3. NARODZINY IMPERIUM RZYMSKIEGO – WYKŁAD

3. NARODZINY IMPERIUM RZYMSKIEGO – WYKŁAD
w oparciu o podręcznik i „Historię starożytnego Rzymu” Marii Jaczynowskiej
__________________________________________________________________________________
1. Armia rzymska
a) opierała się na pospolitym ruszeniu – służbą wojskową byli objęci mężczyźni od 17 do 46 r. życia,
posiadający majątki ziemskie; co roku konsulowie ogłaszali listę zmobilizowanych mężczyzn. Każdy
powołany stawiał się z własnym uzbrojeniem.
b) służbę wojskową uzależniono od posiadania majątku. W zależności od dochodu obywatele służyli
w konnicy (ekwici), piechocie ciężkozbrojnej lub lekkozbrojnej. Obywatele z dwóch pierwszych klas
majątkowych (najbogatsi) służyli w 98 centuriach (na 193). Obywatele bez ziemi i nie posiadający
stałego dochodu byli zwolnieni ze służby wojskowej. Wszyscy mężczyźni służący w armii brali udział
w obradach zgromadzenia centurialnego.
c) struktura armii
Armia składała się z dwóch legionów oraz z oddziału sprzymierzeoców (auxilia). Dowodził nią
konsul.
 CENTURIA – początkowo 100 ludzi, a później liczbę ludzi zmniejszono
 MANIPUŁ – składał się z 2 centurii.
 LEGION – składał się z 30 manipułów. Łącznie 4500 żołnierzy: 3000 ciężkozbrojnej piechoty,
1200 – lekkozbrojnej, 300 jeźdźców. Legion był samowystarczalny – w każdym legionie byli
saperzy, kowale, płatnerze, rachmistrze, medycy, inżynierowie.
d) szyk armii rzymskiej :
 Lekkozbrojna piechota, ustawiona w długą linię przed manipułami ciężkozbrojnej piechoty.
 Ciężkozbrojna piechota była ustawiona w trzy linie manipułów w zależności od wieku i
doświadczenia. Manipuły tworzyły szachownicę.
 1 linia manipułów hastati – najmłodsi od 17 do 24 roku życia – manipuł liczył 120 żołnierzy
ustawionych w 10 rzędach
 2 linia manipułów principes – starsi legioniści od 24 do 27 roku życia – manipuł liczył 120
żołnierzy ustawionych w 10 rzędach
 3 rząd triari – legioniści powyżej 27 roku życia – manipuł liczył 60 żołnierzy;
 Jazda – 300 jeźdźców podzielonych na 10 oddziałów
e) uzbrojenie legionisty – pancerz, hełm, nagolenniki, tarcza, krótki miecz, włócznia (hasta – uzbrojeni
w nią byli tylko triari), krótki oszczep (pilum)
f) taktyka armii rzymskiej:
 bitwę rozpoczynali lekkozbrojni, którzy miotali oszczepy, kamienie itp., a następnie
wycofywali się za szachownicę ciężkozbrojnych manipułów,
 ciężkozbrojna piechota najpierw miotała pilum, które wbijały się w tarcze przeciwnika
ściągając ją w dół. Pilum miotał szereg za szeregiem. Wówczas dochodziło do walki wręcz,
 przy napiętej sytuacji manipuły principes wkraczały między manipuły hastati – powstawał
jednolita linia manipułów,
 w ostateczności do walki przystępowali triari („sprawa doszła do triari” – oznaczało sytuację
ostateczną; bardzo ciężką)
g) sprzymierzeocy – ludnośd podbita na terenie Italii była zobowiązana do dostarczania oddziałów
zbrojnych, na czele których stawali dowódcy rzymscy. Do każdego legionu dołączały oddziały
sprzymierzeoców (auxilia) – 5000 piechoty i 300 jeźdźców.
h) cechy legionów rzymskich:


duża samodzielnośd operacyjna (legion był miniaturową armią)
szybkośd poruszania – zapewniały ją drogi oraz możliwośd budowania przepraw (każdy
legion miał własnych inżynierów i saperów)
 karnośd żołnierzy – wymuszana karami cielesnymi (chłosta), decymacją (uśmierceniem co 10
żołnierza za tchórzostwo na polu bitwy czy próbę buntu) oraz nagradzaniem odwagi na polu
bitwy (awans, srebrne lub złote napierśniki, włócznie ozdobne, wieoce),
 duża liczebnośd - po podboju Italii Rzymianie byli w stanie zmobilizowad 700 tys. żołnierzy
(Rzymian i sprzymierzeoców). Żadna armia nie była w stanie wystawid takiej ilośd żołnierzy.
 samowystarczalnośd – legion tworzyły rożne formacje, do tego towarzyszyły mu rzesze
rzemieślników, w tym np. płatnerzy naprawiających broo,
 zainteresowanie żołnierzy w prowadzeniu podbojów – legioniści brali udział w podziale
łupów.
f) zwycięski wódz miał prawo do:
 owacji – za mniejsze zwycięstwo
 triumfu – uroczysty wjazd do Rzymu przez Via Sacra na Kapitol. W pochodzie triumfalnym
pokazywano jeoców i łupy wojenne
2. Podboje rzymskie na Płw. Apenioskim
a) przyczyny podbojów rzymskich:
 początkowo chęd obrony przeciwko innym plemionom italickim
 potrzeba zdobycia większej ilości ziemi pod uprawę i hodowlę – w Rzymie było przeludnienie;
chłopi otrzymywali działki ziemi; chcieli więcej
 chęd powiększenia paostwa rzymskiego,
 podboje były źródłem łupów – ziemi, niewolników i kosztowności (można się było wzbogacid.
Łupy były dzielone między wodza i żołnierzy)
 potrzeba zwiększenia dochodów paostwa dzięki daninom płaconym przez poddanych;
paostwo mogło czerpad zyski z podbitych terenów.
b) podbój Płw. Apenioskiego – do 264 r. p.n.e.
 V w. p.n.e. walki z sąsiednimi plemionami
 walka z Latynami. Na przełomie VI i V w. p.n.e. miasta latyoskie w Lacjum, tworzące
Związek Latyoski, wywalczyły sobie pozycję równorzędną z Rzymem,
 walka z Wolskami i Ekwami – bohaterstwo Cyncynata; Wolskowie zmuszeni zostali do
zawarcia pokoju korzystnego dla Rzymu,
 pokonali sojusz miast etruskich, z których najpotężniejsze było Weje, zdobyte w 396 r.
p.n.e.
 najazd Gallów i zahamowanie ekspansji Rzymu na początku IV w. pn.e.
 V/IV w. p.n.e. Gallowie zajęli Nizinę Padaoską na północy Italii
 390 r. p.n.e. – Galowie spustoszyli Lacjum, zdobyli i spalili Rzym, który wówczas nie miał
murów obronnych,
 podporządkowanie sobie Latynów w połowie IV w. p.n.e.
 wojna ze Związkiem Latyoskim zakooczona zwycięstwem Rzymu i rozwiązaniem Związku
Latyoskiego,
 Latynom narzucono wiele zasad np. nie wolno im było zawierad umów miedzy miastami,
zawierad związków małżeoskich między miastami



 miasta latyoskie zostały potraktowane w trojaki sposób. Częśd została sprzymierzeocami
Rzymu. Częśd została bezpośrednio wcielona do paostwa rzymskiego, a mieszkaocom tych
miast nadano pełne obywatelstwo rzymskie. Części mieszkaoców nadano tylko
ograniczone obywatelstwo rzymskie.
 skutkiem tych wojen było podwojenie obszaru Rzymu i zwiększenie liczby obywateli
wojny z Samnitami – 2 połowa IV w. p.n.e. – 1 połowa III w. p.n.e.
 plemię to mieszkało na południe od Rzymu. Terenem spornym z Rzymem stała się
Kampania.
 Początkowo Rzym ponosił w walce klęskę za klęska. Dopiero gdy Rzymianie wykorzystali
osiągnięcia Samnitów (krótki miecz, krótką włócznię i walkę w niewielkich, mobilnych
oddziałach) udało im się zwyciężyd. W III w. p.n.e. Samnitom udało się stworzyd potężną
koalicję antyrzymską złożoną m.in. z Gallów, Umbrów, Lukanów, Etrusków lecz nie udało
im się zwyciężyd. Rzym podbił wszystkie plemiona italickie. Samnici zachowali niezależnośd
polityczną na swoim terytorium. Zawarli sojusz z Rzymem.
podbój Wielkiej Grecji – 1 połowa III w. p.n.e.
 Rzymianie dążyli do opanowania całej Italii. Na południu pozostały jeszcze miasta greckie.
 prowadzili wojnę z Tarentem (kolonia grecka na południu Italii), który uzyskał pomoc
Pyrrusa (króla Epiru) w 281 r. p.n.e. Pyrrus był krewnym Aleksandra Macedooskiego.
Marzył o stworzeniu nowego paostwa hellenistycznego.
 Pyrrus był znakomitym wodzem. Udało mu się pokonad Rzymian w bitwie pod Herakleą
(280 r. p.n.e.) i pod Ausculum (279 r. p.n.e.). Straty w drugiej bitwie po stronie Pyrrusa
były tak duże, że musiał wycofad się na kilka lat z Italii („Pyrrusowe zwycięstwo” –
zwycięstwo okupione zbyt wysokimi kosztami).
 W 275 r. p.n.e. Pyrrus powrócił do Italii. Został pokonany w bitwie pod Benewentem, po
której Rzymianie zajęli miasta greckie w Italii. Tarent poddał się w 272 r. p.n.e.
ostatnim punktem oporu było etruskie miasto Volsinii, które poddało się w 264 r. p.n.e.
3. Organizacja Italii po podboju rzymskim
a) ziemie podbite na terenie Italii zostały związane z Rzymem sojuszem - ludnośd Italii stała się
sprzymierzeocami Rzymu na następujących zasadach:
 częśd ziem paostw podbitych została włączona w granice Rzymu i stała się „ziemią publiczną”
(ager publicus), na której osiedlano osadników rzymskich. Osady zakładano w miejscach
ważnych pod względem strategicznym (skrzyżowanie szlaków handlowych itp.)
 sprzymierzeocy musieli płacid niewielkie daniny i służyd w armii rzymskiej (oddziały
sprzymierzeoców),
 Rzym nie wtrącał się w sprawy wewnętrzne paostw pod warunkiem, że władzę sprawowali
tam sprzyjający Rzymowi politycy,
 sojusznicy nie posiadali obywatelstwa rzymskiego, nie mogli więc korzystad z praw, które
przysługiwały Rzymianom (to się zmieniło dopiero w I w. p.n.e. gdy sprzymierzeocy rozpoczęli
wojnę zakooczoną nadaniem im obywatelstwa rzymskiego).
b) Na skutek podbojów rzymskich w Italii wykształciły się grupy społeczne o różnych uprawnieniach
(1) obywatele rzymscy – zarówno plebejusze jak i patrycjusze, mieszkaocy miasta Rzym
 posiadali prawa prywatne i publiczne,
 głosowali na zgromadzeniach,
 sprawowali urzędy i godności kapłaoskie,
 mieli prawo zawierania ważnego małżeostwa i nabywania na własnośd rzeczy i majątku
(2) Latynowie
 nie mieli prawa głosowania i pastowania urzędów w Rzymie,
 posiadali częśd praw obywatelskich; otrzymywali pełne prawa jeżeli zamieszkali w samym
Rzymie,
(3) Italikowie = sprzymierzeocy
 obowiązywał ich zakaz prowadzenia wojen i prowadzenia samodzielnej polityki
zagranicznej,
 mieli obowiązek dostarczania oddziałów wojskowych i danin,
 prowadzili własną politykę wewnętrzną,
 uzyskali pełne prawa obywatelskie w I w. p.n.e.
4. Wojny punickie (wojny z Kartaginą) – przyczyny, przebieg i skutki
a) I wojna punicka 264 – 241 r. p.n.e.
 Przyczyny:
 Kartagina była miastem w Północnej Afryce, założonym przez Fenicjan. Nosiła nazwę Pontu,
wiec ludnośd nazywano Punijczykami. Swymi wpływami objęła Sycylię, Sardynię, Baleary i
Hiszpanię gdzie założyła swoje kolonie. Rzymianie po opanowaniu Płw. Apenioskiego
zwrócili się ku Sycylii.
 Kartagina był potęgą handlową. Dysponowała potężna flotą. Rzym pragnął zagarnąd Sycylię
i odebrad Kartaginie hegemonię w tej części Morza Śródziemnego.
 Bezpośrednią przyczyną walki była prośba o pomoc wystosowana przez najemników
italskich Mamertynów, którzy zajęli Messynę.
 Rzym był potęgą lądową, a Kartagina morską. Mimo zwycięstw na Sycylii Rzymianie nie mogli
pokonad Kartaginy na morzu. Dopiero budowa nowoczesnych okrętów, wyposażonych w
ruchome pomosty, zagwarantowała Rzymianom zwycięstwo. Nowe okręty wyrównywały siły –
dzięki nim można było przeprowadzid abordaż, w którym liczyła się umiejętnośd walki wręcz
legionistów rzymskich. Po wygranej bitwie morskiej koło Wysp Egadzkich (241 r. p.n.e.)
Kartagina poprosiła o pokój.
 Postanowienia pokoju: Kartagina straciła swoje posiadłości na Sycylii, Korsyce i Sardynii oraz
Baleary. Ograniczyła swoją flotę i zapłaciła kontrybucję. Hiszpanię podzielono na dwie strefy
wpływów.
b) II wojna punicka 218 – 201 r. p.n.e.
 Przyczyny:
 Między I , a II wojną punicką Kartagina zdobyła na znaczne obszary na południu Płw.
Pirenejskiego. Zawarła układ z Rzymem na mocy którego, granicą wpływów rzymskich w
Hiszpanii miała byd rzeka Ebro. Rzymianie złamali układ zawierając sojusz z miastem Sagunt,
położonym na południe od tej rzeki. Kartagina zdobyła Sagunt w 219 r. p.n.e. co stało się
bezpośrednią przyczyną wojny. ,
 Przebieg:
Wódz kartagioski Hannibal uprzedził atak Rzymu i wyruszył z armią z Hiszpanii do Italii.
Przeprowadził przez Pireneje i Alpy słonie i zaatakował Italię od północy.
Kalendarium:
 218 r. p.n.e. – bitwa nad rzeką Trebbią – zwycięstwo Hannibala.
 217 r. p.n.e. – bitwa nad Jeziorem Tranzymeoskim – zwycięstwo Hannibala.
 216 r. p.n.e. – bitwa pod Kannami – zwycięstwo Hannibala. Zginęło 0koło 50 tys. Rzymian.
Hannibal przejął kontrolę nad Italią. Rzym był bezbronny ale Hannibal nie wykorzystał
zwycięstwa. (Hannibal ante portas – Hannibal u wrót. Powiedzenie, które oznacza olbrzymie
zagrożenie ). Nie zdobył Rzymu.
 Hannibal zawarł przymierze plemionami italickimi przeciwko Rzymowi. Przebywał w Italii do
203 r. p.n.e.
 Rzymianie odbudowali armię i postanowili przenieśd działania wojenne poza Italię – na
Sycylię i do Hiszpanii.
 214 – 211 r. p.n.e. – oblężenie Syrakuz przez Rzymian.
 210 r. p.n.e. – 206 r. p.n.e. wyprawa Publiusza Korneliusza Scypio do Hiszpanii i podbój ziem
kartagioskich.
 204 – 202 r. p.n.e. wyprawa Scypiona Afrykaoskiego do Afryki przeciwko Kartaginie. Władze
Kartaginy wezwały Hannibala do Afryki.
 202 r. p.n.e. bitwa pod Zamą. Klęska Hannibala zdecydowała o przegranej wojnie.
 Skutki :
Pokój z 201 r. p.n.e. – Kartagina:
 utraciła wszystkie swoje terytoria zamorskie oraz afrykaoskie,
 musiała zapłacid olbrzymie odszkodowanie wojenne – 10 tys. talentów.
 zlikwidowad flotę z wyjątkiem 10 trójrzędowców i okrętów strażniczych,
 prowadzid wojny bez zezwolenia Rzymu i przyłączad nowych ziem.
Ukarano plemiona italickie, które stanęły po stronie Hannibala osiedlając na terenie Italii licznych
osadników rzymskich.
c) III wojna punicka 149 – 146 r. p.n.e.
 Wojna została sprowokowana przez Rzym, który obawiał się wzrostu potęgi gospodarczej
Kartaginy. Miasto zostało uznane za symbol oporu przeciw Rzymowi. Cenzor Katon Starszy
każde przemówienie kooczył sentencją „Poza tym uważam, iż Kartagina powinna zostać
zburzona”.
 Rzym zażądał od Kartaginy wydania całej broni, opuszczenia miasta i osiedlenia się 15 km od
wybrzeża. Gdy Kartagina odrzuciła to ultimatum Rzym zaatakował bezbronne miasto. Dowódcą
Obrona Kartaginy dowodził Hazdrubal. Po trzech latach Kartagina została zdobyta i zrównana z
ziemią, a jej mieszkaoców sprzedano w niewolę. Miejsce po mieście zaorano i poświęcono
bogom podziemnym by nikt tam już nie zamieszkał. Rzym opanował częśd Afryki i utworzył tam
swoją kolejną prowincję rzymską.
5. Podbój paostw hellenistycznych - Podczas walk z paostwami hellenistycznymi Rzymianie bardzo
skutecznie realizowali zasadę „divide et impera” (dziel i rządź). Zawierali sojusze z wrogami
swoich przeciwników, skłócali ich, a następnie wykorzystywali.
a) podbój Macedonii
Przyczyny:
 Rzymianie dążyli do zamknięcia Morza Śródziemnego w granicach swego paostwa.
 pod koniec III w. p.n.e. Rzymianie dokonali podboju Ilirii (dzisiejsza Dalmacja). Podbój ten
wzbudził niepokój króla Macedonii Filipa V, z dynastii Antygonidów, który poczuł się zagrożony.
 wykorzystując trudna sytuację Rzymu, po klęsce pod Kannami, Filip V zawarł sojusz z
Hannibalem. Realizacja jego postanowieo pociągała za sobą wybuch wojny macedoosko –
rzymskiej.
Kalendarium:
 I wojna macedooska 215 – 205 r. p.n.e. – Filip V podjął działania na obszarze Ilirii, chcąc ją
wyzwolid spod władzy Rzymu. Walki toczyły się również w Grecji z sojusznikami Rzymu. W 205 r.
p.n.e. Filip V zawarł pokój z Rzymem – Iliria została podzielona na częśd macedooską i rzymską.
 II wojna macedooska 200 – 196 p.n.e. – po pokonaniu Hannibala Rzymianie wznowili ekspansję
na wschód. Dążyli do podboju Macedonii i pozostałych ziem nad Morzem Śródziemnym.
Wykorzystali dążenia Greków do uniezależnienia się od Macedonii. Paostwa hellenistyczne –
Pergamon i Rodos oraz Grecy ze Związku Etolskiego i Związku Achajskiego, a także Ateny zawarły
sojusz z Rzymem. Grecy wypowiedzieli posłuszeostwo Macedonii licząc na odzyskanie pełnej
niezależności. Armia macedooska poniosła klęskę w bitwie z Rzymianami pod Kynoskefalai
(Tesalia) 197 r. p.n.e. co doprowadziło do zakooczenia wojny. Postanowienia pokoju:
 Filip V musiał zrzec się swych wcześniejszych zdobyczy w Azji na rzecz Pergamonu i Rodos
(Rzym nie zyskał nowych terytoriów),
 Macedonia miała zapłacid kontrybucję Rzymowi w wysokości 1000 talentów,
 musiała wydad flotę z wyjątkiem 6 okrętów, ale prawdopodobnie mogła zachowad armię
lądową,
 musiała zrezygnowad z hegemonii w Grecji – poleis greckie odzyskały niepodległośd (w 196 r.
p.n.e. podczas igrzysk została ogłoszona „wolnośd Hellenów”. W 146 r. p.n.e. poleis greckie
wznieciły powstanie, które zakooczyło się zburzeniem Koryntu i przekształceniem Grecji w
kolejną prowincję).
 III woja macedooska 171 – 168 r. p.n.e. Syn Filipa V, Perseusz, prowadził aktywną politykę
zagraniczną w Grecji i Azji Mniejszej. Dzięki niej zdobył poparcie części Grecji i zyskał
neutralnośd Pergamonu i Rodos. Umocnił pozycję międzynarodową paostwa Antygonidów. Było
to sprzeczne z interesem Rzymu, który nie chciał wzrostu potęgi Macedonii. Rzym wypowiedział
wojnę Macedonii. W 168 r. p.n.e. doszło do bitwy pod Pydną, w której Rzymianie zniszczyli
armię macedooską – 20 tys. żołnierzy poległo, a 10 tys. dostało się do niewoli.
Skutki:
 W Macedonii zniesiono monarchię i podzielono ją na 4 zależne od Rzymu republiki które musiały
płacid Rzymowi daninę.
 Rzym ukarał paostwa wspierające Macedonię – spustoszył Epir, a ludnośd zniewolił. Miasta
greckie musiały wydad Rzymowi 1000 zakładników, przedstawicieli najważniejszych rodów.
 Na znaczeniu straciły Pergamon i Rodos.
 Powstało Imperium Romanum.
b) osłabienie paostwa Seleukidów
 190 r. p.n.e. bitwa pod Magnezją – wojska rzymskie pokonały wojska Antiocha III. Na mocy
pokoju Królestwo Seleukidów nie traciło żadnych ziem na rzecz Rzymu, musiało jednak zrzec się
części terytoriów na rzecz Rodos i Pergamonu, ograniczyd własną flotę i zapłacid kontrybucję w
wysokości 15 tys. talentów, a także wyrzec się utrzymywania słoni bojowych.
c) Król Pergamonu zapisał w testamencie swój kraj Rzymowi - 133 r. p.n.e.
6. Imperium Romanum – obszar objęty władzą ludu rzymskiego
a) organizacja imperium rzymskiego:
 ziemie leżące w Italii – patrz wyżej (sprzymierzeocy)
 ziemie poza Italią zamieniono na prowincje.


Na czele każdej prowincji stał namiestnik (prokonsul lub propretor), którego mianował
senat. Najczęściej namiestnik zarządzał prowincją przez 3 lata. Wspomagał go legat.
Namiestnik pobierał wysokie daniny, sprawował sądy.
Ludnośd prowincji dzielono na :
 sprzymierzeoców, którzy musieli wystawiad oddziały wojskowe ale nie musieli płacid
daniny
 poddanych, którzy płacili wysokie daniny (tzw. tribulum)
b) skutki podbojów rzymskich:
 powstanie Imperium Romanum – imperium rzymskiego – podporządkowanie przez Rzym
terenów wokół Morza Śródziemnego,
 napływ bogactw, taniego zboża i niewolników do Italii,
 rozwój handlu,
 budowa dróg – „wszystkie drogi prowadzą do Rzymu”,
 napływ podatków z prowincji umożliwił Rzymowi rozwój i rozbudowę stolicy imperium,
 podboje wpłynęły na zmianę struktury społecznej Rzymu. Napływ taniego zboża i innej
żywności spowodował upadek wielu drobnych rolników, którzy zasilili warstwę proletariuszy;
ciężar ich utrzymania spadł na paostwo,
 ubożenie chłopów spowodowało zmniejszenie liczebności armii rzymskiej (służyli w niej tylko
mężczyźni posiadający ziemię),
 olbrzymi napływ niewolników do Italii w okresie rozwoju imperium, spowodował zmiany w
gospodarce paostwa – rolnictwo przestawiło się na tanią siłę robocza, jaką byli niewolnicy.
Stali się oni podstawą rolnictwa rzymskiego; najczęściej zatrudniano ich w latyfundiach, czyli
wielkich majątkach ziemskich, które powstały na skutek komasacji gruntów zubożałych
chłopów.