pobierz dokument - centrum

Tomasz Marciniak
Instytut Socjologii UMK, Zakład Badań Kultury
ul. Fosa Staromiejska la. PL 87-100 Toruń
tel./fax (0-48-56) 62 276 40, tel. 611 36 22, 611 36 36
email: [email protected]
ORMIANIE W POLSCE
NA TLE INNYCH TYPÓW I MODELI SPOŁECZNOŚCI ROZPROSZONYCH*
Wiek dwudziesty został nazwany wiekiem migracji1 Rzeczywiście, dla minionego
stulecia charakterystyczne są wielkie przemieszczenia ludności w skali niespotykanej do tej
pory. PoniŜsza analiza ma za zadanie uprzytomnić jej odbiorcy status diaspory ormiańskiej w
porównaniu do innych społeczności rozproszonych. Posiłkując się tu ustaleniami klasyków
teorii asymilacji dokonam porównania czterech diaspor, przyjętych przeze mnie za modelowe:
chińskiej, Ŝydowskiej, ormiańskiej oraz ukraińskiej. W literaturze przedmiotu owe trzy
pierwsze określane są czasami jako „klasyczne”, dobór czwartej ma na celu ukazanie grupy,
która występuje na terenie Polski właśnie w postaci rozproszonej, spowodowanej podjętą w
1947 r. Akcji Wisła - wywózkę Ukraińców i części Łemków na tereny zachodnie i północne
kraju. NaleŜy teŜ zauwaŜyć, Ŝe Chińczycy nie zaznaczają się silnie pośród naszych
migrantów, a śydów prawie w ogóle juŜ nie ma we współczesnej Polsce. Mój komentarz
będzie zatem wykraczać poza nasz kraj, a jedynie w przypadku Ormian oprę się na
przykładach z własnych badań terenowych.
Rodzima literatura dotycząca migracji przyrasta powoli2, tak jak na razie powolną
dynamikę w naszym kraju wykazuje samo zjawisko. Początkowo zajmowali się nimi
geografowie społeczni. W 1966 roku A. Maryański opublikował Współczesne wędrówki
ludów, a w 1984 r. Migracje w świecie3 Klasyfikuje on migracje w zaleŜności od:
przyczyny - ekonomiczne, polityczne oraz o innym uwarunkowaniu;
charakteru geograficznego - międzypaństwowe (zewnętrzne) oraz wewnętrzne;
czasu trwania - stałe, okresowe bądź sezonowe;
charakteru osadnictwa - z miast do miast, z miast na wieś, ze wsi do miasta oraz ze wsi
na wieś;
1
* Prezentowane tu badania zostały przeprowadzone dzięki projektowi KBN 2 H02E o30 25 Ormianie, Migracja i
diaspora 3 oraz projektu Komisji Europejskiej Combating Social Exclusion ofEthnic Mlnorities andImmigrant
Communities through Culture VS/2004/0724, www.culture-exchange.net
Castels S, Miller M. I. The Age of Migration: International Population Movements in the Modern World,
London 1996, Macmillan;
2
Ostatnim zauwaŜalnym opracowaniem, jakkolwiek nie bez kilku wad jest: Krystyna Romaniszyn, Kulturowe
implikacje międzynarodowych migracji, Lublin 2003, KUL;
3
A. Maryański, Migracje w świecie, Warszawa 1984, PWN: (imię autora nie zostało podane);
1
Autor wyróŜnia takŜe specyficzny rodzaj migracji, jakimi są kolonizacje pionierskie
(przykładem są XIX wieczne zasiedlania Ameryki Północnej, Australii czy Syberii). O ZSRR,
którego częścią do 1991 r. była przecieŜ interesująca mnie tu Armenia pisze w następujący
sposób: „Obszerna jest lista krajów nie uczestniczących na większą skalę w migracjach
międzynarodowych. Do tej grupy naleŜy Związek Radziecki, traktujący swe ogromne zasoby
naturalne jako rezerwę dla własnej ludności i równocześnie nie odczuwający nadmiaru siły
roboczej”4. Pewna weryfikacja tej tezy nastąpi poniŜej.
W tym miejscu zajmę się przede wszystkim owym pierwszym typem rozróŜnienia,
wskazując na przyczyny powstania owych czterech wspomnianych społeczności
rozproszonych. Postaram się wykazać, Ŝe właśnie ekonomia oraz prześladowania polityczne
zmusiły komentowane tu wielkie grupy ludzkie do opuszczenia dotychczasowego miejsca
pobytu.
Pewnego komentarza wymaga teŜ uŜywana terminologia: migracje rozumiem jako
proces, geograficzne przemieszczenie się, horyzontalną ruchliwość, natomiast diaspora jest
jego ewentualnym rezultatem, stanem po zmianie miejsca pobytu. Migracje mogą być
jednostkowe, natomiast diaspora odnosi się zawsze do społeczności. Kategoria społeczności
rozproszonej, którą tu wprowadzam rozumiem jako stan pośredni - jest to potencjalna
diaspora, labilny stan po dokonaniu migracji lub jeszcze podczas jego trwania.
Warto porównać w tym miejscu wielkość światowej diaspory poszczególnych grup:
śydzi Chińczycy Ormianie Ukraińcy
Liczba na świecie ogółem 14 mln 1258 mln
9,8 mln
45 mln
W tym: - liczba w kraju 3 mln
1200 mln
3,5 mln
35 mln5
- % w kraju
21 %
98 %
36 %
77 %
- % diaspory
79 %
2%
64%
23 %
11 mln
30 mln6
6,3 mln
10 mln
Liczba poza krajem
Dla potrzeb naszej analizy naleŜy wyraźnie rozróŜnić w pojęcie wielkości grupy od jej
liczebności. Jak widać z porównania, największą grupą etniczną, zamieszkałą poza własnym
4
Op. cit. s. 14;
Liczba obywateli RU w 2003 roku wynosiła ok. 48 mln. Wg spisu powszechnego z 1989 roku % Ukraińców w
USRR wynosił 72,7 mieszkańców Republiki.
6
Górna wartość szacunkowa. Nie obejmuje Taiwanu, Hong Kongu oraz Macao;
5
2
krajem jest tradycyjna diaspora klasyczna - śydzi, których prawie 3/5 zamieszkuje poza
Izraelem. W takim ujęciu Ormianie zajmują drugie miejsce - ok. 2/3 tego narodu Ŝyje poza
ojczyzną.
Biorąc pod uwagę kryterium liczebności, to krajem, który opuściło najwięcej
emigrantów są Chiny. Diaspora jest jednak niewielkim odsetkiem (2 %) tego ogromnego
narodu. Ormianie są nielicznym narodem i w takim porównaniu pod względem rozproszenia
swych społeczności lokują się juŜ poza tradycyjnym, trójstopniowym podium - uŜywając
olimpijskiej analogii.
PoniŜsza tabela przedstawia wielkość ormiańskiej diaspory w poszczególnych krajach:
KRAJ
LICZEBNOŚĆ
USA
1 200 000
Kanada
50 000
Argentyna
130 000
Brazylia
20 000
Urugwaj
19 000
Chile
1 000
Kuba
100
Wenezuela
2 500
Meksyk
500
Australia
45 000
Nowa Zelandia
600
Indie
200
Tajlandia(Syjam)
40
Chiny
50
Singapur
35
Indonezja
10
Wietnam
8
Korea
12
Filipiny
8
Turcja
82 000
Libia
130 000
Syria
100 000
Izrael
3 000
Arabia Saudyjska
300
Kuwejt
5 000
Irak
3 000
Jemen
1 000
Iran
150 000
EUROPA
Francja
450 000
Niemcy
40 000
Wielka Brytania
12 000
Dania
3 000
Holandia
3 000
3
Szwecja
Finlandia
Norwegia
Belgia
Austria
Szwajcaria
Węgry
Włochy
Hiszpania
Rumunia
Czechy
Grecja
Cypr
Bułgaria
Polska
Albania
Jugosławia
Estonia
Łotwa
Litwa
Słowacja
WNP
Rosja
Białoruś
Ukraina
Krym
Mołdawia
Gruzja
Abchazja
Uzbekistan
Kazachstan
TadŜykistan
Turkmenistan
Kirgizja
AFRYKA
Egipt
Sudan
Etiopia
Afryka Pd. - Z
Senegal
Zambia
Razem:
3 000
1 000
1 000
5 000
3 000
3 000
10 000
2 000
1 000
10 000
10 000
20 000 - 30 000
3 000
30 000 - 40 000
100 000
500
10 000
2 000
2 500
2 500
1 500
2 000 000
25 000
150 000
18 000
7 000
460 000
40 000
70 000
20 000
3 000
20 000
1 000
15 000
1 000
400
200
15
15
5 452 993
Źródło: Ministerstwo Spraw Zagranicznych RA, informacja uzyskana osobiście we
wrześniu 2001 r.
4
Chińczycy w kraju w 65 % stanowią ludność wiejską, podczas gdy owe 2% diaspory
zaledwie w 5% to chłopi7. Podobne przesunięcie na redfieldowskim kontinuum „folk urban” widać w przypadku Ukraińców, Polaków. Natomiast Ormianie tradycyjnie
zamieszkują w miastach. Odsetek ludności miejskiej w tej republice wynosi % i jest
najwyŜszy spośród byłych republik ZSRR. Nic więc dziwnego, Ŝe kapitał kulturowy tej
społeczności rozproszonej jest największy: przysłowie mówi, Ŝe Ormianin za granicą
najpierw buduje szkołę, a potem cerkiew.
Tak jak zastrzegłem powyŜej, Ormianie migrowali nawet w ZSSR. Po powstaniu
Radzieckiej Armenii, w latach 1925 - 65 do kraju przyjechało ok. 178 000 członków diaspory
zachodniej8
Iran
Irak
Liban, Syria
Egipt
Cypr, Palestyna
Grecja
Francja
Bułgaria
Rumunia
USA
RAZEM
50000
5000
55000
5000
5000
35000
10000
5000
5000
3000
178000
Jurij Arutumian, moskiewski socjolog podaje, iŜ do końca lat 80-tych ilość Ormian we
własnym kraju stopniowo wzrastała. Pierwszy radziecki spis powszechny z 1926 roku we
własnym kraju Ŝyło 47% Ormian Kraju Rad, to w 1959 - 59,7%, w 1979 r. - 68,6%, w 1989
r. 69,8 (3229 tys.)9. Wpłynął na to zarówno przyrost naturalny (tradycyjne rodziny ormiańskie
są wielodzietne) jak i migracje wewnętrzne oraz - powojenne powroty Ormian zamieszkałych
do tej pory w diasporze zachodniej. Pisze o tym z kolei polski autor Migracji w świecie
podając, Ŝe po zakończeniu II wojny światowej trwała powolna repatriacja Ormian z takich
krajów jak: Syria, Liban, Grecja, Bułgaria, Rumunia, Egipt, Irak i in., która objęła ok. 200 tys.
Ormian powracających do swej historycznej ojczyzny10
Ormianie wędrowali teŜ wewnątrz radzieckiego imperium jeszcze przed jego
rozkładem, a potem rozpadem:
7
Źródło: www.la-peniche.com/co/Cours/Espace/Chinese_Diaspora.htm
Gevorg Pohosian, Armianskoje obstchestwo w transformacii, Erewan 2003, Lusabac, s. 294;
9
Jurij Wartanowicz. Arutumian, Armianie w Moskwie (po rezultatom srawnitielnogo issledowania),
Sociologitscheskiye Issledowaniya 2001, nr 11, Moskwa, ss. 13;
10
A. Maryański, Migracje... , op. cit. s. 116;
8
5
Tab. Kolonizacja obcych obszarów etnicznych na terenie ZSRR (część etnosu
zamieszkująca poza własną republiką) % od ogółu przedstawicieli etnosu.
Etnos
Rosjanie
Azerowie
Białorusini
Estończycy
Gruzini
Kazachowie
Kirgizi
Litwini
Łotysze
Mołdawianie
Ormianie
TadŜycy
Turkmeni
Ukraińcy
Uzbecy
1970
1989
ogółem w Rosji
ogółem w Rosji
16,5
13,8
19,5
8,2
3,5
20,1
11,5
5,9
6,2
14,6
38,0
23,7
7,1
13,4
16,0
2,2
10,7
6,3
2,1
9,0
0,6
2,9
4,2
3,2
8,4
0,7
1,3
8,2
0,7
17,4
14,3
21,2
6,2
4,9
19,7
11,8
4,7
4,9
16,6
33,3
24,7
7,0
15,3
15,33
5,0
12,0
4,5
3,3
7,8
1,7
2,3
3,2
5,2
11,5
0,9
1,5
9,9
0,8
źródło dla 1970 r.: Maksimów G. M. (red.) Wsesojuznaja perepis nasilenija, Moskwa 1976, s. 201;
Autor cytowanego opracowania stwierdza: „najliczniejszą diasporę mają Ormianie i
jest to stan wynikający z historycznych losów tego narodu. Tradycyjnie najwięcej Ormian
zamieszkiwało w AzerbejdŜanie i Gruzji, jakkolwiek ich liczba tam stale się zmniejszała (z
26,3% w 1970 r. do 17,9 w 1989 r.) i jeszcze bardziej spadła po dramatycznych wydarzeniach
ostatnich lat. Powiększyli oni kolonię ormiańską w Rosji, która miała stała tendencję
wzrostową”11.
PowyŜsze uwagi dotyczą ilości i wielkości. Innymi cechami są jakości. Warto
zauwaŜyć, Ŝe narody przodujące w emigracji swych obywateli to przedstawiciele bardzo
starych kultur. Z tego klucza wyłamują się Ukraińcy, naród ukształtowany dopiero w połowie
XIX wieku. Spowodowane jest to występowaniem „diaspory bliskiej” do pobliskich części b.
ZSRR i Polski. Podobnie jest z niewielką i nieliczną diasporą polską: naszych rodaków
Ŝyjących na swych etnicznych terytoriach na Litwie i Białorusi w świetle początkowych
ustaleń pojęciowych nie uznaję za diasporę12.
11
Sławoj Szynkiwicz, Struktura etniczna i tendencje jej przemian u schyłku ZSRR (na podstawie materiałów
spisu ludności z 1989r.), Sprawy Narodowościowe - seria nowa, T. II (1993), z. 2 (3), S..51;
12
Innego zdania są autorzy ksiąŜki Diaspora, omawiającej skupiska polonijne na całym świecie
6
Jakością jest więc tzw. kapitał kulturowy, jaki ze sobą niosą emigranci. Trzy z
komentowanych tu, pozaeuropejskich grup posiadają własną, etniczną religię, wyróŜniającą
przybyszy spośród dominującej grupy przyjmującej 13. Dla Ormian jest to specyficzne,
wschodnie chrześcijaństwo, instytucjonalnie reprezentowane przez niezaleŜny Święty
Apostolski Kościół Armenii, działający takŜe w diasporze14, dla śydów jest to słabo
zhierarchizowany judaizm, dla Ukraińców jest to obrządek greckokatlicki15. Petryfikacja i
inkluzywność wiary jest więc charakterystyczna dla klasycznych diaspor.
WZORCE ETNICZE.
Do opisu mieszanych analizowanych tu społeczności rozproszonych przydatne są teŜ
kategorie amalgamacji, asymilacji i integracji. Pierwszą z nich etnograf określa w sposób
następujący: „Amalgamacja kulturowa, w odróŜnieniu od asymilacji, która jest procesem
jednostronnym, wywołuje przekształcenia w kulturze kontaktujących się rodzin i ich
zespołów, choć wzajemne wpływy poszczególnych grup nie zawsze są jednakowo silne”16.
Zazwyczaj przyjmuje się, Ŝe mieszany związek jest znakomitym narzędziem
asymilacji mniejszości do grupy dominującej w danym środowisku kulturowym 17.
Rzeczywiście, Milton Myron Gordon tworząc model tego procesu wymienia siedem jego
elementów - wymiarów:
1.kulturowy;
2.strukturalny;
3.małŜeński;
4.identyfikacyjny;
5.przyjmowania postaw (brak uprzedzeń);
6.przyjmowania zachowań (brak dyskryminacji;
7.obywatelski (brak konfliktów o wartości i o władzę)18;
13
Zdaję sobie sprawę, Ŝe takie traktowanie na jednym poziomie konfucjanizmu, taoizmu oraz buddyzmu moŜe
wydawać się nieuprawnione. Jednak uwaŜam, Ŝe pod względem funkcjonalnym moŜna te przejawy świadomości
traktować na równi i są one wyróŜnikiem diaspory chińskiej.
14
Tomasz Marciniak Religia Ormian w Polsce w 2001 w: Istoria religij w Ukrani (Prąci XII MiŜnarodnoj
Naukowoj Konferencij, kniga I), Lwiv 2002, LOGOS, Muzej Istorii Religij, ss. 268 - 275;
15
Tomasz Marciniak Religijność greckokatolicka. Mazurskie przejawy niecodziennego Ŝycia. NOMOS 1998 nr
22/23, ss. 135-157;
16
Zbigniew Jasiewicz, Rodzina a procesy integracji społeczno - kulturowej. Z etnograficznych badań na
Ziemiach Zachodnich i Północnych, w: Dorota Symonides (red.) "Etnologia i folklorystyka wobec problemu
tworzenia się nowego społeczeństwa na Ziemiach Zachodnich i Północnych," Opole 1987, Instytut Śląski, s. 46.
17
Halina Rusek, Kulturowe wzory Ŝycia polskich rodzin na Zaolziu a asymilacja, Katowice 1997, UŚ;. Badaczka
poddała analizie 153 małŜeństwa polskie i 115 mieszanych (s. 62).
18
Milton M. Gordon, Assimilation in American Life, New York 1964, Oxford University Press, s.71
7
Ta koncepcja pochodząca sprzed ponad 35 lat i innego środowiska kulturowego nie
jest do końca przydatna do analizy obecnej polskiej sytuacji. RóŜnice są nie tylko czasowe,
ale i w niewielkiej skali zjawiska mniejszości etnicznych w naszym kraju (3-4 % populacji).
WaŜne jest natomiast zwrócenie uwagi na czynnik małŜeński w procesach asymilacyjnych.
Trzy pierwsze wymiary powyŜszego modelu mają znaczenie podstawowe.
Omawiając jednak szerzej w innym miejscu swą koncepcje, Gordon przydaje
poszczególnym subprocesom asymilacyjnym konkretne terminy:
SUBPROCES
LUB WARUNEK
TYP LUB STAN
ASYMILACJI
SPECJALNY
TERMIN
Asymilacja kulturowa
lub behawioralna
Akulturacja
Asymilacja strukturalna
brak
Asymilacja małŜeńska
Amalgamacja
Asymilacja identyfikująca
brak
Asymilacja przyjmowania
postaw (attitude receptional)
brak
Asymilacja przyjmowania
zachowań
brak
Asymilacja obywatelska
brak
Zmiana wzorców kulturowych na
obowiązujące w przyjmującym
społeczeństwie
Szerokie wchodzenie do klik, klubów,
instytucji, społeczeństwa
przyjmującego (host society),na
poziomie grup pierwotnych
Mieszane małŜeństwa na szeroką skalę
Rozwój poczucia przynaleŜności do
grupy, poczucia człowieczeństwa
(sense of peoplehood), opartego
wyłącznie na społeczeństwie
przyjmującym
Brak uprzedzeń
Brak dyskryminacji
Brak konfliktów o wartości i o władzę
Pojawia się juŜ tutaj przywołana wcześniej kategoria amalgamacji, co do której
Gordon zastrzega, Ŝe nie łączy jej z róŜnorodnością rasową, występującą w mieszanych
związkach. W związku z arbitralną naturą owego terminu, przydaje temu kryterium mniejsze
znaczenie. Pisze: „MoŜemy mówić o 'amalgamacji' lub wymieszaniu (intermixture) dwu
8
'zbiorów genów' (gene pools), które reprezentują obie populacje nie bacząc na to jak owe
zbiory mogą być podobne lub róŜne”19.
W przypadku polskich badań Ziem Zachodnich częstokroć uŜywano zamiennie pojęć
„adaptacja” i „asymilacja”. Andrzej Sakson zwraca jednak uwagę na ich róŜne konotacje i
przy okazji omawiania kwestii mazurskich, powołując się na róŜnych autorów, dokonuje
przeglądu tych koncepcji. Przykładem niech tu będzie sytuacja Mazurów w RFN (asymilacja)
i Ŝyjących w Polsce (adaptacja)20.
Integracja z kolei zakłada względnie trwałe zrośnięcia kulturowych wartości grupy
dominującej i mniejszościowej, bez wywoływania w nich przekształceń wynikających z tego
kontakty - gdyŜ obie grupy ulegają naturalnym, ewolucyjnym zmianom.
Podobne do gordonowskiego schematy moŜna znaleźć w polskiej literaturze. Andrzej
Sakson podpierając się ustaleniami badaczy z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w.
omawia czynniki wpływające na poczucie stabilizacji i kształtowanie się nowych więzi
społecznych mieszkańców Warmii i Mazur. Wylicza wówczas następujące płaszczyzny:
1.strukturalno - instytucjonalną;
2.małŜeńską;
3.osobowościową;
4.identyfikacyjno-obywatelską.
Wydaje się to być zredukowaną i dostosowaną do polskich realiów propozycją
Gordona21. Ten ostatni badacz, przyznając, Ŝe czasami terminy „akulturacji” i „asymilacji”
oznaczają to samo, twierdzi, Ŝe antropologowie są skłonni uŜywać tej pierwszej nazwy,
przydając jej węŜsze, lecz generalnie ściślejsze znaczenie, socjologowie zaś preferują drugi
termin22.
Dla potrzeb niniejszej analizy skorzystam z uproszczonego modelu, podanego przez
Saksona. Trzeba w tym miejscu podkreślić, Ŝe arbitralna ocena przedstawiona w diagramie
dotyczy sytuacji grup diaspory na całym świecie.
ASYMILACJA
śydzi
strukturalno-instytucjonalna
XXX
19
Chińczycy Ormianie Ukraińcy
X
XX
X
Milton M. Gordon, Human naturę, Class, and Ethnicity, New York 1978, Oxford Universiy Press, s. 169,
przypis 2.
20
Andrzej Sakson, Mazurzy - społeczność pogranicza, Poznań 1990, Instytut Zachodni, s.67, s. 214.
21
Andrzej Sakson, Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945 -1997, Instytut Zachodni, Poznań
1998, s. 275-276.
22
Milton M. Gordon, Human Naturę, Class, and Ethnicity, New York 1978, Oxford University Press, s. 166.
9
małŜeńska;
osobowościowa;
identyfikacyjno-obywatelską.
XX
XXX
XX
X
X
X
XXX
XXX
XXX
XXX
X
X
Jak widać z powyŜszego, Ormianie najłatwiej wtapiają się w społeczeństwa
przyjmujące, przy czym nie jest to w pełni asymilacja - a raczej zharmonizowana integracja.
Po dziesięciu latach od szczytu (1994 r.) trzeciej fali 23 ormiańskiej migracji w Polsce moŜna
powiedzieć, Ŝe pozostałości tej grupy, co prawda, nie utworzyły zwartych kolonii, jaką to
moŜliwość sugerowałem jeszcze wcześniej24, ale integrują się do społeczeństwa polskiego,
ulegając częściowej asymilacji.
Skupmy się na zakończenie na polskich Ormianach trzeciej fali. Jak szczegółowo
wygląda ich asymilacja (integracja) po ponad 10 latach przebywania w naszym kraju?
1. Asymilacja (integracja) strukturalno - instytucjonalna:
Wchodzenie imigrantów w struktury instytucjonalne polskiego społeczeństwa odbywa
się powoli i winić za to naleŜy polskie prawo, wzbraniające osobom nie posiadającym
uregulowanego statusu pobytu zakładania czynnego uczestnictwa w Ŝyciu publicznym. W
swoich badaniach odnotowałem 11 ormiańskich naukowców pracujących w swej profesji,
kilkunastu studentów. Nadal nie ma Ŝądnej organizacji skupiających imigrantów, a jednostki
uczestniczą w działaniach organizacji juŜ istniejących, załoŜonych przez Polaków - prezesem
Związku Ormian w Elblągu jest Giennadij Martyrosjan, a sama organizacja skupia takŜe
Polaków pochodzenia ormiańskiego i przez nich została stworzona. We władzach
Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego w Krakowie działa dwu Ormian, na Uniwersytecie
w Gdańsku pracuje ormiański filolog klasyczny, na KUL pracuje takŜe jeden ormiański
naukowiec. Dawno juŜ zauwaŜono, iŜ społeczeństwo polskie cechuje swoista „próŜnia
społeczna” - zaangaŜowani jesteśmy w działania na poziomie mikro- (rodzina, przyjaciele),
potem zaś identyfikujemy się z narodem. Poziom mezo- (instytucjonalny) pozostaje
niezagospodarowany25. Czy ten, jak to niektórzy twierdzą, spadek po socjalizmie, zostanie
przekazany imigrantom?
23
Tomasz Marciniak Trzecia fala, trzeci aspekt. Nowa zaradność ormiańskiej imigracji w Polsce. Kraków 1998,
Przegląd Polonijny rok XXV - 1998 nr 3 (89), ss. 127-136;
24
Tomasz Marciniak, Ormianie polscy - wczoraj i dziś, w: Zygmunt Sułkowski, Jan Skarbek (red.)
Mniejszości narodowe i religijne w Europie Srodkowo-Wschodniej w świetle statystyk XIX i XX wieku,
Materiały z międzynarodowej konferencji „Mniejszości narodowe i religijne w pokomunistycznej Europie
Srodkowo-Wschodniej". Lublin 20-22 października 1992 roku, Lublin 1995, Instytut Europy Środkowo
wschodniej, ss. 68-74;
25
Świda Hanna, System wartości polskiej młodzieŜy licealnej: stabilność i zmiana, w: Kicińsaki Krzysztof, Świda
H. (red.), Przed Sierpniem i po Sierpniu. Z badań nad postawami i wartościami, Warszaws, IPSiR;
10
2. Asymilacja (integracja) małŜeńska
W szpitalu im E. Warmińskiego w Bydgoszczy w grudniu 2003 urodzili się bliźniacy:
Armen i Artur Gharibjan, miesiąc wcześniej, w tym samym szpitalu przyszła na świat
„Vanessa z Armenii”. W Toruniu w sierpniu 2004 r. urodziła się Malwina Sagoyan. To
ostatnie dziecko pochodzi ze związku mieszanego, polsko–ormiańskiego 26. To coraz częstsze
przypadki. Wśród dzieci najnowszej imigracji Ormian do Polski coraz częściej znajdują się
takie, które urodziły się juŜ w Polsce. Jaki jest ich status prawny, jakie są drogi
socjalizacyjne, jaki jest dostęp tych dzieci do zinstytucjonalizowanego systemu szkolnego?
MałŜeństwa mieszane będą zdarzać się coraz częściej zgodnie z demograficznymi
przesłankami. Dorasta pokolenie, które przybyło do Polski w wieku dziecięcym i w naturalny
sposób poszukuje partnera Ŝyciowego. Wskutek zmniejszenia się rozproszonej społeczności
ormiańskiej w naszym kraju i braku nakazu małŜeńskiej narodowościowej homogamii,
partnerzy są znajdowani wśród Polaków. Bywa, Ŝe takie pary wyjeŜdŜają do Armenii, co
czasem rodzi określone problemy prawne: w 2002 r. Ambasada Polska w Erywaniu wiedziała
o ok. 30 takich małŜeństwach. Część z polskich małŜonków (w zdecydowanej większości
kobiet) zaniedbywało formalności, wyjeŜdŜając na podstawie wizy turystycznej. Przy próbie
wyjazdu do Polski okazywało się, Ŝe dokumenty są niewaŜne i naleŜy płacić kary za
nielegalne przedłuŜenie pobytu.
3. Asymilacja (integracja) osobowościowa
Na tym poziomie imigranci ormiańscy zdają się nie mieć kłopotów. Podobny krąg
kulturowy, wiara chrześcijańska, po części wspólne doświadczenie z systemem realnego
socjalizmu i dziedzictwa ZSRR sprawiają, Ŝe przedstawiciele trzeciej fali integrują się szybko
z Polakami. Świadczyć o tym mogą wyniku badań z 2001 roku przeprowadzonych w
Erewaniu, pośród ormiańskich reemigrantów z Polski: wykazywane są podobieństwa naszych
kultur i ludzi: otwartość, gościnność, cierpienie narodu.
4. Asymilacja (integracja) identyfikacyjno-obywatelska
Ten z kolei wymiar jest w naszym kraju dalece nieosiągalny. Wspomniałem powyŜej o
prawodawstwie nieprzychylnym imigrantom. Wejście we wrześniu 2003 r. tzw. ustawy
abolicyjnej, pozwalającej, pod pewnymi warunkami, uzyskanie wizy tolerowanej, będącej
podstawą do legalnego pobytu jest tylko małym krokiem do pełniejszej, obywatelskiej
identyfikacji z polskim społeczeństwem przyjmującym. Być moŜe jest to moŜliwe w
26
Informacje z fotograficznej rubryki w Gazecie Wyborczej 2003 r, - 28 listopada, s. 10, 24 grudnia, s. 6,
2004 - 27 sierpnia s. 17;
11
przypadku Ormian, których ścieŜka socjalizacyjna przebiegała od początku w Polsce. Jak na
razie ta grupa osiągnęła wiek pozwalający na podejmowanie studiów wyŜszych.
*
Jeszcze kilkanaście lat temu mogło się wydawać, Ŝe narastająca imigracja Ormian do
naszego kraju stworzy nową, olbrzymią społeczność rozproszoną, a w efekcie kolejną grupę
zakaukaskiej diaspory. Tak się jednak nie stało. Szansa na wzbogacenie kulturowe i
ekonomiczne składu etnicznego naszego kraju została zaprzepaszczona posunięciami
odgórnymi, często o podłoŜu politycznym. Polska do tej pory nie ma Ŝadnej racjonalnej
polityki migracyjnej, brak jest teŜ cały czas dobrych programów integracji przybyszy, a te
dotychczasowe ponosiły fiasko27.
Obecna Armenia jest krajem wymierającym. Depopulacja następuje na niespotykaną
do tej pory skalę. Efektem wyjazdów młodych ludzi w wieku produkcyjnym i
reprodukcyjnym, powszechnej biedzie przy skrajnej polaryzacji ekonomicznego połoŜenia
poszczególnych grup społecznych jest drastyczny spadek dzietności. Tej sytuacji nie uratują
repatrianci, powracający do ojczyzny, osłabiając tym samym migracyjne grupy rozproszone.
Trudno wyrokować co będzie dalej z tak smutnym obrazem, jakŜe atrakcyjnym dla badacza
zmiany społecznej.
A więc jeśli powstanie polska diaspora ormiańska, składająca się z przedstawicieli
obu rozproszonych subgrup tej etnicznej grupy, to będzie ona nieliczna. Obserwowane przeze
mnie procesy zbliŜania się tych dwu biegunów bycia Polakiem są coraz częstsze i
intensywniejsze.
©Tomasz Marciniak
27
patrz uwagi na ten temat: Gazeta Policyjna
12