Pobierz - mikroekonomia.net

Ryszard Kata
ROZDZIAŁ 13
RELACJE ROLNIKÓW Z INSTYTUCJAMI W ASPEKCIE
FINANSOWANIA GOSPODARSTW ZE ŹRÓDEŁ ZEWNĘTRZNYCH
Wprowadzenie
Polskie rolnictwo praktycznie w całym okresie transformacji funkcjonuje w warunkach
ostrych ograniczeń finansowych i płynnościowych, a spora część gospodarstw napotyka
również ograniczenia kredytowe. Efektywne prowadzenie działalności rolniczej jest zatem i
będzie w przyszłości zajęciem trudnym, wymagającym lepszej wiedzy i opanowania nowych
umiejętności z zakresu pozyskiwania i wykorzystania zewnętrznych źródeł finansowania
gospodarstwa. Dotyczy to zarówno środków finansowych pochodzących z rynku finansowego
jak i środków płynących do rolnictwa w ramach pomocy publicznej - zwłaszcza z funduszy
unijnych. Finansowanie sfery eksploatacyjnej jak i inwestycyjnej w rolnictwie staje się coraz
bardziej złożone zarówno w fazie pozyskiwania kapitałów, jak i ich angażowania oraz
uwalniania (Kulawik, 2003). Sytuacja taka powoduje konieczność zmian w sferze finansów
rolnictwa, w tym także w sferze wiedzy i umiejętności rolników w zakresie sięgania i
posługiwania się funduszami zewnętrznymi. Zmianie winny ulec zatem także relacje
rolników z instytucjami finansowymi oraz innymi instytucjami otoczenia rolnictwa, które
mogą służyć rolnikom pomocą w absorpcji zewnętrznych funduszy, zarówno zwrotnych jaki i
bezzwrotnych (np. unijnych).
W tym kontekście celem opracowania jest próba określenia wpływu otoczenia
instytucjonalnego na łagodzenie ograniczeń w pozyskiwaniu przez rolników funduszy
zewnętrznych, służących finansowaniu przekształceń i rozwoju gospodarstw.
Źródłem danych empirycznych były badania ankietowe, w formie wywiadu
kwestionariuszowego przeprowadzonego z rolnikami z regionu Polski południowowschodniej (tj. województw: świętokrzyskiego, podkarpackiego i małopolskiego). Taki
zakres przestrzenny badań wynikał z potrzeby ujęcia badanej problematyki w obszarze
rolnictwa rozdrobnionego, które z uwagi na swoje cechy strukturalne, szczególnie narażone
jest na występowanie ograniczeń w dostępie do kapitału zewnętrznego.
Sondaż przeprowadzono w pierwszej połowie 2007 r. na losowo wybranej próbie 856
rolników - właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych1.
Bariery w dostępie rolników do kredytu
W finansowaniu rolnictwa kluczowe znaczenie ma występowanie w tym sektorze
przeciętnie długich cykli produkcyjnych, wymagających prefinansowania. Dla potencjalnych
kredytodawców oznacza to konieczność zaakceptowania dłuższych okresów zaangażowania
kapitału, a także podwyższonego ryzyka. Wynika ono z charakteru produkcji rolnej
uzależnionej w dużym stopniu od czynników przyrodniczych. Ryzyko związane jest także ze
specyfiką rynku rolnego, wrażliwego na zmiany w podaży produktów rolnych oraz
wrażliwego na szoki wywołane wpływem czynników makroekonomicznych, takich jak
1
Badania były realizowane w ramach projektu badawczego N114 009 31/2320, pt. „Rola lokalnych instytucji w
przekształceniach rolnictwa o rozdrobnionej strukturze gospodarstw (po przystąpieniu Polski do Unii
Europejskiej)”, finansowanego przez MNiSzW ze środków na naukę.
126
Ryszard Kata
polityka rolna państwa (Kata, Zając, 2004).
Problemem rolników w aspekcie efektywności ich działalności gospodarczej jest
wysoki stopień „wyspecjalizowania” czynników wytwórczych, zarówno ziemi jak i pracy
oraz kapitału rzeczowego. Zasoby te są mało mobilne i niepodzielne (bryłowate), a
zastosowane w innym procesie produkcyjnym często tracą na wartości. Stąd pomimo
posiadania zasobów ziemi oraz kapitału rzeczowego rolnicy mają trudności z
zabezpieczeniem kredytów, gdyż banki niechętnie korzystają z tak nisko płynnych form
zabezpieczenia wierzytelności.
Rolnictwo należy zatem do tych sektorów, w których bardzo mocno występują
ograniczenia kredytowe. Wynika to z następujących cech tego sektora:
a) gospodarstwa rolne są wysoko kapitałochłonne w stosunku do poziomu sprzedaży i
gwarantowanej nadwyżki pieniężnej,
b) aktywa posiadane i użytkowane przez rolnika są nieelastyczne i przez to specyficzne dla
danego gospodarstwa,
c) pomiędzy nabyciem i zastosowaniem nakładów a sprzedażą wytworzonej produkcji
występują duże różnice czasowe,
d) instrumenty długu, szczególnie kredyt, są dla rolnictwa najważniejszym źródłem
funduszy inwestycyjnych ze względu na praktyczny brak możliwości pozyskiwania
kapitału na rynku papierów wartościowych oraz w formie kapitału udziałowego
(Bierlen, Barry, Dixon, Ahrendsen, 1998).
Obok wymienionych istnieje jeszcze szereg innych utrudnień w dostępie rolników do
kredytów określanych mianem zewnętrznych ograniczeń kredytowych, gdyż są one
postrzegane z punktu widzenia banków finansujących gospodarstwa rolne. Do
najważniejszych utrudnień, mających źródło w wielu znanych niedoskonałościach rynków
kredytowych należą:
1) asymetria informacyjna,
2) wysokie koszty transakcyjne udzielenia niewielkich kwotowo kredytów (Kulawik, 2000).
Asymetria informacyjna przejawia się tym, iż to jedynie potencjalni kredytobiorcy mają
pełną wiedzę na temat rzeczywistych zamiarów skorzystania z kapitału kredytowego, a także
wszystkich okoliczności finansowanego przez siebie przedsięwzięcia. Ta przewaga wiedzy i
informacji osób zgłaszających zapotrzebowanie na kredyt powoduje, że instytucje finansowe
wystawione są na określone ryzyko. Jest ono potęgowane przez naturalną niepewność
towarzyszącą finansowaniu działalności rolniczej, stąd odpowiedzią może być racjonowanie
kredytów, nadmierne usztywnienie wymogów lub w ogóle odmowa kredytowania. Odczucie
asymetrii informacyjnej ze strony banków wynika także z faktu częstego braku lub
zaniedbywania przez rolników systematycznej ewidencji zdarzeń gospodarczych, co nie
pozwala na rzetelną ocenę kondycji finansowej i zdolności kredytowej gospodarstwa.
Na tym tle można wyróżnić strategię działania banków polegającą na różnicowaniu
jakości kredytobiorców, sprowadzającą się m.in. do różnicowania stóp procentowych i
wymogów co do zabezpieczeń na niekorzyść klientów - w tym przypadku rolników postrzeganych jako bardziej ryzykowni (Mishkin, 1990).
Rolnictwo odznacza się relatywnie niską koncentracją. W sektorze tym dominują małe
podmioty ekonomiczne, głównie o charakterze rodzinnym. Ma to określone konsekwencje dla
rynku kredytowego. Po pierwsze, jednostkowe koszty transakcyjne kredytowania są tu
wyższe niż w innych sektorach, co z kolei może prowadzić do racjonowania samych
kredytów. W szczególnie trudnym położeniu na formalnym rynku kredytowym mogą znaleźć
się zatem małe gospodarstwa, nawet gdy prowadzą rentowną działalność (Kulawik 2003, s.
30). Ponadto, duże ryzyko kredytowe w rolnictwie wynika z silnej koncentracji funkcji
ekonomicznych i pozaekonomicznych w rolniczym gospodarstwie rodzinnym, co wiąże się z
potencjalnym zagrożeniem wykorzystania kredytu rolnego na cele konsumpcyjne (zmienność
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych
127
kredytu). Z kolei skoncentrowanie w rękach kierownika gospodarstwa funkcji właściciela,
zarządzającego i wykonawcy, wpływa na ukształtowanie się w tym sektorze określonego typu
kredytobiorcy, skupionego na aspektach produkcyjnych, kosztem sfery szeroko pojętego
marketingu i finansów. Postawy takie skutkują relatywnie częstym występowaniem w
rolnictwie tzw. przedkapitalistycznej mentalności kredytowej. Jej istotą jest duża awersja do
zaciągania kredytów bankowych, zarówno z przyczyn ekonomicznych, jak i
socjokulturowych (Łuczka, 2001). Niechęć do korzystania z kredytów występuje nawet
wtedy, gdy mają one charakter preferencyjny.
Wymienione ograniczenia w dostępie rolników do kredytów lub innych zwrotnych
źródeł finansowania (np. leasingu) są dodatkowo wzmocnione przez fakt, że na obszarach
wiejskich infrastruktura finansowa jest znacznie słabiej rozwinięta niż na obszarach
zurbanizowanych. Skutkuje to mniejszą konkurencją na rynku finansowym, a co za tym idzie
gorszymi warunkami, w jakich rolnicy mogą pozyskiwać kredyty. Sam dostęp do kredytów
może być także bardziej utrudniony, niż na takich rynkach gdzie konkurencja wymusza lepszą
ofertę i bardziej otwartą postawę banków wobec klientów (Kata, 2007).
Wreszcie bardzo istotne znaczenie mają wewnętrzne ograniczenia kredytowe
wynikające z określonych cech i zachowań większości rolników na rynku kredytowym, tj.:
• wspomnianej wcześniej zachowawczej mentalności rolników w stosunku do
zewnętrznych zwrotnych instrumentów finansowania gospodarstwa,
• braku dostatecznej wiedzy i umiejętności rolników w korzystaniu z instrumentów
zewnętrznego finansowania, a także braku doświadczenia w tej materii,
• postrzeganie instytucji finansowych oraz praktyk udzielania kredytów jako
nieprzyjaznych, tak że rolnicy rezygnują ze starań o ich otrzymanie,
• obawą przed zadłużeniem.
W tym ostatnim aspekcie należy wziąć pod uwagę również fakt, że celem
funkcjonowania większości gospodarstw rodzinnych nie jest maksymalizacja zysku czy
nawet wartości gospodarstwa, ale trwały jego byt i zrównoważony rozwój, pozwalający
rolnikowi na realizację funkcji nie tylko ekonomicznych, ale także socjalnych,
rezydencjalnych i kulturowych. Stąd skłonność do zwiększania stopnia zadłużenia
gospodarstw jest raczej umiarkowana z uwagi na malejącą marginalną użyteczność pieniądza.
Wynika ona, z przypisywania większej wartości unikniętym stratom niż możliwym zyskom.
Jest przecież rzeczą naturalną, że rolnicy bardziej boją się utraty kapitału własnego,
problemów z płynnością i nawet zagrożenia bankructwem, niż cenią sobie potencjalny
przyrost korzyści z wyższego zadłużenia.
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie kredytowania gospodarstw
Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w regionie rolnictwa rozdrobnionego
wskazują na niskie zainteresowanie rolników kredytami. Spośród badanych rolników, jedynie
28,5% korzystało w latach 2002−2006 w finansowaniu gospodarstwa z zewnętrznych
zwrotnych źródeł, tj. głównie kredytów bankowych oraz pożyczek (tab. 1).
Ogółem w badanej zbiorowości kredyty inwestycyjne2 pobrało w latach 2002-2006
15,3% rolników, przy czym 12,6% pobrało w tym okresie jeden kredyt inwestycyjny, 3,5%
dwa, a 1,2% trzy kredyty. Średnia kwota kredytu inwestycyjnego wynosiła 53,4 tys. zł.
Najwięcej, bo 70,1% rolników pobrało kredyty w bankach spółdzielczych, 8,6% w BGŻ, zaś
pozostali w innych bankach komercyjnych. W zakresie celu kredytowania, ponad 1/3
kredytów (38%) przeznaczonych było na zakup maszyn, 15% na zakup ziemi, 14,4% na
2
W grupie kredytów inwestycyjnych klasyfikowane były także kredyty pomostowe, czyli służące do
finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych realizowanych w ramach programów unijnych.
128
Ryszard Kata
budowę budynków inwentarskich, zaś 15,5% na adaptację, remonty lub modernizację
budynków (w tym ich dostosowanie do wymogów UE). Ponadto 8% kredytów
przeznaczonych było na finansowanie przedsięwzięć związanych z pozarolniczą działalnością
gospodarczą (w tym 2,1% z agroturystyką), zaś pozostałe 9,1% na inne cele (zakup stada
podstawowego oraz inwestycje w obiekty infrastruktury wewnętrznej gospodarstwa).
Tabela 1. Struktura rolników w aspekcie kredytowania gospodarstw w latach 2002-2006
Wyszczególnienie
1. Rolnicy którzy pobierali kredyty rolne ogółem:
w tym: 1 kredyt
2
3
4 i więcej
2. W tym: - kredyty inwestycyjne i obrotowe
- tylko inwestycyjne*
- tylko obrotowe
3. Rolnicy nie biorący kredytów rolnych
Liczba rolników
244
143
58
30
13
48
100
96
612
Odsetek rolników (w
%)
28,5
16,7
6,8
3,5
1,5
5,6
11,7
11,2
71,5
Źródło: badania ankietowe.
Ponadto część rolników (3,3%) korzystało z pożyczek ze strony zakładów przetwórstwa
rolno-spożywczego, głównie na dostosowanie produkcji do standardów unijnych. Większość
(tj. około 60%) kredytów inwestycyjnych, w tym kredyty pomostowe, jakie rolnicy pobierali
w bankach było związanych z realizacją przedsięwzięć współfinansowanych z funduszy
unijnych.
Z kolei kredyty obrotowe pobrało w badanym okresie 16,7% rolników, w tym 8,1%
jednokrotnie, 5,8% dwukrotnie, zaś trzy i więcej razy 2,8%. Średnia kwota kredytu wynosiła
10,1 tys. zł. Prawie 85% rolników (84,8%) pobrało kredyty obrotowe w bankach
spółdzielczych, 2,8% w BGŻ, zaś pozostali w innych bankach. W zakresie celu kredytowania
dominowały zakupy środków obrotowych do produkcji rolnej (75,1% kredytów), 5,5%
kredytów służyło łagodzeniu skutków klęsk żywiołowych, 4,6% przeznaczonych było na
finansowanie bieżących potrzeb związanych z prowadzeniem pozarolniczej działalności
gospodarczej przez rolników, zaś 3,7% na bieżące naprawy i remonty. Trzeba jednak
podkreślić, że 5,6% rolników deklarowało, że finansowało z kredytów obrotowych, zakupy
stada podstawowego, maszyn oraz inne wydatki o charakterze inwestycyjnym. Może to
wskazywać, że rolnicy wobec braku, lub utrudnionego dostępu do kredytów inwestycyjnych
finansowali tego typu przedsięwzięcia łatwiej dostępnymi kredytami obrotowymi.
Po kredyty rolne znacznie częściej sięgali użytkownicy relatywnie większych
obszarowo i silniejszych ekonomicznie gospodarstw rolnych. Tacy rolnicy korzystali także
przeciętnie z znacznie większych kwotowo kredytów w porównaniu do użytkowników
gospodarstw małych, zwłaszcza poniżej 5 ha UR. W grupie gospodarstw największych, tj. o
powierzchni powyżej 10 ha UR, z kredytów inwestycyjnych skorzystało w badanym okresie
42% rolników, w grupie gospodarstw o powierzchni od 5-10 ha UR, odsetek ten wynosił
20,2%, zaś w grupie gospodarstw najmniejszych, poniżej 5 ha UR, z kredytów
inwestycyjnych korzystało zaledwie 8% rolników. Średnia kwota kredytu w gospodarstwach
największych wynosiła 75,3 tys. zł i była prawie 2-krotnie wyższa niż w przypadku
gospodarstw najmniejszych (34,3 tys. zł). Podobne relacje miały miejsce także w zakresie
kredytów obrotowych. Odsetek rolników korzystających z kredytów bankowych (zarówno
inwestycyjnych jak i obrotowych) wzrastał także bardzo wyraźnie wraz ze wzrostem siły
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych
129
ekonomicznej gospodarstw rolnych (rys. 1).
Rysunek 1. Odsetek rolników pobierających kredyty bankowe w latach 2002-2006 według
grup siły ekonomicznej gospodarstw
45
41,8
40
34,1
31,4
26,3
35
30
25
20
14,1
11,8
15
10
5,3
17,2
19,3
5,6
5
0
<2
2-<4
4-<8
8-<16
>16
grupy ESU
kredyty inwestycyjne
kredyty obrotowe
Źródło: badania ankietowe.
Zaprezentowane wyniki potwierdzają, że obszar użytków rolnych, a także powiązana z
nim siła ekonomiczna gospodarstwa są istotnymi determinantami kształtującym popyt na
kredyty ze strony rolników. Mogą one także wpływać na dostępność tej formy finansowania
gospodarstwa przez rolników.
Jak wykazują wyniki badań w większości rolnicy, którzy pobierali kredyty uzyskali w
tym zakresie pomoc otoczenia instytucjonalnego. Ich relacje z otoczeniem instytucjonalnym
koncentrowały się – co oczywiste – głównie na kontaktach z instytucjami finansowymi, od
których rolnicy pożyczali środki pieniężne. Relacje z instytucjami finansowymi miały w tym
zakresie charakter komercyjny (czego nie wyklucza fakt, że część kredytów było
subsydiowanych przez ARiMR). Jednakże należy je rozpatrywać także w kategorii otwarcia
rolnikom dostępu do zewnętrznego finansowania. Jest to istotne, gdyż część pośredników
finansowych (zwłaszcza dużych banków komercyjnych) nie wykazuje specjalnego
zainteresowana finansowaniem rolnictwa rozdrobnionego (Kata 2003).
Niektórzy rolnicy korzystali także z pomocy instytucji niebankowych w zakresie
informacji, doradztwa inwestycyjnego, pomocy w wypełnianiu dokumentacji związanej z
pozyskaniem kredytu oraz uzyskaniem ewentualnych gwarancji kredytowych (tab. 2).
Tabela 2. Odsetek rolników korzystających z różnych form pomocy otoczenia
instytucjonalnego w pozyskaniu kredytów
Forma pomocy
1. Udzielenie kredytu,
pożyczki
2. Pomoc w sporządzeniu
wniosku kredytowego
Odsetek rolników
ogółem
34,2
3. Poręczenia, gwarancje
kredytowe
16,8
1,6
•
•
•
•
•
•
•
•
Instytucje świadczące dany rodzaj pomocy
wyszczególnienie
% rolników*
banki
93,7
9,3
org. branżowe, przetwórstwo
67,1
ODR
37,1
banki
2,2
inne
banki
57,7
Fundusz Poręczeń Kredytowych
15,4
inne (np. organizacje branżowe)
26,9
* część rolników korzystała z pomocy więcej niż jednej instytucji.
Źródło: badania ankietowe.
130
Ryszard Kata
Pomoc w sporządzaniu wniosków o kredyty inwestycyjne uzyskało 16,8% rolników.
Szczególnie istotną rolę pełni tu doradztwo rolnicze, gdyż 2/3 rolników, którzy korzystali z
pomocy w tym zakresie uzyskało ją ze strony ODR, natomiast 1/3 ze strony banku. Bardzo
niewielki odsetek rolników (1,6%) korzystał z pomocy instytucji w zakresie poręczeń lub
gwarancji kredytowych. Takie formy zabezpieczenia kredytu były świadczone na rzecz
rolników przez banki, fundusz poręczeń kredytowych, a także inne podmioty (głównie
odbiorców produktów rolnych). Wyniki badań wskazują, że pomoc instytucji w łagodzeniu
ograniczeń w dostępie rolników do kredytów, wynikających z braku dobrych zabezpieczeń
kredytów w rolnictwie jest bardzo niewielka. Może to świadczyć o niedorozwoju rynku
finansowego w tym zakresie (brak takiej oferty pomocy rolnikom), ale także nieumiejętności
lub niechęci rolników do sięgania po tego typu pomoc. Istotne znacznie może tu mieć także
fakt, że tego typu świadczenia podnoszą koszt kredytu.
Wyniki badań wskazują, że dla 19,3% rolników, którzy nie korzystają z kredytów
rolnych, ważnym powodem są niekorzystne warunki finansowania, w tym w szczególności
wysokie oprocentowanie i prowizje bankowe oraz uciążliwe procedury kredytowe (tab. 3).
Nieco ponad 10% rolników wskazało na trudności w uzyskaniu kredytu, zaś 1,8% wprost na
fakt odmowy kredytu ze strony banku. Trudności w uzyskaniu kredytu lub odmowa
kredytowania wynikają zdaniem rolników, głównie z za wysokich wymagań banków co do
zabezpieczenia kredytu oraz zdolności kredytowej rolnika. Część respondentów (3,4% z
pośród tych którzy nie korzystali z kredytu) wskazywało także na brak informacji jako istotną
przyczynę nie korzystania z tego typu form finansowania gospodarstwa.
Blisko 1/3 rolników, którzy nie brali kredytów w latach 2002-2006, wskazywało na
ograniczenia leżące po stronie wewnętrznej gospodarstwa, tj. wynikające z niechęci do brania
jakiegokolwiek kredytu oraz obawy przed trudnościami w spłacie kredytu. Takie ograniczenia
wewnętrzne były pochodną słabości ekonomicznej gospodarstw, ich słabego powiązania z
rynkiem, niskiego obszaru użytków rolnych lub braku perspektyw gospodarowania
wynikających np. z braku następcy. Z kolei 22,7% rolników jako przyczynę absencji
kredytowej wskazywało ograniczenia wynikające z sytuacji ogólnej rolnictwa, w tym niskiej
dochodowości produkcji rolnej oraz niepewności zbytu produktów.
Tabela 3. Przyczyny nie korzystania z kredytu przez rolników.
Przyczyna główna
przyczyna szczegółowa
1. Niekorzystne warunki kredytowania
• wysokie oprocentowanie
• wysokie prowizje
• brak (krótki) okres karencji
• krótki okres spłaty
• uciążliwe procedury
2. Trudności w uzyskaniu kredytu ze strony banku
• brak właściwej informacji
• brak pomocy konsultingowej
• za wysokie wymagania co do:
- zabezpieczeń,
- zdolności kredytowej,
- minimalnej kwoty kredytu,
3. Odmowa banku
4. Sytuacja wewnętrzna gospodarstwa
• niechęć do brania jakiegokolwiek kredytu
• obawa przed trudnościami w spłacie kredytu
• ograniczanie działalności rolniczej
• inne
Odsetek rolników
ogółem*
Odsetek rolników nie
biorących kredyty*
13,8
11,6
4,6
0,5
1,4
3,3
7,5
2,5
0,5
19,3
16,2
6,4
0,7
2,0
4,6
10,5
3,4
0,7
4,0
2,5
0,5
1,3
23,5
12,5
12,4
3,2
0,4
5,6
3,4
0,7
1,8
32,8
17,5
17,3
4,4
0,5
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych
131
5. Ograniczenia wynikające z sytuacji ogólnej
16,2
22,7
12,9
18,0
• niska dochodowość produkcji rolnej
1,4
2,0
• dekoniunktura na rynku rolnym
0,9
1,3
• brak wsparcia ze strony Państwa
6,4
9,0
• niepewność zbytu produktów rolnych
0,2
0,3
• inne
6. Nie było takiej potrzeby
39,8
55,7
* odsetek rolników nie sumuje się do 100% z uwagi na fakt, że respondenci mogli wskazywać więcej niż 1
przyczynę główną oraz szczegółową
Źródło: badania ankietowe.
Największa grupa, tj. ponad połowa rolników (55,7%), którzy nie korzystali z kredytów
jako przyczynę tego faktu wskazywała brak takiej potrzeby. Tylko taką odpowiedź wskazało
45,4% rolników spośród tych, którzy nie finansowali gospodarstwa kredytami bankowymi.
Trzeba jednak zaznaczyć, że w większości przypadków byli to użytkownicy małych i słabych
ekonomicznie gospodarstw. Brak zainteresowania kredytami w tej grupie rolników, wynikał
głównie z braku perspektyw rozwoju gospodarstwa, a w wielu przypadkach ze stopniowego
ograniczania lub likwidowania produkcji rolnej.
Niski poziom zainteresowania kredytami w obszarze rolnictwa rozdrobnionego jest
efektem określonej sytuacji strukturalnej oraz słabej kondycji ekonomicznej większości
gospodarstw rolnych. Niemniej jednak istnieje grupa rolników, która zainteresowana jest taką
formą finansowania gospodarstwa, zwłaszcza w powiązaniu z funduszami unijnymi, jednakże
napotyka na określone ograniczenia kredytowe, zarówno o charakterze wewnętrznym jak i
zewnętrznym. Część z tych ograniczeń leży po stronie otoczenia instytucjonalnego rolnictwa.
Banki wydają się dla niektórych rolników nieprzyjazne, a tworzone przez nie procedury
kredytowe skomplikowane i wiążące się z wysokimi kosztami transakcyjnymi. Wskazywany
przez rolników brak informacji i pomocy konsultingowej obciąża nie tylko instytucje
finansowe, ale także inne podmioty otoczenia rolnictwa, które mogą służyć rolnikom pomocą
w tym zakresie. Wydaje się również, że absencja rolników na rynku kredytowym jest także
pochodną niskiej wiedzy rolników na temat możliwości i zalet stosowania zewnętrznych
zwrotnych źródeł finansowania gospodarstwa. W efekcie kreuje to zachowawczą postawę
rolników na rynku kredytowym. Skutkiem tego może być także, tak licznie wskazywany
przez rolników, brak potrzeby korzystania z kredytów, który nie wynika bynajmniej z faktu
posiadania przez nich wystarczających zasobów kapitału własnego. Pomoc otoczenia
instytucjonalnego w poszerzeniu dostępu rolników do kredytu jest zatem niezbędna i musi
ona dotyczyć także zmiany postaw i mentalności rolników, m.in. poprzez działania
informacyjne, konsultingowe i szkoleniowe.
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw z funduszy UE
Nie ulega wątpliwości, że tempo i zakres przekształceń strukturalnych w rolnictwie
uzależnione będą od wykorzystania przez rolników szans jakie wiążą się z członkostwem
Polski w UE. W warunkach rolnictwa rozdrobnionego, kluczowe znaczenie będą miały te
formy wsparcia, które realnie prowadzić będą do przekształceń gospodarstw rolnych, gdyż
tylko te w swej masie, mogą się przyczynić do przemian i rozwoju całego sektora.
Dla przekształceń tego typu rolnictwa zasadnicze znaczenie mają programy, które
sprzyjają podniesieniu potencjału ekonomicznego i możliwości rozwojowych gospodarstw
rolnych. W ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW 2004−2006) były to takie
działania jak: renty strukturalne, wspieranie gospodarstw niskotowarowych oraz grup
producentów rolnych. Natomiast w ramach SPO − Restrukturyzacja i modernizacja sektora
żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (nazywanego dalej SPOR), działania: (1.1)
132
Ryszard Kata
inwestycje w gospodarstwach rolnych oraz (1.2) ułatwianie startu młodym rolnikom.
Ważne znaczenie mają też programy wspierające zrównoważony rozwój obszarów
wiejskich, które sprzyjają wielofunkcyjnemu rozwojowi gospodarstw, m. in. poprzez alokację
zasobów rolniczych w kierunku działań na rzecz środowiska przyrodniczego, z jednej strony
oraz różnicowania działalności rolniczej i źródeł dochodów z drugiej. W ramach PROW były
to: przedsięwzięcia rolno-środowiskowe, zalesianie gruntów rolnych oraz dostosowanie
gospodarstw do standardów unijnych. Natomiast w ramach SPOR działanie 2.4 różnicowanie
działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub
alternatywnych źródeł dochodów oraz działanie 2.6 rozwój i ulepszanie infrastruktury
technicznej związanej z rolnictwem.
W badanej zbiorowości gospodarstw w latach 2004-2006 oprócz dopłat bezpośrednich
(z których korzystało 84,1% rolników), 53% rolników, sięgało po środki finansowe w ramach
innych instrumentów unijnych (tab. 4). Wśród nich największym zainteresowaniem rolników
cieszyły się działania realizowane w ramach PROW, tj. granty dla gospodarstw
niskotowarowych, programy rolno-środowiskowe oraz dostosowanie gospodarstw do
standardów UE. Popularność tych działań, wiązała się z tym, iż uzyskanie wsparcia
finansowego, nie wymaga w zasadzie od rolnika realizacji kosztownych przedsięwzięć (np.
inwestycyjnych).
Spośród badanej grupy 6,0% rolników korzystało w latach 2002-2004 z dofinansowania
inwestycji w gospodarstwach z programu SAPARD. Natomiast po akcesji z podobnego
programu finansowanego z SPOR (działanie 1.1) skorzystało 7,4% respondentów. Przeciętna
kwota dofinansowania wynosiła 97.170 zł. W ramach SPOR, rolnicy korzystali także z
innych działań, tj. ułatwiania startu młodym rolnikom (3,5%) oraz wsparcia różnicowania
działalności rolniczej w celu tworzenia alternatywnych źródeł dochodów (1,9%).
Tabela 4. Odsetek rolników korzystających ze środków finansowych UE o charakterze
prorozwojowym
Wyszczególnienie
1. SARARD
2. PROW 2004-2006
- wsparcie gospodarstw niskotowarowych
- programy rolno-środowiskowe
- dostosowanie gospodarstw do wymogów UE
- zalesianie
- renty strukturalne
3. SPOR
- inwestycje w gospodarstwach rolnych
- ułatwianie startu młodym rolnikom
- różnicowanie działalności
- inne
Razem (bez dopłat bezp. i ONW)
Razem w latach 2004-2006 (bez SAPARD)
Rolnicy ogółem
liczba
%
52
6,0
Przeciętna
kwota
40.611
242
185
51
8
3
28,1
21,6
5,9
0,9
0,3
4.908
1.663
27.147
5.756
-
64
30
16
10
456
407
7,4
3,5
1,9
1,2
53,0
47,3
97.170
50.000
42.460
1.560
-
Źródło: jak w tabeli 1.
Spośród różnych form pomocy w finansowaniu gospodarstw z funduszy UE, jaką
otrzymali rolnicy ze strony otoczenia instytucjonalnego, na czołowym miejscu wskazywali
oni pomoc w wypełnianiu wniosków i kompletowaniu niezbędnej dokumentacji związanej z
aplikowaniem o wsparcie unijne (tab. 5).
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych
133
Tabela 5. Odsetek rolników uzyskujących pomoc w finansowaniu gospodarstw rolnych z
funduszy UE według form wsparcia i instytucji wspierających
Forma pomocy
1. Pomoc w wypełnianiu
wniosków i
kompletowaniu
dokumentacji na
potrzeby programów UE
Odsetek rolników
ogółem (w %)
68,0
2. Doradztwo, konsulting,
szkolenia
68,0
3. Przygotowanie biznes
planów, planów
inwestycyjnych, planów
rozwoju gospodarstw
37,3
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Instytucje świadczące dany rodzaj pomocy
wyszczególnienie
% rolników
86,0
ODR
38,0
ARiMR
2,5
Izba rolnicza
1,7
org. branżowe, stowarzyszenia
0,9
banki
91,6
ODR
6,5
Izba rolnicza
8,1
ARiMR
2,5
stowarzyszenia, org. branżowe
2,5
przetwórstwo rolno-spożywcze
91,3
ODR
3,6
banki
1,0
ARiMR
3,9
inne
Źródło: badania ankietowe.
Z takiej pomocy skorzystało łącznie 68% respondentów (w tym także ubiegających się
tylko o dopłaty bezpośrednie). Tyle samo rolników, korzystało z pomocy instytucji w formie
doradztwa oraz szkoleń, z których większość, realizowanych głównie przez ODR, dotyczyło
problematyki pozyskiwania wsparcia finansowego z programów unijnych oraz wypełnienia
przez rolników związanych z tym wymogów produkcyjnych, technologicznych,
ekologicznych i innych. Rolnicy korzystali także z pomocy ODR w sporządzaniu planów
rozwoju gospodarstwa, czy też planów inwestycyjnych. Dla rolników istotne znaczenie mają
także relacje z ARiMR. Przy czym postrzegają tą instytucję nie tylko przez pryzmat jej roli w
wdrażaniu i administrowaniu programami UE, ale także oczekują od jej pracowników
pomocy informacyjnej i doradczej na etapie składania wniosków, a następnie realizacji
płatności i monitoringu projektów. Spośród innych instytucji otoczenia rolnictwa,
respondenci deklarowali także pomoc organizacji branżowych i stowarzyszeń oraz
przetwórstwa rolno-spożywczego.
Najczęstszym i najbardziej efektywnym źródłem informacji dla rolników na temat
programów unijnych (poza dopłatami bezpośrednimi) są pracownicy doradztwa rolniczego
(rys. 2). Zwykle rolnicy poszukiwali informacji u pracowników terenowych ODR, w
punktach konsultacyjnych znajdujących się przy urzędach gmin. Ważnym źródłem informacji
były także media, zwłaszcza telewizja, radio, prasa (w tym fachowa), a także Internet.
Łącznie z tych kanałów przepływu informacji, korzystało 38,3% rolników. Rolnicy
poszukiwali ponadto informacji o programach unijnych w powiatowych oddziałach ARiMR
(18,2%), u sąsiadów, znajomych czy rodziny (6,0%), a także w takich instytucjach jak Izba
Rolnicza czy banki spółdzielcze.
134
Ryszard Kata
Rysunek 2. Odsetek rolników według źródła informacji o programach UE
·
·
inne
0,6
Bank spółdzielczy
0,8
·
Urząd Gminy
·
·
Internet
5,1
sąsiedzi, znajomi
·
6
Izba Rolnicza
·
·
4,4
9,9
ARiMR
18,2
prasa, radio, telewizja
·
32,2
ODR
62,9
0
10
20
30
40
50
60
70
%
Źródło: badania ankietowe.
Rolnicy na etapie wstępnej informacji korzystają z wielu różnorodnych źródeł
informacji. Na etapie decyzji znaczenie kanałów masowych, np. mediów elektronicznych, czy
prasy znacznie jednak maleje, rośnie natomiast znaczenie kanałów personalnych, zwłaszcza
doradztwa rolniczego oraz ARiMR. Na etapie decyzji rolnicy poszukują w usłudze jaką jest
informacja „sprzężenia zwrotnego”, czyli możliwości wymiany myśli, poglądów, wyjaśnienia
wątpliwości oraz swego rodzaju dopasowania przekazywanych treści do potrzeb danego
gospodarstwa i samego odbiorcy informacji. Takiej możliwości nie dają kanały masowe, ze
względu na swoją ogólnikowość oraz horyzontalny charakter (Woźniak, 2004).
Tabela 6. Pomoc instytucji w uzyskaniu przez rolników wsparcia finansowego UE z
programów ukierunkowanych na przekształcenia gospodarstw rolnych
Wyszczególnienie
A) Odsetek gospodarstw, które ubiegały się o wsparcie UE z programów
„prorozwojowych” ogółem (łącznie z SAPARD-em)
B) Odsetek gospodarstw, które uzyskały w tym zakresie pomoc instytucji
♦ relacja B/A
3) Odsetek gospodarstw, które uzyskały pomoc − wg rodzaju instytucji*:
♦ ODR
♦ ARiMR
♦ Nadleśnictwo
♦ Izba Rolnicza
♦ bank
♦ samorząd terytorialny
♦ inne
Odsetek rolników
53,0
50,5
95,2
92,1
3,9
1,2
1,4
1,2
0,9
4,6
* 5,3% rolników wskazywało pomoc więcej niż 1 instytucji
Źródło: badania ankietowe.
Z pomocy instytucji w wypełnianiu wniosków i kompletowaniu niezbędnych
dokumentów korzystało 95,2% rolników, którzy ubiegali się o środki finansowe w ramach
programów „prorozwojowych” (tj. SAPARD-u oraz wymienionych wyżej działań SPOR i
PROW 2004−2006). Tak wysoki odsetek rolników korzystających z wsparcia dowodzi, że
bez pomocy instytucji, rolnicy generalnie nie są w stanie poradzić sobie z wszystkimi
Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych
135
wymogami, jakie wiążą się z absorpcją tego typu funduszy. Dzieje się tak dlatego, że
działania te w stosunku do dopłat bezpośrednich, wymagają od rolnika większej wiedzy z
różnych obszarów (ekonomiki gospodarstwa, prawnej, technologicznej, czy ekologicznej),
podejmowania przekształceń w gospodarstwie (np. następstwo pokoleniowe) oraz
przedsięwzięć rozwojowych.
Wśród przyczyn nie korzystania z unijnych instrumentów finansowania gospodarstwa,
rolnicy wskazywali na zbyt skomplikowane procedury związane z absorpcją funduszy
unijnych (taką przyczynę deklarował co trzeci rolnik, który nie korzystał w badanym okresie
z wsparcia unijnego). Dla 6,2% respondentów najistotniejszą przeszkodą był brak informacji
o programach unijnych, zaś dla 5,2% brak pomocy ze strony otoczenia instytucjonalnego.
Wreszcie część rolników deklarowała brak zaufania do unijnego wsparcia oraz niechęć wobec
ewentualnych kontroli gospodarstwa (3,3%). Wszystkie te przyczyny, w mniejszym lub
większym stopniu obciążają działalność instytucji, które odpowiadają za wdrażanie
programów unijnych oraz wsparcie rolników w tym zakresie. Jest to zarazem dowód, że
pomimo szerokiej i zróżnicowanej oferty wsparcia w tym obszarze jaka jest adresowana do
rolników – co zresztą rolnicy dostrzegają i doceniają – jest w tym zakresie jeszcze sporo do
zrobienia. Wciąż oferta instytucji nie dociera do wszystkich zainteresowanych rolników lub
też jest nieskuteczna w przełamywaniu ich zachowawczych postaw i ograniczeń
(wynikających z braku informacji, wiedzy czy niezbędnych umiejętności), utrudniających
korzystanie z unijnych instrumentów finansowania przekształceń i rozwoju gospodarstw. Z
kolei działalność instytucji wdrażających unijne programy rodzi wiele administracyjnych i
innych przeszkód (w sferze organizacji naboru wniosków, monitoringu projektów itd.).
Podsumowanie
Właściwe zaopatrzenie gospodarstw rolnych w kapitał jest konieczne, zwłaszcza w
obszarze rolnictwa rozdrobnionego gdyż niewiele za gospodarstw dysponuje wystarczającymi
zasobami finansowymi, aby rozszerzyć lub zmodernizować swoją działalność.
Zapotrzebowanie na kapitał kredytowy w rolnictwie zależy od jego cech strukturalnych.
Jeżeli zasoby ziemi użytkowane przez przeciętne gospodarstwa rolnicze są niskie, ich
kontakty z rynkiem luźne, a wyposażenie w kapitał trwały słabe, to zapotrzebowanie na
kapitał pracujący i inwestycyjny jest bardzo małe. Jak dowodzą badania wiele z takich
gospodarstw w ogóle nie potrzebuje kredytu z formalnego rynku kredytowego.
Niemniej jednak, w warunkach rolnictwa rozdrobnionego istnieje także grupa rolników,
która jest zainteresowana sięganiem po zewnętrzne źródła finansowania przedsięwzięć
inwestycyjnych i innowacyjnych w gospodarstwach. Dowodzą tego dane dotyczące ubiegania
się przez rolników o środki unijne o charakterze prorozwojowym. Część z tych rolników jest
także zainteresowana sięganiem po kredyty bankowe.
Rolą otoczenia instytucjonalnego jest nie tylko dostarczanie rolnikom kapitału lub
wdrażanie programów i tworzenie procedur umożliwiających jego pozyskiwanie. Bardzo
ważną rolą jest także poszerzanie dostępu rolników do informacji, wiedzy i umiejętności
niezbędnych do tego by skutecznie pozyskiwać i wykorzystywać fundusze zewnętrzne.
Przełamanie ograniczeń leżących po stronie braku wiedzy i informacji oraz zachowawczej
postawy rolników w stosunku do szeroko rozumianego rynku finansowego nie jest możliwe
bez aktywności instytucji, które odpowiadają za szeroko rozumiane wsparcie kapitału
ludzkiego w rolnictwie.
Badania dowodzą, iż ograniczenia w dostępie do kapitału zewnętrznego leżą także po
stronie instytucji. Przykładowo narzucona przez banki dominująca rola zabezpieczeń w
stosunkach kredytowych, tworzy system kredytowania nazbyt skomplikowany, czasochłonny,
kosztowny i nieprzyjazny dla wielu rolników - potencjalnych kredytobiorców. Z kolei wiele
136
Ryszard Kata
ograniczeń w absorpcji funduszy unijnych, szczególnie o charakterze prorozwojowym jest
rezultatem niedoskonałości systemu wdrażania i obsługi programów unijnych w rolnictwie.
Ich przejawem jest nadmierne zbiurokratyzowanie systemu i sformalizowanie wymogów
poszczególnych programów.
BIBLIOGRAFIA:
1. Bierlen R., Barry P.J., Dixon B.L., Ahrendsen B.L., (1998), Credit Constraints, Farm
Characteristics and the Farm Economy: Differential Impacts on Feeder Cattle and Beef
Cow Inventories, "American Journal of Agricultural Economics", Vol. 80, No 4.
2. Kata R., (2007), Ograniczenia kredytowe w finansowaniu innowacyjności małych
przedsiębiorstw na obszarach wiejskich, [w:] Transfer wiedzy i działań innowacyjnych w
obszarze agrobiznesu. Uwarunkowania, mechanizmy, efekty, S. Makarski (red.), Wyd.
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 315-326.
3. Kata R., (2003), Rola banków spółdzielczych w finansowaniu rolnictwa regionu
podkarpackiego, Uniwersytet Rzeszowski, Wyd. Oświatowe FOSZE, Rzeszów.
4. Kata R., Zając D., (2004), Zewnętrzne i wewnętrzne ograniczenia kredytowe w rolnictwie
rozdrobnionym, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Nr 1015, t.1, Wrocław, s. 358-367.
5. Kulawik J., (2000), Ograniczenia kredytowe w rolnictwie. Rodzaje, skutki i możliwości
ich łagodzenia. Bank i Kredyt, nr 9/00, s. 31-41.
6. Kulawik J., (2003), Kredytowanie i finansowanie rolnictwa w przededniu integracji z Unią
Europejską, cz. 1, Bank i Kredyt, nr 6/03, s. 29-42.
7. Łuczka T., (2001), Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa.
8. Mishkin F.S, (1990), Asymmetric Information and Financial Crises: A Historical
Perspective, NBER Working Papers Series, Working Paper 3400.
9. Woźniak A., (2004), Informacja w procesie zarządzania i podejmowania decyzji,
Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 4 (40), s. 7−19.