Grupy producenckie przykładem przedsiębiorczości zespołowej w

Anna Szeląg-Sikora*
Aneta Oleksy-Gębczyk**
Grupy producenckie przykładem przedsiębiorczości
zespołowej w rolnictwie
Wstęp
Zrzeszanie się indywidualnych producentów rolnych w sformalizowane formy współdziałania jest obecnie alternatywą na poprawę gospodarowania dla wielu producentów. Podejmowanych jest wiele działań informacyjnych mających na celu popularyzację i wskazanie wymiernych korzyści z prowadzenia działalności rolniczej w ramach m.in.
grup producenckich. Działania promocyjno-informacyjne prowadzone
są przez Krajową Radę Spółdzielczości, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, ośrodki
doradztwa rolniczego oraz placówki naukowe. Efektem m.in. tych działań jest powstanie około 950 grup producenckich rozmieszczonych
w całym kraju [www.minrol.gov.pl, dostęp dnia 14.12.2012]. Rolnicy
działający w pojedynkę przegrywają ze znacznie silniejszym otoczeniem
handlowo-produkcyjnym. Dlatego pojawiają się coraz częściej inicjatywy odbudowy osłabionych odejściem rolników spółdzielni, tworzenia
nowych struktur gospodarczych w oparciu o prawo spółdzielcze, kodeks handlowy bądź prawo o stowarzyszeniach. Doświadczenia rolników europejskich przemawiają za formą spółdzielczą jako najbardziej
korzystną i przyjazną dla rolników. Spółdzielnie pomagają zachować
rodzinny charakter rolnictwa oraz potrafią najlepiej rozwiązywać coraz
częściej pojawiające się problemy wspólne dla konsumentów i producentów *Szeląg-Sikora, 2010+. Własne organizacje gospodarcze sprawiają, że zyski jakie powstają w obrocie produktami rolnymi i środkami do
produkcji pozostają w dyspozycji rolników i służą rozwojowi ich gospodarstw. Tym samym rolnicy przejmują przynajmniej część wartości
Dr hab. inż. prof. UR, Instytut Inżynierii Rolniczej i Informatyki, Wydział Inżynierii
Produkcji i Energetyki, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, [email protected], 30-149 Kraków, ul. Balicka 116B
** Mgr, Instytut Ekonomiczny, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu,
[email protected], 33-300 Nowy Sącz, ul. Staszica 1
*
342
Anna Szeląg-Sikora, Aneta Oleksy-Gębczyk
dodanej, która powstaje poza gospodarstwem rolnym. System spółdzielczy powoduje ponadto, że rolnik nie pozostaje wyłącznie traktorzystą czy kombajnistą lecz uczestniczy czynnie w drodze swego produktu do konsumenta. Tworzenie grup producenckich ma charakter
wielowymiarowy, nie ogranicza się tylko do wzmocnienia pozycji na
ryku gospodarstw zrzeszonych w grupie, ale przekłada się również na
życie społeczne rodzin właścicieli tych gospodarstw tworząc więzi nie
tylko formalne, ale również nieformalne, tworzące kapitał społeczny
w wymiarze lokalnym i regionalnym.
Celem pracy jest analiza funkcjonowania rolniczych grup producenckich w Polsce w zakresie uwarunkowań formalno-prawnych oraz
produkcyjnych. Szczegółową analizą objęto grupę zlokalizowaną na
terenie woj. małopolskiego ukierunkowana na produkcję jaj konsumpcyjnych – AGRO-FERMA. Na tym przykładzie przeprowadzono analizę
korzyści ekonomicznych z uczestnictwa w grupie producenckiej. Artykuł opracowano w ramach projektu nr N313 759040 finansowanego ze
środków Narodowego Centrum Nauk.
1. Grupy producenckie jako sformalizowana forma przedsiębiorczości na obszarach wiejskich
Grupy producentów rolnych to działanie mające na celu wsparcie
producentów rolnych, tak aby poprzez silniejszą pozycję wobec odbiorców ich produktów mogli przejąć część marży handlowej, a tym samym
zwiększyć swoje dochody. Zorganizowanie producentów rolnych ma
również formalne znaczenie, ponieważ część instrumentów interwencji
rynkowej w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) oparta jest na grupach producenckich. Grupy producentów rolnych działają na podstawie
przepisów ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów
rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw [Dz. U. Nr 88, poz.
983 z późn. zm.+. Ustawa określa, że członkami grupy mogą być osoby
fizyczne, jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej
oraz osoby prawne prowadzące gospodarstwo rolne w rozumieniu
przepisów o podatku rolnym lub prowadzące działalność rolniczą
w zakresie działów specjalnych produkcji rolnej. Ponadto grupy producentów rolnych prowadzą działalność gospodarczą jako przedsiębiorcy
posiadający osobowość prawną, pod warunkiem, że:
– zostały utworzone przez producentów jednego produktu rolnego
lub grupy produktów;
Grupy producenckie przykładem przedsiębiorczości zespołowej…
343
–
–
działają na podstawie statutu lub umowy (aktu założycielskiego);
składają się z członków, udziałowców lub akcjonariuszy (żaden
z nich nie może posiadać więcej niż 20% głosów na walnym zgromadzeniu lub zgromadzeniu wspólników);
– przychody ze sprzedaży produktów lub grup produktów wytworzonych w gospodarstwach członków grupy stanowią więcej niż połowę przychodów grupy ze sprzedaży produktów lub grup produktów, dla których grupa została utworzona;
– określą obowiązujące członków grupy zasady, dotyczące jakości
i ilości dostarczanych grupie produktów lub grup produktów oraz
sposoby przygotowania produktów do sprzedaży ujęte w formie aktu założycielskiego *www.mrirw.gov.pl, dostęp dnia 11.11.2012
i 23.12.2012].
Zgodnie z art. 3 ustawy o grupach producentów rolnych, grupa
działa jako przedsiębiorca (prowadzi działalność gospodarczą), posiadając osobowość prawną. Przedsiębiorca jest zobowiązany zapoznać się ze
wszystkimi warunkami prowadzenia działalności gospodarczej, wynikającymi z obowiązujących przepisów oraz stosować się do nich w trakcie jej wykonywania. Grupa producentów rolnych ma do wyboru cztery
formy prowadzenia działalności gospodarczej, porównanie tych form
przedstawia tablica 1.
Tablica 1. Charakterystyka form prawnych grup producenckich
Wyszczegól- Spółdzielnia
Spółka
Zrzeszenie
Stowarzyszenienie
z o.o.
nie
Charakter
Gospodarczy, ale Dowolny
SpołecznoSpołeczny
organizacji
również społeczzawodowy,
ny
gospodarczy
Teren
Bez ograniczeń
Bez
Terytorium
Bez
działania
ograniczeń RP
ograniczeń
Członkowie
Osoby fizyczne
Osoby
Osoby
Osoby
organizacji
i prawne
fizyczne
fizyczne
fizyczne
i prawne
Liczba
Co najmniej 5
1 i więcej
Co najmniej Co najmniej
członków
osób fizycznych
10 osób
15 osób
założycieli
fizycznych
fizycznych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [www.grupy-producenckie.pl, dostęp dnia
23.12.2012].
344
Anna Szeląg-Sikora, Aneta Oleksy-Gębczyk
Funkcjonowanie grup w wyżej wymienionych formach prawnych
regulują właściwe przepisy:
– Kodeks spółek handlowych w odniesieniu do spółek,
– Prawo spółdzielcze w odniesieniu do spółdzielni,
– Prawo o stowarzyszeniach w odniesieniu do stowarzyszeń,
– Ustawa o społeczno-zawodowych organizacjach w przypadku zrzeszeń.
2. Grupy producenckie w Polsce
Problem rozdrobnienia agrarnego na polskiej wsi wciąż pozostaje
jednym z kluczowych problemów polskiego rolnictwa. Jednym z pomysłów na poprawę sytuacji w tym zakresie jest wspieranie procesu powstawania grup producentów rolnych. Zakłada się, że integracja pozioma rolników będzie prowadzić do wzmocnienia ich siły przetargowej, a co za tym idzie do poprawy ich dochodów. Jak podaje Krajowa
Sieć Obszarów Wiejskich [www.ksow.pl, dostęp dnia 23.12.2012] (stan
na 17.09.2012 r.), w rejestrach urzędów marszałkowskich wpisanych jest
960 grup producentów rolnych, z czego 63% grup prowadzi działalność
jako spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w formie spółdzielni
31%, w formie zrzeszenia 6%, zaś w formie stowarzyszenia 1%. Na przestrzenia lat 2001-2012 z 1137 zarejestrowanych grup, z rejestrów w urzędach marszałkowskich grup wykreślonych zostało 18,5% (tj. 117 grup).
Tworzenie grup producenckich cieszy się wśród producentów rolnych
coraz większym zainteresowaniem. Istotny wzrost liczby grup odnotowuje się od 2004 r. tj. od wejścia naszego kraju do Unii Europejskiej,
a zatem związanym z tym dostępnym subwencjonowaniem zakładania
i funkcjonowania grup. W roku 2008 zarejestrowano 158 grup, w 2009 r.
zarejestrowano 135 grup, w 2010 r. 156 grup, a w 2011 r. 224. W okresie
III kwartałów 2012 r. do rejestrów marszałków wszystkich województw
wpisano 175 grup (rysunek 1).
Grupy producenckie przykładem przedsiębiorczości zespołowej…
345
Rysunek 1. Grupy producenckie wpisane i wykreślone w rejestrach wojewodów i marszałków w latach 2001 – IX.2012
224
250
200
158
150
175
156
105
100
50
135
8
40
20
31
4
51
34
11
21
14
13
8
33
41
31
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
IX
2012
Grupy zarejestrowane w danym roku
Grupy wykreślone
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [www.ksow.pl, dostęp dnia 23.12.2012].
Aktualnie najwięcej grup producentów rolnych istnieje w województwach: wielkopolskim (241 grup), kujawsko-pomorskim (110 grup)
i dolnośląskim (109 grup). Najsłabiej pod względem zorganizowania
w grupy producentów rolnych wypadają województwa: małopolskie
i świętokrzyskie, gdzie liczba grup jest najmniejsza.
Rysunek 2. Liczba grup producenckich w poszczególnych województwach
w 2012 r.
300
250
200
150
100
50
110
109
76
66
63
56
50
41
30
28
23
22
22
12
11
ku
ja
wi
el k
op
ols
ws
kie
ko
-po
mo
rsk
ie
do
lno
ślą
ski
e
wa
op
rm
o
ińs
lsk
ko
ie
-m
zac
a
zu
ho
rsk
dn
ioie
po
mo
rsk
ie
lub
us
kie
po
mo
rsk
ma
ie
zo
wi
eck
ie
po
dla
ski
po
e
dk
arp
ack
ie
lub
els
kie
ślą
ski
e
łód
z
św
kie
ięt
ok
rzy
ski
e
ma
łop
ols
kie
0
241
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [www.ksow.pl, dostęp dnia 23.12.2012].
346
Anna Szeląg-Sikora, Aneta Oleksy-Gębczyk
Grupy producentów rolnych są najczęściej zakładane przez producentów ziarna zbóż i nasion roślin oleistych, świń oraz drobiu. Producenci ziarna zbóż i nasion roślin oleistych zorganizowani są w 243 grupach, producenci świń w 193 grupach, ziarna zbóż w 81, a nasion roślin
oleistych w 65. Producenci drobiu utworzyli 176 grup, mleka – 63, bydła
– 36, ziemniaków – 25. W pozostałych branżach zorganizowanie jest niskie (tablica 2).
Tablica 2. Liczba grup producentów rolnych wg głównego kierunku
produkcji
Kierunek produkcji grup producenckich
Liczba grup
producenckich
Ziarna zbóż i nasion roślin oleistych
243
Trzoda chlewna
193
Drób
176
Ziarna zbóż
81
Nasiona roślin oleistych
65
Mleko
63
Bydło
36
Ziemniaki
25
Buraki cukrowe
14
Rośliny energetyczne
12
Liście suszone tytoniu
11
Jaja ptasie
11
Produkty z rolnictwa ekologicznego
6
Materiał siewny i sadzeniaki
6
Owce i kozy
3
Owoce i warzywa
3
Ozdobne rośliny ogrodnicze
3
Lisy, norki, tchórze, jenoty
2
Króliki
2
Szyszki chmielu
2
Kwiaty
2
Konie
1
Miód naturalny i inne produkty pszczelnicze
1
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [www.ksow.pl, dostęp dnia 23.12.2012].
Łącznie we wszystkich grupach producentów rolnych w Polsce na
17.09.2012 r. zrzeszonych było 24 876 członków.
Grupy producenckie przykładem przedsiębiorczości zespołowej…
347
3. Premia za uczestnictwo w grupie producenckiej dla rolników
indywidualnych na przykładzie Sądeckiej Grupy Producentów
Jaj AGRO-FERMA
Uczestnictwo w grupie producenckiej wiąże się z korzyściami
i kosztami o charakterze ekonomicznym. Podstawowym celem przedsięwzięcia jest uzyskanie przewagi korzyści nad kosztami. Kosztem
uczestnictwa w grupie jest utrata niezależności i pełni kontroli nad rynkami zbytu, a także przejęcie części odpowiedzialności za działania innych członków grupy. Przystąpienie do grupy jest więc niewątpliwie
ryzykiem, które odpowiednio skalkulowane przynosi premię w postaci
korzyści. W konsekwencji, stwierdzamy, że samo uczestnictwo w grupie
ma cechy działania przedsiębiorczego. Wśród korzyści wymienia się:
– likwidację niepewności co do możliwości zbytu,
– przejęcie części marży handlowej,
– obniżenie ogólnych kosztów produkcji dzięki wykorzystaniu efektów skali,
– wykorzystanie efektu synergii, poprzez wspólne wykorzystywanie
oraz finansowanie wytworzenia materialnych składników kapitału
[Domagalska-Grędys, 2010+, [Grzywińska-Rąpca, 2003].
Korzyściami materializującymi się w funkcjonowaniu grup producenckich są korzyści wynikające ze stworzenia nieformalnej sieci powiązań opartej na zaufaniu – kreującej efekty zewnętrzne dla całej wspólnoty [Sierocińska, 2011]. Takie korzyści, określane jako kapitał społeczny,
przyczyniają się do bardziej efektywnego współdziałania w przyszłości.
Szczególnie istotnym elementem rachunku kosztów i korzyści jest
wspomniane przejęcie części marży handlowej. W celu weryfikacji hipotezy, iż grupa producencka pozwala osiągnąć wyższe dochody jej
uczestnikom, przeprowadzono badanie w Sądeckiej Grupie Producentów Jaj AGRO-FERMA. Przeanalizowano ceny po jakich Grupa skupuje
jaja konsumpcyjne od uczestników grupy, następnie zestawiono je
z cenami rynkowymi [www.portalspożywczy.pl, dostęp dnia
23.12.2012] w analogicznych okresach. Dla potrzeb analizy przyjęto ceny
jaj w klasie 2A, co odpowiada rozmiarowi M, stanowiącemu wartość
dominującą w produkcji jaj. Wyniki analizy przedstawia tablica 3.
348
Anna Szeląg-Sikora, Aneta Oleksy-Gębczyk
Tablica 3. Porównanie cen jaj konsumpcyjnych na rynku hurtowym
i w grupie AGRO-FERMA w 2012 r.
Średnia cena jajka 2A (zł/szt.)
Miesiąc
Różnica
Cena AGROCena rynkowa
FERMA
Styczeń
0,29
0,32
Luty
0,35
0,38
Marzec
0,52
0,50
Kwiecień
0,42
0,50
Maj
0,26
0,37
Czerwiec
0,27
0,37
Lipiec
0,27
0,30
Sierpień
0,30
0,30
Wrzesień
0,32
0,34
Październik
0,33
0,34
Listopad
0,34
0,35
Grudzień
0,33
0,35
Suma
Średnia
0,03
0,03
-0,02
0,08
0,11
0,10
0,03
0,02
0,01
0,01
0,02
0,42
0,04
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [www.portalspozywczy.pl, dostęp dnia
23.12.2012], [Grupa AGRO-FERMA, 2013].
Z danych zawartych w tabeli możemy odczytać, iż producenci
zrzeszeni w grupie uzyskiwali cenę, średnio rzecz biorąc, o 4 gr wyższą
niż otrzymaliby na wolnym rynku. Zaobserwowano jeden miesiąc,
w którym średnia cena rynkowa pozostawała wyższa niż cena wewnątrz grupy – był to jednocześnie miesiąc najsilniejszego wzrostu ceny
jaj. Zaobserwować można również stosunkowo słabszą siłę i szybkość
reakcji cen wewnątrz grupy, co ma związek z istnieniem stałych odbiorców podpisujących kontrakty na dostawy z wyprzedzeniem. Reasumując, cena jajka wewnątrz grupy producenckiej była wyższa od rynkowej
co możliwe jest tylko dzięki przejęciu części marży handlowej. Należy
również zaznaczyć, że cena rynkowa jest każdorazowo kosztem alternatywnym sprzedaży jaj grupie producenckiej.
Zakończenie
Ujmując problem powstawania i funkcjonowania grup producenckich w kraju należy pamiętać, że aby mogły one konkurować z dobrze
zorganizowanymi i sprawnie zarządzanymi grupami producentów Europy Zachodniej powinny być przedsiębiorstwami opartymi nie tylko na
Grupy producenckie przykładem przedsiębiorczości zespołowej…
349
kapitale, technologii, wyposażeniu technicznym i opracowanej strategii,
ale elementem decydującym musi stać się czynnik ludzki. Stworzenie
odpowiedniego zespołu współpracujących ze sobą ludzi to jeden z ważniejszych etapów powodzenia organizacji na rynku, gdzie sukces zależy
od sprawnego przekazywania, zdobywania i przetwarzania informacji.
Działalność grupowa, choć nie pozbawiona ryzyka, przynosi wiele korzyści, z których najczęściej wskazywane są: zmniejszenie kosztów zakupu środków do produkcji (pasze, nawozy, środki ochrony roślin itp.),
wprowadzanie na rynek produktów po niższych kosztach produkowanych w pojedynczych gospodarstwach, ulepszanie metod i technologii
produkcji, zmniejszanie ryzyka działalności i zacieśnianie kontaktów
między rolnikami, zwiększanie opłacalności produkcji, możliwość szkoleń i wymiana doświadczeń.
Wykazano, że uczestnicy grupy osiągają korzyści o charakterze
ekonomicznym dzięki przejęciu części marży handlowej. Działalność
taka sprzyja generalnie eliminowaniu konkurencji pomiędzy rolnikami,
a wymiana doświadczeń i pomoc koleżeńska sprzyjają tworzeniu kapitału społecznego, mogącego okazać się przydatnym w realizowaniu
różnorakich projektów w przyszłości. Realizując swoje cele statutowe
grupy nawiązują kontakty handlowe krajowe i zagraniczne oraz realizują przedsięwzięcia, niemożliwe do zrealizowania przez pojedyncze gospodarstwo. Niektóre myślą o przyszłości planując wspólne zakupy
sprzętu do przygotowywania i uszlachetniania produktów do sprzedaży, a także planują wspólne inwestycje np. budowę przechowalni.
Literatura
1. Ceny rynkowe rynku hurtowego OBROKI w Katowicach,
www.portalspożywczy.pl, dostęp dnia 23.12.2012.
2. Domagalska-Grędys M. (2010), Aspekt społeczny i organizacyjny współdziałania w retoryce ekonomicznego uzasadnienia współpracy rolników,
„Roczniki nauk rolniczych” seria G., t. 97., z. 2.
3. Formy prawne grup producentów rolnych, http://www.grupyproducenckie.pl/formy-prawne-grup-producentow-rolnych.html,
dostęp dnia 23.12.2012.
4. Grupy producentów rolnych. Oś 1 – Poprawa konkurencyjności sektora
rolnego i leśnego, http://www.minrol.gov.pl/pol/Wsparcie-rolnictwa-irybolowstwa/PROW-2007-2013/Dzialania-PROW-2007-2013/Os-1-
Anna Szeląg-Sikora, Aneta Oleksy-Gębczyk
350
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Poprawa-konkurencyjnosci-sektora-rolnego-i-lesnego/Grupyproducentow-rolnych, dostęp dnia 23.12.2012.
Grzywińska-Rąpca M. (2003), Poprawa efektywności gospodarowania
w wyniku przystąpienia do grupy producenckiej, „Prace Naukowe AE
we Wrocławiu” nr 983.
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, http://www.minrol.gov.pl/
pol/Wsparcie-rolnictwa-i-rybolowstwa/PROW-2007 013/DzialaniaPROW-2007-2013/Os-1-Poprawa-konkurencyjnosci-sektora-rolnegoi-lesnego/Grupy-producentow-rolnych, dostęp dnia 11.11.2012.
Promocja tworzenia grup producenckich, http://ksow.pl/grupyproducentow-rolnych/warto-wiedziec.html, dostęp dnia 23.12.2012.
Sierocińska K. (2011), Kapitał Społeczny. Definiowanie, pomiar i typy,
„Studia Ekonomiczne” nr 1.
Szeląg-Sikora A. (2010), Efektywność produkcji gospodarstw indywidualnych zrzeszonych w sadowniczej grupie producenckiej, „Inżynieria Rolnicza” nr 5.
Wykaz grup producentów rolnych w podziale na województwa,
http://www.minrol.gov.pl/pol_wykaz_grup_pdf, dostęp dnia
14.12.2012.
Streszczenie
W pracy scharakteryzowano sformalizowane formy przedsiębiorczości
rolniczej jakimi są grupy producenckie. Zrzeszanie się producentów rolnych
daje im możliwość wzmocnienia potencjału produkcyjnego, a tym samym
ugruntowania swojej pozycji na lokalnych, krajowych oraz zagranicznych rynkach zbytu. Tworzenie grup producenckich wspomagane jest subwencjami
unijnymi w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013. Liczba
zarejestrowanych grup w naszym kraju sukcesywnie rośnie tj. z 8 w 2001 roku
do 960 w roku 2012, przeważają grupy ukierunkowane na produkcję zbóż
i roślin oleistych (270 grup w 2012 roku).
Słowa kluczowe
systemy zarządzania, produkcja rolnicza, gospodarstwo
Systems IT for agricultural businesses (Summary)
The study characterized formalized agricultural enterprise such as producer groups. Association of agricultural producers give them the opportunity to
enhance the production potential and thus consolidate its position in the local,
national and international markets. Formation of producer groups is supported
Grupy producenckie przykładem przedsiębiorczości zespołowej…
351
by EU subsidies under the Rural Development Programme 2007-2013. Number
of registered groups in our country that is gradually increasing from
8 in 2001 to 960 in 2012, the majority of the group focused on the production of
cereals and oilseeds (270 groups in 2012).
Keywords
management systems, agricultural production, farm