Monika Kuhnke PORTRET KS. JÓZEFA PONIATOWSKIEGO

THE RECOVERED
PORTRAIT OF PRINCE
JÓZEF PONIATOWSKI
One of the most famous depictions of Prince Józef Poniatowski is the portrait that has been
ascribed to Marcello Baciarelli
and is part of the Royal Castle in
Warsaw collection. According to
some scholars, e.g. Hanna Małachowicz, this masterpiece was
painted on the basis of another
portrait, one by Józef Grassi,
which no longer remains extant.
That portrait, painted soon after
the prince’s death in the battle
of Lipsk in 1813, was copied
by many artists, including the
French miniaturist Jean-Henri
Benner. It was on his work (from
around 1815–1816) that an artist
who is not known by name in
turn modelled his portrait. The
unknown artist’s work had been
lost, but was restituted from
a private owner in the USA and
is now in the collection of the
Polish embassy in Washington.
It differs from the ones by either
Bacciareli or Grassi by the order
of precedence of two medals on
the uniform of the Prince General: the Great Star for the Order
of Virtuti Militari is fastened over
the Great Cross of the Legion of
Honour Order. This could mean
that the painting was made
in Poland or was ordered by
a Pole.
Monika Kuhnke
portret
ks. Józefa Poniatowskiego
10
Śmierć księcia Poniatowskiego w wodach Elstery podczas bitwy pod Lipskiem
w 1813 r. zainicjowała jego kult jako bohatera narodowego − polskiego generała
i Naczelnego Wodza Wojsk Polskich Księstwa Warszawskiego. Książę generał stał
się wzorem dla Polaków walczących w kolejnych zrywach powstańczych, a posiadanie wizerunku księcia postrzegane było jako obowiązek w każdym polskim
domu szanującym tradycje patriotyczne. Do tego typu wizerunków należy portret
odzyskany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Stanach Zjednoczonych.
K
portretach powstałych za jego życia występuje w polsięcia Józefa Poniatowskiego sportretowaskim mundurze generalskim z trzema gwiazdkami na
no w ujęciu do pasa, z zachmurzonym nieepoletach (…)”. Dalej autorka zauważa, że takie „skrzybem w tle, w ulubionej wielbłądziej burce na
żowane regimenty bywają wprawdzie interpretowane
prawym ramieniu i lewą dłonią wspartą na
także jako oznaki funkcji wodza naczelnego, jednakże –
rękojeści szabli. Książę nosi mundur paradzgodnie z tradycją polską – powinny być to raczej skrzyny generała dywizji Księstwa Warszawskiego, z Gwiazżowane buławy”. Takie buławy widnieją na epoletach
dą do Krzyża Wielkiego Orderu Legii Honorowej oraz
znajdujących się w zbiorach Muzeum Książąt Czartoryz Gwiazdą do Krzyża Orderu Virtuti Militari na czarnoskich w Krakowie. Uważane są one za epolety noszone
-czerwonej wstędze.
przez księcia właśnie w bitwie pod Lipskiem.
Nieznany autor tego obrazu oparł się pośrednio na
Portret księcia odnaleziony w Stanach Zjednoczonych
wcześniejszym i wielokrotnie powtarzanym wizerunku księpowstał zapewne w Polsce lub na zamówienie Polaka.
cia, przypisywanym Marcello Bacciarellemu (1731−1818),
Przemawia za tym odwrócona precedencja gwiazd ora przechowywanym dziś w zbiorach Zamku Królewskiego
derowych: Gwiazda do
w Warszawie. Zdaniem
Wielkiego Krzyża Orderu
Hanny Małachowicz, histoLegii Honorowej powinna
ryka sztuki, Bacciarelli nie
być wpięta powyżej – jako
był jednak autorem pierwoorder cesarski – Gwiazdy
wzoru, lecz powtórzył pordo Krzyża Wielkiego Virtuti
tret księcia PoniatowskieMilitari (oba ordery nadago namalowany wcześniej
no w 1809 r.). Jak podaje
przez Józefa Grassiego
Hanna Małachowicz, wła(1757−1838), austriackiego
ściwa hierarchia orderów
malarza, czynnego m.in.
„zachowana jest na portrew Warszawie. Obraz Grastach powstałych po 1809,
siego, niezachowany do
a przed 1813, lub krótki
dziś, rozpowszechniony zoczas po śmierci księcia.
stał dzięki dużej liczbie poW portretach z lat następwtórzeń graficznych, jak
nych, do których należy
choćby autorstwa Amalii
wiele powtórzeń, zapewKalter (litografia z 1818 r.).
ne na fali rosnącego kultu
Warto tu wspomnieć o inksięcia jako bohatera naronym olejnym wizerunku
dowego, bardziej ekspoksięcia (tyle że o przeciwnowany jest order polski”.
nym zwrocie portretowaObraz może zatem stanonego), namalowanym takwić powtórzenie portreże przez Józefa Grassiego.
tu opartego na wizerunku
Powstał on po bitwie pod
pędzla Grassiego, a wykotwierdzą Šabac w 1788 r.,
nanego przez francuskiew wojnie austriacko-turecgo miniaturzystę Jean-Henri
kiej, w której brał udział
Bennera (1776−po 1833),
w stopniu pułkownika 25namalowanego w War-letni Poniatowski, i w któszawie ok. 1815−1816, na
rej został ranny. Obraz
którym malarz jako pierwznajdował się w zbiorach
sze wyeksponował właśPotockich, ale wszystko
nie polskie odznaczenie
wskazuje na to, że został
(zaginiony; dziś znany
spalony w czasie II wojny Jean Henri Benner, Książę Józef Poniatowski (na podstawie obrazu
z miedziorytu Friedricha
światowej. Dziś znany jest Marcello Bacciarellego); miedzioryt; wym. 38,8 x 27 cm.
Fot. ze zbiorów Biblioteki Narodowej
Teodora Johna).
m.in. z mezzotinty Johanna
W jakiej kolekcji obraz się znajdował − nie wiadoPetera Pichlera.
mo. Do Stanów Zjednoczonych trafił już po wojnie.
Portret odnaleziony w Stanach Zjednoczonych naw 1965 r. pewien Polak z Gdańska zamierzał go sprzedać
leży do serii wizerunków księcia wykonanych po jego
w Stanach za pośrednictwem znajomego Amerykanina,
śmierci. Zdaniem Hanny Małachowicz „wskazują na to
jako obraz autorstwa Jean-Henri Bennera. Ze sprzedadwa skrzyżowane regimenty na epoletach, podobne do
ży nic nie wyszło i portret pozostał w jego posiadaniu.
tych, których używano w armii francuskiej. Nominację
Być może taka atrybucja była, słusznie zresztą, kwestiona marszałka Francji książę Józef Poniatowski otrzymał
nowana. Po wielu latach jego córka uznała, że portret
15 października 1813, a więc na cztery dni przed śmierksięcia Poniatowskiego powinien trafić w polskie ręce
cią w bitwie pod Lipskiem, ale już od maja tego roku koi postanowiła przekazać go do Konsulatu Generalnego
rzystał ze świadczeń i uprawnień związanych z tą funkw Nowym Jorku. Obraz był w bardzo złym stanie, ale
cją. Jest jednak mało prawdopodobne, aby dystynkcje
dzięki prywatnemu sponsorowi udało się przeprowate były przedstawiane na portretach powstałych przed
dzić konserwację. Obecnie zdobi salon w Ambasadzie
nominacją. Książę używał zresztą przede wszystkim
RP w Waszyngtonie.
tytułu Naczelnego Wodza armii Wojsk Polskich, a na
11