Bezpieczeństwo energetyczne kraju a procesy restrukturyzacji

Tomasz Dec*
Jan Jeżak**
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a procesy
restrukturyzacji polskiego sektora
elektroenergetycznego
Wstęp
Przedmiotem artykułu jest często podnoszony w mediach problem
bezpieczeństwa energetycznego kraju. Problem ten ma wiele wymiarów, w tym wymiar krajowy oraz międzynarodowy. Wymiar międzynarodowy to przede wszystkim regulacje unijne, zmierzające do liberalizacji rynku energii przy równoczesnym zachowaniu warunków ochrony
środowiska. Istotnym elementem tych zmian są zmiany strukturalne
w sektorze elektroenergetycznym, zmierzające do rozdziału działalności
przesyłowej od działalności produkcyjnej i handlowej, zapewnienia
współpracy pomiędzy operatorami systemów przemysłowych poszczególnych krajów członkowskich UE oraz zapewnienia niezależności regulatorów rynku energii elektrycznej i gazu.
Celem niniejszego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie czy
prowadzone od ponad 10 lat procesy restrukturyzacji polskiego sektora
elektrycznego wychodzą naprzeciw wymienionym wyżej zmianom i czy
służą zarazem umocnieniu bezpieczeństwa energetycznego kraju.
1. Bezpieczeństwo energetyczne — istota oraz główne elementy
W spotykanych w literaturze definicjach bezpieczeństwa energetycznego wyróżniane są najczęściej trzy jego wymiary: podażowy, cenowy oraz ekologiczny. W wymiarze podażowym bezpieczeństwo
energetyczne należy rozumieć jako ciągłą zdolność dostarczania energii
wymaganego rodzaju i jakości. Wymiar ekonomiczny tegoż bezpieczeństwa dotyczy problemu cen nośników energii, których poziom powinien
być akceptowany przez podmioty gospodarcze oraz przez odbiorców
bytowo-komunalnych. Natomiast trzeci wymiar bezpieczeństwa energe-
Mgr, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki, [email protected]
Prof. dr hab., Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki, [email protected], ul. J. Matejki 22/26,90-237 Łódź
*
**
168
Tomasz Dec, Jan Jeżak
tycznego akcentuje potrzebę ograniczenia negatywnego oddziaływania
energetyki na środowisko [Duda, 2004, s. 24]. Tak rozumiane pojęcie
bezpieczeństwa energetycznego spotykamy we wszystkich dokumentach odpowiednich instytucji międzynarodowych oraz w aktach prawnych i programach strategicznych poszczególnych państw. W polskim
systemie prawnym pojęcie to zostało zdefiniowane w Prawie energetycznym, jako „stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska” [ustawa, 1997, art. 3, pkt 16]. Tożsamą, co do
treści, definicję bezpieczeństwa energetycznego zamieszczono w dokumencie Polityka energetyczna Polski do 2025 r. [obwieszczenie, 2005].
Z kolei w Doktrynie zarządzania bezpieczeństwem energetycznym
wskazano, iż „bezpieczeństwo energetyczne to zdolność do zaspokojenia w warunkach rynkowych popytu na energię pod względem ilościowym i jakościowym, po cenie wynikającej z równowagi popytu i podaży, przy zachowaniu warunków ochrony środowiska” [Doktryna…,
2004, s. 5].
W pragmatyce Unii Europejskiej stosuje się pojęcie „bezpieczeństwa dostaw energii”, co jest skutkiem przyjęcia za punkt odniesienia
w dyskusji o bezpieczeństwie energetycznym perspektywy odbiorcy
(indywidualnego lub „zbiorowego”). Opisując to pojęcie przywołuje się
również wymiary fizycznej dostępności energii, ceny oraz wymiar
ochrony środowiska i wymogów zrównoważonego rozwoju. W dokumencie z 2001 r. pt. Green Paper. Towards A European Strategy for The
Security of Energy Supply [Green Paper, 2001, s. 2] identyfikuje się bezpieczeństwo dostaw energii jako nieprzerwaną fizyczną dostępność nośników energii na rynku, po cenach w wysokościach akceptowalnych
przez konsumentów i odbiorców przemysłowych, przy zachowaniu warunków ochrony środowiska i w zgodzie z postulatem zrównoważonego
rozwoju. Co ciekawe, dokument ten nie utożsamia bezpieczeństwa dostaw energii z minimalizacją zależności energetycznej danego kraju (maksymalizacją samowystarczalności), lecz z redukowaniem ryzyk związanych z taką zależnością. Celem polityki bezpieczeństwa dostaw energii
jest zatem dobrobyt obywateli i właściwie funkcjonująca gospodarka.
Bezpieczeństwo energetyczne można i należy jednak rozpatrywać
na wielu bardziej szczegółowych płaszczyznach. Sformułowania stosowane w przytoczonych definicjach, jak choćby „stan gospodarki” czy
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a procesy restrukturyzacji…
169
„zdolność dostaw” wskazują na złożoność i dynamikę procesów, które
determinują poziom bezpieczeństwa energetycznego. Procesy te układają się w swoisty łańcuch bezpieczeństwa, którego poszczególne ogniwa
dotyczą [Kowalak, 2005, s. 18]:
— dostępu do pierwotnych nośników energii (np. węgiel kamienny lub
gaz) na poziomie pozwalającym zaspokoić popyt i z uwzględnieniem technologii transportu nośników pierwotnych,
— technologii przemiany nośników pierwotnych w nośniki użytkowe
energii (np. energia elektryczna),
— technologii krótko- i długodystansowego transportu nośników użytkowych,
— mechanizmów finansowania, rozwoju i organizacji (w tym regulacji)
sektorów energetycznych oraz przedsiębiorstw sektora.
Każde z tych ogniw można następnie poddawać szczegółowym
analizom technicznym, ekonomicznym oraz ekologicznym (w układzie
identyfikowanie — monitorowanie — przeciwdziałanie, w przestrzeni
krajowej oraz międzynarodowej).
Warto zauważyć, że analizując składowe cytowanych definicji bezpieczeństwa energetycznego można uznać je — przynajmniej w pewnym zakresie — za wzajemnie ze sobą sprzeczne [Duda, 2004, s. 24].
Otóż postulat zapewnienia ciągłych dostaw energii — zgodnie ze zwiększającym się zapotrzebowaniem — może wiązać się z koniecznością ponoszenia rosnących kosztów inwestycji w nowe moce wytwórcze oraz
modernizację istniejącej infrastruktury przesyłowej i dystrybucyjnej. To
może z kolei przekładać się na wzrost cen nośników energii. Podobnie,
spełnianie coraz bardziej rygorystycznych wymogów ochrony środowiska, może wymagać ponoszenia coraz wyższych kosztów.
Tymczasem „akceptowalne” ceny to konieczność podwyższania
efektywności ekonomicznej działalności przedsiębiorstw elektroenergetycznych. Z tym zaś wiąże się wybór określonych mechanizmów regulacji rynków energii. Wobec wad mechanizmów regulacji administracyjne (zwłaszcza opartych o metody typu kosztowego) postanowiono
wdrażać mechanizmy konkurencji. Tendencje te, widoczne w Europie
od drugiej połowy lat 90. ubiegłego wieku, wpłynęły na zweryfikowanie
istoty bezpieczeństwa energetycznego, w której pojawiło się uzupełnienie, iż zapewnienie ciągłości dostaw energii po akceptowalnych cenach
i zgodnie z wymogami ochrony środowiska ma następować w warunkach rynkowych.
170
Tomasz Dec, Jan Jeżak
2. Liberalizacja rynku energii jako warunek umacniania
bezpieczeństwa energetycznego
Reformom rynku energii przeprowadzonej w wielu krajach europejskich przyświecały założenia o samoregulacyjnych właściwościach
wolnej konkurencji. W tradycyjnym ujęciu przyjmuje się, że stan efektywnej konkurencji wymaga spełnienia jednocześnie następujących warunków: [Lessons…, 2002, s. 21]:
— zwiększenia liczby kupujących i sprzedających,
— efektywnego i taniego publicznego dostępu do informacji o cenach
energii (i dostępnych w danym czasie mocach wytwórczych i przesyłowych),
— posiadania przez sprzedających możliwości wejścia i wyjścia z rynku w reakcji na informacje płynące z rynku.
Osiągnięcie optymalnego w warunkach elektroenergetyki stanu
konkurencji na rynku nie jest oczywiście celem samym w sobie. Budowa
konkurencyjnego rynku energii elektrycznej służy z założenia osiąganiu
korzyści dla odbiorców energii (na różnych szczeblach) w postaci obniżenia cen na skutek zwiększenia efektywności ekonomicznej przedsiębiorstw wytwórczych, przesyłowych i dystrybucyjnych oraz handlowych. Chodzi o — jak to już zaznaczono — akceptowalny dla odbiorców poziom cen nośników energii, który stanowi ważną składową bezpieczeństwa energetycznego.
Przytoczone założenia przyświecają polityce energetycznej Unii
Europejskiej, w tym w zakresie bezpieczeństwa energetycznego od 1992
roku. W traktacie o Unii Europejskiej z tegoż roku ustanowiono bowiem
po raz pierwszy ramy prawne dla utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego, w tym w zakresie współpracy energetycznej (w ramach
tzw. sieci transeuropejskich — TEN).
W kolejnych latach Komisja Europejska wdrożyła dyrektywy liberalizujące rynki energii elektrycznej 96/92/WE [dyrektywa, 1996,
s. 20–29] oraz gazu ziemnego 98/30/WE [dyrektywa, 1998, s. 1]. Zasadniczym i ostatecznym celem reform zainicjowanych przez te dyrektywy
miało być obniżenie cen energii elektrycznej i gazu poprzez wzrost presji konkurencyjnej na firmy energetyczne (głównie za pośrednictwem
zasad regulowanego dostępu do sieci podmiotów trzecich — TPA
i swobody zmiany dostawcy oraz separacji przesyłu i dystrybucji
od wytwarzania/wydobywania). Dla dotychczasowych monopolistów,
decyzja ta, zwłaszcza w kontekście ówczesnej stagnacji konsumpcji
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a procesy restrukturyzacji…
171
energii elektrycznej, oznaczała niemal pewny spadek przychodów i zysków. Reakcją przedsiębiorstw energetycznych było wprowadzenie strategii mających w zamyśle przeciwdziałać takiemu rozwojowi wypadków (dywersyfikacja oraz przejęcia i fuzje). Wobec tego ustanowiono
zostały kolejne dyrektywy: w sprawie wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej 2003/54/WE [dyrektywa, 2003, s. 37]
oraz w sprawie wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku gazu ziemnego 2003/55/WE [dyrektywa, 2003, s. 37]. Przyjęcie nowych dyrektyw
miało na celu przyspieszenie procesu liberalizacji sektorów energii elektrycznej i gazu ziemnego w państwach Unii Europejskiej, w szczególności poprzez rozwiązanie problemów dotyczących m.in. dostępu stron
trzecich do sieci, taryfikacji i roli w tym procesie organów regulacyjnych, a także zrównania stopnia otwarcia rynku energii elektrycznej
i gazu w poszczególnych państwach członkowskich.
W 2007 roku Komisja Europejska wydała komunikat skierowany
do Rady Europejskiej i Parlamentu Europejskiego pn. Europejska Polityka Energetyczna, w którym podkreślono, iż sprawnie działający i konkurencyjny wewnętrzny rynek energii jest jednym z najważniejszych
czynników zwiększających poziom bezpieczeństwa dostaw energii
przy zachowaniu wysokich standardów świadczenia usług. W dokumencie postulowano m.in. wprowadzenie na terenie Unii minimalnych,
wiążących norm bezpieczeństwa sieci oraz budowę połączeń międzysieciowych w elektroenergetyce [Leszczyński, 2009, s. 17–18].
W 2009 r. przyjęty został trzeci, najbardziej kompleksowy pakiet
liberalizacyjny, na który składają się dwie dyrektywy oraz trzy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego oraz Rady [dyrektywa, 2009; dyrektywa, 2009; rozporządzenie, 2009; rozporządzenie, 2009; rozporządzenie, 2009]. Podstawą jego wprowadzenia była niezadowalającą ocena
eliminacji barier w rozwoju konkurencji w wyniku rozwiązań przyjętych
we wcześniejszych aktach prawnych. Dlatego w trzecim pakiecie główny
nacisk został położony na [Pozycja…, 2011, s. 17]:
— zapewnienie skutecznego rozdziału działalności przesyłowej
od działalności związanej z produkcją i dostawą energii (effective
unbundling),
— zapewnienie współpracy pomiędzy operatorami systemów przesyłowych poszczególnych krajów członkowskich w celu zagwarantowania konkurencji (market coupling),
172
Tomasz Dec, Jan Jeżak
— zapewnienie niezależności i rozszerzenie kompetencji regulatorów
rynku energii elektrycznej i gazu, a także powołanie Agencji ds.
Współpracy Organów Regulacji Energetyki,
— ochronę odbiorców w gospodarstwach domowych.
Rozwiązania prawne wypracowane na gruncie Unii Europejskiej
transponowane są do polskiego systemu prawnego za pośrednictwem
ustawy Prawo energetyczne [ustawa, 1997] oraz rozporządzeń wykonawczych do tej ustawy. Jednocześnie, w ramach dostosowań do uwarunkowań polskich, kolejne rządy precyzowały krajowe cele strategiczne restrukturyzacji sektora energetycznego, ze szczególnym uwzględnieniem sektora energii elektrycznej.
3. Przebieg procesu restrukturyzacji sektora
elektroenergetycznego w Polsce
Procesy urynkowienia i prywatyzacji polskiej elektroenergetyki
po 1989 roku zapoczątkowano likwidacją Wspólnoty Węgla Kamiennego oraz Wspólnoty Energetyki i Węgla Brunatnego [ustawa, 1990]. Pięć
zintegrowanych pionowo przedsiębiorstw energetycznych podzielono
na 33 zakłady energetyczne zajmujące się handlem i dystrybucją energii
elektrycznej, jedno przedsiębiorstwo przesyłowe oraz na 19 elektrowni
i 60 elektrociepłowni.
Wobec tych przedsiębiorstw realizowano następnie program komercjalizacji, nadając im status jednoosobowych spółek Skarbu Państwa.
Osiągnięta struktura teoretycznie sprzyjała rozwojowi konkurencji, jednak większość przedsiębiorstw nie była zdolna do samodzielnych
przedsięwzięć rozwojowych. Dlatego już w latach 1992–1993 opracowano program reform zmierzających do tzw. „konsolidacji poziomej” zakładów wytwórczych i dystrybucyjnych. Reform tych wprawdzie nie
zrealizowano, ale — co ciekawe — prawie równolegle pojawiły się tendencje ukierunkowane na „reintegrację pionową”, co miało związek
przede wszystkim z zawieranymi w latach 1993–2000 kontraktami długoterminowymi (KDT) pomiędzy operatorem sieci przesyłowych oraz
elektrowniami na dostawę energii elektrycznej. KDT spełniały funkcję
gwaranta finansowania inwestycji odtworzeniowych i rozwojowych.
Jednocześnie hamowały jednak rozwój konkurencji w sektorze —
za sprawą stosowanych formuł cenowych (sprowadzających się do zasady — im wyższe koszty, tym wyższa cena). Nie tworzyły one zatem
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a procesy restrukturyzacji…
173
bodźców do podnoszenia efektywności ekonomicznej w sektorze [Tylec,
2010, s. 232–235].
Dokument Polityka energetyczna Polski do 2025 r. [obwieszczenie,
2005] zawierał ocenę realizacji polityki Państwa wobec sektora z okresu
lat 90. XX w. i początku lat dwutysięcznych, wyznaczał główne zadania
na lata 2005–2008 oraz ramowy plan działań do 2025 r. Ten plan obejmował określone priorytety i kierunki działań, m.in. w zakresie zrównoważenia struktury paliw, dywersyfikacji źródeł dostaw surowców
energetycznych, budowy konkurencyjnych rynków energii elektrycznej
i gazu (poprzez likwidację KDT oraz zapewnienie zasady tzw. regulowanego dostępu do sieci stron trzecich), jak również w zakresie poprawy efektywności ekonomicznej na wszystkich etapach procesu tworzenia wartości dla klienta [Tylec, 2010, s. 221–222].
Zagadnienia restrukturyzacji własnościowej i kapitałowej sektora
znalazły bardziej szczegółowe rozwinięcie w opracowaniach: Program
realizacji polityki właścicielskiej Ministra Skarbu Państwa w odniesieniu
do sektora elektroenergetycznego oraz Aktualizacja programu realizacji
polityki właścicielskiej Ministra Skarbu Państwa w odniesieniu do sektora elektroenergetycznego [Program realizacji…, 2003; Aktualizacja programu…, 2005]. Ostatni z dokumentów wprowadzał ramowe wytyczne
dla konsolidacji pionowo-poziomej przedsiębiorstw sektora górniczoenergetycznego, na wzór koncernów działających na rynku europejskim. Taki model konsolidacji miał zapewniać zwiększenie potencjału
rozwojowego przedsiębiorstw i całego sektora dzięki osiągnięciu efektów skali i synergii, co z kolei miało determinować obniżkę kosztów
funkcjonowania przedsiębiorstw, a tym samym wzrost ich konkurencyjności. Jako czynniki wpierające rozwój konkurencji, wskazano wyodrębnienie niezależnych prawnie i funkcjonalnie (choć nie koniecznie kapitałowo) operatorów systemów dystrybucyjnych (tzw. unbundling) oraz
kontynuowanie procesu prywatyzacji [Aktualizacja…, 2005, s. 9–11].
Wskazane wyżej dokumenty rządowe z lat 2003–2005 zostały zastąpione dokumentem pt. Program dla elektroenergetyki, przyjętym
przez Radę Ministrów w marcu 2006 r. [Program dla…, 2006]. Jako jeden
z głównych celów programu określono m.in. obniżkę kosztów wytwarzania, przesyłania i dystrybucji energii elektrycznej poprzez zwiększenie efektywności działania przedsiębiorstw energetycznych w wyniku
stosowania mechanizmów rynkowych w wytwarzaniu oraz skutecznej
regulacji działalności sieciowej. W tym kontekście wskazano na obser-
174
Tomasz Dec, Jan Jeżak
wowane tendencje wzrostu cen energii elektrycznej dla użytkowników
końcowych. Równocześnie zauważono, iż w niewielkim segmencie rynku hurtowego udało się obniżyć ceny (o ponad 13%). Oznacza to, że
możliwa jest obniżka cen energii w wyniku wprowadzenia mechanizmów rynkowych, konieczne są jednak działania, aby z tej obniżki mogli skorzystać również nabywcy końcowi [Program dla…, 2006, s. 5–6].
Jako narzędzia realizacji powyższego celu programu wskazano
m.in. dalszy rozwój konkurencji na rynku energii (przez skuteczniejszą
realizację zasady TPA, reformę górnictwa i przewozów kolejowych,
zwiększenie zdolności przesyłowych połączeń transgranicznych, promocję energetyki rozproszonej oraz zmniejszenie zużycia energii), pionową konsolidację sektora energetycznego dla uzyskania efektów skali
i synergii oraz stworzenia możliwości finansowania inwestycji, a także
prywatyzację. W ramach realizacji założeń Programu dla elektoenergetyki utworzone zostały cztery pionowo zintegrowane grupy energetyczne zajmujące się wytwarzaniem, dystrybucją oraz obrotem energią
elektryczną, jednocześnie przesył został zintegrowany w obrębie jednego nowoutworzonego przedsiębiorstwa, tj. PSE Operator SA. W 2007
roku wyodrębniono również funkcjonalnie i prawnie operatorów systemów dystrybucyjnych oraz przedsiębiorstwa obrotu. Dopełnieniem
tego obrazu są przeprowadzone prywatyzacje (lub sprzedaż zagranicznym podmiotom z większościowym udziałem Skarbu Państwa).
Wskutek przeprowadzonych procesów konsolidacyjnych sektor
elektroenergetyczny uległ znacznej koncentracji. W podsektorze wytwarzania udział trzech największych wytwórców (grup kapitałowych)
w wielkości mocy zainstalowanej ogółem zwiększył się z 33% do 57%
w latach 1999–2010, biorąc zaś po uwagę wielkość produkcji brutto,
wzrósł z 37% do 62%. Podsektor obrotu energią elektryczną uległ jeszcze
większej koncentracji. W okresie 1999–20111 udział trzech największych
sprzedawców w ilości odbiorców końcowych ogółem wzrósł
z około 18% do około 80% [Statystyka…, 1998–2010].
Analiza dokumentacji czternastu postępowań w sprawach koncentracji prowadzonych przez Prezesa UOKiK w latach 2002–2011 w zakresie dotyczącym przejęć i fuzji w obrębie dzisiejszych czterech głównych
skonsolidowanych grup energetycznych wykazała, iż przedsiębiorcy
wskazywali w każdym przypadku jako motywy i cele transakcji: poStruktura rynku dla roku 2011 — w oparciu o dane za rok 2010 z uwzględnieniem
przejęcia Górnośląskiego Zakładu Energetycznego przez Tauron.
1
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a procesy restrukturyzacji…
175
prawę zdolności inwestycyjnych oraz poprawę efektywności ekonomicznej wskutek optymalizacji zarządzania zasobami ludzkimi i majątkiem (obniżka kosztów, dynamiczne efekty synergii). Motywami tymi
kierują się powszechnie nie tylko jednak polskie przedsiębiorstwa elektroenergetyczne [Codognet i inni, 2002, s. 6–113; Verde, 2008, s. 1127].
Powstaje pytanie, czy w warunkach polskich uzyskano zamierzone cele
konsolidacji sektora, w tym w szczególności w zakresie poprawy efektywności ekonomicznej przedsiębiorstw. Mogłoby to być istotnym
czynnikiem pozytywnie wpływającym na co najmniej na jeden z elementów składających się na bezpieczeństwo energetyczne, tj. na realizację postulatu uzyskiwania akceptowalnych poziomów cen energii.
4. Wpływ konsolidacji sektora na bezpieczeństwo energetyczne
— wyniki badań własnych
Można wskazywać na wiele źródeł potencjalnego wzrostu efektywności ekonomicznej przedsiębiorstw elektroenergetycznych w wyniku przejęć i fuzji: efektywniejsze zarządzanie skonsolidowanym popytem w sytuacji pełnej integracji łańcucha dostaw [Hartman, 1996, s. 430],
zdobycie nowych kompetencji i zdolności (know-how) oraz reengineering
[Pareto, Huston, 1995, s. 41], dywersyfikacja technologii produkcji [Arocena, 2008, s. 43], możliwość wspólnego planowania i inwestycji [Kwoka, 2002, s. 655; Mergers…, 2008, s. 9], wreszcie restrukturyzacja zatrudnienia i zwiększony potencjał finansowy (tańsza obsługa długu) [Mergers…, 2008, s. 20–27].
Jak jednak wynika z różnych badań nad efektami zrealizowanych
przejęć i fuzji w sektorze elektroenergetycznym, uczestnicy przejęć i fuzji horyzontalnych najczęściej nie osiągają zamierzonych celów w zakresie poprawy efektywności ekonomicznej (z wyjątkiem transakcji w warunkach dywersyfikacji technologii wytwarzania). Słabe wyniki przejęć
w płaszczyźnie horyzontalnej wynikają m.in. ze specyfiki sektora elektroenergetycznego. Korzyści związane z efektami skali w przypadku
generacji energii przy obecnej technologii mają dość ściśle określone
granice, stąd przejęcia/fuzje, które skutkują przekroczeniem tych granic,
nie przynoszą redukcji kosztów, natomiast wzmacniają pozycję rynkową. Konkluzje badań różnych autorów wskazują natomiast, że przejęcia
i fuzje wertykalne w większości przypadków przynoszą istotne ograniczenie kosztów działalności [Dec, 2010, s. 73–82].
176
Tomasz Dec, Jan Jeżak
W najnowszych badaniach własnych nad efektywnością ekonomiczną fuzji i przejęć ujęto wszystkie zidentyfikowane przypadki transakcji z lat 1999–2007, których uczestnikami były elektrownie cieplne systemowe albo przedsiębiorstwa dystrybucyjne w Polsce. W badaniu zastosowano nieparametryczną metodę Data Envelopment Analysis — DEA.
W przeprowadzonych badaniach za wielkości wejściowe dla modeli w obrębie sektora dystrybucji energii elektrycznej przyjęto trzy rodzaje nakładów, a mianowicie: koszty działalności podstawowej (łącznie
z akcyzą), liczbę pracowników, wartość środków trwałych w zakresie
budynków, lokali i obiektów inżynierii lądowej i wodnej oraz urządzeń
technicznych i maszyn (po uwzględnieniu amortyzacji). W przypadku
sektora wytwarzania dodatkowo uwzględniono nakład w postaci mocy
zainstalowanej. Za wielkości wyjściowe dla obu sektorów przyjęto jeden
rodzaj efektów, tj. wartość przychodów netto ze sprzedaży produktów,
towarów i materiałów. W przeprowadzonych analizach rozważano zarówno modele oparte o zmienne wyrażone w cenach bieżących, jak
i cenach stałych. W obliczeniach zastosowano modele nadefektywności
z założeniem stałych efektów skali (super-efficiency CCR, SE-CCR). Każdy model został zorientowany na nakłady.
Z otrzymanych wskaźników efektywności DEA dla danego podmiotu (lub rynku) obliczano średnią kumulującą wartości wskaźników
dla wszystkich podmiotów uczestniczących w koncentracji z wyróżnieniem trzyletnich okresów przed i po transakcji. W ten sposób tworzono
skumulowane wskaźniki efektywności przed i po transakcji. Odrębnie
uśredniano wskaźniki efektywności dla rynku ogółem, tworząc w ten
sposób benchmark.
Analiza otrzymanych wyników badań (zobacz tablica 1) wskazuje,
iż w większości przypadków nie zrealizowano w sposób optymalny
celu fuzji lub przejęcia w postaci wzrostu efektywności ekonomicznej.
Wniosek ten dotyczy przede wszystkim sektora dystrybucji energii elektrycznej. Przedsiębiorstwa sektora, przeciętnie rzecz biorąc, notowały
niewielkie wzrosty lub wręcz spadki efektywności w okresie po transakcji. Dynamika tych zmian była porównywalna z dynamiką zmian całego sektora.
Co najbardziej istotne, dla modeli z zastosowaniem urealnionych
wartości zmiennych tj. w cenach stałych, negatywne efekty zwykle pogłębiały się. Znaczne zróżnicowanie wyników analizy dla modeli w cenach bieżących i cenach stałych wskazuje, że spadki efektywności o cha-
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a procesy restrukturyzacji…
177
rakterze technologicznym i organizacyjnym były w praktyce w dużym
stopniu niwelowane przez wzrost cen sprzedaży. Fakt wydzielenia
funkcjonalnego i prawnego podsektora obrotu z sektora dystrybucji
energii elektrycznej (dezintegracja pionowa) miał — jak wskazują wyniki obliczeń obejmujących przypadki transakcji z 2007 roku — dodatkowo negatywny wpływ na poziom efektywności przedsiębiorstw sektora.
Znacznie lepsze efekty koncentracji, średnio ujmując, notowały badane
podmioty w sektorze wytwarzania energii elektrycznej.
Tablica 1. Dynamika wskaźników efektywności DEA w %
Transakcja
ceny bieżące
ceny stałe
uczestn. sektor różnica uczestn.
sektor
różnica
sektor wytwarzania
1999 ZE PAK
3,7
-0,1
3,8
16,7
4,3
12,4
2000 PKE
3,4
12,3
-8,9
-5,8
5,8
-11,6
2000 Połaniec
0,4
3,6
-3,2
2,7
1,6
1,1
2001 Rybnik
13,7
4,8
8,9
36,9
5,2
31,7
2002 Skawina
8,6
4,4
4,2
19,9
8
11,9
2004 BOT
7,6
1,9
5,7
12,4
6,7
5,7
2006 Skawina
-9,8
11,4
-21,2
-8,5
4,2
-12,7
2007 PGE
27,7
14,2
13,5
13,7
5,2
8,5
2007 Tauron
10,1
12
-1,9
5,9
5,4
0,5
2007 Kozienice
-9,7
13,3
-23
-5,9
3,8
-9,7
2007 Ostrołęka
21,3
10
11,3
22,3
10,5
11,8
średnia wytw.
7,0
8,0
-1,0
10,0
5,5
4,5
-13
-3,9
-15,1
-4,1
-3
-3,9
-16,5
-22,4
-10,2
-18,8
-18,7
-10,5
-5,7
-3,1
-5
-11
-21,4
-11,8
5,8
14,8
-4,6
1,6
0,1
1,1
-5,5
-1
1,5
sektor dystrybucji
2001 GZE
2002 STOEN
2003 ENEA
2004 Energa
2004 Ener.Pro
2004 Enion
2007 PGE
2007 Tauron
średnia dystr.
0,5
7,6
-1
0,4
3,7
3
-5,9
-5,7
0,3
Źródło: Opracowanie własne.
2,5
0,7
1,6
-0,6
1,1
0,8
3,6
-5,5
0,5
-2
6,9
-2,6
1
2,6
2,2
-9,5
-0,2
-0,2
178
Tomasz Dec, Jan Jeżak
W modelu cen bieżących dynamika zmian efektywności uczestników koncentracji nie odbiegała od dynamiki zmian efektywności
dla całego sektora w badanych okresach. W modelu cen stałych elektrownie osiągały jednak w okresie po koncentracji znaczne wzrosty efektywności, w stopniu istotnie wyższym niż cały sektor wytwarzania
energii elektrycznej.
Zakończenie
Celem przeprowadzonych rozważań była próba odpowiedzi na pytanie, czy zmiany przeprowadzane w polskim sektorze elektroenergetycznym od ponad 10 lat są zgodne z duchem unijnych dyrektyw w tej
dziedzinie i czy równocześnie służą one umocnieniu bezpieczeństwa
energetycznego kraju. Chodzi o zmiany określone jako restrukturyzacja
własnościowa i kapitałowa sektora, a także o zmiany organizacyjne —
pionowe i poziome procesy konsolidacyjne w sektorze.
Własne badania nad efektywnością ekonomiczną tych zmian, przeprowadzone m.in. przy pomocy metody DEA, wykazały niewielkie
wzrosty efektywności lub jej spadki w okresie po przeprowadzeniu
przedsięwzięć konsolidacyjnych. Dynamika efektywności dla podmiotów skonsolidowanych na ogół nie odbiegała od dynamiki efektywności
dla całego sektora. Warte podkreślenia jest to, że spadki efektywności
były na ogół niwelowane poprzez wzrost cen sprzedaży energii elektrycznej.
Fakty te świadczą o słabości regulatorów polskiego rynku energii,
a równocześnie o zbyt małym postępie w procesie liberalizacji rynku
energii w Polsce. Nie służą one też umocnieniu bezpieczeństwa energetycznego kraju jako ważnego zadania strategicznego.
Literatura
1. Aktualizacja programu realizacji polityki właścicielskiej Ministra Skarbu
Państwa w odniesieniu do sektora elektroenergetycznego (przyjętego przez
Radę Ministrów w dn. 28.01.2003 r.) (2005), Ministerstwo Skarbu Państwa, Warszawa.
2. Arocena P. (2008), Cost and Quality Gains from Diversification and Vertical Integration in The Electricity Industry: A DEA Approach, „Energy
Economics” No. 30.
3. Codognet M.K., Glachant J.M., Lévêque F., Plagnet M.A. (2002),
Mergers and Acquisitions in The European Electricity Sector Cases and
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a procesy restrukturyzacji…
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
179
Patterns, CERNA — Centre d’économie industrielle Ecole Nationale
Supérieure des Mines de Paris.
Dec T. (2010), Fuzje i przejęcia a efektywność ekonomiczna przedsiębiorstw
na przykładzie sektora elektroenergetycznego, w: Ekonomia i zarządzanie
w teorii i praktyce. Tom II: Wybrane aspekty współczesnego zarządzania
przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Doktryna zarządzania bezpieczeństwem energetycznym (2004), Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa.
Duda M. (2004), Liberalizacja rynku a bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej, „Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki” nr 1.
Dyrektywa 2003/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 26
czerwca 2003 r., dotycząca wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej, Dz. Urz. WE L 176 z 15 lipca 2003 r.
Dyrektywa 2003/55/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 26
czerwca 2003 r., dotycząca wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku gazu ziemnego, Dz. Urz. WE L 176 z 15 lipca 2003 r.
Dyrektywa 96/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19
grudnia 1996 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego
energii elektrycznej, Dz. Urz. L 27 z 30 stycznia 1997 r.
Dyrektywa 98/30/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 19 grudnia
1998 roku dotycząca wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku gazu ziemnego, Dz. Urz. UE L 204 z 22 czerwca 1998 r.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE z 13 lipca
2009 roku dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii
elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE, Dz. Urz. UE L 211
z 13 lipca 2009 r.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/73/WE z dnia 13
lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu
ziemnego i uchylająca dyrektywę 2003/55/WE, Dz. Urz. UE L 211
z 13 lipca 2009 r.
Green Paper. Towards A European Strategy for The Security of Energy
Supply (2001), European Commission, Bruksela.
Hartman R. S. (1996), The Efficiency Effects of Electric Utility Mergers:
Lessons from Statistical Cost Analysis, „Energy Law Journal” Vol. 17,
No. 2.
Kowalak T. (2005), Bezpieczeństwo energetyczne — zaklęcie, wytrych czy
realna kategoria, „Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki” nr 6 (44).
180
Tomasz Dec, Jan Jeżak
16. Kwoka J.E. (2002), Vertical Economies in Electric Power, Evidence on
Integration and its Alternatives, „International Journal of Industrial
Organization” No. 20 (5).
17. Lessons Learned from Electricity Restructuring. Report to Congressional
Requesters (2002), United States General Accounting Office GAO,
Washington.
18. Leszczyński T. (2009), Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej
do 2030 roku, „Biblioteka Regulatora”, Urząd Regulacji Energetyki,
Warszawa.
19. Mergers and Dynamic Efficiencies (2008), „Policy Brief”, OECD, Paris.
20. Obwieszczenie Ministerstwa Gospodarki z dnia 1 lipca 2005 r. Polityka energetyczna Polski do 2025 r., M.P. Nr 42 z 22 lipca 2005 r., poz. 562.
21. Pareto V., Huston J.E. (1995), Realizing Value from Acquisitions, „The
Electricity Journal” No. 8 (7).
22. Pozycja konsumenta na rynku energii elektrycznej (2011), Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Warszawa-Wrocław.
23. Program dla elektroenergetyki (2006), Ministerstwo Gospodarki,
Warszawa.
24. Program realizacji polityki właścicielskiej Ministra Skarbu Państwa
w odniesieniu do sektora elektroenergetycznego (2003), Ministerstwo
Skarbu Państwa, Warszawa.
25. Rozporządzenie 714/2009/WE z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie warunków dostępu do sieci w odniesieniu do transgranicznej wymiany
energii elektrycznej i uchylające rozporządzenie 1228/2003/WE, Dz.
Urz. UE L 211 z 13 lipca 2009 r.
26. Rozporządzenie 715/2009/WE w sprawie warunków dostępu do sieci przesyłowych gazu ziemnego i uchylające rozporządzenie
1775/2005/WE, Dz. Urz. UE L 211 z 13 lipca 2009 r.
27. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 713/2009/WE
z dnia 13 lipca 2009 r. ustanawiające Agencję ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki, Dz. Urz. UE L 211 z 13 lipca 2009 r.
28. Statystyka elektroenergetyki polskiej (1998–2010), roczniki Agencji Rynku Energii, Warszawa.
29. Tylec T. (2010), Polityka energetyczna Polski w kontekście wyzwań procesu liberalizacji sektora elektroenergetycznego w Unii Europejskiej, w: Otoczenie ekonomiczne a zachowania podmiotów rynkowych, Dach Z. (red.),
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków.
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a procesy restrukturyzacji…
181
30. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne, tekst jedn.,
Dz.U. 2006 Nr 89, poz. 625 z późn. zm.
31. Ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o likwidacji Wspólnoty Węgla Kamiennego i Wspólnoty Energetyki i Węgla Brunatnego oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. Nr 14, poz. 89.
32. Verde S. (2008), Everybody Merges with Somebody — The Wave
of M&As in The Energy Industry and The EU Merger Policy,
„Energy Policy” Vol. 36, Iss. 3.
Streszczenie
Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, czy realizowane w Polsce od ponad dziesięciu lat procesy restrukturyzacji polskiego sektora elektroenergetycznego są zgodne z zaleceniami UE w tej dziedzinie i czy zarazem służą one wzmacnianiu bezpieczeństwa energetycznego kraju.
W pierwszej części artykułu autorzy precyzują pojęcie bezpieczeństwa
energetycznego w świetle zaleceń UE oraz interpretacji przyjętych w polskich
dokumentach z zakresu polityki energetycznej. Następnie przedstawiają i analizują przebieg procesów restrukturyzacji polskiego sektora elektroenergetycznego. W analizie tej posłużono się rzadko spotykaną w polskiej literaturze
i praktyce analitycznej metodą DEA (Data Envelopment Analysis).
Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że przeprowadzone dotychczas zmiany (konsolidacja sektora) nie poprawiają w znaczącym stopniu efektów ekonomicznych sektora. Nie prowadzą też do umacniania konkurencji
na polskim rynku energii, a w ślad za tym do zwiększania bezpieczeństwa
energetycznego kraju.
Słowa kluczowe
fuzje, przejęcia, efektywność ekonomiczna, DEA
The Energy State Security and The Process of Restructuring
of The Polish Power Sector (Summary)
This article attempts to answer the question of whether carried out in Poland a restructuring processes of Polish power sector are going accordance
with the recommendations of the EU in this area, and whether they are served
strengthening the energy security of the country.
In the first part of the article the authors clarify the concept of energy security in the context of EU recommendations and the interpretation adopted in the
Polish official energy policy. Then, describe and analyze the processes of restructuring in the Polish power sector. In this analysis, was used an analytical
method of DEA (Data Envelopment Analysis).
182
Tomasz Dec, Jan Jeżak
The results of the analysis indicate that the changes made so far (consolidation of the industry) does not significantly improve the economic situation of
the sector. There are also lead to the conclussion, that the competition in the
Polish energy market is still relatively week.
Keywords
mergers, acquisitions, economic efficiency, DEA