Plan wynikowy z biologii klasa I
Transkrypt
Plan wynikowy z biologii klasa I
Plan wynikowy z biologii - zakres podstawowy Biologia na czasie Dział programu I. Od genu do cechy Lp. 1 Temat Budowa i funkcje kwasów nukleinowych ocena dopuszczający dostateczny • określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej • definiuje pojęcia: inżynieria genetyczna, replikacja DNA • wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad • określa rolę polimerazy DNA w replikacji DNA • wymienia elementy budowy DNA i RNA • wyjaśnia regułę komplementarności zasad • przedstawia graficznie regułę komplementarności zasad • wymienia zasady azotowe wchodzące w skład obu typów kwasów nukleinowych • omawia proces replikacji DNA • wykazuje, że replikacja DNA ma charakter semikonserwatywny • wykazuje rolę replikacji DNA w zachowaniu niezmienionej informacji genetycznej • definiuje pojęcia: genetyka, nukleotyd • wymienia rodzaje RNA • określa rolę poszczególnych rodzajów RNA • porównuje budowę i rolę DNA z budową i rolą RNA • rozpoznaje na modelu lub ilustracji DNA i RNA 2 Geny i genomy • definiuje pojęcia: gen, genom, chromosom, chromatyna, kariotyp, pozagenowy DNA • przedstawia budowę chromosomu • wymienia organelle komórki • definiuje pojęcia: nukleosom, chromosom homologiczny, komórka haploidalna, komórka diploidalna • podaje liczbę chromosomów w komórkach somatycznych i dobry • wykazuje związek między kwasami nukleinowymi a cechami organizmów bardzo dobry • uzasadnia konieczność zachodzenia procesu replikacji DNA przed podziałem komórki • przedstawia za pomocą schematycznego rysunku budowę nukleotydu DNA i RNA • wyjaśnia różnicę między eksonem a intronem • omawia organizację materiału genetycznego w jądrze komórkowym • wskazuje i nazywa miejsca występowania DNA w • uzasadnia różnice w budowie genomów bakterii i organizmów jądrowych • podaje przykłady wykorzystania badań DNA w różnych dziedzinach zawierające DNA rozrodczych człowieka • oblicza liczbę chromosomów w komórce haploidalnej, znając liczbę chromosomów w komórce diploidalnej danego organizmu 3 Kod genetyczny • wyjaśnia pojęcia: kod genetyczny, kodon • wymienia cechy kodu genetycznego • omawia sposób zapisania informacji genetycznej w DNA • wyjaśnia znaczenie kodu genetycznego • charakteryzuje cechy kodu genetycznego 4 Ekspresja genów • wymienia etapy ekspresji genów • omawia przebieg transkrypcji i translacji • określa cel transkrypcji i translacji • wyjaśnia rolę tRNA w translacji • rozróżnia etapy ekspresji genów komórkach prokariotycznych i eukariotycznych życia człowieka • opisuje budowę chromatyny • charakteryzuje budowę i rodzaje chromosomów w kariotypie człowieka • analizuje schemat przepływu informacji genetycznej • odczytuje kolejność aminokwasów kodowanych przez dany fragment mRNA przy pomocy tabeli kodu genetycznego • oblicza liczbę nukleotydów i kodonów kodujących określoną liczbę aminokwasów oraz liczbę aminokwasów kodowaną przez określoną liczbę nukleotydów i kodonów • nazywa cechy kodu genetycznego na podstawie schematów • zapisuje sekwencję nukleotydów mRNA oraz sekwencję kodującej nici DNA, znając skład aminokwasowy krótkiego odcinka białka • wskazuje i nazywa poszczególne etapy ekspresji genów w komórce • uzasadnia konieczność modyfikacji białka po translacji • określa znaczenie struktury przestrzennej dla funkcjonalności białek • omawia różnicę w ekspresji genów kodujących RNA i białka • opisuje budowę cząsteczki • omawia rolę polimerazy tRNA RNA w transkrypcji • omawia rolę rybosomów w ekspresji genu 5 Podstawowe reguły dziedziczenia genów • definiuje pojęcia: genotyp, fenotyp, allel, homozygota, heterozygota, dominacja, recesywność • wymienia i rozpoznaje cechy dominujące i recesywne u ludzi • zapisuje genotypy: homozygoty dominującej, homozygoty recesywnej i heterozygoty • wykazuje zależność między genotypem a fenotypem • omawia I i II prawo Mendla Genetyczne uwarunkowania płci. Cechy sprzężone z płcią • wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia dwóch genów • wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia jednego genu • interpretuje krzyżówki genetyczne, używając określeń homozygota, heterozygota, cecha dominująca, cecha recesywna • wyjaśnia zasadę dziedziczenia płci u człowieka za pomocą krzyżówki genetycznej • wyjaśnia mechanizm ujawnienia się cech recesywnych sprzężonych z płcią • wymienia przykłady chorób sprzężonych z płcią • wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia chorób sprzężonych z płcią • rozróżnia chromosomy płci i chromosomy autosomalne • wyjaśnia mechanizm dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla • na schemacie krzyżówki genetycznej rozpoznaje genotyp oraz określa fenotyp rodziców i pokolenia potomnego • wymienia inne przykłady dziedziczenia cech 6 • omawia badania Mendla • wymienia przykłady cech • omawia przykłady innych sposobów dziedziczenia cech • podaje przykłady mechanizmów dziedziczenia płci u innych organizmów • interpretuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia chorób sprzężonych z płcią • uzasadnia różnicę między cechami sprzężonymi a cechami • ocenia znaczenie prac Mendla dla rozwoju genetyki • określa prawdopodobieństwo pojawienia się określonych genotypów i fenotypów potomstwa na podstawie genotypów rodziców • uzasadnia różnice w dziedziczeniu genów zgodnie z prawami Mendla i genów sprzężonych • uzasadnia, dlaczego mężczyźni częściej chorują na hemofilię i daltonizm niż kobiety • omawia różnice między chromosomem X a chromosomem Y 7 Zmiany w informacji genetycznej związanych z płcią związanymi z płcią • definiuje pojęcia: chromosomy płci, chromosomy autosomalne • wyjaśnia, w jaki sposób dziedziczy się hemofilę • opisuje procesy warunkujące rekombinację genetyczną • omawia przebieg procesu crossing-over • definiuje pojęcie mutacja • opisuje znaczenie rekombinacji genetycznej w kształtowaniu zmienności genetycznej • rozróżnia mutacje spontaniczne i indukowane • rozróżnia mutacje genowe i chromosomowe • wymienia czynniki mutagenne • analizuje rodowody pod kątem metody diagnozowania mutacji • wymienia czynniki mutagenne • omawia skutki mutacji genowych • klasyfikuje mutacje ze względu na ich konsekwencje • omawia skutki mutacji chromosomowych • definiuje pojęcie rekombinacja genetyczna • klasyfikuje czynniki mutagenne • wyjaśnia, na czym polegają poszczególne rodzaje mutacji genowych i chromosomowych • wyjaśnia, w jaki sposób mutacje prowadzą do chorób nowotworowych 8 Choroby genetyczne człowieka • definiuje pojęcie choroba genetyczna • klasyfikuje choroby genetyczne ze względu na przyczynę • wymienia przykłady chorób genetycznych • wyjaśnia, na czym polega profilaktyka genetyczna • charakteryzuje choroby jednogenowe z uwzględnieniem sposobu dziedziczenia, skutków mutacji, objawów i leczenia • charakteryzuje choroby chromosomalne z uwzględnieniem zmian w kariotypie, objawów i leczenia • rozróżnia wybrane choroby • analizuje dziedziczenie wybranej choroby genetycznej jednogenowej • wyjaśnia, na czym polega poradnictwo genetyczne oraz wymienia sytuacje, w których należy wykonać badania DNA • klasyfikuje badania prenatalne oraz dokonuje ich charakterystyki • rozróżnia mutacje w zależności od rodzaju komórki, w której mają miejsce • uzasadnia, że mutacje są źródłem zmienności organizmów • dostrzega wady i zalety badań prenatalnych • omawia znaczenie przeprowadzania testów pourodzeniowych • szacuje ryzyko wystąpienia mutacji u dziecka genetyczne II. Biotechnol ogia i inżynieria genetyczna 11 12 Biotechnologia tradycyjna Biotechnologia w ochronie środowiska • definiuje pojęcie biotechnologia • przedstawia zastosowania fermentacji mlekowej • wyjaśnia, na czym polega reakcja fermentacji • omawia wykorzystanie bakterii octowych • wymienia przykłady produktów otrzymywanych metodami biotechnologii tradycyjnej • przedstawia zastosowania fermentacji etanolowej • uzasadnienia różnicę między biotechnologią tradycyjną a biotechnologią nowoczesną • omawia na przykładach znaczenie fermentacji mlekowej • zapisuje reakcje fermentacji • dowodzi pozytywnego i negatywnego znaczenia zachodzenia fermentacji dla człowieka • wymienia przykłady praktycznego wykorzystania organizmów do rozkładu substancji • definiuje pojęcia: oczyszczanie biologiczne, tworzywa biodegradowalne, biologiczne zwalczanie szkodników • wyjaśnia mechanizm biologicznego oczyszczania ścieków • omawia zastosowanie testów uzyskanych metodami biotechnologicznymi do oceny stanu środowiska • wymienia metody utylizacji odpadów komunalnych 13 Podstawowe • definiuje pojęcia: inżynieria • omawia istotę funkcjonowania biofiltrów • wykazuje rolę mikroorganizmów w biologicznym oczyszczaniu ścieków • charakteryzuje metody utylizacji odpadów komunalnych • opisuje metody zwalczania szkodników z użyciem metod biologicznych • wyjaśnia, czym zajmuje • omawia sposoby otrzymania • dowodzi roli przetwarzania odpadów komunalnych jako alternatywnego źródła energii • analizuje korzyści wynikające z zastosowania tworzyw biodegradowalnych zamiast tradycyjnych tworzyw sztucznych • ocenia zastosowanie metod biotechnologicznych do wytwarzania energii • analizuje poszczególne techniki inżynierii genetycznej genetyczna, organizm zmodyfikowany genetycznie, organizm transgeniczny, enzym restrykcyjny, wektor • wymienia techniki inżynierii genetycznej 14 15 Organizmy zmodyfikowane genetycznie Biotechnologia a medycyna • wymienia cele tworzenia roślin i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie się inżynieria genetyczna organizmów transgenicznych • wyjaśnia, na czym polega: sekwencjonowanie DNA, elektroforeza, łańcuchowa reakcja polimerazy, sonda molekularna • wyjaśnia funkcję enzymów restrykcyjnych • porównuje działanie ligazy i enzymów restrykcyjnych • określa cel wykorzystania sondy molekularnej • wyjaśnia cele tworzenia roślin i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie • określa rodzaje modyfikacji genetycznych roślin oraz wskazuje cechy, które rośliny zyskują dzięki nim • analizuje argumenty za i przeciw genetycznej modyfikacji organizmów • określa korzyści wynikające ze stosowania zmodyfikowanych genetycznie zwierząt w rolnictwie, medycynie, nauce i przemyśle • omawia kolejne etapy transformacji genetycznej roślin i zwierząt • definiuje pojęcia: diagnostyka molekularna, terapia genowa • określa cel molekularnych metod diagnostycznych • wymienia przykłady molekularnych metod diagnostycznych • podaje przykłady leków uzyskiwanych dzięki zastosowaniu biotechnologii nowoczesnej • uzasadnia rolę organizmów zmodyfikowanych genetycznie w produkcji • omawia badania prowadzone w ramach diagnostyki molekularnej • omawia techniki otrzymywania biofarmeceutyków • omawia możliwości związane z hodowlą tkanek i narządów w transplantologii etapy: elektroforezy, metody PCR i wprowadzenia genu do komórki • ocenia rzetelność przekazu medialnego na temat GMO • rozróżnia molekularne metody diagnostyczne • dowodzi skuteczności badania prowadzonych w ramach diagnostyki molekularnej w indywidualizacji procesu leczenia • określa znaczenie biofarmaceutyków • wyjaśnia, na czym polega terapia genowa • charakteryzuje poszczególne rodzaje terapii genowej • rozróżnia rodzaje terapii genowej • wyjaśnia znaczenie biotechnologii w otrzymywaniu materiałów medycznych nowej generacji 16 Klonowanie tworzenie genetycznych kopii • definiuje pojęcia: klonowanie, klon • wymienia przykłady organizmów będących naturalnymi klonami • wymienia cele klonowania DNA, komórek, roślin i zwierząt 17 Inżynieria genetyczna – korzyści i zagrożenia • podaje argumenty za i przeciw stosowaniu technik inżynierii genetycznej w badaniach naukowych, medycynie, rolnictwie, przemyśle i ochronie środowiska • udowadnia, że bliźnięta jednojajowe są naturalnymi klonami • omawia rodzaje rozmnażania bezpłciowego jako przykłady naturalnego klonowania • wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się klony DNA, komórek, roślin i zwierząt • omawia sposoby klonowania roślin i zwierząt • uzasadnia swoje stanowisko w sprawie klonowania człowieka • wyjaśnia, w jaki sposób GMO mogą wpłynąć negatywnie na środowisko naturalne • rozróżnia klonowanie reprodukcyjne i terapeutyczne • formułuje argumenty za i przeciw klonowaniu człowieka • ocenia wpływ produktów GMO na zdrowie człowieka • uzasadnia obawy etyczne związane z GMO • rozpoznaje produkty GMO • omawia sposoby zapobiegania zagrożeniom ze strony wykorzystania komórek macierzystych w leczeniu chorób • ocenia skuteczność leczenia schorzeń metodami terapii genowej • analizuje kolejne etapy klonowania ssakówt metodą transplantacji jąder komórkowych • ocenia przekaz medialny dotyczący klonowania, w tym klonowania człowieka • uzasadnia rolę klonowania w zachowaniu bioróżnorodności gatunkowej • omawia regulacje prawne dotyczące GMO w Unii Europejskiej • ocenia przekaz medialny dotyczący badań naukowych oraz • wymienia argumenty za i przeciw stosowaniu zwierząt w eksperymentach naukowych 18 Znaczenie badań nad DNA • podaje przykłady praktycznego zastosowania badań nad DNA w medycynie, medycynie sądowej, biotechnologii nowoczesnej, ewolucjonizmie i systematyce • definiuje pojęcie profil genetyczny organizmów zmodyfikowanych genetycznie • wyjaśnia, na czym polega zastosowanie badań nad DNA w medycynie, medycynie sądowej, biotechnologii nowoczesnej, ewolucjonizmie i systematyce • wyjaśnia sposób wykorzystania DNA do określenia pokrewieństwa oraz ustalenia lub wykluczenia ojcostwa III. Ochrona przyrody 19 Czym jest różnorodność biologiczna? przewiduje skutki nierzetelnej informacji obecnej w mediach • podaje przykłady organizmów oraz pozyskiwanych od nich genów • analizuje kolejne etapy metody ustalania profilu genetycznego • omawia metody śledzenia funkcjonowania wybranego genu • przewiduje możliwe kierunki rozwoju inżynierii genetycznej na podstawie zdobytej wiedzy • omawia wykorzystanie badań DNA w medycynie sądowej • uzasadnia znaczenie analizy sekwencji DNA w badaniach ewolucyjnych i taksonomicznych • wymienia poziomy różnorodności biologicznej • wyjaśnia pojęcie różnorodność biologiczna • charakteryzuje poziomy różnorodności biologicznej • wskazuje trzy miejsca na Ziemi szczególnie cenne pod względem różnorodności biologicznej • omawia wskazany czynnik kształtujący różnorodność biologiczną • porównuje poziomy różnorodności biologicznej • analizuje wpływ różnych czynników na kształtowanie się różnorodności biologicznej • wyjaśnia różnice pomiędzy poziomami różnorodności biologicznej • charakteryzuje wybrane miejsca na Ziemi, szczególnie cenne pod względem różnorodności biologicznej • analizuje zmiany różnorodności gatunkowej w czasie • uzasadnia praktyczne znaczenie bioróżnorodności • opisuje metody pozwalające na określenie poziomu • dowodzi istnienia trudności w określaniu liczby gatunków na 20 Zagrożenia różnorodności biologicznej • wymienia przykłady gatunków zagrożonych wyginięciem • wymienia przykłady gatunków wymarłych • wylicza czynniki wpływające na stan ekosystemów dla człowieka bioróżnorodności świecie • podaje przykłady działalności człowieka przyczyniającej się do spadku różnorodności biologicznej • omawia przyczyny wymierania gatunków • dowodzi istnienia różnic pomiędzy współczesnym wymieraniem gatunków a poprzednimi wymieraniami • wymienia miejsca najbardziej narażone na zanik różnorodności biologicznej • podaje przykłady gatunków inwazyjnych • wskazuje działalność człowieka jako przyczynę spadku różnorodności biologicznej • wyjaśnia przyczyny zanikania różnorodności biologicznej na świecie • analizuje wpływ rolnictwa na zachowanie różnorodności biologicznej • przewiduje skutki osuszania obszarów podmokłych • omawia wpływ gatunków obcych, w tym inwazyjnych, na ekosystemy • ocenia skutki wyginięcia gatunków zwornikowych 21 Motywy i koncepcje ochrony przyrody • wymienia zadania ochrony przyrody • uzasadnia konieczność ochrony przyrody • omawia motywy ochrony przyrody • wymienia motywy ochrony przyrody • omawia wybrane motywy ochrony przyrody • charakteryzuje koncepcje ochrony przyrody • podaje przykłady działań w zakresie ochrony przyrody wynikających z poszczególnych motywów ochrony przyrody • uzasadnia konieczność podejmowania działań prowadzących do zachowania różnorodności biologicznej 22 Sposoby ochrony przyrody • wymienia sposoby ochrony przyrody • omawia wskazany sposób ochrony przyrody • charakteryzuje sposoby ochrony przyrody • uzasadnia konieczność ochrony gatunkowej • wymienia cele ochrony • wyjaśnia różnice pomiędzy • uzasadnia różnicę między • wyjaśnia, dlaczego w przyrody sposobami ochrony przyrody ochroną bierną a ochroną czynną • podaje przykłady ochrony in situ i ex situ • podaje przykłady sytuacji, w których niezbędna jest ochrona czynna • uzasadnia konieczność tworzenia banków nasion • podaje przykłady gatunków, które restytuowano • podaje przykłady działań, które dopuszcza się w przypadku ochrony częściowej 23 Ochrona przyrody w Polsce • wymienia formy ochrony przyrody w Polsce • omawia formy ochrony obszarowej przyjęte w Polsce • wyjaśnia rolę poszczególnych form ochrony przyrody • wskazuje na mapie parki narodowe • wyjaśnia różnice pomiędzy formami ochrony indywidualnej • charakteryzuje park narodowy położony najbliżej miejsca zamieszkania • rozpoznaje na ilustracji lub fotografii omawiane wcześniej rośliny, zwierzęta i grzyby podlegające ochronie gatunkowej • klasyfikuje rezerwaty przyrody ze względu na przedmiot ochrony i typ ekosystemu • podaje nazwy parków narodowych i krajobrazowych położonych najbliżej miejsca zamieszkania • wymienia po pięć nazw zwierząt, roślin i grzybów podlegających w Polsce ochronie gatunkowej • podaje przykłady działań podejmowanych w ramach ochrony czynnej 24 Międzynarodowe formy ochrony • wymienia międzynarodowe formy ochrony przyrody • wskazuje przykłady chronionych gatunków roślin i zwierząt występujących w najbliższej okolicy • wylicza parki narodowe w Polsce uznane za rezerwaty stosunku do niektórych gatunków i obszarów stosowana jest ochrona ścisła, a do innych – ochrona częściowa • wyjaśnia, czym resystytucja różni się od reintrodukcji • ocenia skuteczność ochrony in situ i ex situ • wyjaśnia znaczenie otulin tworzonych wokół parków narodowych • klasyfikuje parki narodowe według daty założenia lub wielkości • wymienia działania zakazane i dozwolone na obszarach podlegających ochronie • określa znaczenie Agendy 21 • wyjaśnia, na czym polega • określa znaczenie konwencji: ramsarskiej, CITES, bońskiej w przyrody • charakteryzuje rezerwat biosfery jako międzynarodową formę ochrony przyrody biosfery zrównoważony rozwój ochronie przyrody • definiuje pojęcie zrównoważony rozwój • podaje przykłady międzynarodowych inicjatyw w zakresie ochrony przyrody • uzasadnia konieczność globalnej ochrony przyrody • charakteryzuje parki narodowe w Polsce uznane za rezerwaty biosfery • ocenia znaczenie projektu Natura 2000 • omawia działalność organizacji zajmujących się ochroną przyrody Dział programu I. Od genu do cechy Materiał nauczania Budowa i funkcje kwasów nukleinowych. • DNA jako materiał genetyczny • budowa DNA • rodzaje zasad azotowych • komplementarność zasad azotowych • budowa i funkcje RNA L.g. 11 Wymagania podstawowe uczeń poprawnie: • określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej • wymienia elementy budowy DNA i RNA • wymienia zasady azotowe wchodzące w skład obu typów kwasów nukleinowych • definiuje pojęcia: genetyka, nukleotyd • wymienia rodzaje RNA • wyjaśnia regułę komplementarności zasad • określa rolę poszczególnych rodzajów RNA • porównuje budowę i rolę DNA z budową i rolą RNA • rozróżnia typy obszarów sieci Natura 2000 • ocenia działalność organizacji zajmujących się ochroną przyrody • formułuje sądy dotyczące zasad zrównoważonego rozwoju oraz sposobów i możliwości wdrażania tych zasad • ocenia stopień realizacji postulatów zrównoważonego rozwoju na świecie i w kraju Kat. B A A A A A C B Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie: • wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad • przedstawia graficznie regułę komplementarności zasad • wykazuje, że replikacja DNA ma charakter semikonserwatywny • wykazuje związek między kwasami nukleinowymi a cechami organizmów • przedstawia za pomocą schematycznego rysunku budowę nukleotydu DNA i RNA Kat. B C D D C Proces replikacji DNA • replikacja DNA • kwasy nukleinowe a cechy organizmów • rozpoznaje na modelu lub ilustracji DNA i RNA B • definiuje pojęcia: inżynieria genetyczna, replikacja DNA • omawia proces replikacji DNA B A Geny i genomy • gen i genom • sekwencje pozagenowe • zależność pomiędzy genem a cechą • miejsca występowania DNA w różnych typach komórek • struktura chromatyny, nukleosom • budowa chromosomu • kariotyp • komórki haploidalne i diploidalne • wykorzystanie badań nad DNA w różnych dziedzinach życia człowieka • definiuje pojęcia: gen, genom, chromosom, chromatyna, kariotyp, pozagenowy DNA • przedstawia budowę chromosomu • wymienia organelle komórki zawierające DNA • definiuje pojęcia: nukleosom, chromosom homologiczny, komórka haploidalna, komórka diploidalna • podaje liczbę chromosomów w komórkach somatycznych i rozrodczych człowieka • oblicza liczbę chromosomów w komórce haploidalnej, znając liczbę chromosomów w komórce diploidalnej danego organizmu A Kod genetyczny • sposób zapisu informacji • definiuje pojęcia: kod genetyczny, kodon • wymienia cechy kodu genetycznego • omawia sposób zapisania informacji B A C B A A A C • określa rolę polimerazy DNA w replikacji DNA • wykazuje rolę replikacji DNA w zachowaniu niezmienionej informacji genetycznej • uzasadnia konieczność zachodzenia procesu replikacji DNA przed podziałem komórki A D D • wyjaśnia różnicę między eksonem a intronem • omawia organizację materiału genetycznego w jądrze komórkowym • wskazuje i nazywa w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych miejsca występowania DNA • omawia budowę chromatyny • charakteryzuje budowę i rodzaje chromosomów w kariotypie człowieka • uzasadnia różnice w budowie genomów bakterii i organizmów jądrowych • podaje przykłady wykorzystania badań DNA w różnych dziedzinach życia człowieka B • analizuje schemat przepływu informacji genetycznej • odczytuje kolejność aminokwasów D C C C C D A C genetycznej w DNA • właściwości kodu genetycznego • znaczenie kodu genetycznego genetycznej w DNA • wyjaśnia znaczenie kodu genetycznego • charakteryzuje cechy kodu genetycznego Ekspresja genów: transkrypcja, translacja • etapy realizacji informacji genetycznej • transkrypcja • translacja • ekspresja genów w różnych typach komórek • modyfikacja białka po zakończeniu translacji • związek między przestrzenną strukturą białka a pełnioną przez nie funkcją • wymienia etapy ekspresji genów • określa cel transkrypcji i translacji • omawia poszczególne etapy transkrypcji i translacji • wyjaśnia rolę tRNA w translacji • rozróżnia etapy ekspresji genów Podstawowe reguły dziedziczenia genów • zależność między genotypem a fenotypem • allele jako różne wersje genu • dominacja i recesywność alleli • homozygoty i heterozygoty • cechy dominujące i recesywne u człowieka • definiuje pojęcia: genotyp, fenotyp, allel, homozygota, heterozygota, dominacja, recesywność • wymienia i rozpoznaje cechy dominujące i recesywne u ludzi • zapisuje genotypy: homozygoty dominującej, homozygoty recesywnej i heterozygoty • wykazuje zależność między genotypem a fenotypem B C A B C B B A A C D kodowanych przez dany fragment mRNA przy pomocy tabeli kodu genetycznego • nazywa cechy kodu genetycznego na podstawie schematów • oblicza liczbę nukleotydów i kodonów kodujących określoną liczbę aminokwasów oraz liczbę aminokwasów kodowaną przez określoną liczbę nukleotydów i kodonów • zapisuje sekwencję nukleotydów mRNA oraz sekwencję kodującej nici DNA, znając skład aminokwasowy krótkiego odcinka białka B C C • wskazuje i nazywa poszczególne etapy ekspresji genów w komórce • określa znaczenie struktury przestrzennej dla funkcjonalności białek • omawia budowę cząsteczki tRNA • omawia rolę rybosomów w ekspresji genu • uzasadnia konieczność modyfikacji białka po translacji • omawia różnicę w ekspresji genów kodujących RNA i białka • omawia rolę polimerazy RNA w transkrypcji B • omawia badania Mendla • wyjaśnia mechanizm dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla • wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia dwóch genów • interpretuje krzyżówki genetyczne, używając określeń: homozygota, heterozygota, cecha dominująca, cecha recesywna • omawia przykłady innych sposobów C B B C C D C C C C C • badania Mendla • reguły dziedziczenia – prawo czystości gamet • reguły dziedziczenia – prawo niezależnej segregacji cech • przykłady dziedziczenia cech u ludzi • przykłady innych sposobów dziedziczenia cech • omawia I i II prawo Mendla • na schemacie krzyżówki genetycznej rozpoznaje genotyp oraz określa fenotyp rodziców i pokolenia potomnego • wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia jednego genu • wymienia inne przykłady dziedziczenia cech C C Genetyczne uwarunkowania płci. Cechy sprzężone z płcią • mechanizmy warunkowania płci u człowieka i innych organizmów • dziedziczenie cech sprzężonych z płcią • cechy związane z płcią • wyjaśnia zasadę dziedziczenia płci u człowieka za pomocą krzyżówki genetycznej • wymienia przykłady chorób sprzężonych z płcią • rozróżnia chromosomy płci i chromosomy autosomalne • wyjaśnia mechanizm ujawnienia się cech recesywnych sprzężonych z płcią • wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia chorób sprzężonych z płcią • wymienia przykłady cech związanych z płcią • definiuje pojęcia: chromosomy płci, chromosomy autosomalne B • definiuje pojęcia: rekombinacja genetyczna, mutacja • rozróżnia mutacje genowe i chromosomowe • wymienia czynniki mutagenne • klasyfikuje mutacje ze względu na ich konsekwencje • omawia znaczenie rekombinacji genetycznej w kształtowaniu zmienności genetycznej • wymienia czynniki mutagenne A Zmiany w informacji genetycznej • rekombinacja genetyczna • crossing-over • mutacje i czynniki mutagenne • podział mutacji na spontaniczne i indukowane • podział mutacji na genowe i chromosomowe • analiza rodowodów jako C A A B B C A A B A C C A dziedziczenia cech • ocenia znaczenie prac Mendla dla rozwoju genetyki • określa prawdopodobieństwo pojawienia się genotypów i fenotypów u potomstwa na podstawie genotypów rodziców • uzasadnia różnice w dziedziczeniu genów zgodnie z prawami Mendla i genów sprzężonych D C D • podaje przykłady mechanizmów dziedziczenia płci u innych organizmów • interpretuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia chorób sprzężonych z płcią • uzasadnia różnicę między cechami sprzężonymi a cechami związanymi z płcią • wyjaśnia, w jaki sposób dziedziczy się hemofilię • uzasadnia, dlaczego mężczyźni częściej chorują na hemofilię i daltonizm niż kobiety • omawia różnice między chromosomem X a chromosomem Y A • omawia procesy warunkujące rekombinację genetyczną • rozróżnia mutacje spontaniczne i indukowane • klasyfikuje czynniki mutagenne • wyjaśnia, na czym polegają poszczególne rodzaje mutacji genowych i chromosomowych • wyjaśnia, w jaki sposób mutacje prowadzą do chorób nowotworowych • omawia przebieg procesu crossing-over C C D B D C B C B B C metoda diagnozowania mutacji • skutki mutacji • genetyczne podłoże nowotworów • omawia skutki mutacji genowych • omawia skutki mutacji chromosomowych Choroby genetyczne człowieka • przyczyny chorób genetycznych • charakterystyka wybranych chorób jednogenowych • charakterystyka wybranych chorób chromosomalnych • poradnictwo genetyczne • badania prenatalne • testy pourodzeniowe • ocena ryzyka poczęcia chorego dziecka Rozwiązywanie krzyżówek genetycznych II. Biotechnologia i inżynieria genetyczna Biotechnologia tradycyjna • biotechnologia tradycyjna i nowoczesna • przykłady produktów otrzymywanych metodami biotechnologii tradycyjnej • wykorzystanie organizmów przeprowadzających fermentację mlekową, etanolową i masłową 10 C C • analizuje rodowody pod kątem metody diagnozowania mutacji • rozróżnia mutacje w zależności od rodzaju komórki, w której mają miejsce • uzasadnia, że mutacje są źródłem zmienności organizmów D • analizuje dziedziczenie wybranej choroby genetycznej jednogenowej • wyjaśnia, na czym polega poradnictwo genetyczne oraz wymienia sytuacje, w których należy wykonać badania DNA • klasyfikuje badania prenatalne oraz dokonuje ich charakterystyki • dostrzega wady i zalety badań prenatalnych • omawia znaczenie przeprowadzania testów pourodzeniowych • szacuje ryzyko wystąpienia mutacji u dziecka D C • definiuje pojęcie choroba genetyczna • klasyfikuje choroby genetyczne ze względu na przyczynę • wymienia przykłady chorób genetycznych • wyjaśnia, na czym polega profilaktyka genetyczna • charakteryzuje choroby jednogenowe z uwzględnieniem sposobu dziedziczenia, skutków mutacji, objawów i leczenia • charakteryzuje choroby chromosomalne z uwzględnieniem zmian w kariotypie, objawów i leczenia • rozróżnia wybrane choroby genetyczne A C Wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia chorób genetycznych człowieka (krzyżówki jednogenowe) C • wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia dwóch genów • definiuje pojęcie biotechnologia • wymienia przykłady produktów otrzymywanych metodami biotechnologii tradycyjnej • przedstawia zastosowania fermentacji mlekowej • przedstawia zastosowania fermentacji etanolowej A A • wyjaśnia, na czym polega reakcja fermentacji • uzasadnienia różnicę między biotechnologią tradycyjną a biotechnologią nowoczesną • zapisuje reakcje fermentacji • omawia wykorzystanie bakterii octowych • omawia na przykładach znaczenie fermentacji mlekowej • dowodzi pozytywnych i negatywnych A B C C B D B C D C D B B B B C C C C D Biotechnologia w ochronie środowiska • wykorzystanie organizmów do rozkładu substancji • biologiczne oczyszczanie ścieków • biofiltry • biologiczne metody utylizacji odpadów komunalnych • produkcja tworzyw biodegradowalnych • biologiczne metody walki ze szkodnikami • ocena stanu zanieczyszczenia środowiska za pomocą bioindykatorów i testów uzyskanych metodami biotechnologicznymi • uzyskiwanie energii z wykorzystaniem metod biotechnologicznych • wymienia przykłady praktycznego wykorzystania organizmów do rozkładu substancji • definiuje pojęcia: oczyszczanie biologiczne, tworzywa biodegradowalne, biologiczne zwalczanie szkodników • wymienia metody utylizacji odpadów komunalnych • wyjaśnia mechanizm biologicznego oczyszczania ścieków • omawia zastosowanie testów uzyskanych metodami biotechnologicznymi do oceny stanu środowiska A Podstawowe techniki inżynierii genetycznej • organizmy zmodyfikowane genetycznie (GMO) • sekwencjonowanie DNA • wykorzystanie enzymów restrykcyjnych • zastosowanie elektroforezy • łańcuchowa reakcja polimerazy (PCR) • wprowadzenie genu do komórki za pomocą wektorów • wyposażenie laboratorium • definiuje pojęcia: inżynieria genetyczna, organizm zmodyfikowany genetycznie, organizm transgeniczny, enzym restrykcyjny, wektor • wyjaśnia, czym zajmuje się inżynieria genetyczna • wymienia techniki inżynierii genetycznej • wyjaśnia, na czym polega: sekwencjonowanie DNA, elektroforeza, łańcuchowa reakcja polimerazy, zastosowanie sondy molekularnej A A A B C B A B konsekwencji zachodzenia fermentacji dla gospodarki człowieka • omawia istotę funkcjonowania biofiltrów • wykazuje rolę mikroorganizmów w biologicznym oczyszczaniu ścieków • charakteryzuje metody utylizacji odpadów komunalnych • omawia metody zwalczania szkodników z użyciem metod biologicznych • dowodzi, że przetworzone odpady komunalne stanowią alternatywne źródła energii • analizuje korzyści wynikające z zastosowania tworzyw biodegradowalnych zamiast tradycyjnych tworzyw sztucznych • ocenia zastosowanie metod biotechnologicznych do wytwarzania energii • omawia sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych • wyjaśnia funkcję enzymów restrykcyjnych • porównuje działanie ligazy i enzymów restrykcyjnych • analizuje poszczególne etapy: elektroforezy, technika PCR i wprowadzenia genu do komórki • określa cel wykorzystania sondy molekularnej C D C C D D D C B C D C biotechnologicznego • cele tworzenia bibliotek genomowych • wykorzystanie bakterii w inżynierii genetycznej • sonda molekularna jako metoda wykrywania genów Organizmy zmodyfikowane genetycznie • cele tworzenia roślin zmodyfikowanych genetycznie • otrzymywanie roślin zmodyfikowanych genetycznie • przykładowe modyfikacje genetyczne roślin • zastosowanie zwierząt zmodyfikowanych genetycznie w rolnictwie, medycynie, nauce i przemyśle • otrzymywanie zwierząt zmodyfikowanych genetycznie • GMO – zagrożenia i korzyści Biotechnologia a medycyna • diagnostyka molekularna • otrzymywanie biofarmaceutyków • hodowla tkanek i narządów do transplantacji • terapia genowa • materiały medyczne nowej generacji • wyjaśnia cele tworzenia roślin i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie • określa korzyści wynikające ze stosowania zwierząt zmodyfikowanych genetycznie w rolnictwie, medycynie, nauce i przemyśle • definiuje pojęcia: diagnostyka molekularna, terapia genowa • wymienia przykłady metod stosowanych w diagnostyce molekularnej • określa cel stosowania metod diagnostyki molekularnej • podaje przykłady leków uzyskiwanych dzięki zastosowaniu biotechnologii nowoczesnej • uzasadnia rolę organizmów B C A A C A D • określa rodzaje modyfikacji genetycznych roślin oraz wskazuje cechy, które rośliny zyskują dzięki nim • omawia kolejne etapy transformacji genetycznej roślin i zwierząt • analizuje argumenty za i przeciw genetycznej modyfikacji organizmów • ocenia rzetelność przekazu medialnego na temat GMO C • omawia badania prowadzone w ramach diagnostyki molekularnej • omawia techniki otrzymywania biofarmeceutyków • omawia możliwości transplantologii związane z hodowlą tkanek i narządów • charakteryzuje poszczególne rodzaje terapii genowej • rozróżnia rodzaje terapii genowej • rozróżnia metody diagnostyki molekularnej C C D D C C C B zmodyfikowanych genetycznie w produkcji biofarmaceutyków • wyjaśnia, na czym polega terapia genowa • wyjaśnia znaczenie biotechnologii w otrzymywaniu materiałów medycznych nowej generacji B B • dowodzi skuteczności badań prowadzonych w ramach diagnostyki molekularnej w indywidualizacji procesu leczenia • określa znaczenie wykorzystania komórek macierzystych w leczeniu chorób • ocenia skuteczność leczenia schorzeń metodami terapii genowej • dowodzi znaczenia materiałów medycznych nowej generacji w ochronie środowiska B D C D D Klonowanie – tworzenie genetycznych kopii • pojęcia: klonowanie, klon • rozmnażanie bezpłciowe jako przykład naturalnego klonowania • klonowanie DNA i komórek • klonowanie roślin i zwierząt • etapy klonowania ssaków metodą transplantacji jąder komórkowych • różne rodzaje klonowania Inżynieria genetyczna – korzyści i zagrożenia • argumenty przemawiające za stosowaniem technik inżynierii genetycznej w badaniach naukowych, medycynie, • definiuje pojęcia: klonowanie, klon • wymienia przykłady organizmów będących naturalnymi klonami • wymienia cele klonowania DNA, komórek, roślin i zwierząt • udowadnia, że bliźnięta jednojajowe są naturalnymi klonami • wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się klony DNA, komórek, roślin i zwierząt • uzasadnia swoje stanowisko w sprawie klonowania człowieka • podaje argumenty za i przeciw stosowaniu technik inżynierii genetycznej w badaniach naukowych, medycynie, rolnictwie, przemyśle i ochronie środowiska • wymienia argumenty za i przeciw stosowaniu zwierząt w eksperymentach A A A D B D A A • omawia rodzaje rozmnażania bezpłciowego jako przykłady naturalnego klonowania • omawia sposoby klonowania roślin i zwierząt • rozróżnia klonowanie reprodukcyjne i terapeutyczne • formułuje argumenty za i przeciw klonowaniu człowieka • analizuje kolejne etapy klonowania ssaków metodą transplantacji jąder komórkowych • ocenia przekaz medialny dotyczący klonowania, w tym klonowania człowieka • uzasadnia rolę klonowania w zachowaniu bioróżnorodności gatunkowej C • ocenia wpływ produktów GMO na zdrowie człowieka • uzasadnia obawy etyczne związane z GMO • omawia sposoby zapobiegania zagrożeniom związanym ze stosowaniem organizmów zmodyfikowanych genetycznie D C B D D D D D C rolnictwie, przemyśle i ochronie środowiska • argumenty przemawiające przeciw stosowaniu technik inżynierii genetycznej • zagrożenia związane z możliwością masowego pojawienia się organizmów transgenicznych w ekosystemach naturalnych • wpływ GMO na ekosystemy i zdrowie człowieka • regulacje prawne dotyczące GMO w Unii Europejskiej i oznakowania produktów GMO • metody zapobiegania zagrożeniom związanym z GMO Znaczenie badań nad DNA • praktyczne zastosowanie informacji zawartej w DNA • przykładowe gatunki organizmów i pozyskiwanych od nich genów • zastosowanie metody ustalania profilu genetycznego w medycynie sądowej • metody umożliwiające śledzenie funkcjonowania genu • ustalanie pokrewieństwa i tożsamości osób na podstawie analizy DNA • ustalanie przebiegu ewolucji • klasyfikacja gatunków do grup systematycznych na podstawie analizy DNA naukowych • wyjaśnia, w jaki sposób GMO mogą wpłynąć negatywnie na środowisko naturalne • rozpoznaje produkty GMO • podaje przykłady praktycznego zastosowania badań nad DNA w medycynie, medycynie sądowej, biotechnologii nowoczesnej, ewolucjonizmie i systematyce • definiuje pojęcie profil genetyczny • wyjaśnia, na czym polega zastosowanie badań nad DNA w medycynie, medycynie sądowej, biotechnologii nowoczesnej, ewolucjonizmie i systematyce • wyjaśnia sposób wykorzystania DNA do określenia pokrewieństwa oraz ustalania lub wykluczania ojcostwa B B A A B B • omawia regulacje prawne dotyczące GMO w Unii Europejskiej • ocenia przekaz medialny dotyczący GMO oraz przewiduje skutki podawania w mediach nierzetelnych informacji C • podaje przykłady organizmów oraz pozyskiwanych od nich genów • omawia metody śledzenia funkcjonowania wybranego genu • omawia wykorzystanie badań DNA w medycynie sądowej • uzasadnia znaczenie analizy sekwencji DNA w badaniach ewolucyjnych i taksonomicznych • analizuje kolejne etapy metody ustalania profilu genetycznego • przewiduje możliwe kierunki rozwoju inżynierii genetycznej na podstawie zdobytej wiedzy A D C C D D D III. Ochrona przyrody Czym jest różnorodność biologiczna • różnorodność biologiczna • poziomy różnorodności biologicznej • zmiany różnorodności biologicznej w czasie • określanie różnorodności biologicznej • przyczyny różnic w rozmieszczeniu gatunków na Ziemi • znaczenie różnorodności biologicznej dla człowieka Zagrożenia różnorodności biologicznej • współczesne wymieranie gatunków w porównaniu z poprzednimi wymieraniami, z uwzględnieniem tempa i przyczyn • działalność człowieka jako zasadnicza przyczyna wymierania gatunków • przyczyny niszczenia siedlisk i ekosystemów • gatunki obce i inwazyjne • wpływ rolnictwa na różnorodność biologiczną 6 • wymienia poziomy różnorodności biologicznej • wskazuje trzy miejsca na Ziemi szczególnie cenne pod względem różnorodności biologicznej • wyjaśnia pojęcie różnorodność biologiczna • omawia wskazany czynnik kształtujący różnorodność biologiczną • wyjaśnia różnice pomiędzy poziomami różnorodności biologicznej • uzasadnia praktyczne znaczenie bioróżnorodności dla człowieka • wymienia przykłady gatunków zagrożonych wyginięciem • wymienia przykłady gatunków wymarłych • wylicza czynniki wpływające na stan ekosystemów • podaje przykłady działalności człowieka przyczyniającej się do spadku różnorodności biologicznej • wymienia miejsca najbardziej narażone na zanik różnorodności biologicznej • podaje przykłady gatunków inwazyjnych A C B C B D A A A B A A • charakteryzuje poziomy różnorodności biologicznej • porównuje poziomy różnorodności biologicznej • charakteryzuje wybrane miejsca na Ziemi szczególnie cenne pod względem różnorodności biologicznej • omawia metody pozwalające na określenie poziomu bioróżnorodności • analizuje wpływ różnych czynników na kształtowanie się różnorodności biologicznej • analizuje zmiany różnorodności gatunkowej w czasie • dowodzi istnienia trudności w określaniu liczby gatunków na świecie C • omawia przyczyny wymierania gatunków • wskazuje działalność człowieka jako przyczynę spadku różnorodności biologicznej • wyjaśnia przyczyny zanikania różnorodności biologicznej na świecie • analizuje wpływ rolnictwa na zachowanie różnorodności biologicznej • ocenia skutki wyginięcia gatunków zwornikowych • dowodzi istnienia różnic pomiędzy współczesnym wymieraniem gatunków a poprzednimi wymieraniami • przewiduje skutki osuszania obszarów podmokłych • omawia wpływ gatunków obcych, w tym C C C C C D D D B D D D D C inwazyjnych, na ekosystemy • eksploatacja zasobów przyrody • konkurencja człowieka z innymi gatunkami • gatunki wymarłe • efekt kaskadowy • gatunki z Czerwonej księgi Motywy i koncepcje ochrony przyrody • cele ochrony przyrody • egzystencjalne motywy ochrony przyrody • ekonomiczne motywy ochrony przyrody • etyczne i estetyczne motywy ochrony przyrody • pozostałe motywy ochrony przyrody • współczesne koncepcje ochrony przyrody • wymienia zadania ochrony przyrody • wymienia motywy ochrony przyrody • uzasadnia konieczność ochrony przyrody • omawia wybrane motywy ochrony przyrody Sposoby ochrony przyrody • ochrona indywidualna, gatunkowa i obszarowa • ochrona bierna i czynna • ochrona ścisła i częściowa • ochrona in situ i ex situ • restytucja i reintrodukcja gatunków • tworzenie banków nasion • wymienia sposoby ochrony przyrody • wymienia cele ochrony przyrody • podaje przykłady ochrony in situ i ex situ • omawia wskazany sposób ochrony przyrody • wyjaśnia różnice pomiędzy sposobami ochrony przyrody • podaje przykłady sytuacji, w których niezbędna jest ochrona czynna A A D C A A B C B A • omawia motywy ochrony przyrody • charakteryzuje koncepcje ochrony przyrody • uzasadnia konieczność podejmowania działań prowadzących do zachowania różnorodności biologicznej • podaje przykłady działań w zakresie ochrony przyrody wynikających z poszczególnych motywów ochrony przyrody C C D • charakteryzuje sposoby ochrony przyrody • uzasadnia różnicę między ochroną bierną a ochroną czynną • uzasadnia konieczność tworzenia banków nasion • podaje przykłady gatunków, które restytuowano • podaje przykłady działań, które dopuszcza się w przypadku ochrony częściowej • uzasadnia konieczność ochrony gatunkowej • wyjaśnia, dlaczego w stosunku do niektórych gatunków i obszarów stosowana jest ochrona ścisła, a do innych – ochrona częściowa C D A D B B D B Ochrona przyrody w Polsce • koncepcja ochrony przyrody • przykłady form ochrony obszarowej (park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu) • ochrona gatunkowa ścisła i częściowa • chronione gatunki roślin, zwierząt, grzybów i porostów • przykłady form ochrony indywidualnej (pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo-krajobrazowy) Międzynarodowe formy ochrony przyrody • idea zrównoważonego rozwoju • międzynarodowe inicjatywy w zakresie ochrony przyrody • przykłady inicjatyw rządowych w zakresie ochrony przyrody • międzynarodowe obszary chronione • rezerwaty biosfery w Polsce • znaczenie sieci ekologicznych • wymienia formy ochrony przyrody w Polsce • wskazuje na mapie parki narodowe • podaje nazwy parków narodowych i krajobrazowych położonych najbliżej miejsca zamieszkania • wymienia po pięć nazw zwierząt, roślin i grzybów podlegających w Polsce ochronie gatunkowej • podaje przykłady działań podejmowanych w ramach ochrony czynnej • omawia formy ochrony obszarowej przyjęte w Polsce • wyjaśnia różnice pomiędzy formami ochrony indywidualnej • rozpoznaje na ilustracji omawiane wcześniej rośliny, zwierzęta i grzyby podlegające ochronie gatunkowej • wskazuje przykłady chronionych gatunków roślin i zwierząt występujących w najbliższej okolicy A • wymienia międzynarodowe formy ochrony przyrody • charakteryzuje rezerwat biosfery jako międzynarodową formę ochrony przyrody • wylicza parki narodowe w Polsce uznane za rezerwaty biosfery • definiuje pojęcie zrównoważony rozwój • omawia działalność organizacji zajmujących się ochroną przyrody A B A A B C • wyjaśnia, czym restytucja różni się od reintrodukcji • ocenia skuteczność ochrony in situ i ex situ • wyjaśnia rolę poszczególnych form ochrony przyrody • charakteryzuje park narodowy położony najbliżej miejsca zamieszkania • klasyfikuje rezerwaty przyrody ze względu na przedmiot ochrony i typ ekosystemu • wymienia działania zakazane i dozwolone na obszarach podlegających ochronie • wyjaśnia znaczenie otulin tworzonych wokół parków narodowych • klasyfikuje parki narodowe według daty założenia lub wielkości B • określa znaczenie Agendy 21 • wyjaśnia, na czym polega zrównoważony rozwój • podaje przykłady międzynarodowych inicjatyw w zakresie ochrony przyrody • charakteryzuje parki narodowe w Polsce uznane za rezerwaty biosfery • rozróżnia typy obszarów sieci Natura 2000 • formułuje sądy dotyczące zasad zrównoważonego rozwoju oraz sposobów i możliwości wdrażania tych zasad B B D B C C A B C B B B C A A C A C B D • Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 • przykłady inicjatyw pozarządowych w zakresie ochrony przyrody • określa znaczenie konwencji: ramsarskiej, CITES i bońskiej w ochronie przyrody • uzasadnia konieczność globalnej ochrony przyrody • ocenia znaczenie programu Natura 2000 • ocenia działalność organizacji zajmujących się ochroną przyrody • ocenia stopień realizacji postulatów zrównoważonego rozwoju na świecie i w kraju B D D D D