Środowisko a rozwój

Marek Degórski
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania
Polska Akademia Nauk
Warszawa
PRZYRODNICZE ASPEKTY ZAGOSPODAROWANIA
PRZESTRZENNEGO KRAJU – PRZESŁANKI I
REKOMENDACJE DLA KPZK
Opracowanie wykonane na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego
Warszawa 14.11.2007
1
1. Wstęp
Wielofunkcyjność środowiska z punktu widzenia Ŝycia człowieka jest cechą, która
sprawia, Ŝe współczesne wysokorozwinięte społeczeństwa zdają sobie sprawę z roli jaką
odgrywa potencjał środowiska w jego egzystencji na Ziemi. Rozwój cywilizacyjny
powodował i powoduje ciągłe uboŜenie zasobów biotycznych i abiotycznych środowiska,
pogarszanie się jego właściwości oraz zmniejszanie się powierzchni biologicznie czynnej.
Problemy optymalnego wykorzystania zasobów środowiska przyrodniczego oraz
ochrony jego najcenniejszych fragmentów, obok problematyki społecznej i gospodarczej
stanowią podstawy planowania przestrzennego, rozwoju regionalnego i zagospodarowania
terenu w państwach Unii Europejskiej, co wynika z przyjętej w krajach UE koncepcji
zrównowaŜonego rozwoju, jako podstawy tych działań. Środowisko traktowane jest jako
komponent systemu ekologiczno-społecznego,
charakteryzujący się określoną wartością,
zarówno w kontekście ekonomicznym, jak i estetycznym, czy teŜ zdrowotnym. Wyrazem
takiego postrzegania problemu, odnoszącego się do roli środowiska w Ŝyciu społecznym, są
regulacje prawne, które winny determinować działania dotyczące rozwoju przestrzennego,
niezaleŜnie od skali prowadzonych prac. Uwarunkowania prawne mają zarówno charakter
zewnętrzny, jak i są regulacjami wewnętrznymi, bardzo często uwzględniającymi juŜ
regulacje prawa międzynarodowego. Do najwaŜniejszych prawnych regulacji zewnętrznych
zaliczyć naleŜy: Paneuropejską Strategię RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazu (1995),
Europejską
Perspektywę
Rozwoju
Przestrzennego
(1999),
Europejska
Konwencję
Krajobrazową (2000), Europejską Strategię ZrównowaŜonego Rozwoju (2001). Podstawowe
krajowe akty prawne regulujące wykorzystanie zasobów przyrodniczych w aspekcie
zrównowaŜonego rozwoju
dla potrzeb planowania przestrzennego, to przede wszystkim
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z roku 1997, która w artykule 5 stanowi, iŜ
„Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska kierując się zasadą zrównowaŜonego
rozwoju......”, jak równieŜ Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 20 czerwca 2001 roku,
Dz.U.2001 r. Nr 62, poz. 627, Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r.
Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880 oraz II Polityki Ekologicznej Państwa zapewniająca
bezpieczeństwo ekologiczne obecnemu i przyszłym pokoleniom (2002).
Celem niniejszego opracowania jest diagnoza przestrzennego zróŜnicowania
potencjału przyrodniczego kraju, ocena przestrzennej spójności sieci przyrodniczej oraz
wskazanie zagroŜeń dla prawidłowego funkcjonowania systemu środowiska przyrodniczego
2
wynikających z planowanych inwestycji. Następnie przedstawione zostaną rekomendacje dla
Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju dotyczące rozwiązań istotnych dla
optymalizacji funkcjonowania systemu przyrodniczego.
2. Potencjał przyrodniczy Polski
2.1. Pokrywa glebowa
2.1. 1. Diagnoza stanu
Gleby, z uwagi na swoją wielofunkcyjność w środowisku, naleŜą do jednego z
najwaŜniejszych jego komponentów, decydujących między innymi o wielkości produkcji
rolnej i leśnej. W Polsce, ogólna powierzchnia gleb pokryta lasami to blisko 29% pokrywy
glebowej, 62% jest uŜytkowane rolniczo, zaś blisko 5% to gleby znajdujące się na obszarach
zurbanizowanych i przemysłowych, często juŜ bardzo silnie przekształconych, punktowo
zanieczyszczonych, lub tez zasklepionych, w przypadku sieci drogowej i zabudowy. Wśród
gruntów ornych w naszym kraju dominują gleby średnich klas bonitacyjnych (IVa i IVb),
zajmujące odpowiednio 22,5% i 16,8%. Gleb bardzo dobrych (I i II klasy bonitacji) jest w
Polsce tylko 0,5% i 3,2%, co stanowi duŜe ograniczenie w intensyfikacji produkcji rolnej.
Pierwszy kompleks pszenny bardzo dobry występuje tylko w znaczącym procencie (powyŜej
5%) w województwie małopolskim, lubelskim i podkarpackim. W przypadku kompleksów
uŜytków zielonych bardzo dobrych i dobrych największym ich udziałem charakteryzuje się
województwo pomorskie, wielkopolskie i podlaskie, co tworzy szansę na dalszą
intensyfikację hodowli w tych regionach kraju.
Czynnikiem negatywnym ograniczającym wartość edaficzną gleb jest ich potencjalne
zagroŜenie erozją oraz zanieczyszczenie metalami cięŜkimi. Potencjalnym zagroŜeniem
erozją eoliczną (wietrzną) gleb uŜytkowanych rolniczo w skali kraju objętych jest 86,3 tys.
km2, czyli 27,6% ogólnej powierzchni uŜytków rolnych, a 10,3% średnim i silnym stopniem
zagroŜenia (Ochrona Środowiska 2006). Województwami o największym udziale uŜytków
rolnych objętych potencjalną erozją eoliczną są: łódzkie (45,7%), podlaskie (42%),
świętokrzyskie (37,1%), lubelskie (35,5%), kujawsko-pomorskie (34,3%) i mazowieckie
(33,0%); o najniŜszym zaś: lubuskie (4,8%), podkarpackie (12,5%) i pomorskie (13,9%).
RównieŜ wysokie jest potencjalne zagroŜenie gruntów rolnych i leśnych powierzchniową
erozją wodną. W sumie na obszarze Polski objętych jest tym zjawiskiem 89,1 tys. km2, co
stanowi 28,5% ogólnej powierzchni gruntów rolnych i leśnych, a 14,7% średnim i silnym
stopniem zagroŜenia (Ochrona Środowiska 2006). Największy udział gruntów zagroŜonych
3
potencjalną powierzchniową erozją wodną w ogólnym areale uŜytków rolnych i leśnych mają
województwa: małopolskie (56,6%), świętokrzyskie (41,7%), pomorskie (41%) i śląskie
(40,7%), najmniejszy zaś opolskie (12,3%), mazowieckie (15%) i wielkopolskie (16,8%).
Inaczej przestrzennie kształtuje się zagroŜenie gruntów rolnych i leśnych wodną erozją
wąwozową. W skali kraju zjawiskiem tym zagroŜonych jest około 54,7 tys. km2, co stanowi
17,5% powierzchni gruntów rolnych i leśnych (Degórski 2004).
Bardzo istotnym czynnikiem ograniczającym wartość produkcyjną gleb Polski jest ich
nadmierna kwasowość spowodowana bardzo duŜym udziałem gleb wykształconych w lekkim
materiale geologicznym, naturalnie charakteryzujących się niskim pH. Dodatkowo, po roku
1989 w wyniku zmniejszania się areału podlegającego uprawie (odłogowanie i ugorowanie)
oraz zmniejszonej alimentacji do gleby nawozów zawierającymi wapń, w wielu regionach
kraju proces ten uległ nasileniu.
Gleba jest teŜ rezerwuarem akumulującym przemysłowe, komunalne i komunikacyjne
zanieczyszczenia zawarte w powietrzu, które wraz z opadami atmosferycznymi przedostają
się do niej. Do gleby przenikają takŜe liczne substancje, wytwarzające się w odpadach,
najczęściej w postaci kwasów wpływających na obniŜanie się odczynu gleby, czyli ich
zakwaszanie, szczególnie w glebach ubogich w wapń (ok. 75% gleb Polski).
Atutem pokrywy glebowej naszego kraju jest jednak jej bardzo dobry stan sanitarny.
Zawartość podstawowych metali cięŜkich (ołowiu, cynku, miedzi, niklu i kadmu) jest
znikoma w glebach, co sprawia, Ŝe około 98% powierzchni uŜytków rolnych klasyfikuje się w
grupie zanieczyszczenia 0 lub 1 i stan ten ulega stałej poprawie. Gleby w IV i V stopniu
zanieczyszczenia metalami cięŜkimi występują punktowo tylko w kilku województwach
(Ochrona Środowiska 2006). NaleŜą do nich:
•
w przypadku ołowiu – małopolskie i śląskie,
•
w przypadku cynku – małopolskie i śląskie,
•
w przypadku miedzi – dolnośląskie, lubelskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie,
pomorskie, warmińsko-mazurskie,
•
w przypadku niklu – małopolskie, podkarpackie, śląskie,
•
w przypadku kadmu – małopolskie, mazowieckie, opolskie, śląskie, świętokrzyskie.
4
2.1.2 Rekomendacje dla KPZK
Z uwagi na małe zanieczyszczenie gleb Polski naleŜy minimalizować budowę duŜych
obiektów przemysłowych emitujących duŜe ładunki zanieczyszczeń, szczególnie w regionach
o najwyŜszej jakości gleb dla rozwoju rolnictwa, lub w obszarach o duŜej gęstości
zaludnienia. Dotyczy to takich zakładów jak elektrownie i elektrociepłownie, których
produkcja bazuje na węglu kamiennym lub brunatnym, huty metali kolorowych lub teŜ
kombinaty produkujące materiały budowlane i ceramikę budowlaną. Poza emisją tlenku
węgla, tlenków azotu i dwutlenku siarki, następuje równieŜ w technologicznych procesach
wymienionych branŜ emisja metali cięŜkich i innych toksycznych pierwiastków śladowych.
Niektóre z nich, jak na przykład arsen i antymon, charakteryzują się łatwą migrację w
środowisku i bioakumulacją. Ich nagromadzenie w glebie moŜe być przyczyną powstawania
nowotworów układu oddechowego i skóry, a takŜe zmian nowotworowych narządów
wewnętrznych (Semczuk, 2002). W Polsce największe zawartości arsenu i antymonu posiada
węgiel kamienny z Lubelskiego Zagłębia Węglowego (Bojakowska, 2007).
Podobnie w przypadku inwestycji związanych z produkcją materiałów budowlanych,
szczególnie z materiałów ilastych (występujących z środkowej i północnej części kraju), które
w porównaniu z surowcami węglanowymi zawierają do kilkunastu razy więcej arsenu,
antymonu, kadmu, rtęci, itd. (Bojakowska i inni, 2007). Wskazane jest zatem preferowanie w
planach zagospodarowania przestrzeni małych obiektów, co pozwoli uniknąć powstawania
nowych punktowych miejsc silnie zanieczyszczonych gleb.
Z uwagi na przyjętą przez Komisję Europejską 22.09.2006 a ratyfikowana przez Rząd
Polski 27.10.2006 roku Strategię Ochrony Gleb, w KPZK powinna być podkreślona
konieczność ochrony jakości pokrywy glebowej w kontekście planowanych inwestycji.
Zgodnie z przyjętym dokumentem wszystkie działania związane z zagospodarowaniem muszą
niwelować podstawowe zagroŜenia dla jakości gleb: (1) erozję, (2) ubytek materii
organicznej,
(3)
zanieczyszczenie,
(4)
zasolenie,
(5)
zagęszczenie,
(6)
utratę
bioróŜnorodności poprzez zajmowanie gleb na cele inwestycyjne, (7) osuwiska, (8)
zagroŜenie powodziami.
2.2. Zasoby wodne
2.2.1. Diagnoza stanu
Komponentem środowiska przyrodniczego bardzo istotnym w prawidłowym
funkcjonowaniu środowiska zarówno pod względem przyrodniczym, społecznym, jak i
5
gospodarczym, jest woda. Stanowisko takie znalazło wyraz w Ramowej Dyrektywie Wodnej
Komisji Europejskiej, w której określa się moŜliwości racjonalnego wykorzystania zasobów
wody i ochrony ekosystemów wodnych. RównieŜ w Polsce Prawo Wodne (Dz.U. Nr 115 z
dnia 18 lipca 2001 roku) definiując gospodarkę wodną, wskazuje na potrzebę jej
optymalizowania, co wynika bezpośredni z bardzo małych zasobów wodnych naszego kraju.
W przypadku zmian klimatycznych i wzrostu średniej rocznej temperatury powietrza o
kolejny 1 stopień Celsjusza, brak wody w niektórych regionach kraju moŜe stać się barierą ich
przestrzennego, gospodarczego i społecznego rozwoju.
Podstawowym problemem gospodarki wodnej w naszym kraju są zatem bardzo małe
zasoby wody, zarówno wód powierzchniowych, jak i podziemnych. Zasoby wód
podziemnych, których objętość eksploatacyjną szacuje się na 16500,1 hm3, w bardzo duŜym
procencie (35%) stanowią zapasy zalegające w głębokich warstwach geologicznych. Zasoby
wód powierzchniowych, określane jako średni odpływ w czasie jednego roku, wahały się w
latach 1991-2004 w przedziale 39,4 - 70,4 km3 rocznie (Ochrona Środowiska 2006). Średni
zapas wód powierzchniowych kształtował się zatem na poziomie 54,2 km3 na rok, co w
przeliczeniu na jednego mieszkańca daje średnio tylko 1390 m3/rok. W porównaniu z
wartością średnią dla państw europejskich (4560 m3/rok) zapasy te są ponad trzykrotnie
mniejsze. Dodatkowo, bardzo mała pojemność sztucznych zbiorników wodnych (3,8 km3)
czyli stanowiąca około 7% średniego rocznego odpływu, przy duŜej zmienności zasobów wód
powierzchniowych w czasie roku oraz wielolecia utrudnia racjonalne gospodarowanie wodą.
NiezaleŜnie od bardzo małych zasobów wodnych, w Polsce występują powodzie,
których przyczyn naleŜy szukać w błędach, jakie zostały popełnione w zagospodarowaniu
przestrzennym kraju. Wynikają one przede wszystkim z pięciu przesłanek:
• niewystarczającej pojemności zbiorników wodnych głównie w dorzeczu górnej Wisły
oraz Odry do zatrzymywania fali powodziowych,
• złego stanu technicznego wałów przeciwpowodziowych, który uległ dalszemu
pogorszeniu w wyniku występujących w ostatnich latach powodzi,
• niewłaściwego sposobu uŜytkowania terenów zagroŜonych powodzią w dolinach rzek,
hamujących przepływ fali powodziowej i odpływ wody z terenów zalanych,
• obniŜeniu naturalnej retencyjności zlewni wskutek wylesień, powiększania się terenów
zainwestowanych, itd.,
• niewłaściwego sposobu zagospodarowania obszarów dolinnych, często z wprowadzoną
zabudową na tereny zagroŜone.
6
Kolejnym
problemem
związanym
z
utrudnionym
wykorzystaniem
wód
powierzchniowych do celów konsumpcyjnych i przemysłowych jest ich zły stan sanitarny.
Szczególnie dotyczy to powierzchniowych wód płynących, charakteryzujących się znacznym
zanieczyszczeniem, chociaŜ naleŜy podkreślić tendencje zmniejszania się udziału wód
nadmiernie zanieczyszczonych w całkowitej długości kontrolowanych odcinków rzek.
Według GUS (Ochrona Środowiska 2006) do roku 2005 zaobserwowano poprawę jakości
wód nie tylko w dłuŜszym horyzoncie czasowym, ale nawet w porównaniu do ostatnich 3-4
lat. Wpływ na poprawę stanu sanitarnego wód powierzchniowych mają prowadzone w
ostatnich latach inwestycje związane z budową sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków,
głównie jednak na obszarach miast. Liczba oczyszczalni obsługujących miasta wzrosła w
latach 1990-2004 z 566 do 955. W tym okresie wybudowano 344 oczyszczalnie o wysokiej
skuteczności oczyszczania ścieków, czyli z podwyŜszonym usuwaniem biogenów, których w
roku 1990 Polska nie posiadała. Znacznie gorzej przedstawia się sytuacja z rozwojem sieci
kanalizacyjnej i budową oczyszczalni ścieków na obszarach wiejskich, gdzie z oczyszczalni
ścieków korzysta tylko 16,5% mieszkańców (w miastach – 84,2%). Najmniejszy udział
mieszkańców obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków występuje w środkowej i
wschodniej części kraju. Zgodnie z Dyrektywą 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
Europy z 23.10.2000 roku i przyjętej na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z 11
lutego 2004 roku (Dz. U. 32.284) 5 stopniowej oceny jakości wód powierzchniowych i
podziemnych, wykonana w roku 2005 w Polsce wykazała, iŜ na 1360 punktów pomiarowych w
I klasę wód stwierdzono w 1 punkcie, w klasie II stwierdzono w 27 punktach, zaś w klasie III i
IV odpowiednio 522 i 560 punktów. W klasie V zaklasyfikowano 250 prób.
Wody w polskich jeziorach równieŜ charakteryzują się złą jakością. W roku 2005 na
117 badanych jezior, poza klasą sklasyfikowano 23,1% monitorowanych obiektów, czyli
4,7% objętości badanych wód jeziornych (Ochrona Środowiska 2006). Najgorsze wskaźniki
osiągnęło województwo mazowieckie, gdzie 50% jezior miało wody poza klasami, zaś w I
klasie czystości wody nie sklasyfikowano Ŝadnego jeziora. Najlepszą jakość wód stwierdzono
zaś w jeziorach województwa zachodniopomorskiego, w którym tylko 6,5% badanych jezior
miało wody poza klasami.
Najlepszą jakością wśród zasobów wodnych Polski charakteryzują się wody
podziemne, zarówno gruntowe, jak i wgłębne. W roku 2005 w klasie I (najwyŜszej jakości)
sklasyfikowano 60,9% wszystkich wód, zaś w klasie III – 23,8%. NajwyŜsze wskaźniki
jakościowe uzyskała woda z pokładów kredowych – 71,5% wód w I klasie i 15,7% w klasie
III (Ochrona Środowiska 2006). Dla wielu aglomeracji, w tym warszawskiej, stanowią one
7
jedyną rezerwą wody dobrej jakości. Zasobność wód podziemnych w Polsce maleje wraz z
narastaniem wieku warstw skalnych. Skały wieku czwarto- i trzeciorzędowego charakteryzują
się największą zasobnością - 76% zasobów eksploatacyjnych, które wynoszą 12,5 km3. Skały
starsze niŜ triasowe zawierają tylko znikome ich ilości (ok. 6% zasobów eksploatacyjnych). Z
uwagi na pozyskanie wód podziemnych ogromne znaczenia mają tzw. Główne Zbiorniki Wód
Podziemnych, których jest 160 na obszarze kraju, a ich zasoby eksploatacyjne wynoszą
7,35km2. Stopień ich wykorzystania i zagospodarowania jest róŜny. Największą eksploatacją
charakteryzują się złoŜa niecek artezyjskich, jak np. warszawskiej. Obszary GZWP z uwagi
na ich eksploatację dla celów konsumpcyjnych i przemysłowych wymagają szczególnej
ochrony. Podobnie jak złoŜa wód leczniczych i termalnych, których mamy w kraju 68, z
czego na województwo małopolskie przypada 29, zaś na dolnośląskie 12.
2.2.2. Rekomendacje
Występujące anomalie pogodowe i związane z nimi zjawiska posuchy, suszy czy
powodzi wymagają poprawy systemu retencji w kraju, opartego między innymi o małą
retencję tak powszechną na obszarach wiejskich innych krajów Unii Europejskiej. Spełnia
ona dwie podstawowe funkcje w aspekcie regulacji przepływów: ochronną przed powodziami
oraz niwelującą deficyt wody w okresach suszy. Poza tym, zbiorniki retencyjne pozwalają
równieŜ na rozwój energetyki opartej o niekonwencjonalne źródła energii i kreowanie funkcji
turystycznej wokół zbiorników.
W celu redukcji zagroŜenia powodziami konieczne jest uporządkowanie gospodarki
przestrzennej na obszarach zagroŜonych, jak i budowanie polderów oraz nowych zbiorników
retencyjnych. W roku 2000 Sejm RP uchwalił wieloletni program ochrony przed powodzią
doliny i dorzecza Odry, zakładający kompleksowy rozwój całego regionu pod nazwą
„Program dla Odry 2006”. Natomiast w przypadku dorzecza Wisły zagroŜenie powodziowe
zmniejszyć powinien obecnie budowany zbiornik wodny Świnna Poręba na Skawie o
pojemności 161 mln m3 oraz inne projektowane zbiorniki w górnej części dorzecza. Bardzo
istotną sprawą pozostaje problem zagospodarowania środkowej i dolnej Wisły. Z uwagi na
zagroŜenie erozją wgłębną stopnia wodnego we Włocławku planowana jest budowa zapory w
Nieszawie. Jednak ze względu na wybitne w skali całej Europy walory przyrodnicze doliny
Wisły, jakiekolwiek dalsze prace planistyczne dotyczące tej rzeki wymagają bardzo
wnikliwych badań naukowych oraz konsultacji społecznych. Obecnie odchodzi się na świecie
od budowania zapór wodnych w dolnych odcinkach rzek, jako Ŝe ich funkcja energetyczna
8
oraz ochrony przeciwpowodziowej jest bardzo mała, zaś koszty eksploatacji bardzo wysokie.
Z uwagi na aspekty przyrodnicze doliny dolnej Wisły, kontynuacja budowy dalszych stopni
wodnych jest niewskazana. Dolina jest obszarem specjalnej ochrony ptaków, stanowi korytarz
ekologiczny o znaczeniu ponadregionalnym, a przede wszystkim stanowi niepowtarzalny i
unikalny w skali Unii Europejskiej obszar krajobrazu wielkodolinnego. Budowa stopnia
wodnego w Nieszawie, jak i kolejnych zapór spowodowałoby zatopienie wielu łach oraz
ostrów, które stanowią obszary siedliskowe fauny, a takŜe są elementami krajobrazu dolin
duŜych rzek. W wyniku podpiętrzenia wód Wisły nastąpiłyby podtopienia łąk i uległyby
zaburzeniu ekosystemy łęgów nadrzecznych, jak i łąk. Utracilibyśmy jeden z ostatnich
dolinnych krajobrazów naturalnych.
W kontekście odejścia od koncepcji kaskadyzacji doliny dolnej Wisły otwarty zostaje
problem funkcjonowania stopnia wodnego we Włocławku, który stwarza duŜe zagroŜenie
ekologiczne. Zaprojektowany do współpracy z kolejnymi stopniami, od 30 lat pracuje
samodzielnie i efektem tego jest znaczna erozja wgłębna koryta Wisły, dochodząca do 3 m
oraz zmiana dróg filtracji wody (Babiński 2002). Są to wystarczające przesłanki wskazujące
na moŜliwość wystąpienia katastrofy budowlanej, która spowoduje uruchomienie silnie
zanieczyszczonych osadów. W przypadku wystąpienia takiej katastrofy skutki ekologiczne
byłyby ogromne, nie tylko na odcinku rzeki poniŜej stopnia wodnego, ale równieŜ dla Morza
Bałtyckiego. Dlatego teŜ w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku
2033, winny znaleźć się wskazania rozwiązujące ten problem, idące w kierunku poprawy
funkcjonowania i zabezpieczenia technicznego stopnia wodnego we Włocławku. Rozebranie
stopnia wodnego we Włocławku spowodowałoby równieŜ olbrzymią klęskę ekologiczną w
rzece, jak i w Bałtyku. Akumulowane przez blisko 40 lat osady, zawierające wiele związków
chemicznych będących pochodną ścieków komunalnych i poprzemysłowych, w tym
związanych z flotacyjnym pozyskiwaniem siarki w Tarnobrzeskim Okręgu Przemysłowym,
rafinacją ropy naftowej w Płocku, itd., spowodowałyby klęskę ekologiczną w ekosystemach
wodnych na dziesiątki lat.
Odnośnie retencji wód, która jest nieodzowna dla poprawy bilansu hydrologicznego
Polski, w KPZK naleŜy wskazać na wypracowanie kompleksowo ujętego w jednym
programie krajowym systemu, opartego o małą retencję i budowę polderów w górnych
odcinkach rzek. Brak spójności programowej tworzy zagroŜenia dla środowiska, następują
coraz częstsze duŜe powodzie, a po spływie wód do Bałtyku, często posuchy i susze.
Zjawiska te są niekorzystne z punktu widzenia funkcjonowania ekosystemów, jak i wpływają
na pogarszanie się warunków Ŝycia społeczeństwa. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe kaŜda
9
inwestycja związana z budową systemu małej retencji jest ingerencją człowieka w system
przyrodniczy, szczególnie w obszarach górskich, które jak Karpaty stanowią europejski
korytarz ekologiczny. W KPZK naleŜy podkreślić konieczność wynikającą z mocy prawa
wykonywania ocen oddziaływania na środowisko i wielowariantowości propozycji
lokalizacyjnych małych zbiorników retencyjnych i polderów, jako składowych systemu małej
retencji. Alternatywne rozwiązania systemów małej retencji wodnej bazującej tylko na sieci
polderów przeciwpowodziowych jest rozwiązaniem bardzo korzystnym z punktu widzenia
przyrodniczego, gdyŜ nie niszczy struktur przyrodniczych, natomiast moŜe okazać się nie
wystarczającym dla rozwoju gospodarczego kraju, szczególnie przy zakładanym w XXI
wieku wzroście temperatur i spadku, lub w najlepszym przypadku utrzymujących się tych
samych rocznych sum opadów. Wzrost ewaporacji i transpiracji jeszcze bardziej pogorszy
bilans hydrologiczny kraju.
Kolejnym problemem o aspekcie przyrodniczym związanym z regulacją rzek i
systemów melioracyjnych jest podtrzymywanie i ochrona ekosystemów wodnych,
stanowiących głównie o róŜnorodności biologicznej geoekosystemów dolinnych. W ramach
regulacji wynikających z Ramowej Dyrektyw Wodnej (2003) Polska jest zobowiązana do
ochrony siedlisk i gatunków bezpośrednio uzaleŜnionych od wody. W Polsce obszary te to
około 2 mln ha siedlisk hydrogenicznych (mokradeł) w dolinach rzecznych, wyposaŜonych w
urządzenia melioracyjne (głównie odwadniające), lub obszarach wokół niewłaściwie
uregulowanych małych cieków. Szczególnie jest to istotne, gdy uŜytki rolne i związane z nimi
systemy melioracyjne znajdują się w granicach obszarów chronionych (np. parków
narodowych czy obszarów NATURA 2000). W KPZK naleŜy zwrócić uwagę na ochronę
takich obszarów i wyłączanie ich z obszarów inwestycyjnych.
W KPZK winny się znaleźć ostateczne rozstrzygnięcia dotyczące problemu małych
cieków i rowów wykorzystywanych do celów melioracyjnych, które w wyniku ich
zaniedbania gospodarczego bardzo często stają się bardzo cennymi obiektami o wysokich
walorach ekologicznych (Mioduszewski 2004).
Z drugiej zaś strony, z uwagi na ich
znaczenie hydrotechniczne wymagają renowacji i usprawnienia w funkcjonowaniu.
Uregulowanie tego problemu dotyczy blisko 270 tys. km cieków i rowów na obszarach
wiejskich i jest potencjalnie kolejnym punktem konfliktów przestrzennych.
2.3. Lasy
2.3.1. Diagnoza stanu
10
Lasy, z uwagi na ich funkcję gospodarczą, sanitarną i turystyczną naleŜą równieŜ do
bardzo waŜnych zasobów przyrodniczych kraju. W Polsce zajmują blisko 28,8% powierzchni
kraju, zaś według Raportu o Stanie Lasów w Polsce (2004) w ich strukturze dominują bory,
występujące na 60,6% powierzchni leśnej. Bogatsze siedliska lasów mieszanych i liściastych
zajmują 39,4%, w tym wilgotne łęgi i olsy, czyli siedliska semihdrogeniczne stanowią 3,9%
powierzchni leśnych. W składzie gatunkowym polskich lasów dominują gatunki iglaste
(76,8% powierzchni lasów i 78,3% ich miąŜszości), głównie sosna (łącznie z modrzewiem
zajmująca 68,4% powierzchni). W strukturze wiekowej lasu dominują drzewostany II (21-40
lat) i III (41-60 lat) klasy wieku, zajmujące odpowiednio 23,8% i 22,5% powierzchni.
Największy udział w wielkościach zasobów drzewnych mają łącznie drzewostany w wieku
41-60 i 61-80 lat. W roku 2005 szacunkowe zasoby drewna w lasach wynosiły 1694 mln m3
(Ochrona Środowiska 2006).
Bardzo negatywnym zjawiskiem w przypadku polskich lasów jest nadal zły stan
zdrowotności części zasobów leśnych oraz dominacja monokultur sosnowych. Według
monitoringu stanu zdrowotności lasów prowadzonych w Europie (Forest Condition... 2000),
w zestawieniu dotyczącym wszystkich gatunków drzew silniejsze uszkodzenia drzewostanów
mają tylko cztery państwa: Włochy, Bułgaria, Czechy i Ukraina. Niemniej jednak
zaobserwowano w ostatnich latach znaczącą poprawę stanu zdrowotności polskich lasów.
Udział drzew uszkodzonych, będących w klasach defoliacji od 2 do 4 w całkowitym
drzewostanie zmniejszył się z 52,6% w roku 1995 do 30,6% w roku 2004. W ostatnich latach
zarysowała się równieŜ tendencja do zmniejszania dysproporcji pomiędzy stanem
zdrowotnym lasów północnej i południowej Polski, powodowana poprawą zdrowotności
lasów w południowej części naszego kraju (Wawrzyniak i Małachowska, 2004). Niemniej
jednak, najgorsze wskaźniki defoliacji (o wartości powyŜej 3) określane są nadal w
województwach śląskim i małopolskim, zaś w przedziale 2,62-3,04 w województwie
podkarpackim (szczególnie w powiatach byłego województwa krośnieńskiego), lubelskim,
łódzkim, kujawsko-pomorskim i mazowieckim. Najlepszą zdrowotnością charakteryzują się
drzewostany województwa podlaskiego, zachodniopomorskiego, pomorskiego i lubuskiego
(Raport o stanie lasów... 2004).
2.3.2. Rekomendacje
Polska naleŜy do państw o średnim udziale lasów w ogólnej powierzchni kraju. Z
uwagi na średnią i niską jakość gleb, rezerwy terenów dla potencjalnych nasadzeń lasu są
duŜe, co znajduje odzwierciedlenie w planowanych zalesieniach do roku 2020. KPZK
11
powinna jednak wskazać główne kierunki nasadzeń lasów. Szczególnie istotne są one w
obszarach o najniŜszej lesistości kraju (centralna część Polski), gdzie pełnić będą rolę ogniw
tworzących spójną sieć ekologiczną kraju. Obecnie sieć ta jest niespójna, właśnie poprzez
mały udział kompleksów leśnych w strukturze uŜytkowania ziemi. Niecelowym jest zaś
prowadzenie dolesień w obszarach, charakteryzujących się duŜym udziałem lasów w
strukturze uŜytkowania ziemi. Zwiększanie lesistości takich obszarów moŜe ograniczać ich
przestrzeń inwestycyjną. Dotyczy to przede wszystkim zachodnich województw kraju, a
szczególnie województwa lubuskiego.
Ryc. 1. Stan sanitarny polskich lasów w roku 2003 (źródło: Wawrzyniak, Małachowska,
2004).
Istotne są nasadzenia leśne słabych gruntów na obszarach aglomeracji miejskich,
gdzie lasy spełniają równieŜ funkcje społeczne, stanowiąc filtr zanieczyszczeń miejskich,
produkują tlen, spełniają równieŜ funkcję rekreacyjną. NaleŜałoby zatem wskazać jako
12
obszary potencjalnych zalesień: obszar metropolitarny Warszawy, Poznania, Wrocławia,
Katowic i Gdańska.
W celu poprawienia struktury krajobrazu, przeciwdziałaniu erozji eolicznej gleb,
zwiększeniu retencji wodnej oraz zwiększeniu spójności systemu przyrodniczego naleŜy
zwrócić uwagę na potrzebę wprowadzania zadrzewień i zakrzewień śródpolnych, szczególnie
w terenach współcześnie bezleśnych.
2.4. Obszary cenne przyrodniczo objęte ochroną prawną
2.4.1. Diagnoza stanu
Polska charakteryzuje się znaczną róŜnorodnością przyrodnicza, zarówno w
kontekście komponentów abiotycznych (georóŜnorodność) i biotycznych (bioróŜnorodność),
szczególnie w zakresie biocenoz leśnych. W naszym kraju występuje około 10 tys. gatunków
glonów, 4 tys. gatunków grzybów, 1,5 tys. gatunków porostów, 0,7 tys. gatunków mchów
oraz ponad 2,3 tys. gatunków roślin naczyniowych. Fauna bezkręgowców liczy około 33 tys.
gatunków, a kręgowców blisko 0,6 tys. Świat ptaków to 418 gatunków Świat ssaków
stanowią 84 gatunki. Ponadto w Polsce występuje 48 gatunków ryb, 9 gatunków gadów i 18
gatunków płazów (Ochrona Środowiska 2006).
Kraj nasz posiada równieŜ znaczne
zróŜnicowanie krajobrazu, zarówno w kontekście jego typów, jak i form uŜytkowania i
przekształcenia. Najcenniejsze pod względem przyrodniczym obszary objęte są ochrona
prawną, a chronione obiekty tworzą krajowy system obszarów chronionych (KSOCH),
obejmujący parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego
krajobrazu.
(Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku, Dz.U. Nr 92.880).
Jakkolwiek trzeba podkreślić, Ŝe zgodnie ze wspomniana ustawą, nie funkcjonuje
obecnie definicja, lecz jedynie zdefiniowane są formy ochrony prawnej, co moŜe mieć w
przyszłości negatywny wpływ na spójność ochrony przyrody w Polsce. Zadaniem ochrony
prawnej jest utrzymanie na chronionym obszarze naturalnych procesów przyrodniczych i
stabilności ekosystemów, zachowanie róŜnorodności biologicznej
oraz dziedzictwa
geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów, kształtowanie
właściwych postaw człowieka wobec przyrody oraz przywracanie do właściwego stanu
zasobów i składników przyrody. Formy ochrony obszarowej są projektowane i zakładane tak,
aby stworzyć na terenie kraju jednolity i spójny system ochrony obszarowej, gwarantujący
13
efektywną i maksymalną realizację celów ochrony przyrody w Polsce. W roku 2005 (Ochrona
Środowiska 2006) sieć ta obejmowała:
•
23 parki narodowe, o powierzchni 3,17 tys. km2
•
120 parków krajobrazowych, o powierzchni 25,16 tys. km2
•
449 obszarów chronionego krajobrazu, o powierzchni 70,44 tys. km2
•
1395 rezerwatów przyrody, o powierzchni 1,65 tys. km2,
•
72 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) o łącznej powierzchni 31,1 tys. km2
oraz 184 specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) – sieci NATURA 2000
Poza tym, ochroną prawną objętych jest: 6421 uŜytków ekologicznych, 115 stanowisk
dokumentacyjnych, 188 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych oraz 34989 pomników
przyrody.
DuŜa róŜnorodność form ochrony prawnej obiektów przyrodniczych jest jednak objęta
równieŜ zróŜnicowanym reŜimem ochronnym. NajwaŜniejszym składnikiem systemu ochrony
przyrody w Polsce są 23 parki narodowe. W obrębie parków, których łączna powierzchnia
zajmuje ponad 3 tys. km², na obszarze 683 km² wydzielono strefy ochrony ścisłej, gdzie nie
dochodzi do ingerencji człowieka w ekosystemy. Mniejsze, lecz nie mniej waŜne cenne
obiekty przyrodnicze uznawane są za rezerwat przyrody. Przedmiotem ochrony moŜe być
całość przyrody na terenie rezerwatu lub szczególne jej składniki. Cały obszar rezerwatu albo
jego części mogą podlegać ochronie ścisłej, czynnej lub krajobrazowej. Ochrona ścisła polega
na nieingerencji w naturalne procesy, ochrona czynna dopuszcza wykonywanie zabiegów
ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośliny),
natomiast ochrona krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub
rybackiej w sposób uwzględniający potrzeby przedmiotu ochrony. Dla parków narodowych i
rezerwatów sporządza się tzw. plan ochrony – dokument określający cele ochrony, zadania
ochronne do wykonania oraz reguły udostępnienia obszaru objętego ochroną. Plan taki
zatwierdza wojewoda po uzgodnieniu z Ministrem Środowiska.
Na koniec 2005 roku udział powierzchni parków narodowych (1%) i rezerwatów
(0,5%) w powierzchni ogólnej kraju nie przekraczał 1,5%, zaś liczba gmin, na terenie których
usytuowane były parki narodowe lub rezerwaty, wynosiła 936, a gminy te zamieszkiwało
ponad 17,6 mln osób. Inną formą ochrony, o mniejszych rygorach są parki krajobrazowe.
Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze,
historyczne i kulturowe, a celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i
upowszechnianie tych wartości w warunkach zrównowaŜonego rozwoju. W Polsce jest ich
14
120 o łącznej powierzchni 25,2 tys. km², czyli zajmują 8% ogólnej powierzchni kraju.
Zasadniczą róŜnicą w stosunku do parków narodowych jest moŜliwość prowadzenia w nim
działalności gospodarczej i rolniczej. Z kolei obszary chronionego krajobrazu o łącznej
powierzchni 71,4 tys. km² są łącznikiem w systemie ochrony i zapewniają ciągłość
ekologiczną. Chroni się takŜe niewielkie, odizolowane obszary (tzw. uŜytek ekologiczny),
mniejsze fragmenty krajobrazów o wartościach estetycznych (zespoły przyrodniczokrajobrazowe), a takŜe pojedyncze obiekty (pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne).
Ryc. 2. Przestrzenne zróŜnicowanie gmin posiadających na swoim terenie obszary prawnej
ochrony przyrody (źródło: Śleszyński i inni, 2007).
15
W Polsce jest 1949 gmin (koniec 2005 roku), które posiadają na swoim terenie
jakiekolwiek obszary objęte formami prawnej ochrony przyrody, czyli występują one w
ponad 78% wszystkich gmin kraju. Znaczny udział powierzchni prawnie chronionej przyrody
mają gminy posiadające największe walory przyrodnicze, czyli połoŜone w obszarach
górskich oraz wyŜynnych, szczególnie w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej oraz w pasie
pojezierzy. W wymienionych regionach kraju znajdują się 243 gminy, w których udział
obszarów prawnie chronionych w stosunku do całkowitej ich powierzchni wynosi od 90 do
100% (Ryc. 2). Regiony te stanowią zatem najbardziej konfliktogenne obszary z punktu
widzenia inwestycyjnego, szczególnie w aspekcie inwestycji liniowych i uciąŜliwych dla
środowiska.
Jednym z najwaŜniejszych aktualnie zadań krajów członkowskich Unii Europejskiej w
ochronie przyrody, narzuconym przez dyrektywy UE – Dyrektywę Rady 79/409/EWG z dnia
2 kwietnia 1979 roku, w sprawie ochrony dzikich ptaków oraz Dyrektywę Rady 92/43/EWG
z dnia 21 maja 1992 roku, w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory –
zwaną siedliskową, jest utworzenie Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. W
załoŜeniu, sieć ma pełnić kluczową rolę w ochronie róŜnorodności biologicznej terytorium
Wspólnoty, poprzez zabezpieczenie zagroŜonych rodzajów siedlisk przyrodniczych oraz
siedlisk zagroŜonych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt. W Polsce funkcjonowanie sieci
Natura 2000 reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie
obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313).
Na koniec 2005 roku w Polsce powołane były 72 obszary specjalnej ochrony ptaków
(OSO) o łącznej powierzchni 31,1 tys. km2 oraz 184 specjalne obszary ochrony siedlisk
(SOO), które zajmowały 11,8 tys. km2 (Ochrona Środowiska 2006). Jest on jednak
uzupełniany. Swoje propozycje optymalnej sieci obszarów Natura 2000 opracowali niezaleŜni
eksperci i zaprezentowali w dokumencie „Shadow List”, który wnosi duŜo uzupełnień i
korekt do propozycji opracowanych przez Ministerstwo Środowiska.
Aktualnie obszary sieci NATURA 2000 znajdują się w 881 gminach, czyli w około
35,6% wszystkich gmin w Polsce. Przestrzenne rozmieszczenie obszarów Natura 2000 na
terenie kraju, jak i ich udział w powierzchni poszczególnych gmin, nie jest równomierny
(Ryc. 3).
2.4.2. Rekomendacje
Tereny cenne pod względem przyrodniczym, z jednej strony stanowią barierę dla
wprowadzania
nowych
inwestycji,
szczególnie
o
charakterze
liniowym
(szlaki
16
komunikacyjne) i przestrzennym (rozwój jednostek osadniczych), z drugiej natomiast,
obszary takie, poprzez funkcje turystyczne czy rekreacyjne, moŜna postrzegać jako
stymulator rozwoju lokalnego i regionalnego.
Obszary objęte ochroną prawną środowiska naleŜą zatem do jednego z głównych,
współczesnych źródeł konfliktów przestrzennych. Konflikty te występują we wszystkich
skalach przestrzennych, poniewaŜ konieczność prowadzenia polityki ekologicznej w
kontekście ochrony najcenniejszych pod węglem przyrodniczym terenów, uwarunkowana jest
odpowiednimi regulacjami prawnymi, zarówno na poziomie kraju, jak i w pojedynczych
gminach. Wśród najwaŜniejszych przepisów prawnych, regulujących zagadnienia ochrony
przyrody jest Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 92,
poz. 880). Obszary objęte prawną ochroną przyrody, pomimo posiadanej własnej
dokumentacji
planistycznej,
zgodnie
z
obowiązującą
Ustawą
o
planowaniu
i
zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz.U. z 2003 r., Nr 80, poz. 717)
podlegają równieŜ rygorom planowania przestrzennego, w tym uzgodnieniom w ramach
planów miejscowych.
Najsilniejsze konflikty przestrzenne z planowaniem inwestycyjnym występują na
obszarach objętych ochrona prawną z tytułu walorów środowiska. Wynika to z prostej zasady
ingerencji człowieka w najcenniejsze układy przyrodnicze i zaburzanie ich funkcjonowania, a
w skrajnych przypadkach ich niszczenia. Dlatego teŜ chcąc uniknąć takich konfliktów, a
przynajmniej zminimalizować ich skutki społeczne i prawne, naleŜy w KPZK z naleŜytą
uwaga podchodzić do wszystkich planowanych inwestycji gospodarczych w aspekcie
środowiska. Regionami newralgicznymi z uwagi na duŜy udział przyrodniczych obiektów
chronionych są: północno-wschodnia Polska oraz obszary górskie i podgórskie, czyli
województwa podlaskie, małopolskie i podkarpackie, częściowo takŜe warmińsko-mazurskie
i lubelskie. Największych problemów naleŜy się zatem spodziewać przy liniowych
inwestycjach infrastruktury komunikacyjnej, takich jak szlaki komunikacyjne Via Baltica, czy
teŜ autostrada A4 na odcinku od Wieliczki do granicy z Ukrainą. W przypadku Via Baltica,
jej proponowany przebieg przez Białystok i Augustów juŜ spowodował konflikt z przecięciem
systemu sieci NATURA 2000 w dolinie Rospudy. Alternatywne poprowadzenie tej drogi
przez ŁomŜę, mogło by generować konflikt z SOO i OSO bagien biebrzańskich i
Biebrzańskim Parkiem Narodowym. Dlatego teŜ kaŜda inwestycja wymaga rzetelnej oceny
oddziaływania na środowisko i wielowariantowości proponowanych alternatywnych
rozwiązań, co umoŜliwi podejmowanie decyzji jak najmniej uciąŜliwych dla środowiska, i jak
najkorzystniejszych dla społeczności lokalnych.
17
Istniejący obecnie w Polsce system obszarów objętych ochroną prawną obejmuje
obszar bliski 1/3 powierzchni kraju. Dodatkowo, sieć Natura 2000, której część SOO i OSO
połoŜona jest poza obszarami objętych KSOCH, jeszcze bardziej zwiększa obszar kraju, który
moŜe stać się miejscem konfliktów przestrzennych pomiędzy działalnością konserwatorska
przyrody a inwestycjami. Oczywiście zróŜnicowany reŜim ochrony powoduje zróŜnicowaną
skalę konfliktu. Do krajobrazów najbardziej naraŜonych na konflikty naleŜą:
Ryc. 3. Przestrzenne zróŜnicowanie gmin z obszarami Natura 2000 oraz ich procentowy
udział w powierzchni poszczególnych gmin.
18
1. Doliny rzek na odcinkach nieuregulowanych, które w środowisku pełnia rolę
korytarzy ekologicznych, posiadają unikalne ekosystemy wodne i półwodne oraz duŜą
powierzchnię biologicznie czynną. W dolinach rzek, często występują siedliska
bytowania ptaków, które stanowią OSOP, jak i OSOS, głównie semihydrogenicznych.
Do obszarów tych naleŜą między innymi: dolina Wisły, dolina dolnej Odry,
dolina
Bugu, dolina Narwi, dolina Noteci, dolina Warty, dolina Drwęcy, dolina Nysy
Kłodzkiej i ŁuŜyckiej oraz doliny innych rzek górskich i rzek przymorza.
2. Obszary półwodne, głownie torfowiska i bagna. Z uwagi na właściwości litologiczne i
duŜą akumulację materii organicznej nie nadające się do posadowienia inwestycji, zaś
są bardzo istotne z punktu widzenia czynnej powierzchni biologicznej i rezerwuaru
węgla organicznego. Uwzględniane są równieŜ w sieci NATURA 2000 jako SOO i
OSO. Największe ich powierzchnie znajdują się na obszarach, których morfogeneza
związana jest z ostatnim zlodowaceniem. Do największych kompleksów naleŜą: bagna
biebrzańskie, narwiańskie i warciańskie. Poza obszarami bagiennymi północnej
Polski, na południowym-wschodzie kraju są to bagna poleskie. Obszary bagienne
zaliczane są do bardzo wraŜliwych ekologicznie.
3. Obszary górskie, stanowią migracyjne korytarze ekologiczne, bardzo wysokiej rangi,
łącznie z europejskim korytarzem pierwszego rzędu. W pasie gór zlokalizowanych jest
równieŜ największa liczba parków narodowych w porównaniu z innymi pasami
krajobrazowymi (9 parków).
Z uwagi na istniejący juŜ w Polsce KSOCH, naleŜy bardzo ostroŜnie podchodzić do
jego rozbudowy, w sensie tworzenia nowych obiektów ochrony prawnej. Oczywiście nie
oznacza to, iŜ nie powinno się w dalszym ciągu dąŜyć do ochrony najcenniejszych pod
względem przyrodniczym obszarów i wzmacniania spójności sieci ekologicznej kraju.
Głównie problem ten dotyczy parków narodowych, jako obszarów podlegających
największym rygorom prawnym. Powoływanie nowych parków narodowych zawsze
wywołuje wiele kontrowersji, głównie ze strony społeczności lokalnych, wynikających z
ograniczeń prowadzenia działalności gospodarczej na obszarze parku, braku moŜliwości
inwestowania oraz marginalizacji gospodarczej obszaru. Często nawet moŜliwości rozwoju
turystyki wokół parku narodowego nie rekompensują moŜliwości innych kierunków rozwoju
terenu. Dlatego teŜ, kaŜda decyzja dotycząca powoływania lub rozszerzenia istniejącego
parku musi uwzględniać aspekt społeczny decyzji.
19
Z punktu widzenia przyrodniczego parkiem narodowym, którego obszar winien być
rozszerzony z uwagi na swój potencjał przyrodniczy jest Białowieski Park Narodowy.
Białowieski Park Narodowy, choć jest jednym z najcenniejszych w skali światowej, do dziś
jest jednym z najmniejszych w Polsce. Stanowi część pierwotnego lasu - Puszczy
Białowieskiej – jednego z największych kompleksów leśnych Europy Środkowej i jedynego
w Europie nizinnego lasu naturalnego. Przez wieki lasy te były ostoją dzikiej przyrody. To
właśnie tu znalazły swą ostoję Ŝubry – największe ssaki Europy. Przyroda w tak nieskaŜonej
formie zachowała się tu po części dlatego, Ŝe tereny te były prywatnymi terenami łowieckimi
królów Polski. Tutaj w roku 1921 powstał pierwszy park narodowy w Polsce – dziś zaliczony
do Światowego Dziedzictwa Ludzkości jako Rezerwat Biosfery Narodów Zjednoczonych.
NaleŜy sobie jednak zdawać sprawę z konsekwencji społecznych i gospodarczych takiej
decyzji. Od lat sprzeciwiają się leśnicy, którzy na obszarze puszczy prowadzą regularna
gospodarkę leśną, wynikiem której jest juŜ bardzo mały udział starych drzewostanów w
strukturze wiekowej Puszczy Białowieskiej. Decyzja ta jest równieŜ nieprzychylnie
przyjmowana przez społeczność lokalną.
Propozycja KPZK wskazująca na konieczność
rozszerzenia parku, winna wskazać równieŜ alternatywne kierunki rozwoju regionu, idące
dalej aniŜeli rozwój usług turystycznych. Dotyczy to nie tylko BiałowieŜy, ale równieŜ
Hajnówki, która moŜe spełniać rolę rynku pracy dla ludzi pracujących dziś na rzecz lasów
gospodarczych.
Innym obiektem przyrodniczym, który pretenduje od kilkunastu lat do miana parku
narodowego jest północna części Jury Krakowsko-Częstochowskiej, obejmując PłaskowyŜ
Ojcowski będący częścią WyŜyny Krakowskiej oraz fragment WyŜyny Śląskiej. Na tych
obszarach miałby być powołany Jurajski Park Narodowy. PłaskowyŜ Ojcowski stanowi
wierzchowinę zbudowaną z wapieni jurajskich, których fragmenty najbardziej odporne na
niszczące siły przyrody tworzą malownicze skałki zwane ostańcami. Znajduje się tutaj wiele
róŜnorodnych form krasowych: jaskiń, schronisk skalnych, wywierzysk.
Występuje tu
bogactwo florystyczne (1300 gatunków roślin naczyniowych) i faunistyczne (około 50
gatunków ssaków, ponad 170 gatunków ptaków), w tym wiele gatunków endemicznych,
charakterystyczne tylko dla tego obszaru oraz gatunków rzadkich i zagroŜonych. Wśród nich
naleŜy wymienić: brzozę Szafera, fiołek bagienny, cięmięŜycę zieloną, skalnicę gronkową,
przetacznik wczesny, turzycę bagienną, kosaciec syberyjski, goryczkę wąskolistną, kłokoczkę
południową oraz około 10 gatunków storczyków.
Obecnie na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej istnieje Zespól Jurajskich
Parków Krajobrazowych, który został utworzony w 1981 roku w celu ochrony
20
niepowtarzalnego piękna krainy zwanej Jurą Krakowską lub Jurą. W skład ZJPK
województwa małopolskiego wchodzi 6 parków krajobrazowych: Bielańsko – Tyniecki,
Dłubniański,
Rodniański,
Terczyński,
Dolinki
Krakowskie,
Orlich
Gniazd
(część
południowa). Łączna powierzchnia parków wynosi 70375,4 ha. Na obszarze ZJPK występuje
wiele cennych obiektów przyrodniczych: 18 rezerwatów przyrody, ponad 360 pomników
przyrody, 4 uŜytki ekologiczne oraz 8 stanowisk dokumentacyjnych. Prócz istniejących form
ochronnych proponuje się utworzenie 6 rezerwatów przyrody oraz 3 uŜytków ekologicznych
oraz 1 zespołu przyrodniczo - krajobrazowego. Świadectwem wielkiej wartości całego,
objętego ochroną obszaru Jury są równieŜ cenne stanowiska archeologiczne oraz
wkomponowane w krajobraz obiekty kultury materialnej.
Z uwagi na potencjał przyrodniczy obszar ten zasługuje na najwyŜszą formę ochrony,
jaka jest park narodowy. Aktualnie wykonywana jest ekspertyza naukowa, która ma wskazać
celowość podniesienia rangi ochrony północnej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej z
parku krajobrazowego na park narodowy. Ekspertyza ta, poza identyfikacją potencjału
przyrodniczego wskazać powinna równieŜ moŜliwości kompensacji utraconych korzyści dla
społeczności lokalnej i działających obecnie podmiotów gospodarczych na obszarach
ewentualnie chronionych w przyszłości rygorem parku narodowego
Kolejnym obszarem do którego winna się odnieść KPZK jest obszar dorzecza rzeki
Wiar. Objęcie tegoŜ terenu statutem parku narodowego zrodziło się w latach 60 minionego
wieku, zaś od blisko 20 lat posiada on juŜ wielostronną dokumentację naukową i funkcjonuje
pod nazwa Turnicki Park Narodowy. Granica Parku wiodłaby od granicy państwowej w
pobliŜu Kalwarii Pacławskiej - poprzez Leszczyny, pod Makową i Rybotycze (granicą lasu),
po czym (juŜ lewą stroną Wiaru), obok Posady Rybotyckiej przez Łodzinkę Dolną i Wolę
Krzeniecką w okolice Birczy i dalej (granicą lasu) do Leszczawy Dolnej i Górnej i wreszcie
przez Trzcianiec, Wojkową i Jureczkową do granicy państwowej z Ukrainą. Projektowany
Turnicki Park Narodowy to nie tylko wartości przyrodnicze - to takŜe wspaniałe, unikalne w
Polsce krajobrazy. Pokryte dziewiczym lasem wysokie wzgórza (Suchy Obycz 616m), cenne
kompleksy łakowe, widoczne w obrywach nad Wiarem skalne przekroje - to równieŜ wartości
same w sobie. Jeśli dodać do tego cenne zabytki kultury w pobliŜu granic Parku (np. Kalwaria
Pacławska, XV-wieczna cerkiew obronna w Posadzie Rybotyckiej czy teŜ renesansowy
zamek w pobliskim Krasiczynie) - to wybitne wartości tych terenów dla rozwoju turystyki
stają się oczywiste. O bogactwie flory i fauny oraz przyrody nieoŜywionej projektowanego
Parku, w duŜym stopniu decyduje jego połoŜenie na styku trzech prowincji fito- i
zoogeograficznych: Górskiej - Środkowoeuropejskiej, Pontyjsko-Panońskiej oraz pobliskiej
21
NiŜowo-WyŜynnej Środkowoeuropejskiej. Według podziału geomorfologicznego Park leŜy
na pograniczu Karpat Wschodnich i Zachodnich. Nic dziwnego, Ŝe obserwuje się tu
wyjątkowe zróŜnicowanie przyrody oŜywionej i nieoŜywionej, m.in. 13 gatunków zwierząt
chronionych oraz 7 gatunków zagroŜonych całkowitym wyginięciem (umieszczonych w tzw.
"polskiej czerwonej księdze"). Wśród aŜ 113 gatunków ptaków obecne są tutaj takie
rzadkości jak orzeł przedni i szereg innych ptasich drapieŜników. Bardzo bogaty jest świat
roślin. Występują tu 74 gatunki roślin górskich oraz 100 gatunków flory kserotermicznej. W
ramach tego zawarte są 64 gatunki prawnie chronione, przy czym 50 gatunków objętych jest
ochroną całkowitą. Rewelacją jest fakt istnienia w Parku 12 gatunków nowych dla Polski - w
tym 3 gatunki nowe dla wiedzy.
W przypadku utworzenia Turnickiego PN moŜna liczyć na znaczne oŜywienie
gospodarcze terenów sąsiednich, związane ze zwiększonym ruchem turystycznym. Za
utworzeniem Turnickiego Parku Narodowego poza walorami przyrodniczymi wynikającymi z
jego potencjału wynikającego z połoŜenia w sąsiedztwie zbiegu trzech prowincji
geobotanicznych, czego konsekwencją jest rzadko spotykana róŜnorodność gatunków i
zespołów o odmiennych wymaganiach siedliskowych, teren projektowanego parku jest słabo
zaludniony i w duŜej mierze wtórnie znaturalizowany, większość terenu projektowanego
parku naleŜy do Skarbu Państwa oraz duŜa część obszaru planowanego Parku jest objęta
ochroną programu Natura 2000.
Od kilku lat trwają równieŜ przygotowania do utworzenia na części obecnego
Mazurskiego Parku Krajobrazowego, Mazurskiego Parku Narodowego. Park zlokalizowany
byłby na terenie Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, w krajobrazie młodoglacjalnym, z
charakterystycznymi dla niego morenami czołowymi, utworami moreny dennej i obszarami
sandrowymi, a przede wszystkim jeziorami, torfowiskami i bagnami.. Obszar porastają bory
sosnowe, a bogactwo florystyczne to ponad 850 gatunków roślin naczyniowych. RównieŜ i
fauna cechuje się duŜym bogactwem. śyje tu wiele zwierząt, m.in. jeleń, sarna, dzik, lis,
wilk, itd. oraz ponad 200 gatunków ptaków, m.in. bielik, orlik krzykliwy, rybołów, kania,
kormoran, kraska, a takŜe wielu bardzo cennych gatunków gadów i płazów (m.in. Ŝółw
błotny).
Z uwagi na walory przyrodnicze obszar ten w pełni zasługuje na najwyŜszą formę
ochrony, jaka jest park narodowy. Niemniej jednak, potencjalnym źródłem konfliktów moŜe
hyc bardzo silna penetracja turystyczna omawianego obszaru i obciąŜanie infrastruktura
turystyczną.
22
Jeszcze jednym problemem rekomendowanym do przedstawienia w KPZK jest ciągle
nieuregulowana sprawa własności gruntów w polskich parkach narodowych. Własność inna
aniŜeli własność skarbu państwa w sposób wydatny utrudnia prowadzenie pełnej polityki
ochrony na terenie parku. W dalszym ciągu ponad 14% ogólnej powierzchni gruntów naszych
parków narodowych to własność prywatna. Największy procent gruntów prywatnych w
stosunku do swojej powierzchni mają: Narwiański Park Narodowy (72,0%), Biebrzański
Park Narodowy (41,4%),
Wigierski
(16,4%),
Kampinoski
(13,7%).
Uregulowanie
własności powinno stać się priorytetem dla uporządkowania zarządzania terenami
chronionymi w Polsce.
Do wzmacniania łączności ekologicznej niewątpliwie przyczynić się mogą takŜe
inicjatywy społeczne oraz wykreowanie lub wzmocnienie duŜych programów ekologicznych,
jak np: Zielone Karaty, Zielone Płuca Polski, Zielone Kurpie, Korytarz Ekologiczny Wisły,
Korytarz Ekologiczny Bugu, Przyrodnicze PobrzeŜe Bałtyku (Degórska 2007). W KPZK
powinno się zatem znaleźć odniesienie do tych działań, wskazujące ich przydatność w
porządkowaniu gospodarki przestrzennej zasobami przyrodniczymi.
2.5. Współpraca międzynarodowa w zakresie ochrony środowiska
2.5.1. Diagnoza stanu
Jedną z waŜnych kwestii w zakresie prawidłowego funkcjonowania systemu
środowiska
przyrodniczego
danego
kraju,
szczególnie
w
aspekcie
zapewnienia
transgranicznej ciągłości systemu jest współpraca pomiędzy graniczącymi krajami. MoŜe
mieć ona charakter bilateralny, jak i obejmować wielostronną współpracę w zakresie ochrony
przyrody. W przypadku Polski skupia się ona na:
- ochronie w transgranicznych parkach narodowych (Białowieski, Dolina Dolnej Odry),
- funkcjonowaniu Międzynarodowych Rezerwatów Biosfery (Karkonoski, Tatrzański,
Karpaty Wschodnie, Polesie Zachodnie)
- tworzeniu systemu Bałtyckich Obszarów Chronionych (BSPAs – Baltic Sea Protected
Areas), w ramach którego zidentyfikowano 62 obszary, które powinny zostać włączone do tej
sieci.
W przypadku powołanych na terenie Polski przez UNESCO Międzynarodowych
Rezerwatów Biosfery, nasz kraj moŜe pochwalić się jedynym m na świecie trójstronnym
obiektem, zapewniającym spójność przyrodniczą i zarządzanie środowiskiem zgodnym z
23
koncepcja zrównowaŜonego rozwoju w regionie wschodniokarpackim. Jest to Rezerwat
Biosfery Karpaty Wschodnie – ze Słowacją i Ukrainą
Obecnie trwają prace przygotowawcze nad powołaniem drugiego na świecie
transgranicznego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie (wspólnie z Ukrainą – Rezerwat
Biosfery Szack i Białorusią – Rezerwat Biosfery PribuŜskoje Polesie). Z uwagi na trudności w
kontaktach za strona Białoruską, funkcjonuje on jako rezerwat dwustronny. Międzynarodowymi
Rezerwatami Biosfery o charakterze bilateralnym są takŜe: Rezerwat Biosfery Karkonosze – z
Czechami i Rezerwat Biosfery Tatry – ze Słowacją,
Od roku 1992 funkcjonuje takŜe na granicy z Białorusią transgraniczny obiekt
przyrodniczy Dziedzictwa Światowego obejmujący po polskiej stronie Rezerwat Biosfery Puszcza
Białowieska, zaś po Białoruskiej, Państwowy Park Narodowy „Białowiczskaja Puszcza”. Istnieją
równieŜ inne międzynarodowe inicjatywy powoływania transgranicznych obszarów chronionych,
trzeba jednak zaznaczyć, Ŝe brak jest aktualnie precyzyjnych przepisów prawnych regulujących
tworzenie i zagospodarowanie takich obszarów.
Transgraniczny charakter ma równieŜ Międzynarodowy Park Doliny Dolnej Odry. Celem
funkcjonowania tego obszaru jest ochrona całego ekosystemu dolnego odcinka doliny rzeki.
Wynikiem bilateralnej współpracy było utworzenie po stronie polskiej Parków Krajobrazowych:
Dolina Dolnej Odry i Cedyńskiego (1993), a po stronie niemieckiej Parku Narodowego Dolina
Dolnej Odry (1995). Cenną inicjatywą na pograniczu polsko-niemieckim był równieŜ projekt
WWF Zielona Wstęga Odry i Nysy. Obejmował przygotowanie proekologicznej koncepcji
rozwoju tego regionu i ustanowienie obszarów chronionych wzdłuŜ Odry i Nysy. WWF wraz z
polskimi i niemieckimi partnerami doprowadził do objęcia ochroną obszaru około 90 tys. ha w
dolinach obu rzek. W konsekwencji realizacji projektu powstały m.in. Park Narodowy Ujście
Warty oraz Krzesiński Park Krajobrazowy. Tym samym udało się ochronić jeden z
najwaŜniejszych korytarzy ekologicznych w Europie.
Obecnie regionalna i transgraniczna współpraca rozwija się bardzo silnie w regionie
Bałtyku, co wynika z tworzenia systemu Bałtyckich Obszarów Chronionych (BSPAs – Baltic Sea
Protected Areas), w ramach którego zidentyfikowano 62 obszary, które powinny zostać włączone
do tej sieci.
2.5.2. Rekomendacje
KPZK powinno wskazać konieczność rozwoju międzynarodowej współpracy w
zakresie gospodarowania przestrzenia przyrodniczą, której celem jest tworzenie spójnej sieci
ekologicznej dla regionu Europy Środkowej, jak i całego kontynentu. Konieczna jest większa
24
aktywizacja Międzynarodowych Rezerwatów Biosfery na rzecz rozwoju regionalnego w
kontekście jego równowaŜenia. Bardzo istotne jest równieŜ wskazanie na potrzebę
poszukiwania rozwiązań politycznych współpracy w zakresie ochrony środowiska z
Białorusią. Jej efektem powinno być utworzenie Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery
Puszcza Białowieska, jak i trójstronnego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie.
2.6. ZagroŜenia środowiska
2.6.1. Diagnoza stanu
W gospodarce przestrzennej zasobami przyrodniczymi występuje wiele zagroŜeń dla
prawidłowego funkcjonowania środowiska. Do najistotniejszych zagroŜeń naleŜą:
-
pozyskiwanie
surowców
mineralnych,
szczególnie
związane
z
górnictwem
odkrywkowym,
-
produkcja odpadów oraz ich składowanie,
-
duŜe inwestycje,
-
rozlewanie się osadnictwa.
Pozyskiwanie surowców mineralnych
Pozyskanie surowców mineralnych stanowi bardzo waŜny element rozwoju
gospodarczego kraju, który moŜe jednak niekorzystnie wpływać na środowisko. Przede
wszystkim moŜe powodować przerywanie ciągłości ekologicznej korytarzy, zaburzać reŜim
hydrologiczny, powodować degradację gleb i zanieczyszczenia. Wydobycie surowców
mineralnych z uwagi na ich nieodnawialność jest nieodwracalnym ubytkiem fragmentu skorupy
ziemskiej. W wyniku eksploatacji odkrywkowej surowców (np. rudy metali, węgiel brunatny)
powstają głębokie odkrywki, otoczone przez leje depresyjne wód gruntowych, zaś w wyniku
pozyskania wgłębnego (głównie kopalni głębinowych węgla kamiennego) naruszona zostaje
równowaga skorupy ziemskiej, co w konsekwencji prowadzi do jej ruchów (przemieszczania
warstw przypowierzchniowych). Leje depresyjne odwadniające otoczenie kopalni głębinowych
stanowią powaŜny problem hydrogeologiczny, zaś odwadnianie kopalin głębinowych powoduje
wzrost zasolenia wód powierzchniowych. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe na obszarze Polski
największe zagroŜenie dla środowiska stanowi pozyskiwanie węgla brunatnego (Zagłębia:
Turoszowskie, Konińskie i Bełchatowskie) i kamiennego (Zagłębia: Górnośląskie, Lubelskie,
25
problemy rekultywacji Zagłębia Wałbrzyskiego), a takŜe rud miedzi (Zagłębie Legnickie). Z
surowców energetycznych metoda odkrywkową pozyskiwany jest jeszcze torf. Jego
eksploatacja w skali roku wynosi około 51 mln m3 (Ochrona Środowiska, 2006). Surowce
chemiczne eksploatowane w Polsce to głównie sól kamienna i do niedawna siarka. Obecnie
zaniechano juŜ zaś praktycznie eksploatacji siarki rodzimej metodą flotacyjną, co znacznie
poprawiło stan sanitarny Wisły, zaś wydobycie soli kamiennej prowadzi się z 5
zagospodarowanych złóŜ, na 19 udokumentowanych geologicznie. Bardzo uciąŜliwe dla
środowiska przyrodniczego jest równieŜ pozyskiwanie surowców wapiennych i kruszyw
naturalnych.
Na
177
złóŜ
tych
surowców
udokumentowanych
geologicznie,
zagospodarowanych jest obecnie 38, zaś w 42 zaniechano eksploatacji.
Produkcja odpadów oraz ich wykorzystywanie
Zgodnie z Uchwałą Rady Ministrów Nr 219 z dnia 29 października 2002 r. w sprawie
krajowego planu gospodarki odpadami będzie następował wzrost ilości odpadów
wytworzonych. Szacuje się Ŝe łączna ilość odpadów wytworzonych w Polsce wynosić będzie
w 2010 r. — 145, 3 mln ton, w 2014 r. — 172 mln ton. (obecnie 134 mln ton). Z uwagi na
słabe jeszcze utylizowanie odpadów oraz ich ponowne wykorzystywanie, ogromna ich masa
jest składowana. W roku 2005 wielkość nagromadzonych odpadów wynosiła 1,75 mld ton.
Przeciwdziałanie wytwarzaniu wielkiej ilości odpadów, ich składowaniu na czas
nieokreślony, jak równieŜ minimalizacja ilości wytwarzanych odpadów i racjonalne nimi
gospodarowanie naleŜą od wielu lat w państwach najwyŜej rozwiniętych do najwaŜniejszych
kierunków ochrony środowiska. Jest to spowodowane zagroŜeniem wszystkich elementów
środowiska: powierzchni ziemi, wód powierzchniowych i podziemnych oraz powietrza.
ZagroŜenia dla środowiska występują praktycznie we wszystkich fazach gospodarki
odpadami, począwszy od ich powstania i gromadzenia, poprzez transport, ponowne
wykorzystanie i unieszkodliwianie, skończywszy na ostatecznym składowaniu odpadów na
składowisku.
Szczególną kategorię stanowią odpady, związane
z przemysłem wydobywczym.
ChociaŜ przestrzennie ich zasięg jest ograniczony, to dla regionów w których działalność
górnicza ma miejsce jest on bardzo istotny. Dotyczy to przede wszystkim odpadów
powstających przy płukaniu i oczyszczaniu kopalin (województwo śląskie – 29,5 mln ton, w
roku 2005) oraz odpadów z flotacyjnego wzbogacania rud metali nieŜelaznych (województwo
dolnośląskie – 28,5 mln ton w roku 2005).
26
Nie rozwiązano równieŜ problemu składowisk przemysłowych, które w wielu
przypadkach stanowią zagroŜenie zanieczyszczenia wód podziemnych, których przykładem
mogą być składowiska odpadów w Tarnowie i na Górnym Śląsku. Nadal nie rozwiązany jest
problem składowania i utylizacji azbestu, który zgodnie z art. 160 ustawy Prawo ochrony
środowiska zaklasyfikowany został jako substancja stwarzająca szczególne zagroŜenie dla
środowiska.
Realizacja programów poprawy sytuacji w składowaniu i utylizacji odpadów wynika
równieŜ ze zobowiązań ustalonych w procesie negocjacji RP z UE. Szczegółowo dotyczy to:
•
Dyrektywy 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych, na realizację której
wynegocjowaliśmy 5-letni okres przejściowy (do 31 grudnia 2007 roku);
•
Dyrektywy
99/31/WE
w
sprawie
składowisk
odpadów,
na
realizację
której
wynegocjowaliśmy 3-letni okres przejściowy (do 1 lipca 2012 roku). Dla niektórych grup
odpadów przeznaczonych do odzysku z tzw. „zielonej listy” oraz dla wybranych odpadów
przeznaczonych do odzysku z tzw. „pomarańczowej listy” istnieje moŜliwość przedłuŜenia
do 2012 roku po uprzednim uzasadnieniu w odniesieniu do odpadów tworzyw sztucznych
(„zielona lista”) oraz grupy odpadów z „listy Ŝółtej”.
•
Rozporządzenia 259/93/EWG w sprawie nadzoru i kontroli przesyłania odpadów w
obrębie
Wspólnoty
Europejskiej
oraz
poza
jej
obszar,
na
realizację
której
wynegocjowaliśmy 5-letni okres przejściowy (do 31 grudnia 2007 roku).
DuŜe inwestycje
Nieodwracalna w skutkach ingerencja człowieka w środowisko jest następstwem
prowadzonych przez niego niektórych form działalności gospodarczej. Do takich form
zaliczyć moŜna inwestycje hydrotechniczne (m.in. zapory opisane w rozdziale 2.2.),
inwestycje związane z odkrywkowa metodą pozyskiwania surowców mineralnych (rozdział
2.6.1.).
śywiołowa urbanizacja
Jeszcze jednym zagroŜeniem dla środowiska wynikającym z gospodarki pszennej jest
Ŝywiołowa urbanizacja i rozprzestrzenianie się osadnictwa w terenach otwartych (urban
sprawl). B. Degórska (2007) wśród istniejących i perspektywicznych zmian środowiska
przyrodniczego obszaru miejskiego (w znaczeniu funkcjonalnym) wymienia: zanikanie
powiązań przyrodniczych w skali regionu miejskiego, odcinanie zieleni miejskiej od jej
27
zaplecza w strefie suburbialnej, zmniejszenie terenów otwartych, obudowywanie kompleksów
leśnych i wód, wprowadzanie gatunków siedliskowo lub geograficznie obcych, zanikanie
stref ekotonowych, zmiany stosunków wodnych, wyłączanie Ŝyznych gleb z uŜytkowania
rolniczego oraz obniŜanie naturalnego potencjału przyrodniczego terenów prawnej ochrony
przyrody. Problem ten dotyczy głównie duŜych miast, ale w związku ze wzrostem
zamoŜności społeczeństwa będzie równieŜ nasilał się wokół miast średniej wielkości.
2.6.2. Rekomendacje
- Odnośnie wydobycia surowców.
W KPZK naleŜy zwrócić uwagę na interwencję polityki przestrzennej w ograniczaniu
zagroŜeń
wynikających
z
górnictwa
odkrywkowego.
Szczególnie
dotyczy
to
zagospodarowania terenów poeksploatacyjnych oraz wyznaczania nowych obszarów pod
inwestycje. W horyzoncie czasowym opracowania KPZK problem zagospodarowania
wyrobisk dotyczyć będzie elektrowni Turów, która w czasie najbliŜszych 5 lat planuje
zamknięcie eksploatowanych obecnie złóŜ. Nowe inwestycje dotyczyć będą Bełchatowa.
- Odnośnie polityki odpadami
Dotrzymanie przez nasz kraj zobowiązań międzynarodowych wymaga między innymi
budowy potencjału technicznego, potrzebnego do selektywnego gromadzenia odpadów
opakowaniowych oraz recyklingu lub odzysku cennych surowców z odpadów. Zgodnie z
Krajowym Planem Gospodarki Odpadami realizowanych jest juŜ wiele inwestycji, których
celem jest poprawa gospodarki odpadami. Wśród nich wymienić naleŜy spalarnie i
kompostownie odpadów. W KPZK naleŜy zwrócić uwagę na konieczność budowy takich
inwestycji w kaŜdej duŜej aglomeracji miejskiej. Przestrzenne uporządkowanie gospodarki
odpadami naleŜy zaliczyć do zadań priorytetowych na następne kilkanaście lat.
- Odnośnie spontanicznej urbanizacji
W KPZK naleŜy wrócić uwagę na konieczność regulacji prawnych wprowadzających
ład przestrzenny w terenach otwartych w kontekście ochrony potencjały przyrodniczego i
ładu przestrzennego. Jednym ze sposobów uporządkowania przestrzeni jest spójna polityka
przestrzenna bazująca na kompetentnie przygotowywanych planach miejscowych, które
dotychczas pokrywają poniŜej 20% powierzchni wszystkich gmin w kraju.
28
- Odnośnie inwestycji
W KPZK naleŜy wskazać na konieczność przestrzegania obowiązku wykonywania
ocen ich oddziaływania na środowisku i przedstawiania wielowariantowości lokalizacyjnych.
Pozwoli to uniknąć wielu konfliktów przestrzennych pomiędzy wartością zasobów
środowiska a inwestycją. Dotyczy to wszystkich inwestycji, od lokalnych do krajowych, o
znaczeniu międzynarodowym. Do tej ostatniej zaliczyć moŜna przekop kanału przez Mierzeję
Wiślaną. Przykładowo, proponowany przekop z punktu widzenia przyrodniczego jest
niewłaściwy, gdyŜ przekopanie Mierzei wpłynie na stopień zasolenia wód Zalewu Wiślanego,
wskutek czego zmieni się zasób gatunkowy ryb i flory. NaleŜy podkreślić, Ŝe Zalew Wiślany,
jak i Mierzeja Wiślana jest elementem sieci NATURA 2000, zarówno jako OSOP, jak i
SOOS.
Literatura
Babiński Z., 2002, Wpływ zapór na procesy korytowe rzek aluwialnych ze szczególnym
uwzględnieniem stopnia wodnego Włocławek, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im.
Kazimierza Wuielkiego, Bydgoszcz.
Bojakowska I., 2007, Arsen i antymon w węglach kamiennych i brunatnych ze złóŜ polskich,
Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 31, s. 522-527
Bojakowska I., Lech D., Pasieczna A., 2007, Pierwiastki śladowe w krajowych surowcach do
produkcji ceramiki budowlanej i cementu jako potencjalne źródło zanieczyszczenia
środowiska, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 31, s. 528-534
Degórska B., 2007, Rola środowiska przyrodniczego w zagospodarowaniu przestrzeni
polskiej a ekologiczna polityka unii europejskiej, Biuletyn KPZK,
Ochrona Środowiska, 2006, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa
Raport o stanie lasów w Polsce, 2004, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa.
Semczuk W., 2002, Toksykologia, PZWL, Warszawa
Wawrzoniak J., Małachowska J. (red.), 2004, Stan uszkodzeń lasów w Polsce na podstawie
badań monitoringowych, Bibilioteka Monitoringu Środowiska, Inspekcja Ochrony Środowiska,
Warszawa.
29
Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P., 2006,
Przestrzenne Zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku. IGiPZ PAN, Monografie, 6,
Warszawa.
Przekazano do Ministerstwa 15 listopada 2007 roku
30