Zachowania agresywne dzieci w wieku

1
mgr Katarzyna Gonciarz,
mgr Agnieszka Maryniak
Zachowania agresywne dzieci w wieku przedszkolnym
Agresja jest zjawiskiem coraz częściej spotykanym we współczesnym świecie.
Pojawia się również w życiu codziennym przedszkolaków. Jest to wynikiem wielu
czynników, m.in.: wychowania w rodzinie, zasad wpajanych dzieciom, stylu
wychowawczego rodziców, wpływu środowiska lokalnego, ale także tempa rozwoju
samego dziecka, jego zdrowia psychicznego i fizycznego. Problematyką agresji
wśród dzieci, od dawien dawna, zajmują się znani psychologowie i pedagodzy na
całym świecie. Na gruncie polskim, tematyką tą interesują się chociażby Adam
Frączek
czy
Lidia
Chylewska-Barakat.
Ta
ostatnia
definiuje
agresję
jako
„bezpośrednie lub pośrednie zachowanie dziecka, które wykracza poza normy
społeczne i u podłoża którego leżą negatywne nastawienia bądź emocje sprawcy” 1. Z
agresją u dzieci mamy do czynienia wówczas, gdy swoje niezadowolenie, gniew oraz
bunt wyrażają w sposób niewłaściwy, który nie mieści się w ramach norm
społecznych panujących w danej grupie. Warto przytoczyć tutaj również definicję
agresji według Słownika Pedagogicznego, gdzie „agresja (łac. aggressio- napaść), to
w
psychologii,
działanie
skierowane
przeciwko
ludziom
lub
przedmiotom
wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew; celem agresji jest wyrządzenie
szkody przedmiotowi agresji. Często też agresja jest odpowiedzią na frustrację.
Agresja fizyczna w stosunku do osób, wyraża się w biciu lub znęcaniu się; agresja
słowna - w wymyślaniu lub w wyśmiewaniu się; agresja przeniesiona jest agresją
skierowaną na osoby lub przedmioty nie będące przyczyną agresji. Zachowanie
agresywne
dzieci
bywa
niekiedy
wywołane
przez
nieodpowiedni
stosunek
wychowawczy do nich, polegający na braku życzliwości i szacunku, na zbytniej
surowości i nadużywanie kar”2.
U dzieci w wieku przedszkolnym najczęściej pojawiającą się formą agresji jest
ta o charakterze fizycznym lub słownym.
1
A. Brzezińska, E. Hornowska (red.); Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy. SCHOLAR, Warszawa
2004, s. 108.
2
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 1998, s.12.
2
Przejawia
się
w
formie
uderzeń,
potrąceń,
kopania,
podstawiania
nogi,
przedrzeźniania, przestraszenia. Mogą to być też uszkodzenia lub niszczenie
przedmiotów, dewastacja przyrody. Agresja słowna zaś wyraża się w słownym
zastraszaniu, grożeniu, poniżaniu osoby atakowanej. Wśród dzieci w wieku
przedszkolnym spotykamy się z werbalnym odbieraniem lub ograniczaniem swobody
danej osobie np.: zakazem udziału w niektórych pracach czy zabawach. Ta forma
agresji jest najboleśniej odbierana przez dzieci, bo dotyka ich godności, narażając na
upokorzenie i ośmieszenie przed rówieśnikami. Zachowania agresywne u dzieci
powstają także w wyniku frustracji wtedy, gdy dziecko ma np. trudności z
zaspokojeniem swoich potrzeb (fizycznych lub psychicznych), a także swoich
oczekiwań. Wiąże się to z brakiem poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, sukcesu,
nie zaspokojeniem potrzeby samodzielności bądź aktywności. Bardzo duży wpływ na
rozwój frustracji mają również niewłaściwe postawy wychowawcze rodziców czy też
środowiska w jakim dziecko się wychowuje.
Duży wpływ na zachowania agresywne dziecka ma środowisko – rodzina,
rówieśnicy, koledzy. Począwszy od najmłodszych lat dziecka, duży wpływ na jego
rozwój emocjonalny mają właściwe kontakty z rodzicami. Często jednak kontakty te
są zaburzone, dziecku brakuje rodzicielskiego ciepła i bliskości, czy chociażby
właściwych zabiegów pielęgnacyjnych związanych z troską i miłością.
Dzieci czują się niechciane, niepotrzebne, co wywołuje gniew, frustrację
i wiele innych przykrych emocji, których następstwem są zachowania agresywne.
Wiąże się to również z brakiem zaspokajania podstawowych dla dziecka potrzeb, jak
potrzeba bezpieczeństwa, miłości, ciepła czy szacunku. Dziecko może być
agresywne wobec rodziców, dziadków, rodzeństwa i wszystkich tych, którzy darzą je
miłością wtedy, kiedy bardzo jej potrzebuje i jednocześnie „przeżywa lęk
niepewności.”3
Obcując z rodzicami, dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne a także
uczy się określonych zachowań społecznych. Dlatego bardzo ważną rolę spełnia styl
wychowania, który określa oddziaływanie względnie jednolite. Wyraża się on w
określonym względnie stałym stosunku wychowawcy do wychowanka, w metodach
postępowania, także w sposobie egzekwowania nałożonych na niego obowiązków.
3
Tamże, s. 221.
3
Duży wpływ na agresywne zachowanie dzieci ma niewłaściwe pojmowanie
wychowania przez rodziców.
Agresja dziecka, okazywanie złości i gniewu są oceniane pozytywnie jako
umiejętność radzenia sobie z trudnościami. Wtedy reakcją na wiadomość o pobiciu
przez dziecko kolegi w przedszkolu są słowa „no musi sobie przecież jakoś radzić,
dobrze, że nie pozwala sobie wejść na głowę.” Taka aprobata agresywnych
zachowań sprzyja ich powtarzaniu. Dziecko w wyniku swojego zachowania osiąga
sukces, czuje, że zrobiło coś, co powinno zrobić.
Dlatego też ważną rolę odgrywają kompetencje wychowawcze rodziców.
Często również sytuacja domowa staje się źródłem agresji. Rodzice myśląc,
że dziecko i tak nic nie rozumie, sami stosują w relacjach między sobą różne rodzaje
agresji werbalnej, czy nawet fizycznej w momencie, kiedy trzeba rozwiązać jakiś
problem. Problemy z dzieckiem również rozwiązują krzykiem i karami fizycznymi.
Agresji można wyuczyć się poprzez nawet niewielkie uczestniczenie w niej lub też jej
obserwowanie . Dzieci mające na co dzień tego rodzaju wzorce przenoszą je na
kontakty z innymi ludźmi. Jeżeli dochodzą do tego jeszcze słabe więzi z rodzicami,
nauczycielami czy wychowawcami wtedy sytuacja robi się naprawdę poważna.
Źródłem agresji może stać się też zbyt duże obciążenie dziecka różnego
rodzaju obowiązkami domowymi. Rodzice zbyt dużo wymagają od dziecka, zbyt dużo
zlecają mu obowiązków, do tego dochodzą zajęcia w szkole i brak czasu dla siebie –
to wszystko może powodować bunt u dziecka, które staje się agresywne.
Jako nauczyciele coraz częściej spotykamy się z przejawami agresji wśród
małych dzieci. Patrzymy na to zjawisko z niepokojem, które nasila się z roku na rok.
Umiemy rozpoznawać agresję, jej symptomy, szukamy źródeł niepokojących
zachowań, a także prowadzimy ich profilaktykę.
Problem wychowawczy dla nauczyciela wychowania przedszkolnego stanowią
dzieci, które agresję stosują w sposób nawykowy, lub u których rozwinęła się
motywacja do szkodzenia innym. Nie ma skutecznej metody eliminowania
agresywnego zachowania. Każde z dzieci przejawiających agresję w zachowaniu
wymaga indywidualnej strategii, programu czy metody. Jednak w codziennej pracy z
wychowankami można podjąć działania, które zahamują lub zapobiegną nawrotowi
4
agresji. Aby przeciwdziałać zachowaniom agresywnym konieczne jest podjęcie przez
wychowawcę określonych działań. Na przykład:
1. Doskonalenie umiejętność rozpoznawania i przeciwdziałania agresji oraz
strategii komunikacji z dzieckiem nie wywołującej agresji, lęku, napięcia.
2. Wzbudzanie
zaufania
rodziców
poprzez
właściwy
kontakt,
styl
porozumiewania się np. podczas rozmów indywidualnych.
3. Prowadzenie
wspólnej
działalności
na
rzecz
i
dobro
dziecka
funkcjonowanie, jak dobrze zgrany zespół.
4. Uczestniczenie w samodoskonaleniu, podnoszeniu kwalifikacji i jakości
swojej pracy, doskonaleniu metod wychowawczych.
5. Studiowanie artykułów literatury fachowej.
6. Prowadzenie szkoleń profilaktyczne i pogłębiające wiedzę rodziców.
7. Prowadzenie stałej gazetki dla rodziców z ciekawymi poradami, opiniami.
8. Ogłaszanie ofert szkoleniowych dla rodziców proponowanych przez różne
instytucje, fundacje, poradnie pracujące na rzecz dziecka i rodziny.
Przedszkole powinno wypracować konsekwentne i spójne zasady wychowawcze
całego grona pedagogicznego, w tym:

uprzejmie, podmiotowo i z szacunkiem traktować wychowanków,

wychowywać przykładem własnym,

przestrzegać praw dziecka,

stanowczo egzekwować obowiązki, posiadać jasne kryteria nagradzania
prowadzące do wyrabiania w wychowankach właściwych postaw i norm
zachowania,

nauczać dzieci określonych i przyjętych norm i zachowań.
Dzieci zaś powinny:

uczestniczyć w zajęciach dydaktycznych związanych z wyrażaniem
emocji, nazywaniem uczuć,

uczestniczyć w zajęciach związanych z przestrzeganiem zasad
obowiązujących
w
przedszkolu,
wpajaniem
norm
społecznych
obowiązujących w życiu codziennym,

uczestniczyć w zajęciach dramowych, teatralnych, odgrywaniu scenek,
5

uczestniczyć w zajęciach twórczych, plastyczno-technicznych,

muzycznych, ruchowych dających im szansę realizacji,

brać udział w zajęciach relaksacyjnych, wyciszających np. jogi
niwelujących strach, lęk, napięcie mięśniowe,

korzystać z bajkoterapii i muzykoterapii.
Sfera emocjonalna jest sferą, na którą muzyka oddziałuje szczególnie
intensywnie. Bajka terapeutyczna to taka, której celem jest wprowadzenie zmian w
szeroko rozumianym zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie możliwego repertuaru
zachowań. Bohater bajki ma problem podobny do tego, który przeżywa dziecko.
Zdobywa ono doświadczenie poprzez świat bajkowy, gdzie poznaje, jakie wzory
zachowania należy stosować, rozszerza swoją samoświadomość, co sprzyja uczeniu
się zachowania w sytuacji trudnej. Po przeczytaniu bajki należy zachęcić dzieci do
narysowania ilustracji, uzewnętrznienia emocji, porozmawiania z dzieckiem o tym, co
czuli bohaterowie bajki.
Dzieci często bywają sfrustrowane i miewają napady złości skierowane przeciw
innym dzieciom, a także dorosłym. Zamiast okazywać to krzykiem, biciem i kopaniem
innych albo rzucaniem przedmiotów mogą odreagować swoje uczucia poprzez
lepienie gliny, jej wałkowanie, ugniatanie, malowanie na dużym arkuszu papieru. W
ten sposób intensywność uczuć dziecka stopniowo maleje, a coraz bardziej zaczyna
go pochłaniać sama praca.
Zabawa tematyczna, która tak często towarzyszy dzieciom w przedszkolu, nadaje
się do wykazania podobieństwa przeżyć i uczuć różnych dzieci, zaspakajając przez
to potrzebę przynależności do grupy i zwiększając poczucie bezpieczeństwa.
Pomaga dziecku w znalezieniu wyjścia z trudnej sytuacji, gdy spotyka się z
zachowaniem, które stanowi najczęściej przyczynę zachowań agresywnych,
mianowicie
z
wyśmiewaniem,
przezwiskami.
W
celu
minimalizowania
i
przezwyciężania złości i agresji u dzieci należy stosować zabawy i ćwiczenia
interakcyjne głównie takie, w których nie ma zwycięstwa i przegranej, nie ma więc w
nich miejsca na rywalizację i psychiczne napięcie dziecka.
6
Do głównych celów zabaw i ćwiczeń interakcyjnych należą:

dostrzeganie i wyrażanie agresywnych odczuć,

rozpoznawanie elementów wyzwalających w nas złość i agresję,

opanowanie i przezwyciężanie zachowań agresywnych,

nawiązywanie pozytywnych kontaktów i relacji,

pokojowe rozwiązywanie konfliktów.
Zarówno nauczyciele jak i dorośli powinni na tyle umiejętnie pokierować
zachowaniem dziecka, aby potrafiło odnaleźć się w trudnej sytuacji. Musimy
panować nad konfliktami panującymi w grupie w sposób należyty. Starać się, aby
nieporozumienia były rozwiązywane pozytywnie i na bieżąco biorąc pod uwagę także
potrzeby i prawa innych dzieci. Oddziaływania wychowawcze względem dzieci
powinny prowadzić do kształtowania osobowości w taki sposób, aby młody człowiek
świadomie umiał hamować swoją agresję.
Aby zachowania agresywne były eliminowane wśród dzieci nauczyciel powinien
poszukać i zgromadzić sprzymierzeńców. Nauczyciele muszą blisko współpracować
nie tylko ze sobą, ale i z rodzicami, specjalistami z Poradni Psychologiczno –
Pedagogicznej, tym samym przeciwdziałając i stosując profilaktykę zachowań
agresywnych.
Agresywne zachowanie dziecka w przedszkolu to sygnał dla nauczyciela, aby
uważniej przyjrzeć się sytuacji dziecka. Wykorzystując swoją wiedzę i umiejętności,
jesteśmy w stanie pomagać, uczyć i wspierać.
Bibliografia:
1. A. Brzezińska, E. Hornowska (red.); Dzieci i młodzież wobec agresji
i przemocy, SCHOLAR, Warszawa 2004.
2. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 1998.
3. I. Dudzińska, O współżyciu dzieci w grupie przedszkolnej. Konflikty i próby ich
rozwiązywania, PZWS, Warszawa 1970.
4. A. Frączek, I. Pufal – Struzik (red); Agresja wśród dzieci i młodzieży.
Perspektywa psychoedukacyjna, ZNP, Spółka zoo, Kielce 1996.
7