UMOWA O WSPÓŁPRACY WYDAWNICZEJ

tom 55, nr 4, 2011: PRZESZŁOŚĆ I PAMIĘĆ
vol. LV, no. 4, 2011: PAST AND MEMORY
TREŚĆ
CONTENTS
Robert Traba, Gdzie jesteśmy? Nowe otwarcie w polskich badaniach pamięci zbiorowej i ich
europejski kontekst
Where Are We? A New Opening in Polish Studies on Collective Memory and their European
Context
*
Kornelia Kończal, Joanna Wawrzyniak, Polskie badania pamięcioznawcze: tradycje,
koncepcje, (nie)ciągłości
Polish Memory Studies: Traditions, Concepts, (dis)Continuities
Christian Gudehus, Harald Welzer, O metodzie i teorii badań nad przekazem kulturowym
On the Theory and Method of Studying Cultural Communication
Miroslav Hroch, Między tożsamością narodową a europejską. Głos sceptyka
Between National and European Identity – A View of a Skeptic
Magdalena Saryusz-Wolska, O źródłach pamięci miasta w nowoczesności
On Sources of City Memory in Contemporary World
Christoph Hamann, Indeks, ikona i symbol. O stosunku fotografii, historii (czasu) i pamięci
Index, Icon and Symbol: On the Relationship of Photography, History (Time) and Memory
Jerzy Mikułowski Pomorski, Muzeum: transformacje medium na tle procesów konwergencji
Museum: Transformation of the Medium against the Background of Convergence Processes
Zuzanna Bogumił, Miejsce pamięci versus symulacja przeszłości – druga wojna światowa na
wystawach historycznych
Memorial versus Simulation of the Past – World War II in Historical Exhibitions
Katarzyna Jagodzińska, Historyczne mury dla nowych muzeów. Muzealna moda na początku
XXI wieku
Historical Constructions for New Museums: Museum Trends at the Beginning of 21st Century
*
Tomasz Stryjek, „Wojna o pamięć” o wydarzeniach lat trzydziestych-pięćdziesiątych XX
wieku w Europie Środkowej i Wschodniej 2005-2010 – strategie polityki Litwy, Łotwy,
Estonii, Ukrainy i Rosji
„A War for Memory”: About the Events of the 30s-50s of the 20th Century in the Central and
Eastern Europe 2005-2010 – Policy Strategies of Lithuania, Latvia, Estonia, Ukraine and
Russia
Joanna Michlic, „Pamiętanie dla upamiętnienia,” „pamiętanie dla korzyści” i „pamiętanie,
żeby zapomnieć”: różne modele pamięci o Żydach i Zagładzie w postkomunistycznej
Polsce
Remembering to Remember,” “Remembering to Benefit,” “Remembering to Forget:” The
Variety of Memories of Jews and the Holocaust in Post-Communist Poland
Antoni Sułek, Żniwa „Złotych żniw
Harvest of „Golden Harvest”
Jakub Knyżewski, Konstruowanie historii regionu. Przeszłość i pamięć na łamach
olsztyńskiej „Borussii”
Constructing a Region’s History: Past and Memory in the Olsztyn „Borussia” Magazine
*
Modi Memorandi: Interdyscyplinarny Leksykon Terminów Pamięci Zbiorowej
Modi Memorandi: An Interdisciplinary Lexicon of Collective Memory Terms
*
Omówienia, polemiki, recenzje
Books Review and Discussoins
Magdalena Saryusz-Wolska, Czy istnieje pamięć europejska? (rec.: M. Pakier, B. Strath, A
European Memory? Conteasted Histories and Politics of Remembrance, New YorkOxford 2010)
Maria Patrycja Wacławik, Kanadyjska lokalność miejsc pamięci? (rec.: James Opp, John C.
Walsh [red.], Placing Memory and Remembering Place in Canada, Vancouver-Toronto
2010)
Marcin Kula, Każdy ma prawo wybrać dowolnego mercedesa, byle był czarny? Aż tak to nie, ja
tylko namawiam! (rec.: Bartosz Korzeniewski, Transformacja pamięci. Przewartościowania
w pamięci przeszłości a wybrane aspekty dyskursu publicznego o przeszłości w Polsce po
1989 roku, Poznań 2010)
Marcin Kula, Dzieje jako materiał dla socjologów (rec.: Łukasz Piotr Wojakowski, Państwo i
zmiana społeczna w teoriach amerykańskiej socjologii historycznej, Kraków 2011)
Tomasz Stryjek, Czy pamięć może uzdrawiać? Historia jako remedium na bolączki
współczesnej Ukrainy (rec.: Jacek Nowak, Społeczne reguły pamiętania. Antropologia
pamięci zbiorowej, Kraków 2011)
ABSTRAKTY
Kornelia Kończal, Joanna Wawrzyniak
Artykuł jest krytycznym omówieniem historii i rozwoju polskich badań
pamięcioznawczych w ostatnich latach. Autorzy przypominają rodowód tej dziedziny
intelektualnej, poczynając od kategorii sformułowanych przez Stefana Czarnowskiego,
Marcelego Handelsmana, Kazimierza Kelles-Kraussa, Ludwika Krzywickiego, Floriana
Znanieckiego i Niny Assorodbraj-Kuli. Następnie opisują proces przedefiniowania i
różnorodność zastosowania metodologicznych koncepcji pamięcioznawczych,
2
rozwijanych w polskich studiach historycznych, kulturowych, oraz w socjologii
ilościowej i jakościowej. Autorzy podsumowują także główne tematy badawcze oraz
dotychczas przeprowadzone projekty. Na koniec wskazują pewne braki w tej dziedzinie,
związane z jej słabością instytucjonalną i selektywnym odbiorem zachodnich tradycji
intelektualnych.
S u m m a ry
The article critically examines the history and recent developments of the Polish
memory studies. The authors trace the genealogies of this intellectual field, starting with
categories forged by Stefan Czarnowski, Marceli Handelsman, Kazimierz Kelles-Krauss,
Ludwik Krzywicki, Florian Znaniecki, and Nina Assorodbraj-Kula. Then, they describe
reformulations and varied methodological application of memory concepts within Polish
historical studies, cultural studies, as well as within qualitative and quantitative
sociology. They also summarize main research themes and projects conducted up to
date. Finally, they point out to some flaws within the field having to do with its
institutional weakness and the selective reception of western intellectual traditions.
Key words / słowa kluczowe
history of Polish social sciences and humanities ; historia polskich nauk społecznych i
humanistycznych; memory studies / studia pamięcioznawcze; methodology /
metodologia
Christian Gudehus, Harald Welzer
Kwestie związane z historią i konstruowaniem obrazów przeszłości zawsze miały znaczenie
dla samoidentyfikacji jednostek, grup społecznych, instytucji władzy, państw, a zwłaszcza
narodów. Obecnie można zauważyć dwie pozornie przeciwstawne, lecz w gruncie rzeczy
nawzajem się warunkujące i kształtujące tendencje: renegocjowanie i redefiniowanie
narodowych narracji historycznych oraz otwieranie się historiografii narodowej na
transnarodową lub zglobalizowaną perspektywę. Narodowe obrazy i mity historyczne w
ograniczonym zakresie działają integrująco na członków europejskich społeczeństw, a ich
znaczenie dla w wysokim stopniu normatywnie zorientowanych struktur tak zwanej
tożsamości europejskiej, opartej na jeszcze mniej wiarygodnej pamięci europejskiej,
zapośredniczonej przez również normatywnie zorientowane projekty publicystyczne, jest
nader wątpliwe. W związku z tym ukształtował się kierunek badawczy, który zajmuje się nie
publicznymi aspektami kultury i polityki pamięci, lecz subiektywnymi sposobami
przyswajania i wykorzystywania przeszłości. Są to badania nad tradycją i jej przekazem,
osadzone w tradycji jakościowych badań socjologicznych. Treściom i metodom takich badań,
dotyczących opowieści o przeszłości, poświęcony jest ten artykuł.
S u m m a ry
Issues concerning history and the construction of images of the past have always been of
importance for the self-identification of individuals, social groups, governing institutions,
states, and especially nations. Currently, two trends can be noticed, which may seem
antagonistic, but actually condition and shape each other: renegotiating and redefining
national historical narratives as well as the opening of national historiography to transnational
3
or globalized perspective. National images and historical myths tend to increase integrity
among the members of European communities only to a limited degree, and their importance
to the highly normatively-oriented structures of the so called European identity - based on still
less credible European memory, perceived by means of also normatively-oriented publicity is rather doubtful. As a result, a scientific discipline has evolved, which studies subjective
means of internalizing and utilizing the past rather than public aspects of culture and memory.
The discipline involves the studies of tradition and passing thereof, which are rooted in the
institution of qualitative sociological research. This article is about the scope and methods of
such studies which are focused on how to tell about the past.
Key words / słowa kluczowe
memory / pamięć; telling about the past / opowiadanie przeszłości; national identity /
tożsamość narodowa; European identity / tożsamość europejska
Miroslav Hroch
Autor wychodzi od pytania, czy naród jest przeciwwagą zjednoczonej Europy. Odpowiedzi
poszukuje sięgając do pojęcia tożsamości grupowej. Stwierdza, że powstające obecnie pojęcie
tożsamości europejskiej nie ma oparcia – tak jak ukształtowana w toku dziejów tożsamość
narodowa – we wspólnocie etnicznej czy językowej. Także wspólnota terytorialna, polityczna
czy interesy ekonomiczne nie są równie silnym łącznikiem jak wymiar kulturowy dziedzictwo wyrastające ze wspólnych korzeni i silnego wzajemnego oddziaływania w
obrębie wspólnoty wyobrażonej. Tożsamość narodowa ma charakter historyczny, jest oparta
na pamięci dawnych okresów istnienia narodu. Nie odpowiada jej na razie żadna „tożsamość
europejska”. Chcąc ją zbudować , należałoby zastanowić się, jaki wariant dziejów Europy
wybrać. Na razie tożsamość europejska właściwie nie może odwoływać się do ciągłości. Jej
wymiary nie są tak różnorodne i nie ma takiej siły oddziaływania jak tożsamość narodowa.
Dlatego obie tożsamości są wprawdzie kompatybilne, a więc nie wykluczają się, lecz jedna
nie może zastąpić drugiej. Jakakolwiek obawa – twierdzi zatem autor - że narody mogłyby
się rozpłynąć w jednolitej „europejskiej nacji”, jest nierealna.
S u m m a ry
The Author starts with a question whether a nation is a counterbalance to a unified Europe. In
order to find the answer, the notion of group identity is evoked. The Author argues that the
notion of European identity – which is just being coined – does not have any roots in ethnic or
linguistic communities – contrary to national identity which has been shaped through ages.
Neither territorial community, or political community or economic interests constitute equally
strong a bond as cultural dimension – a heritage that has evolved from common roots and
strong mutual interactions within an imagined community. National identity is of historical
character and is based on the memory of past years of a nation’s existence. ‘European
identity’ is a rather weak equivalent to national identity. In order to build an European
identity, one would have to ponder which variant of Europe’s history to choose. So far
European identity cannot refer to any continuum. Its dimensions are not as variable as that of
national identity. And its power of influence is rather week. This is why, despite the fact that
both identities are relatively compatible, i.e. they do not exclude each other, and one cannot
replace the other. Thus, the author concludes that any and all fears of a nation’s ‘dilution’
within a uniform ‘European state’ are groundless.
4
Key words / słowa kluczowe
European identity / tożsamość europejska; nation / naród; nationalism / nacjonalizm;
historical consciuosness / świadomość historyczna
Magdalena Saryusz-Wolska
Refleksja nad miejskim doświadczeniem nowoczesności rozwijała się równolegle do
rozważań o pamięci zbiorowej. Z przestrzenią miejską związana jest metafora palimpsestu,
która wpisuje pamięć miasta w historię pamięci rozumianą jako historia mediów. W ostatnich
latach związek pamięci i miasta analizowany jest na przykładach naznaczonych
wielokulturowością i ruchami migracyjnymi miast Europy Środkowej, np. w monografii
Wiednia ok. roku 1900 Das Gedächtnis der Städte (Pamięć miast) autorstwa Moritza
Csakyego. W paradygmacie medialnym natomiast porusza się Christine Boyer, analizując w
książce The City of Collective Memory wizualne manifestacje pamięci miasta. Z zestawienia
dwóch wzajemnie uzupełniających się podejść badawczych należałoby wywieść postulaty
pogłębienia refleksji nad rolą kultury popularnej i wizualności w kształtowaniu się pamięci
miast oraz dalszych badań nad przekraczającymi granice państwowe i narodowe „splotami
kulturowymi”.
S u m m a ry
The analysis of urban experience of modernity developed simultaneously with the analysis of
collective memory. Urban space is related with a palimpsest metaphor, which includes urban
memory in the history of memory understood as a history of the media. In recent years the
relationship between memory and a city is analyzed on the examples featuring
multiculturalism and migration movements of the cities of the Central Europe, e.g. in the
Vienna monograph ca. 1900 Das Gedächtnis der Städte (The Memory of the City) by Moritz
Csaky. On the other hand, the media paradigm is used by Christine Boyer, who analyses
visual manifestations of city memory in her book The City of Collective Memory.
Juxtaposition of the two mutually complementing scientific attitudes invokes a need to
postulate a deeper analysis of the role of popular culture and visuality in shaping the memory
of cities, as well as conducting further studies on cross-country and transnational ‘cultural
tangles’.
Key words / słowa kluczowe
memory of a city / pamięć miasta; multiculturalism / wielokulturowość; visuality / wizualność
/
Christoph Hamann
Autor wychodzi od stwierdzenia, że fotografia i nowoczesna historiografia powstały w tym
samym czasie, a następnie poszukuje między nimi powiązań. Rozpoczyna od analizy
specyfiki zdjęcia fotograficznego, które - jako medium - nie tylko reprezentuje przeszłość,
lecz w teraźniejszości i przyszłości może stanowić impuls pobudzający do działania. Sięgając
do semiotycznej klasyfikacji Charlesa Sendersa Peirce’a, pokazuje, na czym polega ważna dla
nauk historycznych funkcja fotografii jako indeksu, ikony i symbolu. Pomaga to zrozumieć
sposób posługiwania się zbiorowym zasobem zdjęć oraz określić status zdjęć cyfrowych jako
źródła. Na koniec podejmuje próbę pokazania perspektyw analizy visual history oraz tego,
5
jaką rolę mogą pełnić obrazy przy formowaniu i zmienianiu wspólnot pamięci w epoce
globalizacji i dywersyfikacji
S u m m a ry
The Author starts with a thesis that photography and modern historiography developed at the
same time, and then tries to look for relationships between the two. He starts from analyzing a
specificity of a photograph which – as a medium – not only represents the past, but can be an
energizing impulse both in the presence and the future. By referring to the semiotic
classification of Charles Senders Peirce, the Author describes the importance of a photograph
to historical research as an index, an icon and a symbol. This helps understand the way of
using a collective resource of photographs and to define a status of digital photographs as a
source. Finally, the Author tries to show the perspectives of visual history analysis and the
role which might be played by images when forming and changing memory communities in
the era of globalization and diversification.
Key words / słowa kluczowe
photography / fotografia; history / historia; medium / medium; image /obraz; memory
community / wspólnota pamięci
Jerzy Mikułowski Pomorski
Autor zastanawia się nad przemianami instytucji muzeum, traktując je jako medium. Bierze
pod uwagę jego cechy konstutytywne: przestrzenność i pełnienie funkcji przekazu. Jego
zdaniem, w dzisiejszym świecie konwergencji kultury muzea, niegdyś ograniczone
perspektywą instytucjonalną, skierowały uwagę na potrzeby i doświadczenia widza – stały
się ziemią, którą ludzie mogą zagospodarować według swych grupowych potrzeb.
S u m m a ry
The Author ponders changes in the perception of the institution of museum, which he treats as
a medium. He considers its constitutive features: spatiality and transfer function. In his
opinion, in the contemporary world of cultural convergence the museums, once limited with
institutional perspective, targeted their attention at the needs and experiences of a viewer –
they have become a piece of land which may be developed by people according to their own
group needs.
Key words / słowa kluczowe
contermporary culture / kultura współczesna; museum / muzeum; medium / medium
Zuzanna Bogumił
The Author examines the presentation of the German occupation at the Warsaw Rising
Museum and in Oskar Schindler’s Enamel Factory in Krakow. Initially, she studies the space
of these exhibitions and demonstrates that the Warsaw Rising Museum has some
characteristics of reflective space, while the exhibition at the Schindler's Factory is primarily a
projective one. Then, she points out that both museums treat artefacts as illustrations of their
stories, as a consequence of which they are simulations of the past rather than material
testimonies of what had happened. Finally, the Author argues that the Warsaw Rising
Museum primarily tells the story of glory of the Polish nation, while the Schindler Factory
focuses on the social history. In conclusion the Author points out that none of the exhibitions
6
breaks the existing taboos or offers a new approach to the past. Both museum stories perfectly
reflect the shape of the Polish social memory of World War II. Differences in the way they
present the past are a result of rooting each of the stories in different public debates that were
conducted in Poland after 1989.
S u m m a ry
Autorka analizuje sposób przedstawienia okupacji niemieckiej w Muzeum Powstania
Warszawskiego i w Muzeum w Fabryce „Emalia” Oskara Schindlera w Krakowie.
Początkowo przygląda się przestrzeni tych wystaw i pokazuje, że Muzeum Powstania
Warszawskiego ma pewne cechy przestrzeni refleksyjnej, natomiast wystawa w Fabryce
Schindlera jest przede wszystkim projekcyjna. Następnie wskazuje, że obydwa muzea traktują
przedmioty jako ilustracje, przez co nie stanowią materialnych świadectw tego, co się
wydarzyło, lecz symulują jedynie przeszłość. Na koniec autorka twierdzi, że Muzeum
Powstania Warszawskiego przede wszystkim opowiada historię oręża i chwały polskiego
narodu, podczas gdy Muzeum w Fabryce Schindlera koncentruje się na historii społecznej. W
zakończeniu podkreśla, że żadna z wystaw nie przełamuje istniejących tabu i nie proponuje
nowego spojrzenia na przeszłość. Obydwie muzealne opowieści doskonale odzwierciedlają
kształt polskiej pamięci społecznej drugiej wojny światowej, a istniejące między nimi różnice
w sposobie prezentacji przeszłości wynikają inspiracji odmiennym nurtem debat publicznych,
które po roku 1989 odbyły się w Polsce.
Key words / słowa kluczowe
memory/ pamięć; museum/ muzeum; authenticity/ autentyczność; museum artefacts/
przedmioty muzealne; space/ przestrzeń; Holocaust/ Zagłada; Warsaw Uprising/ powstanie
warszawskie; Warsaw Ghetto/ getto warszawskie; occupation of Krakow/ okupacja Krakowa
Katarzyna Jagodzińska
Artykuł poświęcony jest, wzorowanej na zachodniej modzie, tendencji do wykorzystywania
postprzemysłowych budowli w muzealnictwie. Podjęte zostają kwestie przystosowania
zastanej architektury do funkcji muzealnych, odwołań do historii i tożsamości gmachu oraz
relacji, jakie instytucja zlokalizowana w obrębie historycznych murów buduje z otoczeniem.
Wybrane do analizy instytucje są reprezentatywne dla obserwowanego w Polsce od początku
XXI wieku boomu muzealnego – większość instytucji powstaje bowiem w budynkach
adaptowanych i reprezentują one niemal wyłącznie dwie kategorie: muzea historyczne oraz
muzea sztuki współczesnej. Autorka poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy muzea muszą
podążać za modą. Konkluduje, że podążanie za sukcesem wizerunkowym i frekwencyjnym
jest i z pewnością pozostanie istotnym celem muzeum, ostrzega jednak przed zagrożeniami,
jakie niesie za sobą kreowanie się na „modne” miejsce, zwłaszcza w czasach coraz
powszechniejszej komercjalizacji życia publicznego.
S u m m a ry
The Author considers a trend, which comes from the west, to use post-industrial
developments for museums. The article includes issues concerning adaptation of postindustrial developments for museum functions, references to history and identity of the
building concerned, as well as relations of an institution – which is hosted within the
historical construction - with the surroundings. The museums which have been selected for
the analysis are representative for a boom observed in Poland since the beginning of the 21 st
7
century – the majority of newly-established museums are located in adapted old buildings, the
museums representing almost exclusively only two categories: historical museums and
contemporary art museums. The Author seeks an answer to a question whether museums must
follow current trends. She concludes that a quest for success translating to a good image and
high attendance is and certainly shall remain an important goal of a museum. She warns,
however, of dangers related with a museum trying to be a ‘trendy’ place to attend, especially
in the times of public life commercialization, which is more and more common.
Key words / słowa kluczowe
historical museums / muzea historyczne; museums of contemporary art / muzea sztuki
współczesnej; postindustrial architecture / architektura postindustrialna
Tomasz Stryjek
In his article the Author examines the notion of remembrance policy, the importance of
remembering the events of the period 1939-1953 for contemporary identity politics in the
countries of Central and Eastern Europe: Poland, Ukraine, Lithuania, Latvia and Estonia as
well as the course of a conflict about the memory, which escalated between those countries
and Russia particularly between 2005-2010. The Author introduces a term "remembrance
policy model ", which concerns the balance of powers among political actors in a given
state, who influence the shape of this aspect of the state policy. He also analyses the state
strategies of the remembrance policy in international relations within the region, with special
attention to Lithuania and Ukraine. He examines reasons for the success of the policy of
remembering the 1939-1953 events in Lithuania in 1991-2011 and a failure of such policy in
Ukraine in 2005-2010. The sources of difference between the effects of these two policies
lie, in his opinion, not only in far greater ethnic and identity homogeneity of the Lithuanian
society, but also in the fact that the EU gave an early, clear and consistent support for
economic, social and political transformation of that country, which was, unfortunately, not
provided to Ukraine - either after its establishment in 1991, or after the Orange Revolution
in 2004.
S u m m a ry
Autor analizuje pojęcie polityki wobec pamięci, znaczenie pamięci o wydarzeniach okresu
1939-1953 dla współczesnej polityki tożsamości w państwach Europy Środkowej i
Wschodniej: Polski, Ukrainy, Litwy, Łotwy i Estonii oraz przebieg konfliktu o pamięć, jaki
ze szczególną siłą toczył się między nimi a Rosją w latach 2005-2010. Autor wprowadza
termin „model polityki wobec pamięci”, który dotyczy układu sił między podmiotami
politycznymi w danym państwie wpływającymi na kształtowanie tej polityki. Zajmuje się
także strategiami państwowej polityki wobec pamięci w stosunkach międzynarodowych w
tym regionie, szczególną uwagę poświęcając Litwie i Ukrainie. Rozpatruje przyczyny
sukcesu polityki wobec pamięci o wydarzeniach okresu 1939-1953 na Litwie w latach 19912011 oraz fiaska takiej polityki na Ukrainie w latach 2005-2010. Źródła tej różnicy tkwią,
jego zdaniem, nie tylko w zdecydowanie większej homogeniczności etnicznej i
tożsamościowej Litwy, lecz także w tym, że UE udzieliła wczesnego, jednoznacznego i
konsekwentnego poparcia dla transformacji gospodarczo-społecznej i politycznej tego
państwa, nie nastąpiło to natomiast w odniesieniu do Ukrainy – ani po jej powstaniu w 1991
r., ani po pomarańczowej rewolucji w 2004 r.
8
Key words / słowa kluczowe
remembrance policy / polityka wobec pamięci; identity politics / polityka tożsamości; World
War II / druga wojna światowa; Nazi and Soviet crimes / zbrodnie nazistowskie i sowieckie;
the Holocaust / Holokaust; genocide / ludobójstwo; war for memory / wojna o pamięć
Joanna B. Michlic
Autor artykułu snuje rozważania na temat pamięci o stosunkach polsko-żydowskich podczas
Holokaustu w Polsce w okresie od 2002 r. do dnia dzisiejszego, w następstwie intensywnej
debaty publicznej o pogromie w Jedwabnem, który miał miejsce 10 lipca 1941 r. Cienka
monografia Jana Tomasza Grossa pt. „Sąsiedzi”, opublikowana w maju 2000 r., wywołała
debatę, która rozpoczęła proces samokrytycznej oceny stosunku narodu polskiego w
przeszłości do mniejszości żydowskiej i innych mniejszości etnicznych, tzw. kulturalne
odrodzenie pamięci narodowej. Dziesięć lat później nadal istnieje ostry podział między
grupami polskich polityków, intelektualistów, dziennikarzy, historyków i społeczeństwa w
ogóle, dotyczący sposobu w jaki ocenia się mroczne aspekty stosunków polsko-żydowskich
podczas i po drugiej wojnie światowej. Autor artykułu przedstawia główne metody
pamiętania o Żydach i Holokauście: „pamiętać dla pamięci”, „pamiętać dla korzyści”, i
„pamiętać, by zapomnieć”, oraz różne manifestacje tych trzech sposobów, a także analizuje,
dlaczego Polakom tak trudno jest sprawić, by ciemne strony ich historii stały się częścią
świadomości historycznej i pamięci narodowej.
S u m m a ry
The paper considers the memories of Polish-Jewish relations during the Holocaust in Poland
in the aftermath of the intense public debate about the Jedwabne massacre of July 10, 1941,
since 2002 till the present. Jan Tomasz Gross’s slim monograph Neighbors, published in May
2000, triggered a debate that generated a process of self-critical assessments of the Polish
national past in relation to Jewish and other ethnic minorities, the so-called cultural renewal
of public memory. Ten years later there is still a sharp split between groups of Polish
politicians, public intellectuals, journalists, historians and members of society at large in how
they evaluate the dark aspects of the Polish-Jewish relations during and after WWII. The
paper examines the main modes of remembering Jews and the Holocaust: "remembering to
remember", "remembering to benefit", and "remembering to forget", and the different
manifestations of these three modes, and discusses what has made it difficult for Poles to
integrate the dark past into popular historical consciousness and public memory.
Key words / słowa kluczowe
modes of remembering of Jews and the Holocaust / sposoby pamiętania o Żydach i
Holokauście; memorialization of the Holocaust / upamiętnienie Holokaustu; politicization of
rescuers of Jews / upolitycznienie ratujących Żydów
9
Antoni Sułek
Artykuł zawiera próbę oceny efektu społecznego książki „Złote żniwa”, opublikowanej na
początku 2011 r. przez Jana Tomasza Grossa i Irenę Grudzińską-Gross. Autorzy ujawnili
fakty, skalę i motywacje udziału Polaków w mordowaniu i rabowaniu Żydów w Nazioccupied Poland. Pokazali, że skala zbrodni popełnionych na Żydach była większa niż dotąd
pisano i argumentowali, że była ona większa niż udzielana im pomoc. Książka wywołała w
Polsce ostra debatę publiczną.
Na podstawie sondażowych badań opinii publicznej autor pokazuje, że efekt „Złotych
żniw” jest złożony. Zapewne książka i debata ożywiły społeczną pamięć przemocy, rabunków
i mordów dokonanych na Żydach. Przypuszczalnie przekonały też jakąś, niewielką część
Polaków, że takie fakty, i to liczne, miały miejsce, oraz sprawiły, że znacząca część Polaków
myśli, że mogło tak być. Dyskusja nie zmieniła natomiast ogólnej i wartościującej opinii o
postawie Polaków wobec Holokaustu. Autor próbuje wyjaśnić, dlaczego książka wywołała
skutki znacznie mniejsze niż oczekiwali jej autorzy? Odpowiedzi szuka w nastawieniach
Polaków i rodzaju przekonań, które „Złote żniwa” miały zmienić; w cechach
charakterystycznych książki i debaty przez nią wywołanej
S u m m a ry
The article is an attempt to assess a social impact of the book „Golden Harvest”, published at
the beginning of 2011 by Jan Tomasz Gross and Irena Grudzińska-Gross. The authors of the
book have revealed facts, scale and motives of participation of the Polish citizens in killing
and robbing Jews in the Nazi-occupied Poland. They have demonstrated that the scale of
Jewish homicide was broader than hitherto described, and argued that it was greater than the
scope of help provided to the Jews. The book triggered a fiery public debate in Poland.
Based on the research polls the Author of the article demonstrates that the impact of “Golden
Harvest” is quite complex. The book and the debate did activate the social memory
concerning violence, burglary and killings of the Jews. Supposedly, they also persuaded
some scarce number of Poles that such facts, quite numerous, did happen and made a
significant number of Poles think that it might have been so. The discussion did not, however,
change an overall and valuating opinion about the attitude of Poles towards Holocaust. The
Author tries to explain why the book’s effect was far less spectacular than its authors had
expected. The answer is looked for in the attitudes of Poles and the type of beliefs that were to
have been changed as a result of publishing ‘Golden Harvest’, as well as in the specific
features of the book and the debate triggered by it.
Key words / słowa kluczowe
stosunki polsko-żydowskie / Polish-Jewish relations; Holocaust / zagłada Żydów; Jan Tomasz
Gross
Jakub Knyżewski
Artykuł poświęcony jest dokonaniom środowiska skupionego wokół czasopisma „Borussia.
Kultura. Historia. Literatura”, które – kierując się konstruktywistyczną wizją historii –
poszukuje odpowiedzi na pytanie o rolę dziedzictwa Prus Wschodnich i Niemiec we
współczesnej Polsce. Podjęło tym samym zadanie nie tylko badania przeszłości regionu, ale
także tworzenia współczesnego społeczeństwa obywatelskiego świadomego przeszłości
10
ziemi, na której żyje. Elementy wielokulturowego obrazu Prus Wschodnich wyłaniającego się
z tekstów „Borussii” tworzą metaforyczną „Atlantydę Północy”, wyidealizowaną
wielokulturową krainę, w której dominuje duch tolerancji. Obraz taki wraz z ideą „otwartego
regionalizmu” składa się na preferowaną wizję współczesnej tożsamości regionalnej.
S u m m a ry
The article elaborates on the accomplishments of those centered around a magazine
„Borussia. Culture. History. Literature” which, while following a constructivist vision of
history, seeks an answer to a question about a role of the heritage of East Prussia and
Germany in contemporary Poland. Thus, a challenge has been taken to not only examine the
region’s past, but also to examine the creation of contemporary civil society which is aware of
what was the past of the land on which they live. Elements of multicultural image of East
Prussia emerging from ‘Borussia” articles create a metaphoric “Atlantis of the North” –
idealized multicultural land, dominated by the spirit of tolerance. Such an image, together
with the idea of ‘open regionalism’ comprises a preferred image of contemporary regional
identity.
Key words / słowa kluczowe
constructivism in historiography / konstruktywizm w historiografii; memory of the past /
pamięć przeszłości; multiculturalism /wielokulturowość; regionalism / regionalizm
11