczeœnie raport ignoruje takie rozwi¹zania, jak zapotrzebowanie kobiet na instytucjonalne formy opieki nad dzieæmi (¿³obki, przedszkola, œwietlice szkolne). 3. Raport o „Kapitale intelektualnym Polski” prezentuje bardzo tradycjonalistyczne spojrzenie na rodzinê. W raporcie przez rodzinê rozumie siê przede wszystkim formalny zwi¹zek kobiety i mê¿czyzny. Tymczasem rodziny niepe³ne (które stanowi¹ prawie 20% wszystkich polskich rodzin) s¹ wskaŸnikiem negatywnej pozycji dzieci i przyk³adem patologii kosztownej dla pañstwa (s. 33). Takie podejœcie „zamiata pod dywan” istotne zjawisko socjologiczno-demograficzne. Spadek trwa³oœci zwi¹zków formalnych mo¿e prowadziæ w przysz³oœci do wzrostu liczby rodzin niepe³nych, których potrzeby warto rozpoznaæ ni¿ marginalizowaæ ich istnienie. 4. Niepokoj¹cy jest fakt, ¿e raport uwa¿a dzia³ania pañstwa skierowane na pomoc dla osób samotnie wychowuj¹cych dzieci jako chybione, gdy¿ ich funkcjonowanie podwy¿sza liczbê rozwodów w Polsce o przypadki osób, które wnosz¹ o rozwód wy³¹cznie, aby móc skorzystaæ z programu. Trudno jednoznacznie stwierdziæ, czy tak faktycznie jest. Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e sytuacja rodziców samotnie wychowuj¹cych dzieci wymaga szczególnej uwagi ze strony pañstwa, poniewa¿ dzieci z rodzin niepe³nych s¹ bardziej zagro¿one ubóstwem. Rekomendacje 1. Rodzice musz¹ mieæ dostêp do instytucjonalnej opieki nad dzieæmi (placówki opiekuñcze, takie jak: ¿³obki, przedszkola, œwietlice szkolne), które oferuj¹ us³ugi wysokiej jakoœci i s¹ dostêpne finansowo (wzrost ulg podatkowych na zajêcia opiekuñczo-wychowawcze). Rozwi¹zanie takie umo¿liwi rodzicom godzenie pracy zawodowej z wychowywaniem dzieci, co pozwoli lepiej wykorzystaæ kapita³ intelektualny rodziców. 2. Zapewnienie powszechnie dostêpnych instytucjonalnych form opieki nad dzieæmi bêdzie równie¿ korzystne dla kapita³u intelektualnego dzieci, których rozwój intelektualny i spo³eczny bêdzie stymulowany przez instytucje opiekuñczo-wychowawcze. Badania pokaAnalizy i Opinie, 88 Instytut Spraw Publicznych 6 Jak wspieraæ rodzicielstwo. Nowoczesna polityka pronatalna a rozwój kapita³u intelektualnego Polski zuj¹, ¿e dzieci, które ju¿ w wieku 3–4 lat korzystaj¹ z wysokiej jakoœci us³ug placówek opiekuñczo-wychowawczych mog¹ lepiej rozwin¹æ swój kapita³ intelektualny ni¿ ich rówieœnicy, którzy nie korzystaj¹ z takich us³ug. 3. Istotn¹ przeszkod¹ w ³¹czeniu macierzyñstwa i kariery zawodowej przez kobiety jest dyskryminacja kobiet przez pracodawców. Potrzebne s¹ zatem skuteczne rozwi¹zania antydyskryminacyjne w postaci gwarantowanego powrotu do pracy na takie samo stanowisko lub brak mo¿liwoœci pominiêcia kobiety w awansie z powodu urodzenia przez ni¹ dziecka, a tak¿e wsparcie prawne dla kobiet, które po powrocie do pracy zostaj¹ nies³usznie zwalniane. 4. Bior¹c pod uwagê wzrost narodzin dzieci pozama³¿eñskich, wsparcie pañstwa i jego polityka pronatalna powinna byæ kierowana do rodziców/prawnych opiekunów dzieci bez wzglêdu na to czy pozostaj¹ w zwi¹zku formalnym, czy nieformalnym. Jednoczeœnie nale¿y szczególne wsparcie kierowaæ do rodziców samotnie wychowuj¹cych dzieci, poniewa¿ sytuacja ekonomiczna rodzin niepe³nych jest zwykle gorsza ni¿ rodzin pe³nych. 5. D³u¿sze urlopy rodzicielskie – z przymusow¹ czêœci¹ urlopu do wykorzystania przez ojca – sprawi¹, ¿e ojcowie bardziej siê w³¹cz¹ w pe³nienie funkcji opiekuñczych nad dzieckiem. Potrzebne jest wprowadzenie urlopu oko³ourodzeniowego dla ojców, który umo¿liwi mê¿czyznom aktywniejsze uczestniczenie w przygotowaniach do narodzin dziecka i opiece nad dzieckiem. Warto te¿ umo¿liwiæ rodzicom branie urlopu rodzicielskiego na tak zwan¹ zak³adkê, aby jednoczeœnie mogli siê opiekowaæ swoim dzieckiem. Potrzebna jest tak¿e wiêksza promocja ojcostwa, aby branie urlopów rodzicielskich przez ojców sta³o siê zjawiskiem powszechnym i normalnym. 6. Nale¿y wprowadziæ ulgi na dzieci w wiêkszej wysokoœci ni¿ obecnie oraz ulgi podatkowe na zajêcia opiekuñczo-wychowawcze dla dzieci. Proponujemy wprowadzenie mo¿liwoœci sk³adania rozliczenia podatkowego przez rodziny wraz z dzieæmi (na podobnych zasadach, jak dziœ rozliczaj¹ siê z dzieckiem samotni rodzice). Katarzyna Growiec jest psychologiem i politologiem. Ukoñczy³a studia doktoranckie w Szkole G³ównej Handlowej oraz w Szkole Nauk Spo³ecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Ekspert w panelu „Jakoœæ ¿ycia” w Narodowym Programie Foresight Polska 2020. Pisze pracê doktorsk¹ na temat wp³ywu kapita³u spo³ecznego na zaufanie spo³eczne, zadowolenie z ¿ycia i tendencje autorytarne w Polsce. Autorka licznych publikacji i artyku³ów na temat kapita³u spo³ecznego i przemian ¿ycia spo³ecznego w Polsce po transformacji ustrojowej. Analizy i Opinie nr 88, grudzieñ 2008 „Analizy i Opinie” – seria kilkustronicowych analiz dotycz¹cych wa¿nych tematów dla Polski i Europy. W ten sposób Instytut Spraw Publicznych chce aktywnie w³¹czyæ siê w debatê publiczn¹ – pokazywaæ istotne problemy, czêsto nieobecne w polskiej i ogólnoeuropejskiej debacie, oraz proponowaæ konkretne rozwi¹zania. Tematyka poruszana w „Analizach i Opiniach” obejmuje zagadnienia zwi¹zane m.in. z integracj¹ europejsk¹, polityk¹ spo³eczn¹, edukacj¹, administracj¹ publiczn¹, polityk¹ migracyjn¹ i polityk¹ wschodni¹. Seria „Analizy i Opinie” publikowana jest przy wsparciu Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe. Copyright by Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008. Przedruk materia³ów Instytutu Spraw Publicznych w ca³oœci lub czêœci mo¿liwy jest wy³¹cznie za zgod¹ Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystanie danych empirycznych dozwolone jest z podaniem Ÿród³a. Redaktor serii: dr Jacek Kucharczyk, Dyrektor Programowy ISP Koordynator serii: Rafa³ Za³êski, e-mail: [email protected] Instytut Spraw Publicznych Adres: Instytut Spraw Publicznych ul. Szpitalna 5 lok. 22, 00-031 Warszawa tel. 022 556 42 60, fax 022 556 42 62 e-mail: [email protected], www.isp.org.pl Analizy i Opinie, 88