Chrzest i chrzciny mieszkańców wsi Borzęcin z lat 1726 – 1970 z

Chrzest i chrzciny mieszkańców wsi Borzęcin z lat 1726 – 1970
z uwzględnieniem urodzeń Ŝydowskiej społeczności .
Lucjan Kołodziejski
I. Libri Baptisatorum 1726- 1752.
Najstarsza Księga Ochrzczonych zawiera 2 tomy. Pierwszy składa
się z 22 stron, od marca 1726 r. do 8 lipca 1727 r. Drugi zawiera 263 strony od
lutego 1728 r. do 12 lipca 1753 r. Wymiary stron wynoszą 98 x 317 mm.
Kilkanaście kart jest częściowo uszkodzonych. Na podstawie charakteru pisma
moŜna przyjąć, Ŝe pisało ją co najmniej 10 autorów. W zachowanej Księdze
Chrztów Libri Baptisatorum z lat 1726-1753 r. odnotowano 1933 chrzty z terenu
dzisiejszej parafii Borzęcin Dolny i Borzęcin Górny oraz dzisiejszego Warysia
zwanego wtedy prawdopodobnie Las łacińskie Sylva (foto 1).
1
Pozostałe wpisy pochodzą z terenu dzisiejszej parafii Bielcza. Pierwszy zapis
pochodzi z 6 stycznia 1737r. (foto 2), ostatni z 12 lipca 1752 r.
2
W istniejących opracowaniach nazwę Bozecinek, Bozecin wymienia się jako
jedną z wielu nazw historycznych Borzęcina. Jednak w świetle analizowanej
Księgi naleŜy stwierdzić, Ŝe Bozecinek poprzedzony został określeniem Villa
1
czyli wieś. Natomiast Bozecin to najstarsza - lewobrzeŜna część Bozecinka
(foto 3).
3
Pierwszy student Uniwersytetu Jagiellońskiego z Borzęcina.
12 marca 1729 r. ochrzczony został Grzegorz, syn chłopa Franciszka Knapa i
Regina BieŜychutowna. Rodzicami chrzestnymi byli: Jakub Szyndlarski
studiujący na Uniwersytecie Krakowskim i ElŜbieta Wieczorkowna (foto 4).
4
2
Zawody i funkcje
• 23 lutego 1752 roku rodzicami chrzestnymi u Stanisława i Reginy Wilk
był wójt advocatus Stanisław Burlak i ElŜbieta Ŝona Stanisława Cholewy
(foto 5).
5
• W 1751 roku szewcem sutoris w Borzęcinie był Andrzej Drwita zwany teŜ
Jagieła. Jego Ŝona Teresa była matką chrzestną (foto 6).
6
• W 1749 roku jednym z wielu garncarzy figuli w Borzęcinie był Albert
Bach. Jego Ŝona Katarzyna była matka chrzestną (foto 7).
3
7
• W 1744 roku słuŜącym aulicus w dworze był Stanisław Urbański (foto 8).
8
• W 1726 roku nauczycielem bacalauraeus w Borzęcinie był Piotr
Szymański
(foto 9).
9
• W 1752 roku Antoni Dobrucki był kantorem Cantoris w borzęcińskim
kościele (foto 10).
4
10
• Walenty Strzałka młynarzem1 Molitor w 1750 r. (foto 11).
11
Chrzest bliźniąt – gemellus- zdarzył się w omawianym okresie kilkanaście razy:
8 lutego 1727 r., 10 marca 1730 r. (foto 12 a), 4 sierpnia 1744 r., 5 lutego 1748r.
(foto 12 b), 11 marca 1749 r. ,12 maja 1751r. (foto 12 c).
1
Młynarz był jeden we wsi. Młyn dwukołowy, wodny znajdował się nad rzeczka Glinikiem (Uszwicą- prz. L.K)
blisko dworu. Ślady jego istnienia były widoczne do niedawna. Prowadzenie młyna było przywilejem
doŜywotnim. Od 1721 r. przywilejem biskupa Szaniawskiego prowadziło ten młyn Walenty i Teresa Strzałkowie.
Obowiązani byli mleć zboŜe i słody pańskie, bez brania miarki, podczas gdy od poddanych brali pewne opłaty.(…)
WyposaŜeniem młynarza były dwa pręty gruntu, stykające się z polami dworskimi na granicy wsi Bielcza.
A. Kobyłecki, Borzęcin nad Uszwicą, mps. 1972, s. 33.
5
12a.
12b.
12c
Rodzice chrzestni pochodzili w większości z Borzęcina, jednak w kilkunastu
przypadkach z ościennych miejscowości lub przysiółków.
6
15 marca 1733 r. Bartolomeusz Jerzyk ze wsi Przyborowie był ojcem
chrzestnym Marianny Stasko (foto 13 a).
13a
2 lutego 1737 r. Jan Grzybek ze wsi Rylowa - de Villa Relowa- był ojcem
chrzestnym (foto 13 b).
13b
• 27 października 1735 r. Hiacynt Śmietański ze wsi Wał - de Villa Wał obecnie Wał Ruda, był ojcem chrzestnym Stefana Cholewy (foto 13 d).
7
13d
• W marcu 1729 r. Wojciech Poznan i Anna Stankowna z Zagród - de
Zagrody - rodzicami chrzestnymi Kazimierza Kwaśniaka (foto 13 c).
13c
16 stycznia 1744r. matką chrzestną ElŜbieta Wójcicka z Lasu de Silva
(prawdopodobnie chodzi o dzisiejszą wieś Waryś, nie moŜna jednak
wykluczyć teŜ Łazow, czyli dzisiejszych Łazów (foto 13 e).
13e
8
• 17 lipca 1730 r. odbył się chrzest Jakuba Józefa Michała syna jaśnie
pana Kazimierza i Franciszki Skobtowskich, administratorów –
administratoris –Borzęcina (foto 14a).
14a
• 11 luty 1745r matką chrzestną szlachetna Pani (Generosa Donna)
Katarzyna Ciepielowska, administratorka Borzęcina (foto 14b).
14b
• Szlachetni Państwo Stanisław i Regina Kazalski, administratorzy
Borzęcina, 20 czerwca 1746 r. ochrzcili syna Antoniego Józefa.
Rodzicami chrzestnymi dziecka byli: szlachcic Kudelski i Teresa Ŝona
młynarza z Borzęcina (foto 14 c).
9
14c
Forma zapisu na przestrzeni analizowanego okresu nie ulegała zasadniczej
zmianie.
15
1 maja 1726 roku ja Walenty Majerski prebendariusz2 ochrzciłem Zofie córkę
Stanisława Wiiasa i Reginy. Rodzicami chrzestnymi Mateusz Kliszowiec
i Zuzanna Stolarka. Wszyscy mieszkają w Borzęcinie. (foto 15)
2
Rezydencja prebendarska połoŜona o ¼ mili na granicy wsi Bielcza posiadała budynki gospodarcze i chałupy dla
zagrodników i komorników. Pola uprawiało 7-miu kmieci, którzy posiadali role prawem dziedzictwa i własne
budynki. Powinności ich: robocizna sprzęŜajna z 1 pręta- dwa dni, powaby – cztery dni, czynszu 6 groszy i
dostarczenie przędzy do 8 łokci. Kmieci posiadający ponad 1 pręt ziemi dają pieszej robocizny – dzień i 3 dni
bydlnej. Zagrodnicy w liczbie 9-ciu mieli własne domy i świadczyli jak kmiecie 1-dni prętowi. Komornicy w
liczbie 5-ciu mieszkali w chałupach plebańskich i świadczyli po jednym dniu robocizny pieszej. Poza tym
zagrodnicy i komornicy wychodzili na powaby i dostarczali przędzy jak kmiecie, od których róŜnili się tym, Ŝe nie
płacili czynszu.(…) Po wyzwoleniu poddanych prebendarskich utworzyli oni przysiółki istniejąc dziś pod
nazwami: Czarnawa i Granice. A. Kobyłecki, Borzęcin…s.46.
10
Dzieci nieślubne
18 września 1744r. prebendariusz ks. Marcin Madecki ochrzcił Tomasza,
syna Marianny Frankownej, ojciec dziecka nieznany (foto 16). Dzieci takich było
więcej.
16
Liczba chrztów dzieci w latach 1726 – 1752 z podziałem na miesiące i lata.
Mie-iąc
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Rok
1726
1727
1728
1729
1730
1731
1732
1733
1734
1735
1736
1737
1738
1739
1740
1741
1742
1743
1744
1745
1746
1747
1748
1749
1750
1751
1752
0
11
0
16
3
4
10
8
9
6
7
3
1
4
7
5
4
6
10
9
4
4
9
8
9
10
6
0
12
2
13
2
13
10
7
11
12
5
5
1
8
11
6
2
8
8
14
10
12
12
12
9
5
10
3
5
3
15
6
4
6
10
9
7
9
1
1
7
10
16
3
10
9
11
5
4
11
18
8
16
13
6
8
3
12
8
1
8
4
5
3
5
0
9
3
6
9
3
5
3
5
2
12
9
6
7
7
10
12
13
6
2
4
11
7
6
10
4
5
1
4
5
6
9
3
12
8
3
4
3
10
3
7
4
5
0
6
5
7
2
5
2
5
8
1
4
0
6
5
4
6
4
4
3
2
5
5
5
4
5
4
4
0
0
10
5
4
7
4
6
10
4
5
4
4
10
5
3
5
8
6
3
2
8
4
8
5
3
0
4
2
12
11
3
7
5
6
7
4
6
3
10
1
1
6
6
7
5
4
3
3
9
6
3
5
0
9
0
14
7
2
7
8
5
5
2
3
2
11
6
9
4
11
6
5
6
9
11
0
9
13
5
0
9
0
7
6
4
7
8
10
5
10
3
3
12
7
7
3
9
0
6
6
9
6
6
2
6
10
0
10
0
8
6
7
6
7
4
4
3
4
1
7
7
2
9
5
0
10
5
6
11
5
2
7
11
0
5
0
15
5
3
6
4
3
7
5
0
0
9
10
4
7
14
0
3
2
7
7
1
5
6
6
0
58
57
85
105
48
78
79
74
90
61
56
23
75
73
72
83
69
66
76
70
66
86
81
83
85
86
48
Suma
173
220
220
159
167
111
133
139
169
161
147
134
1933
11
SUMA
II. Liber Natorum et Baptisatorum 1802-1918.
Zachowana „Księga urodzin i chrztów” mieszkańców Borzęcina składa się z XII tomów.
Pierwszy wpis pochodzi z 7 czerwca 1802 roku. Księgi zawierają dane dotyczące: dnia i miesiąca
urodzin oraz chrztu, imienia / imion dziecka, religii, płci, imienia ojca oraz jego rodziców a takŜe ich
statusu społecznego. Podobne dane dotyczą matki dziecka. Zapisywano teŜ nazwiska chrzestnych i ich
status. Od sierpnia 1834 roku zapisywano takŜe imię i nazwisko akuszerki, obstetrix. Od roku 1837
obok jej danych pojawia się formuła ,,non examinata” czyli bez formalnych uprawnień. W latach
1802-1918 Ŝadna akuszerka (Aneks nr 2) nie posiadała jakichkolwiek uprawnień formalnych. W
Borzęcinie nie było wtedy nawet lekarza. NajbliŜszy mieszkał w Radłowie. Jedynie do ,,dworu”
sprowadzono z Tarnowa akuszerkę obstetrix privilegiata, Franciszkę Lis3, aby 2 kwietnia 1835 r.
odebrała poród od Rozalii Bodziarskiej, Ŝony ekonoma dworskiego. Pierwsza odnotowana akuszerka
to Agata, córka Anastazji i Szymona Madera4, urodzona 7 stycznia 1802 r.
Charakterystyczną cechą pierwszego tomu księgi urodzeń z lat 1802 – 22 jest powtarzający
się brak numeru domu (Numerus Domus). Tej informacji nie ma w przypadku 98 nowonarodzonych
dzieci. Były to dzieci komorników, nie posiadających własnych domów. W latach 1810-31 stanowiło
to 2,8% wszystkich urodzonych. Od 1819 r. przy nazwisku kaŜdego ochrzczonego zapisane jest imię
i nazwisko księdza, udzielającego sakramentu.
1.Księga Urodzeń parafii Borzęcin 1802-1823.
3
4
Lib Nat. 1833-1836,s.55.
Lib Nat. 1802-1823, s. 1.
12
2. Księga Ochrzczonych parafii Borzęcin i Bielcza
1823-1835.
3. Księga ochrzczonych strony Borzęcina
1837-1842.
W latach 1802 -1918 urodziło się 21811 dzieci, 10436 dziewczynek i 11375 chłopców. (Aneks nr 6)
Bliźnięta rodziły się 243 razy, trojaczki urodziły się w dniach 8 (Jan) i 9 (Katarzyna i Joanna) czerwca
1871 roku. Dzieci rodziły się aŜ 2 dni! Rodzicami byli Maria i Jan Gałek5.
Statystycznie na jedno małŜeństwo przypada 5.06 dziecka. Śmiertelność okołoporodowa dzieci
była wysoka, dla przykładu w latach 1838 – 50 wynosiła 5,8%. Gdy dziecko zmarło, przy jego
imieniu stawiano krzyŜyk, czasami podawano teŜ datę śmierci. Przykładowo: 28 stycznia 1858 roku
zapisano ,,In utero mortis suffocate”- płód zmarł podczas porodu na skutek uduszenia. Inną formułą
był zapis z dnia 28 lutego 1860 r. ,,Ex utero mortis non viva progenilatero”- urodzony płód był
martwym6.
Księgi narodzin i chrztów mieszkańców Borzęcina znajdujące się w archiwum
parafialnym:
Lata
1802-1822
1823-1832
1833-1836
1837-1842
1842-1851
1852-1857
Libri Natorum et Baptisatorum
Nr tomu
Lata
I
1857-1864
II
1864-1872
III
1872-1887
IV
1887-1899
V
1899-1912
VI
1912-1918
Nr tomu
VII
VIII
IX
X
XI
XII
„Kiedy przychodzi na świat dziecko, jednym z pierwszych obowiązków rodziców […] jest nadanie mu imienia,
które nosiło będzie przez całe Ŝycie. To jakŜe waŜne określenie kaŜdego z nas, stanie się jego swoistym
identyfikatorem, dźwiękowym amuletem, zaś ono samo utoŜsamiać się z nim będzie z dumą, radością albo z
niechęcią. Imię bowiem, to duchowa cząstka człowieka, pierwszy znak ludzkiej jednostkowości, straŜnik toŜsamości
5
6
Lib. Nat.1872-1887, s. 261.
TamŜe, s. 23-107.
13
osoby, mimo zmian, którym ta osoba podlega wraz z upływającym czasem. MoŜe mieć ono istotny, pozytywny lub
negatywny wpływ na całość kontaktów społecznych jego posiadacza, atrakcyjność w grupie, powodzenie w szkole i
w pracy, rozwój poczucia własnego ,,ja” i samoocenę. Szczególnie waŜne jest przy pierwszym kontakcie, gdy
oprócz wyglądu zewnętrznego, stanowi często jedyną informację o nowo poznanej osobie”7.
4. Neobarokowa chrzcielnica z początku XX w.
Kościół Parafialny w Borzęcinie Górnym.
160
140
Liczba urodzeń
120
100
80
60
40
20
0
1800 1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920
Dziewczęta
Chłopcy
Dzieci nieślubne
Bliźnięta
2. Liczba urodzeń dziewcząt, chłopców, dzieci nieślubnych oraz bliźniąt.
Oprac. dr Andrzej Kobyłecki.
Dzieci nieślubne
Całkowita liczba dzieci nieślubnych w analizowanych latach dla Borzęcina wynosi 1127 co
stanowi 0,97 % wszystkich urodzonych. Średnia dla powiatu brzeskiego wynosiła 10%8. W roku 1826
średnio co 5 dziecko było nieślubne, a w 1874 i 1906 nie odnotowano ani jednego takiego przypadku.
7
8
A. Stachoń, Bocheńskie imiona, Bochnia 2007, s. 5.
R. Sady. Powiat brzeski i jego samorząd 1867-2007, Kraków – Brzesko 2008 s. 25.
14
(Aneks nr 4). Nieślubne dziecko określane było łacińskim słowem llegitima, nieprawe, z nieprawego
łoŜa;, pochodzące z małŜeństwa jako llegitima.
„W dniu 15 marca 1845 r. urodziła się nieślubna Katarzyna córka Wiktorii Krzemińskiej słuŜącej
przybyłej z nieznanej miejscowości. Brak jakichkolwiek informacji o ojcu dziecka”9.
Na terenie parafii Borzęcin urodził się i został ochrzczony 12 czerwca 1850 r. nieprawy Antoni. „Jego
matka była Ŝebraczką o nieznanym imieniu, nazwisku i miejscu zamieszkania”10. Dla nieprawnie
urodzonego w dniu 30 marca 1847 r. Jana Kubały, biedacy z przytuliska Maria Sendrych i Ignacy
Piechowicz byli rodzicami chrzestnymi11.
W przypadku dzieci nieślubnych brak jest jakichkolwiek danych o ojcu. W drugiej poł. XIX w.
pojawiają się jednak zapisy przy imieniu dziecka: „Ja niŜej podpisany wyznaje przy świadkach, Ŝe
jestem naturalnym ojcem tego dziecka. + Stanisław Bąk-ojciec natur. Świadkowie + Paweł Koza, +
Jan Pięta Per me Oświęcimski Proboszcz”12, lub „Zeznaję się być ojcem naturalnym tego dziecka,
+Jędrzej Król Świadkowie: + Jędrzej Indijarz wójt. X La Croix Data 9/12 1866”13. KrzyŜyk przy
nazwisku wójta oznacza, Ŝe nie umiał pisać! W innym miejscu: ,,Ja Jan Czaja stwierdzam wobec
świadków Ŝe jestem ojcem Anny +Jan Czaja. Świadkowie: + Ignacy Pięta+ Paweł Kobyłecki14.
Chrzest
Zazwyczaj, zgodnie z prawem kościelnym chrzest dziecka następował następnego dnia
lub w dniu urodzenia, gdy istniała obawa o jego Ŝycie. Takie przypadki zdarzały się jednak
rzadko. Stosowano wtedy tzw. Chrzest z wody.
Przykładowo:
• W dniu 1 września 1852 r. akuszerka Katarzyna Burlak ochrzciła Marię córkę
Anny Ciochoń15.
• Akuszerka Barbara Drzazga w dniu 13 lipca 1859 r. ochrzciła wodą ( Solum ex
aqua…) Marię Kurtykę16.
Przy adnotacjach o dzieciach ochrzczonych w taki sposób pojawia się często znak
krzyŜa, oznaczający śmierć dziecka, w latach późniejszych dopisywano jeszcze jej datę: 13
marca 1880 r. urodził się, został ochrzczony i zmarł Jan Wolnik17. Dla trojga nieślubnych dzieci
ojcami okazali się… węgierscy Ŝołnierze przebywający czasowo na terenie Borzęcina. I tak:
• W dniu 12 stycznia 1810 r. urodziła się Maria Agnieszka, córka Jana Millera
królewskiego Ŝołnierza (Regius Miles) i Tekli córki Tomasza18.
• 3 marca 1833 r. urodził się Jan, syn Jana Kalo szeregowego Ŝołnierza jazdy z
Pułku Księcia Wilhelma. Matką była Julianna Tykoś19, a
• 12 czerwca 1838 r. urodził się Karol, syn Anny Głąb i Karola Liptay, Ŝołnierza z
Pułku Węgierskich Huzarów Księcia Wilhelma20.
9
Lib. Nato. 1842 -1851, s. 79.
TamŜe, s. 252.
11
TamŜe, s. 143.
12
Lib. Nat. 1857-1864, s. 131.
13
Lib. Nat. 1864-1872, s. 46.
14
Lib. Nat. 1899-1912, s. 364.
15
Lib. Nato. 1852-1857, s. 57.
16
Lib. Nato. 1857-1864, s. 58
17
Lib. Nato. 1872-1887, s. 223.
18
Lib. Nato. 1802-1822, s. 100.
19
Lib. Nato. 1837-1842, s. 41.
20
TamŜe, s. 41.
10
15
5. Metryka urodzenia bliźniaków Franciszka i Łukasza Kołodziejskich z 9 grudnia 1826 r.
Pogrobowcy
W Księdze Zmarłych pojawia się przy imieniu nowo urodzonego określenie posthuma/
posthumus, czyli urodzona/urodzony po śmierci ojca. Przykładowo: „30 kwietnia 1890 r.
urodziła się córka Stanisława i Anny Kowal Catharina posthuma lub 6 grudnia 1896 r. urodził
się Władysław Stanisław, syn BłaŜeja i Wiktorii Stąsiek posthumus” 21.
Rodzice chrzestni
Chłopi, którzy zostawali rodzicami chrzestnymi, byli róŜnie określani. ZaleŜało to od
statusu społecznego i roku wpisu. W roku 1824 bywają określani jako - laboras22 (pracowici).
W świadomości dokonującego zapisów w księgach, zachowały się relikty mentalności
stanowej, według której właśnie praca była głównym zajęciem chłopów. Inne pojawiające się w
tym czasie określenie to glebie23 (dosł. przywiązany do ziemi). Teoretycznie chłop po
spełnieniu pewnych warunków mógł opuścić Borzęcin, praktycznie jednak był chłopem
pańszczyźnianym, przywiązanym do ziemi. W 1833 r. pojawia się inne określenie: agricola,
czyli chłop.24 Kolejne określenia borzęckiego chłopa ukazują narastające rozwarstwienie
społeczne mieszkańców Borzęcina. W 1842 r. chłopi dzielą się na: agricola- pełnoprawnego
chłopa, cmetho - posiadających mniej ziemi niźli ci pierwsi. Dalej hortulanus, czyli zagrodnicy
posiadający tylko własną zagrodę. W Borzęcinie jeden z przysiółków do dzisiaj bywa
określany mianem Zagrody. Na dole tej drabiny znajdowali się inquili25 tj. komornicy. Byli to
ubodzy chłopi mieszkający u innego chłopa. Później dochodzą kolejne określenia: villani26 –
mieszkańcy wsi i coloni – średniorolni chłopi. Od 1866 pojawia się coraz częściej określenie
chłopa jako rusticus tj. wieśniak27. W 1870 r. po raz pierwszy, zapewne przypadkowo, wpisano
po polsku słowo: „gospodarz”28.
21
Lib. Nat. 1887-1899, s. 102, 315.
Lib. Nat. 1823-1832 , s. 12.
23
TamŜe, s. 19.
24
Lib.Nat.1833-1836 , s. 19.
25
Lib. Nat. 1837-1842, s. 147.
26
Lib. Nat. 1851-1857, s. 1.
27
Lib. Nat. 1864-1872, s. 104.
28
TamŜe, s. 215.
22
16
Do lat 60-ych XIX w. rodzice chrzestni dziecka podpisywali się krzyŜykiem. Na
początku pojawia się jeden krzyŜyk przy wpisanym nazwisku, następnie dwa, jeszcze później
trzy. Pierwszy samodzielny podpis złoŜył Józef Kawka w roku 185829.
Rodzice chrzestni najczęściej pochodzili z Borzęcina. Pojawiają się teŜ mieszkańcy
sąsiednich wsi: Rylowej, Zaborowa, Niedzielsk, Szczurowej, Dołęgi, Rudy – Rysia,
Przyborowa. Na 21817 urodzeń 17 to dzieci szlachty, 12 inteligencji, 3 dzieci policjantów.
Stanowiło to 0,15% wszystkich urodzeń.
Granice wsi i parafii były nieraz kwestionowane. Urodzone w Jagniówce Borzęcińskiej
dzieci, rodzice chrzcili w Zaborowie jako dzieci urodzone w Jagniówce Dołęskiej30. Poczucie
przynaleŜności do określonej wsi czy parafii było niewielkie. „28 listopada 1833 r. Barbara
ochrzczona w Zaborowie tutaj zapisana”31. Zapis z dnia 28 października 1838 r. mówi o chrzcie
nieślubnej Katarzyny, córki Apolonii Kołodziej w Zaborowie, figurującej jednak w tutejszej
metryce32.
6. Metryka urodzenia Franciszka z dnia 27 sierpnia 1849 r.
Konwertyci
W „Księgach urodzeń i chrztów” zapisano 7 konwersji z judaizmu i po jednej konwersji
z luteranizmu i prawosławia. Pierwsze chrzty śydów odbyły się w dniu 19 maja 1866 r.
Ochrzczeni to: ,,Izaak syn Mose Adlera który na chrzcie przyjął imię Józefa i Jakub syn
Majera Kampfa ochrzczony w tutejszym kościele parafialnym jako Mateusz Jakub” 33.
Pierwszą kobietą była Józefa 34, lat około 25, poprzednio Miriam, nawrócona z judaizmu,
urodzona w Zakrzowie, parafia Wielowieś, Diecezja Przemyśl. Ostatnim, Jan, nieznanego
pochodzenia, 15 letni syn ,,Estery Fenig Izraelity”35.
Trzeciego lutego 1895 r. przyjął chrzest w kościele parafialnym w Borzęcinie 33 letni Karol
Marowat, który wyrzekł się luteranizmu, a przyjął religię katolicką36.
Zaś „Dnia 18 grudnia 1904 na mocy rozporządzenia J.W.N. Biskupa Tarnowskiego Ks. Dr
Leona Wałęgi przyjąłem na łono Kościoła Katolickiego-śandarma - prawosławnej wiary Jana
29
Lib. Nat. 1857-1864, s. 48.
E, Kopacz , Mikrotoponimia ziemi brzeskiej na przykładzie wsi i gminy Borzęcin, mps, s. 47.
31
Lib. Nat. 1833-1836, s. 9.
32
Lib. Nat. 1837-1842 , s. 49.
33
Lib.Nat.1864-1872, s. 90.
34
TamŜe, s. 102.
35
Lib. Nat. 1872-1887, s. 29.
36
Lib. Nat. 1887-1899, s. 253.
30
17
PerepelelŜa syna Grzegorza i Pazerkwey Szapka urodzony w Warszawie dn. 9/6 1878. Ks.
Ludwik Kozak proboszcz”37.
Apostazja
W „Księdze urodzeń i chrztów” odnotowano teŜ zjawisko przeciwne konwersji.
Urodzona 17 VIII 1890r. Zofia Serafin zgłosiła wystąpienie z kościoła rzymskokatolickiego,
o czym, na mocy stosownej ustawy, 13 kwietnia 1928 r. został powiadomiony przez Starostę
krakowskiego Urząd parafialny w Borzęcinie38. Innym apostatą był urodzony 21 września
1900 r. Michał Panek.
Nazwiska
Typowymi nazwiskami dla mieszkańców Borzęcina są: Bach, Badowski, Białek, Czaja,
Ducinowski, Guzy, Kania, Karaś, Kijak, Kołodziej, Kułak, Kwaśniak, Staśko, Tyrcha, Waryś,
Wijas. Interesujące informacje na temat charakterystycznych imion dla Radłowa zawiera
wydana ostatnio monografia Radłowa i gminy radłowskiej39.
U schyłku XVIII i w pierwszej połowie XIX występują zapomniane dzisiaj, a godne
uwagi nazwiska. Często mają one dla współczesnego czytelnika pejoratywną konotację.
Kobiety (pisownia w oryginale): Buajowna, Dupaczka, Dziadowiec, Kanarowna, Lalka,
Nicpoń, Niedopytana, Piekło, Srakulina, Wielbłąd, Źrebcowna. MęŜczyźni (pisownia w
oryginale): Abbas, Buchaj, Chujar, Chycko, Ciemięga, Diabelec, Dupak, Dziaduła, Exor, Japa,
Kawka, Kopyciarz, Męda, Nijaki, Purchla, Skornóg, Straszny, Szatan. Sposobem na uniknięcie
złośliwości ze strony np. sąsiadów była zmiana nazwiska. Ślady takich zmian moŜna znaleźć
w „Księgach urodzeń”: Andrzej Stolarz zmienił nazwisko na Klisiecki40, Jan Głąb na
Głąbiński41, Stanisław Bąk na Bąkowski42, Edward Cięmnięga na Dębiński43, Franciszek
Srakuła na Gałkowski44. W 1907 r. Jan Hujar zmienił nazwisko na Mieczykowski45, a
Stanisław Hujor na Makowski46.
37
Lib. Nat. 1899-1912, s. 183.
Lib. Nat. 1887-1899, s. 112.
39
E. Danowska. Społeczeństwo Radłowa w…s. 421.
40
Lib. Nato. 1857-1864, s. 144.
41
Lib. Nat. 1864-1872, s. 173.
42
Lib. Nat. 1887-1899, s. 77.
43
TamŜe, s. 84.
44
TamŜe, s. 357.
45
Lib.Nat.1899- 1912 , s. 246.
46
TamŜe, s. 264.
38
18
7. Strona z kwietnia 1863 r.
Imion nowonarodzonym dzieciom w Borzęcinie - szczególnie w I poł. XIX w.- uŜyczali
święci, zgodnie z kalendarzem roku kościelnego. Zwyczajowo mówiło się, Ŝe dziecko samo
sobie przyniosło imię. W styczniu często nadawano imię Agnieszka (z łac. Agnes). W 1816 r.
w tym miesiącu na 5 urodzonych i ochrzczonych dziewczynek, 3 to Agnieszki47. W lutym
popularna były Kunegunda48. W 1810 roku 22, 23, 24 i 25 lutego czterem kolejnym
dziewczynkom nadano właśnie to imię. W marcu popularne było imię Józef i nieco rzadziej
nadawane Kazimierz. W kwietniu Wojciech (z łac. Adalbertus). W kwietniu 1804 r. 3 na 4
urodzonych chłopców ochrzczono tym imieniem, podobnie w 1809 r. na 9 urodzonych
chłopców, 5 to Wojciechowie. W maju najczęściej nadawanym imieniem męskim było imię
Stanisław. Wpływ na to miała zapewne takŜe bliskość Szczepanowa - miejsca kultu św.
Stanisława. W maju 1808 r. na 9 urodzonych i ochrzczonych, 4 to Stanisławowie, w 1818
proporcja ta wynosi 4 do 349. Dziewczynkom ochrzczonym w tym miesiącu najczęściej
nadawano imię Zofia. W maju 1819 r. na 10 urodzonych dziewczynek, 5 to właśnie Zofie50. W
czerwcu patronami ochrzczonych często bywali: św. Jan, św. Piotr i św. Paweł. W lipcu 1803 r.
na 7 urodzonych i ochrzczonych dzieci, 2 dziewczynki to Anny, 5 chłopców to Jakubowie51.
Z kolei w sierpniu patronem był często św. Wawrzyniec, we wrześniu św. Jadwiga,
a w październiku św. Franciszek. W listopadzie patronowali: św. Katarzyna, św. Marcin i św.
Andrzej. W grudniu z kolei św. Barbara.
Najbardziej popularnymi imionami pozostawały jednak Maria i Józef.(Aneks nr 3 a ,b, c.)
Jednak ze względu na szacunek do Matki Boskiej uŜywano formy Marianna. W 1810 nadano to
imię 22 razy, w 1850 r. 26 razy, a w 1890 r. 24 razy. Najpopularniejsze imię męskie to Józef:
w 1810 r. -11 razy, w 1850 r. - 23 razy, a w 1890 r.- 17 razy.
47
Lib.Nat.1802 – 1823, s. 149.
TamŜe, s. 29 - 88.
49
TamŜe, s. 81- 167.
50
TamŜe, s. 177.
51
TamŜe, s. 17.
48
19
Wybór imienia bywał teŜ związany z tradycją rodzinną. Bardzo często w rodzinie nadawano
dzieciom jedno imię; syn dziedziczył imię po ojcu lub teŜ, co częściej, po dziadku lub innym
z przodków52.
…bo był Polakiem.
W X tomie Księgi Urodzeń pod datą urodzenia 25 stycznia 1891 r. Pawła Pudełka zapisano: „Ślub w dniu 17 VIII
1926 r. z Marią Wyzwierzą w Świeciu (Pomorze).
21 października 1939 zastrzelony przez Niemców w Noroczeniu bo był Polakiem”.53
Księga małŜeństw
***
Dziękuję serdecznie księdzu mgr Czesławowi Paszyńskiemu, proboszczowi Parafii Borzęcin
Górny za udostępnienie Ksiąg i dr Andrzejowi Kobyłeckiemu za wykonanie wykresów.
***
Aneks nr 1.
1. Borzęckie akuszerki z lat 1802-1918.
Nazwisko i imię
Bach Regina
Bach Justyna
Boraca Salomea
Borowiec Anna
Bratko Katarzyna
Budek Maria
Budyń Marianna
Chachaj Zofia
Chmioła Anna
Curyła Marianna
Czarna Anna
Czernek Helena
Czernek Maria
Czernek Zofia
Drzazga Barbara
Nazwisko i imię
Gacoł Maria
Górka Marianna
Grzybek Katarzyna
Grzybek Marianna
Halik Marianna
Hanek Maria
Kania Marianna
Kapuściska Marianna
Knap Teresa
Kobyłecka Marianna
Kowal Maria
Kozak Anna
Król Marianna
Kuliś Jadwiga
Latocha Zofia
Dupak Barbara
Dziaduła Katarzyna
Mach Klara
Majewska Maria
Nazwisko i imię
Makowska Anna
Maleszka Anna
Michalczyk Honorata
Olexyna Marianna
Paradziej Anna
Paradziey Franciszka
Parszcz Marianna
Pawliczek Maria
Płachta Katarzyna
Poduszka Agata
Postawa Zofia
RogóŜ Katarzyna
RogóŜ Tekla
Srakulina Klara –
pierwsza
znana
akuszerka – 1834 r.
Srakuła Marianna
Staskowa Katarzyna
Nazwisko i imię
Stolarz Justyna
Tekla Matera
Tomaszek Barbara
Wesołowska Marianna
Wesołowska Zofia
Wilk Anna
Wojcieszek Ludmiła
Wolnik Anna
Wrędzyna Jadwiga
Wróbel Franciszka
Wyszka Regina
Zachara Barbara
Zaleśny Katarzyna
Zaleśny Maria
śurek Salomea
Ruis Franciszka w 1835
r. akuszerka z Tarnowa
sprowadzona do dworu
celem odebrania porodu.
Źródło: Libri Natorum et Baptisatorum.
2 a. Częstotliwości występowania poszczególnych imion w 1810 rok.
Imię męskie
Józef
Wojciech
Stanisław
Jan
Marcin
52
53
Suma
11
19
9
8
8
Imię Ŝeńskie
Marianna
Katarzyna
Sophia
Regina
Kunegunda/Kinga
Bystroń. J. S. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce wiek XVI-XVIII, Warszawa 1994 s. 72.
TamŜe, s. 124.
20
Suma
22
17
11
6
6
Paweł
7
Sebastian
7
Mateusz
6
BłaŜej
5
Antoniusz
3
Wawrzyniec
3
Jakub
3
Szymon
3
Hernislaus
2
Piotr
2
Franciszek
2
Tomasz
2
Kazimierz
2
Grzegorz
1
Joachim
1
Wincenty
1
Kajetan
1
Michał
1
Bartłomiej
1
Mikołaj
1
Grzegorz
1
Leopold
1
Źródło: Libri Copulatorum 1823-1832
Anna
Małgorzata
Agnieszka
Agata
Jadwiga
Barbara
Lucia
Barbara
5
4
3
2
2
2
1
1
2 b. Częstotliwości występowania poszczególnych imion w roku 1850.
Imię męskie
Józef
Stanisław
Jakub
Michał
Andrzej
Franciszek
Marcin
Paweł
Wojciech
BłaŜej
Antoni
Kajetan
Wawrzyniec
Mateusz
Grzegorz
Kazimier
Leopold
Wincenty
Józef Juliusz
Wincenty
Ignacy
Suma
23
11
7
6
6
6
5
4
3
3
3
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
Imię Ŝeńskie
Anna
Maria
Katarzyna
Wiktoria
Zofia
Rozalia
Agnieszka
Agata
Joanna
Małgorzata
Lucia
Barbara
Salomea
Teresa
Anna Adolfa
Suma
32
26
15
5
4
3
2
2
2
1
1
1
1
1
1
Źródło: Libri Copulatorum 1842-1851
2c. Częstotliwości występowania poszczególnych imion w 1890 r.
Imię
męskie
Józef
Stanisław
Franciszek
Władysław
21
Suma
17
13
10
6
Imię
śeńskie
Marianna
Anna
Rozalia
Honorata
suma
24
10
7
7
Władysław
Paweł
Jan
Andrzej
Wojciech
Wincenty
Paweł
Franciszek
Walenty
Teofil
Stefan
Michał
Kazimierz
Jakub
Ignacy
Feliks
Aleksander
Marceli
Leonard
Joachim
Filip
Feliks
Edward
Antoni
Sylwester
5
4
4
4
3
3
3
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
Wiktoria
Zofia
Wiktoria
Wiktoria
Honorata
Helena
Julianna
Anastazja
Katarzyna
Rozalia
Aniela
Jadwiga
Salomea
Albina
Józefa
Franciszka
Stefania
Antonina
Salomea
Małgorzata
Magdalena
Stefania
Karolina
6
5
4
3
3
3
2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Źródło: Libri Copulatorum 1887-1899
4. Zestawienie liczby urodzeń ze związków małŜeńskich i pozamałŜeńskich oraz liczby bliźniąt w okresach
rocznych za lata 1803 - 1918.
Rok
Dziewczęta
Chłopcy
Liczba
urodzeń
ogółem.
Od 1 VII
Liczba urodzeń
nieślubnych
Procent
urodzeń
nieślubnych
Liczba
bliźniąt
1802
1803
1804
1805
1806
1807
1808
1809
1810
1811
1812
1813
1814
1815
1816
1817
1818
1819
1820
1821
1822
1823
1824
1825
1826
1827
1828
1829
1830
1831
39
86
86
80
101
106
76
76
82
50
70
57
57
57
63
69
71
72
89
88
78
65
89
105
95
89
73
86
89
68
23
79
45
82
107
109
89
89
101
85
74
81
81
72
74
88
73
71
85
74
76
87
80
89
109
114
94
85
79
57
62
165
131
162
208
215
165
165
183
135
144
138
138
129
137
157
144
143
174
162
154
152
169
194
204
203
167
171
168
125
6
6
9
12
12
8
8
9
8
2
2
2
2
15
18
17
25
19
21
20
23
27
23
39
32
18
20
18
13
3,6
4,6
5,6
5,8
5,6
4,8
4,8
4,9
5,9
1,4
1,4
1,4
1,6
10,9
11,5
11,8
17,5
10,9
13,6
13,9
15,1
16,7
11,9
19,1
15,8
10,8
11,7
10,7
10,4
5
5
3
3
3
1
4
1
2
1
1
3
2
8
4
-
22
1832
1833
1834
1835
1836
1837
1838
1839
1840
1841
1842
1843
1844
1845
1846
1847
1848
1849
1850
1851
1852
1853
1854
1855
1856
1857
1858
1859
1860
1861
1862
1863
1864
1865
1866
1867
1868
1869
1870
1871
1872
1873
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
1901
1902
1903
23
74
99
91
72
82
84
78
99
101
105
93
125
92
111
95
98
67
102
93
114
76
91
77
83
95
106
106
96
94
97
97
88
120
87
95
93
97
104
112
113
86
81
85
102
94
76
100
119
67
95
95
99
93
79
87
88
105
103
97
102
95
104
97
109
109
101
103
100
107
105
108
116
79
126
102
97
98
95
107
96
97
96
108
115
123
136
104
78
96
106
121
107
97
129
90
85
86
114
89
105
113
100
106
115
114
129
129
101
113
123
155
132
91
105
83
107
115
104
113
116
82
92
97
112
99
108
114
100
123
101
104
119
100
112
100
110
87
112
112
104
109
110
127
95
153
225
193
169
180
179
185
195
198
201
201
240
215
247
199
176
163
208
214
221
173
220
167
168
181
220
195
201
207
197
203
203
234
216
224
194
210
227
267
245
177
186
168
209
209
180
213
235
149
187
192
211
192
187
201
188
228
204
201
221
195
216
197
219
196
213
215
204
216
215
235
211
18
22
19
12
11
12
14
15
18
12
9
12
13
22
10
16
3
11
12
7
1
10
4
3
6
9
12
14
10
14
6
14
19
15
15
9
5
12
7
7
5
8
0
9
8
4
5
7
8
7
8
6
8
14
7
2
8
16
4
3
8
4
4
6
3
3
7
7
5
3
8
2
11,8
9,8
9,8
7,1
6,1
6,7
7,8
7,7
9,1
6
4,5
5
6,1
8,9
5
9,1
1,8
5,3
5,6
3,2
0,6
4,6
2,4
1,8
3,3
4,1
6,2
7,1
4,8
7,1
3,1
6,9
8,1
6,9
6,7
4,6
2,4
5,3
2,6
2,9
2,8
4,3
0
4,3
3,8
2,2
2,4
3,1
5,4
3,7
4,2
2,8
4,2
7,5
3,5
1,1
3,5
7,8
2
1,6
4,1
1,9
2
2,7
1,5
1,4
3,3
3,4
2,3
1,4
3,4
0,9
2
1
1
1
2
2
1
1
1
5
3
1
2
4
1
3
3
1
4
2
2
2
2
2
3
4
1
3
2
5
1
18
3
1
1
1
1
3
5
1
4
1
2
1
4
1
1
1
1
2
0
3
2
1
4
4
2
4
2
3
2
1
1
3
2
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
96
127
97
88
105
80
88
82
82
85
82
74
45
41
43
10436
102
89
95
104
108
108
88
96
82
94
80
72
47
45
38
11375
198
216
192
192
213
188
176
178
164
179
162
146
92
86
81
21811
3
3
0
1
2
4
3
4
5
2
4
1
2
1
1
1127
1,5
1,4
0
0,5
0,9
2,1
1,7
2,8
3
1,1
2,5
0,7
2,2
1,2
1,2
Śr.0,9754
1
3
3
1
4
1
1
3
2
2
3
6
4
8
242
Źródło: Libri Copulatorum .
5. Przyrost naturalny w latach 1803-1918 w okresach rocznych
Rok
Ur.
Śmierć
Przyrost
Rok
Ur.
Śmierć
Przyrost
1803
1804
1805
1806
1807
1808
1809
1810
1811
1812
1813
1814
1815
1806
1807
1808
1809
1810
1811
1812
1813
1814
1815
1816
1817
1818
1819
1820
1821
1822
1823
1824
1825
1826
1827
1828
1829
1830
1831
1832
1833
1834
1835
1836
165
131
162
208
215
165
165
183
135
144
138
138
129
208
215
165
165
183
135
144
138
138
129
137
157
144
143
174
162
154
152
169
194
204
203
167
171
168
125
153
225
193
169
180
86
79
86
227
112
88
73
99
143
181
122
170
103
227
112
88
73
99
143
181
122
170
103
122
123
107
155
90
104
123
174
126
102
103
138
134
122
188
413
176
86
135
114
80
79
52
76
-19
103
77
92
84
-8
-37
16
-32
26
-19
103
77
92
84
-8
-37
16
-32
26
15
34
37
-12
84
58
31
-22
43
92
101
65
33
49
-20
-288
-23
139
58
55
100
1856
1857
1858
1859
1860
1861
1862
1863
1864
1865
1866
1867
1868
1869
1870
1871
1872
1873
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
181
220
195
201
207
197
203
203
234
216
224
194
210
227
267
245
177
186
168
209
209
180
213
235
149
187
192
211
192
187
201
188
228
204
201
221
195
216
197
219
196
213
215
204
113
120
111
136
189
123
122
217
175
146
213
155
137
141
211
137
152
338
185
158
137
152
195
148
130
171
189
92
115
133
162
138
134
182
200
150
209
103
199
131
128
123
96
106
68
100
84
65
18
74
81
-14
59
70
11
39
73
86
56
108
25
-152
-17
51
72
28
18
87
19
16
3
119
77
54
39
50
94
22
1
71
-14
113
-2
88
68
90
119
98
54
Średnia dla Galicji wynosiła 14 %, dla powiatu tarnowskiego 17 %. Por. J Zdrada ,,Ziemia tarnowska w okresie
autonomii”[w:] Tarnów Dzieje miasta i regionu, s. 95, pod red. F. Kiryka.
24
1837
1838
1839
1840
1841
1842
1843
1844
1845
1846
1847
1848
1849
1850
1851
1852
1853
1854
1855
179
185
195
198
201
201
240
215
247
199
176
163
208
214
221
173
220
167
168
190
73
114
104
124
140
118
159
147
155
430
183
323
108
158
211
267
180
255
-11
112
81
94
77
61
122
56
100
44
-254
-20
-115
106
63
-38
-47
-13
-87
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
216
215
235
211
198
216
192
192
213
188
176
178
164
179
162
146
92
86
81
133
162
128
122
123
123
109
145
160
142
132
144
144
100
103
125
105
156
154
83
53
107
89
75
93
83
47
53
46
44
34
20
79
59
21
-13
-68
-73
Źródło: Libri Natuorum et Baptisatorum, Libri Mortuorum.
III. Zwyczaje i obrzędy.
1. DajŜe cukierków.
Z dawna był zwyczaj Ŝe po ochrzczeniu noworodka, chrzestni idąc z kościoła częstowali po
drodze napotkanych znajomych, a takŜe i nieznajomych cukierkami, zaś dzieciom po prostu
rzucani garściami. Dlatego teŜ na kaŜdy chrzest znajdujący się w kościele, pod kościołem
czekała zawsze pokaźna gromadka dzieci.
Tak się ten zwyczaj powszechnie przyjął Ŝe nawet i starsi, spotykając znajomego który był na
chrzcinach przemawiając się poczęstunkach mówiąc ,,dajŜe cukierków”55.
2. Chrzciny.
Po powrocie z kościoła do domu podawano chrzestnemu ojcu rózgę. Ten uderzając nią lekko
chrześniaka wypowiadał zwyczajem uświęconą formułkę ,, Masz słuchać rodziców i starszych
pamiętaj!”. Następnie ucztowano w sposób mniej lub więcej okazały. Na przyjęcie zwane
chrzcinami zapraszano wszystkich bliŜszych krewnych, często takŜe sąsiadów, i goszczono
niekiedy bardzo obficie, a zawsze ochotnie, serdecznie. Nawet najbiedniejszy starał się sprawić
chrzciny w myśl przyjętej u nas zasady „Zastaw się, a postaw się”(…).56
3. Babka zwana akuszerką.
Na uczcie nie brakowało >>babki << zwanej akuszerką, której kobiety dawały cokolwiek na
mydło, aŜeby niby dziecko czysto utrzymywała. Mniej domyślnym męŜczyznom, aŜeby takŜe
cokolwiek jej dali, przechowywano czapki lub kapelusze , które musieli wykupywać. Zwyczaj
ten przetrwał częściowo do naszych czasów. I teraz jeszcze zbiera akuszerka – dawniej do
wanienki, a teraz na talerz- dobrowolne ofiary wśród zaproszonych na chrzciny gości, ale juŜ
nie na mydło, lecz na pieluszki, jako Ŝe te mają być droŜsze od mydła, a dziecku
potrzebniejsze57.
4. ,,Chrzesnomatko” - „ chrzesnoojcze”…
Rodzice chrzestni cieszyli się (…) wielkim szacunkiem ze strony dzieci , które trzymali do
chrztu, mogli liczyć na ich pomoc, gdy byli chorzy lub starzy , a po śmierci mogli liczyć na
55
Bratko J. Dzieje Borzęcina 1364-1939, s.225,
Radłów i gmina radłowska praca zbiorowa pod red. Feliksa Kiryka, Tom II , Józef Trytek, Kartki z etnografii
regionu,s.148.
57
Sitko F, Parafia Zabawa – zarys monograficzny z ilustracjami 1241-1940, (rps), s.107.
56
25
modlitwę. Tytuł ,,chrzesnomatki” i „chrzesnoojca” był w dawnych czasach na wsi tytułem
wręcz honorowym. Gdy ktoś chciał się zwrócić do starszej od siebie osoby , z którą nie łączyły
go wyraźnie więzi pokrewieństwa, z wyszukanym szacunkiem, najczęściej mówił
„chrzesnomatko” lub „chrzesnoojcze” , dziś ten zwyczaj praktycznie przestał istnieć58.
5. ,,Krzesno ojciec” i „krzesno matka”
Rodzice chrzestni (tzw. ,,krzesno ojciec” i „krzesno matka”) darzyli chrześniaka miłością
i troską, odwiedzali go od czasu do czasu obdarzając róŜnymi podarkami. Gdy dziecko miało 6
tygodni, chrzestna matka sprawiała mu koszulkę, czapeczkę i sukienkę.
Bywało Ŝe rodzice chrzestni sami bezdzietni, zapisywali testamentem część, lub nawet cały swój
majątek chrześniakowi. Był teŜ taki zwyczaj, Ŝe jeśliby odumarli rodzice naturalni w jego
niepełnoletności, to rodzice chrzestni mieli obowiązek przejąć nad nim całkowitą opiekę59.
6. Świecki obrzęd nadawania imion.
Urząd Stanu Cywilnego juŜ w roku 1970 przystąpił do zaprowadzania uroczystych nadań imion
nowonarodzonym obywatelom gromady. W tych wypadkach organizowane były specjalne
oprawy uroczystościowe tych ceremonii. W dniu 3 maja 1970 roku, odbyło się w Urzędzie
Stanu Cywilnego w Borzęcinie pierwsze uroczyste nadanie imienia nowonarodzonemu synowi
Stanisława i Ireny R. Narodzonemu nadano imię Marian. Matce wręczono kwiaty, a młody
chrześniak otrzymał ksiąŜeczkę PKO z wkładem 200 zł.
Ten świecki obrzęd uroczystego nadawania imion nowonarodzonemu obywatelowi naszej
gromady , w Urzędzie Stanu Cywilnego , nie przyjął się jednak. Rodzice noworodków sami do
niego nie przystępowali a ze strony Urzędu Stanu Cywilnego przymusu Ŝadnego nie
stosowano60.
IV. Przysłowia i powiedzonka dotyczące narodzin i dzieci.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
58
Bogatemu diabeł dziecko kołysz, a biednemu dwoje się urodzi.
Co rok, to prorok.
Czym skorupka za młodu naciągnie, tym na starość trąci.
Jak izba takie dzieci, jaka matka, takie dzieci.
Jaka mać taka nać, jaki klin taki syn.
Jeszcze się taki nie narodził, co by wszystkim dogodził.
Kogo Pan Bóg stworzy, tego nie umorzy.
Trytek Trytek, Kartki z etnografii regionu, s.149. [w] Radłów i gmina radłowska praca zbiorowa pod red.
Feliksa Kiryka, Tom II
59
Szczepanik Stanisław, Zbiór wypisów z opracowań historycznych i własne komentarze na temat naddunajeckich
okolic Radłowa na tle Małopolski i Polski południowej oraz – w niezbędnym zakresie – Polski i Europy
środkowej, Wrocław 2009, s. 168
60
Bratko J, Dzieje Borzęcina 1945-1972, s.44
26
V. Listy z USA.
My dostali chłopca, dziewczyne…
Teraz ci donosze ze my dostali chłopca 10 Wrześ. za kumotra bili Honorka Bodziochowna i
RoŜy Górconki hłop hłopcu na imie Gierard i Kazimierz
Fragment listu Stanisława Oleksego z Chicago z dnia 19 I X 1913 r. do Michała Kołodziejskiego, mojego pradziadka.
Pisownia w oryginale.
Kochany bracie i ty bratowa dostalimy dziewczyne 28 paźdr. i dziecko zdrowe ale Marynka
była bardzo hora i do dziz dnia lezy w łuŜku i beł Ksiadz 2 razy i Doktor beł 4 razy ale i teraz
troche lepi to nie wiadomo jak Bóg da (…)
Fragment listu Stanisława Oleksego z Chicago z dnia 11 XII 1915 r. do Michała Kołodziejskiego, mojego pradziadka.
Pisownia w oryginale
VI. Narodziny i nadania imion dzieciom Ŝydowskim w Borzęcinie w latach
1891 -1940.
Księga Urodzin Izraelickiego Urzędu Metrykalnego dla Borzęcina i Radłowa z lat 1891-1942
Geburtsmatrik des Izraelitischen Matriken - Bezirkes zu Radłów obejmuje IV tomy. W Archiwum
Państwowym w Tarnowie znajduje się Tom I i II Księgi Urodzeń z lat 1891-1903, w USC w Radłowie
znajduje się tom III z lat 1903-17. W USC Borzęcin znajduje się tom IV z lat 1917-42.
Wyjątek stanowi ostatni poród Ŝydowskiego dziecka w Borzęcinie które nie zostało zapisane w Księdze
Urodzeń lecz na osobnej, luźnej karcie (Aneks nr 1). Zapisy w księdze prowadzone były według
ustalonego schematu (foto A i B) i obejmowały następujące dane: dzień, miesiąc, rok urodzenia, miejsce
i numer domu urodzenia; dzień, miesiąc, rok, miejsce i numer domu w którym obrzezano dziecko lub
nadano mu imię; imię oraz płeć nowo urodzonego dziecka; informację czy było to dziecko ślubne,
rzekomo ślubne lub nieślubne; imię i nazwisko, stan, zatrudnienie i miejsce zamieszkania ojca i matki;
własnoręczny podpis kuma, obrzezującego i akuszerki oraz ich zawód. Osobna rubryka poświęcona była
dzieciom nieŜywo urodzonym. W ostatniej kolumnie zapisywane były uwagi.
A
27
B
Systematyczne zapisy nowo urodzonych dzieci w Borzęcinie prowadzono od 1892 r. do 1940 r.
Niesystematyczne zapisy z lat 1866-1883 obejmują 6 urodzeń. W tym czasie w Borzęcinie urodziło się
205 Ŝydowskich dzieci: 111 dziewczynek i 94 chłopców, w tym troje nieŜywo urodzonych (Aneks nr 2
tabela nr 2 i nr 3). 13 czerwca 1899 r. Reisela Bradsdorfer urodziła bliźnięta. Pierwsza zmarła w dniu
następnym, a druga, Małka po 7 dniach. Jako powód oglądacz zwłok M. Kołodziejski wpisał
osłabienie61.
Dzieci te miały wyłącznie Ŝydowskich ojców, część z nich urodziła się po zawarciu ślubu religijnego,
a przed zawarciem państwowego związku małŜeńskiego. Przy dzieciach tych pojawiają się zapisy typu:
Przystępuję do ojcostwa Josef Radwan ojciec mnie znany62, lub przystępuję do ojcostwa Moses
Apfelroth ojciec mnie znany 63.
Najczęściej powtarzającymi się imionami dziewczynek były: Debora -5, Reisel-5, Chaja - 4, Chane4 i Riwka - 4. Imiona chłopców: Moses-7, Salomon-6, Aron-5, Majer-3, Abraham-3. (Aneks nr 2, tabela
nr 4). Pisownia imion zgodna jest z oryginałem pomimo Ŝe forma ich jest róŜna Zapisywano teŜ
w księdze dzieci z dwoma imionami. Ostatnie dziecko Abraham Hirsch Leibel urodziło się 9 kwietnia
1940 roku64.
Najczęściej poród odbierały akuszerki z jednej rodziny: Kobyłeckie – 3 pokolenia, Kowal i Chachaj – 2
pokolenia. Akuszerki odbierały porody od wszystkich kobiet w Borzęcinie tak katoliczek jak
i śydówek.
Nadawanie imion dziewczynkom odbywało się w domu urodzenia lub w bóŜnicy. Miało to miejsce
w pierwszy szabat (sobotę) po narodzeniu dziecka. Wówczas to ojciec dziewczynki odczytywał
podczas sobotniego naboŜeństwa fragment Tory zwany paraszat haszawua65.
W ósmym dniu po urodzeniu dziecka płci męskiej dokonywano obrzezania, czyli usunięcia napletka.
Zabieg ten jest symbolem przymierza zawartego miedzy Bogiem a Abrahamem66. Oznaczał przyjęcie
do społeczności Ŝydowskiej. Obrzezania dokonywał mohel w domu urodzenia chłopca, rzadziej w
bóŜnicy. Na przestrzeni omawianego okresu funkcje mohela pełnili m.in. Aron Kauffman, Juda
Kauffman, Jakub Kleimahler, Menasche Kauffman, Chaim Teitelbaum, Józef Herbst (Aneks nr 2,
tabela nr 5). Wtedy teŜ po raz pierwszy wypowiadano uroczyście imię chłopca. Obrzezywane dziecko
spoczywało na kolanach osoby waŜnej dla jego rodziców. W roli tej występowali m. in: Baruch
Helfgott, Dawid Tellerman, Heinrich Teitelbaum, Jakub Kleinzahler, Jakub Goldstein, Lejb Schmalholz,
Chaim Teitelbaum, MojŜesz Lipschitz rabin z Brzeska.
Aneks nr 2.
61
62
63
64
65
66
28
Księ. Zej. 1877-1917,s. 31.
Księ. Ur. 1893-1903,s. 7.
TamŜe, s. 97.
TamŜe , s. 40.
Zawidzka I, Synagoga sidur tefila. Muzeum im. Stanisława Fischera w Bochni, Bochnia 2008, s. 10.
Zawidzka. Cmentarz Ŝydowski w Brzesku, s. 72.
1. Doniesienie o porodzie numer 1.
Ostatnie dziecko Ŝydowskie urodzone w Borzęcinie nie zostało zapisane w Księdze Urodzeń lecz na luźnej karcie.
9 IV 1940 w Borzęcinie pod numerem domu 566 urodził się chłopiec. Obrzezany 16 IV 1940. Ślubne.
Ojciec Josef Leibel ur.1 XII 1904 w Borzęcinie.
Matka Chana Leibel ur.10 IV 1898 z domu Satler w Borzęcinie.
Matka dziecka to nieślubna córka Rywki Stalle i jej rytualnego męŜa Hirsach Baumgarta w Borzęcinie.
Kum: Mendel i Chaja Giela Satler w Borzęcinie. Aleksander Tellerman w Borzęcinie.
Sand. Chaim Teitelbaum w Brzesku.
Akuszerką Marya Kobyłecka w Borzęcinie.
Ślub rodziców zawarty został w Radłowie dnia 12 VIII 1930 . Tom III str.8.P.3. Ks.
Zaślubin w Radłowie.
2. Dzietność rodzin w latach 1891-1941.
L.p
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
29
Rok
Suma
K
1866
1871
1873
1875
1876
1883
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1
1
1
1
1
1
10
7
11
5
10
9
4
12
7
3
7
9
9
5
3
7
4
7
5
2
5
5
3
2
3
1
3
5
-3
2
3
5
5
2
1
2
3
1
1
M
Uwagi
Wpis do księgi urodzin1892-1903
1
1
1
1
1
5
3
6
5
4
6
3
9
3
2
2
5
3
4
2
3
3
4
2
-1
3
1
2
2
1
2
-2
1
2
5
3
1
1
2
1
5
4
5
--6
3
1
3
4
1
5
4
6
1
1
4
1
3
3
-3
1
2
-1
3
3
-1
1
1
2
1
3
-
--1 nieŜywe urodzenie
-------
1 nieŜywe urodzenie
1 nieŜywe urodzenie
-
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
2
1
1
1
1
205
1
111
1
1
1
1
1
94
Źródło: Księga Urodzin Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Radłowie.
3. Dzietność rodzin w latach 1891-1941 w okresach pięcioletnich.
14
Liczba dzieci
12
10
8
6
4
2
0
1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1905 1910 1915 1920 1925 1930 1935 1940
Dziew czynki
Chłopcy
Oprac. dr Andrzej Kobyłecki.
L.p.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
4. Imiona nadawane Ŝydowskim dziewczynkom i chłopcom
w latach 1866-1940.
Dziewczynki
Chłopcy
Debora
Reisel
Chaja
Chane
Riwka
Sara
Ester
Lene
Miriam
Rachel
Sima
Frimet
Ida
Regina
Ruchel Lene
Zlate
Beila Pesla
Beile Schneidel
Berel
Blima Rosa
Bluma
Breindla
Chaje Liebe
Chane Kaile
Chane Mindel
Chane Reisel
Ciel
Cirel
Dobe
5
5
4
4
4
4
3
3
3
3
3
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Moses
Salomon
Aron
Majer
Josef
Abraham
Wigdor
Leibisch.
Jakób
Hirsch
Efraim Samuel
Abraham Hirsch
Wolf Jakób
Wolf
Tobiasz
Simon
Schimche Juda
Samuel Schaja
Riman
Olek
Nathan
Natan Lipa
Naftali Aron
Moses Wolf
Moses Salomon
Mordehe
Mendel Majer
Mendel Emil
Mendel
7
6
5
3
3
3
2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
Eidel
Ella
Ester Pezel
Feige Reissel
Feiwel
Felicja
Friedel
Frinda
Frinel
Gela Ruchel
Gelda
Gertruda
Gitel
Helena
Hene
Hensche
Hinde
Itla
Jőtel
Kitty
Lemel
Leőe
Liebe
Lisel
Malka
Nycha
Parel Małka
Pesel
Pezela
Pisel.
Riwka Itla
Ropel
Rozalja
Rozia
RóŜa
Ruchel
Sara Ester
Scheindel
Selde
Suza Feigel
Taube
Witta
Ziznna
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Markus
Maks Izajasz
Maks
Leser
Leon
Leib
Kopel
Kiue
Kalman
Juda Kopel
Josef Hirsch
Jankiel
Israel Hirsch
Israel Pinkas
Israel
Isak Mosesk
Isak
Ferdynand
Ferdinand Fischel
Efraim Fischel
Dawid Uscher
Chajm Samuel
Benjamin Wolf
Aron Jakób
Abraham Mendel
Abraham Izaak
Abraham Dawid
1 x nie nadano imienia
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Źródło: Księga Urodzin Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Radłowie.
5. Mohel – obrzezujący Ŝydowskich chłopców.
L.p.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Nazwisko i imię
Gutfreund Chiel
Herbstman Hirsch
Herbstman Josef
Horn Mayer
Kauffman Aron
Kauffman Juda
Kleimahler Jakób
Markus Mendel
Menasche Kauffman
Neuman Isak
Schater Aron Salomon
Teitelbaum Chaim
Weinstok kupiec
Zechce Samuel
Zawód, miejsce zamieszkania.
Kupiec, Szczurowa
Rzezak / rzeźnik / Brzesko
Schächter / rzeźnik / Brzesko
Schächter / rzeźnik / Tarnów
Schächter / rzeźnik / Borzęcin
Schächter / rzeźnik / Brzesko
Kupiec, Borzęcin
Handlarz, Pojawie
Rzeźnik, Brzesko
Kupiec, Borzecin
Schächter/rzeźnik/ Szczurowie
Asesor Rabinacki, Brzesko
Kupiec w Tarnowie
Kupiec Bochnia
Źródło: Księga Urodzin Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Radłowie.
31
Rok
wpisu
1896
1925
1913
1910
1893
1912
1931
1909
1918
1897
1897
1909
1923
1924
Maksymilian Schrank (25 I 1925 – 1942)
zginął wraz z matka w obozie zagłady BełŜec.
Dzieci Cyganów – Romów wędrujących drogami Borzęcina lub korzystających z
praw,,swojszczyzny” w miesiącach zimowych równieŜ chrzczone były w obrządku katolickim
w Borzęcinie. Więcej informacji na ten temat znajdzie się w jednym z rozdziałów - autorstwa
Adama Bartosza i Natalii Gancarz - powstającej monografii Borzęcina.
32