Reformy Grakchów i powstanie Spartakusa
Transkrypt
Reformy Grakchów i powstanie Spartakusa
Reformy Grakchów i powstanie Spartakusa Pod koniec II wieku p.n.e. w Italii zaczęła się systematycznie zmniejszać liczba drobnych gospodarstw chłopskich, wzrastała natomiast wielka własność ziemska. Zjawisko to spowodowane było trudną sytuacją materialną chłopów, którzy w coraz większym stopniu zadłużali się u wielkich właścicieli. W konsekwencji ich gospodarstwa były przejmowane za długi, a oni sami przenosili się do Rzymu. Taki rozwój sytuacji zagrażał podstawom armii rzymskiej, jako że rekrutowała się ona spośród wolnych chłopów-właścicieli. W roku 137 p.n.e. na Sycylii wybuchło wielkie powstanie niewolników, skierowane przeciwko rzymskim i greckim wielkim właścicielom ziemskim. Armię powstańczą oceniano na 60 tys. ludzi. Zbuntowanych niewolników wsparli właściciele drobnych gospodarstw chłopskich. Dopiero po pięciu latach walk udało się Rzymianom stłumić rewoltę. Wydarzenia te uświadomiły części rzymskiej elity władzy, że konieczna jest poprawa losu chłopstwa – zarówno ze względu na interes armii rzymskiej, jak i konieczność zapobieżenia kształtującemu się sojuszowi między niewolnikami a drobnym chłopstwem. Nieudana reforma agrarna Trybun ludowy Tyberiusz Semproniusz Grakchus w 133 p.n.e. zaproponował utworzenie funduszu rolnego z ziemi państwowej użytkowanej dotychczas przez wielkich właścicieli – można im było pozostawić 120 ha i 60 ha na każdego syna, przy czym brano pod uwagę maksymalnie dwóch synów (w sumie 240 ha). Reszta ziemi państwowej miała być rozdzielona między bezrolnych obywateli rzymskich oraz drobnych właścicieli ziemskich. Jednocześnie ustawa przewidywała wieczyste prawo posiadania ziemi państwowej pozostawionej w rękach wielkich właścicieli. Tyberiusz nie przedłożył senatowi projektu ustawy o reformie rolnej, tylko od razu przegłosował ją na zgromadzeniu ludowym, co stało się przyczyną jego konfliktu z senatorami. Gdy drugi trybun ludowy, Marek Oktawiusz, zawetował ustawę, Tyberiusz doprowadził do pozbawienia go urzędu pod zarzutem, że działa on na szkodę ludu rzymskiego. W roku 132 p.n.e. Tyberiusz starał się o ponowny wybór na urząd trybuna, by pilnować dzieła reformy rolnej. Doprowadziło to do rozruchów w Rzymie – Tyberiusza i jego zwolenników zaatakowała grupa senatorów na czele z najwyższym kapłanem Scypionem Nasicą. Drewnianymi pałkami zabito Tyberiusza i ponad dwustu jego zwolenników. Reforma została zaniechana. Dziesięć lat później urząd trybuna ludowego objął brat Tyberiusza, Gajusz Grakchus. Stał się on inicjatorem ustawodawstwa socjalnego dla ludu rzymskiego, przewidującego między innymi dostarczanie bezpłatnego zboża przez państwo. Planował także założenie kolonii Junonia na obszarze dawnej Kartaginy, gdzie zostałoby osiedlonych 6 tysięcy obywateli rzymskich, otrzymując działki o powierzchni 50 hektarów. Chciał również przeforsować ustawę przyznającą obywatelstwo rzymskie ogółowi wolnych mieszkańców Italii. Plany te jednak legły w gruzach, gdy w roku 121 p.n.e. doszło w Rzymie do krwawych zamieszek między zwolennikami a przeciwnikami Gajusza Grakcha. Konsul Lucjusz Opimiusz skierował przeciwko zwolennikom reformy rolnej oddziały wojskowe. Nie chcąc wpaść w ręce żołnierzy, Gajusz Grakchus popełnił samobójstwo. Niepowodzenie reformy rolnej braci Grakchów spowodowało, że w republice rzymskiej ostatecznie upadła idea odrodzenia chłopskiej własności ziemi kosztem latyfundystów. Ponownych prób wdrożenia reformy już nie podejmowano. Niemożliwe więc stało się utrzymywanie armii rzymskiej z poboru, składającej się w zdecydowanej większości z właścicieli samodzielnych gospodarstw chłopskich. Ugrupowania polityczne w Rzymie W II wieku p.n.e. ukształtowały się w Rzymie dwa ostro rywalizujące ze sobą ugrupowania polityczne. Pierwszym z nich byli popularzy (od populus – lud), zwolennicy reform społecznych oraz zwiększenia uprawnień zgromadzeń kosztem senatu. Mieli oni poparcie wśród średnich i niższych warstw społeczeństwa rzymskiego oraz wśród mieszkańców prowincji. Drugim ugrupowaniem byli optymaci (od optimus – najlepszy), zwolennicy republiki arystokratycznej i dominującej roli senatu. Cieszyli się oni poparciem rzymskiej nobilitas. Reforma wojskowa Przywódcą popularów był Gajusz Mariusz, który od roku 107 p.n.e. przez sześć lat (z roczną przerwą) sprawował urząd konsula. Jego trwałą zasługą stało się przeprowadzenie reformy armii rzymskiej. Niepowodzenie reformy rolnej powodowało bowiem coraz większy niedostatek chłopskiego rekruta wobec zanikania własności chłopskiej. Zamiast chłopskiej armii z poboru Gajusz Mariusz utworzył armię zawodową, której żołnierze otrzymywali od państwa żołd i pełny ekwipunek. W armii tej służyli głównie ochotnicy-proletariusze. Okres służby trwał minimum szesnaście lat. Legion, liczący w założeniach ok. 6200 żołnierzy, stał się całkowicie jednolitą jednostką ciężkiej piechoty. W efekcie tej reformy nastąpiły zmiany w taktyce armii rzymskiej. Jej podstawową jednostką taktyczną stała się kohorta, złożona z trzech manipułów (czyli sześciu centurii). Legion składał się z dziesięciu kohort, zdolnych do wykonywania samodzielnych zadań. Reforma Gajusza Mariusza przyniosła jednak także ujemne skutki: żołnierzom nie zapewniono żadnego zabezpieczenia na starość, co skłaniało ich do gromadzenia majątku metodą grabieży. Ponadto stała armia (w odróżnieniu od poprzedniej obywatelskiej armii z poboru, zwoływanej tylko na okres kampanii wojennych) coraz częściej była wykorzystywana przez swych wodzów do celów politycznych. Dyktatura Sulli Lucjusz Korneliusz Sulla, przywódca stronnictwa optymatów, uzyskał w roku 88 p.n.e. decyzją senatu dowództwo w wojnie z królem Pontu Mitrydatesem VI i namiestnictwo Azji. Przeciwko tej decyzji wystąpiło stronnictwo popularów na czele z Gajuszem Mariuszem, doprowadzając do odwołania przez zgromadzenie centurialne Sulli. Ten jednak nie zgodził się z takim obrotem wydarzeń, zdobył Rzym i rozpoczął prześladowania popularów – zginęło wówczas ok. 10 tysięcy zwolenników tego stronnictwa. Sulla przywrócił dominację senatu, po czym wyrusza na Wschód. Po wyjeździe Sulli do Rzymu wrócili uciekinierzy z ugrupowania popularów, w tym Gajusz Mariusz, który został po raz siódmy obrany konsulem, ale wkrótce umarł. Polityczną przewagę w Italii uzyskali popularzy. Sulla stoczył w Grecji dwie zwycięskie bitwy z wojskami Mitrydatesa VI – pod Cheroneą i Orchomenos (86 p.n.e.) – a następnie zawarł z władcą Pontu pokój w Dardanos (85 p.n.e.) przywracający rzymski stan posiadania na Wschodzie (czyli prowincję Azję). Wiosną 83 roku p.n.e. Sulla wylądował w Italii i krwawo rozprawił się ze swoimi przeciwnikami. Ogłoszone w Rzymie proskrypcje – listy skazanych na śmierć – objęły około 3 tysięcy osób (stracono między innymi 40 senatorów). W roku 82 Sulla ogłosił się dyktatorem na czas nieograniczony, osłabił władzę trybunów ludowych i zgromadzeń trybusowych, liczebność senatu powiększył z dotychczasowych 300 do 600 członków, wprowadzając swoich zwolenników. Weteranom swojej armii przyznał ziemię pochodzącą z konfiskat w Etrurii i Kampanii. Przyznał także wolność niewolnikom proskrybowanych senatorów. Po trzech latach zrezygnował z dyktatury (79 p.n.e.). Powstanie Spartakusa (73 – 71 p.n.e.) Niewolnictwo było podstawą stosunków produkcyjnych w państwie rzymskim. W myśl rzymskiego prawa cywilnego pan miał pełne prawo własności wobec niewolnika, mógł go karać według własnego uznania, łącznie z pozbawieniem życia. Niewolnicy pracowali przede wszystkim w rolnictwie, w winnicach i przy uprawie zbóż, a także w wielkich gospodarstwach hodowlanych, znajdujących się głównie na południu Italii. Niewolników zatrudniano również w kopalniach i kamieniołomach. W miastach niewolnicy pełnili rolę służby domowej, pracowali jako rzemieślnicy, a także jako nauczyciele, muzycy, pisarze. Specyficzną grupą niewolników byli gladiatorzy (gladius – miecz), którzy staczali na arenie amfiteatru walki w celu zabawienia zgromadzonej tam publiczności. Gladiatorzy walczyli między sobą lub z dzikimi zwierzętami – niedźwiedziami, lwami, tygrysami. Niewolnicy rekrutowali się w większości z jeńców wojennych, część z nich urodziła się już w domu właściciela, pozostali to uprowadzeni przez piratów – szczególnie we wschodniej części Morza Śródziemnego, gdzie piractwo było prawdziwą plagą. W 73 roku p.n.e. wybuchło powstanie niewolników, na którego czele stanął Spartakus. Był on z pochodzenia Trakiem. Wraz ze swymi 77 towarzyszami zbiegł ze szkoły gladiatorów w Kapui i wezwał niewolników do powstania. Swój pierwszy obóz zbiegowie założyli na górze Wezuwiusz. W powstaniu wzięło udział około 120 tysięcy osób, niewolników oraz zrujnowanych chłopów. Nie mieli oni planu zniesienia niewolnictwa w imperium rzymskim, chodziło im jedynie o poprawę swego indywidualnego losu. Spartakus stworzył armię, która wyruszyła na podbój Italii, masowo plądrując majątki obszarnicze. W rękach powstańców znalazła się cała południowa część Półwyspu Apenińskiego, zaczęli zagrażać Rzymowi. Powstańcy nie chcieli przejść przez Alpy i opuścić Italii, do czego ich namawiał Spartakus. Powstańczy dowódca Kriksos przedstawił konkurencyjny projekt: pozostania w Italii, wywłaszczenia wielkich właścicieli i marszu na Rzym. Plan ten nigdy nie wszedł w fazę realizacji. Armia Spartakusa została otoczona w Apulii przez Marka Licyniusza Krassusa i uległa po zażartej bitwie (71 p.n.e.). Spartakus zginął na polu bitwy, a około 6 tysięcy powstańców ukrzyżowano. Pozytywnym skutkiem powstania było bardziej humanitarne traktowanie niewolników przez ich właścicieli, obawiających się kolejnych buntów (na przykład zaprzestano krępowania kajdanami niewolników pracujących na roli).