samoocena stanu zdrowia mieszkańców

Nowiny Lekarskie 2006, 75, 6, 531–537
ELŻBIETA SYGNOWSKA, ANNA WAŚKIEWICZ
SAMOOCENA STANU ZDROWIA MIESZKAŃCÓW WARSZAWY W LATACH 1984–2001 –
TRENDY, CZYNNIKI DETERMINUJĄCE. BADANIE POL-MONICA WARSZAWA
SELF RATED HEALTH OF WARSAW INHABITANTS BETWEEN 1984–2001 – TRENDS,
DETERMINANTS. POL-MONICA STUDY
Zakład Epidemiologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia
Instytut Kardiologii w Warszawie
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. Wojciech Drygas
Streszczenie
Wstęp. Samoocena stanu zdrowia jest szeroko stosowanym wskaźnikiem aktualnego stanu zdrowia populacji.
Cel. Ocena trendów samooceny stanu zdrowia populacji w latach 1984–2001 oraz określenie czynników wpływających na samoocenę stanu zdrowia.
Materiał i metodyka. W latach 1984, 1988, 1993 oraz 2001 przeprowadzono badania przekrojowe populacji prawobrzeżnej Warszawy
w wieku 35–64 lata. Przebadano łącznie 3106 mężczyzn i 3182 kobiety.
Wyniki. U obu płci zanotowano poprawę samooceny stanu zdrowia, a dynamika zmian była istotnie większa u kobiet. Trendy
wskaźnika samooceny stanu zdrowia nie różniły się istotnie między osobami o zróżnicowanym wieku. Wyższe ryzyko wystąpienia
co najwyżej miernej oceny własnego zdrowia dotyczyło osób starszych, z niższym poziomem wykształcenia, o małej aktywności
fizycznej, z cukrzycą, z objawami ChNS oraz osób oceniających swoje żywienie jako nieprawidłowe.
SŁOWA KLUCZOWE: samoocena stanu zdrowia, czynniki ryzyka chorób układu krążenia, badania przekrojowe.
Summary
Introduction. Self rated health was a widely used indicator of the population’s health.
Aim. The evaluation of trends in changes in self rated health of population between 1984 and 2001 as well as the estimation of factors influencing self rated health.
Material and methods. In 1984, 1988, 1993 and 2001 cross-sectional studies of Warsaw population aged 35–64 years were carried out. The
total number of respondents was 3106 men and 3182 women.
Results. In both genders the improvement in self rated health was noticed and this improvement was faster among women. We did not find any
differences in self rated health changes among persons in different age groups. Higher odds ratio for poor and bad self rated health was for persons in older age, with low education level, low physical activity, diabetics, persons with CHD symptoms and persons who evaluated their nutrition as improper.
KEY WORDS: self rated health, cardiovascular risk factors, cross-sectional study.
Wstęp
Samoocena stanu zdrowia jest szeroko stosowanym
wskaźnikiem, który określa zarówno aktualny stan zdrowia
osób, jak i przewiduje wystąpienie problemów zdrowotnych w przyszłości [1]. Zarówno Światowa Organizacja
Zdrowia [2], jak i Komisja Zdrowia Unii Europejskiej [3]
zalecają stosowanie tego wskaźnika do monitorowania
stanu zdrowia ludności. W Polsce, od 1996 roku, Główny
Urząd Statystyczny włączył samoocenę stanu zdrowia do
programu własnych badań. Również w badaniu ŚOZ MONICA, dotyczącym trendów i determinantów chorób układu krążenia, prowadzonym od 1984 roku w 39 krajach
świata, w tym w Polsce, znalazło się pytanie dotyczące
oceny stanu własnego zdrowia.
Na samoocenę stanu zdrowia wpływa wiele czynników,
takich jak: płeć, wiek, wykształcenie, fakt palenia tytoniu,
przebyte i aktualne choroby, czynniki psychospołeczne, jak
wsparcie społeczne czy stres [4–6], a także sposób żywienia
[7, 8]. Nieliczne badania dotyczące samooceny stanu zdro-
wia w populacji Polski [8–13] charakteryzowały badaną
grupę w jednym punkcie czasowym, natomiast badanie PolMONICA prowadzone przez 17 lat według tej samej metodyki, umożliwiło prześledzenie zmian samooceny stanu
zdrowia.
Celem pracy była ocena trendów samooceny stanu
zdrowia w latach 1984–2001 oraz określenie czynników
wpływających na samoocenę stanu zdrowia w populacji
prawobrzeżnej Warszawy w wieku 35–64 lata.
Materiał i metodyka
Przedstawione wyniki uzyskano w czasie badań przekrojowych, przeprowadzonych w latach 1984, 1988, 1993,
2001 w ramach Programu Pol-MONICA Warszawa. Badania te obejmowały grupy mężczyzn i kobiet w wieku 35–64
lata, mieszkańców dwóch dzielnic Warszawy: Pragi Północ
i Pragi Południe. W każdym roku badania losowano niezależne próbki osób, a losowanie prowadzono warstwowo w
10-letnich grupach wieku. Zgłaszalność we wszystkich
badaniach wyniosła powyżej 70%. Do analiz zakwalifiko-
Elżbieta Sygnowska, Anna Waśkiewicz
532
wano ostatecznie w poszczególnych latach badania dane
odpowiednio 2571, 1397, 1485 i 836 osób.
Informacje o ocenie własnego stanu zdrowia (samoocena stanu zdrowia) uzyskano zadając pytanie: „Jak
ocenia Pan(i) swój stan zdrowia?”. Możliwe odpowiedzi
to: bardzo dobry – 1, dobry – 2, mierny – 3, zły – 4,
którym przypisano podane obok wartości liczbowe.
Uzyskany w ten sposób wskaźnik samooceny stanu
zdrowia przyjmował wartości od 1 dla bardzo dobrej
oceny zdrowia do 4 dla złej oceny stanu zdrowia.
Ponadto dla każdego badanego uzyskano dane dotyczące m.in.: płci, wieku, wykształcenia, stanu cywilnego, aktywności fizycznej w czasie wolnym, nałogu palenia tytoniu,
objawów dusznicy wysiłkowej, cukrzycy, spożycia alkoholu
oraz samooceny prawidłowości żywienia. Ponadto dokonano pomiarów wysokości ciała, masy ciała, ciśnienia tętniczego krwi, zapisu EKG spoczynkowego oraz oznaczono
stężenie cholesterolu całkowitego, HDL-cholesterolu, triglicerydów, a stężenie LDL-cholesterolu wyliczono.
Dla oceny wsparcia społecznego zastosowano kwestionariusz, określający relacje człowieka w sytuacjach
trudnych z innymi ludźmi ze środowiska rodzinnego
i pracy (Berkmann/Syme’a), zaś do oceny natężenia
stresujących wydarzeń życiowych kwestionariusz wydarzeń życiowych (T. Holmsa i R. Rahe’a). Dane dotyczące tych cech uzyskano dla 1109 mężczyzn oraz 1116
kobiet w badaniach prowadzonych w latach 1988, 1993
i 2001, stąd też analizy obejmujące te cechy nie włączały
wyników badania z roku 1984.
Metody statystyczne
Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej przy
użyciu programu Statistical Analysis System (SAS) wersja
8.2. Wartości średnie wybranych charakterystyk badanych grup osób wyznaczono metodą kowariancji z adiustacją na wiek i numer badania przekrojowego (PROC
GLM). Dla wyznaczenia istotności różnic w rozkładach
cech zastosowano test chi2 (PROC FREQ).
Dla wyznaczenia i zbadania istotności 17-letnich trendów w samoocenie stanu zdrowia oraz porównania tych
trendów dla mężczyzn i kobiet oraz między grupami wieku,
zastosowano metodę regresji liniowej (PROC REG).
Dla wyznaczenia wpływu wybranych czynników na
samoocenę stanu zdrowia zastosowano metodę analizy
regresji logistycznej (PROC LOGREG), szacując iloraz
szans wystąpienia złej i miernej samooceny zdrowia dla
zróżnicowanych poziomów tych czynników.
Wyniki
Charakterystykę osób uczestniczących w kolejnych
badaniach przedstawiono w tabeli 1. W kolejnych latach
wystąpiły istotne różnice w wartościach średnich wieku
i poziomu wykształcenia badanych. Zanotowano ponadto spadek udziału osób z nadciśnieniem, z hiperlipidemią
oraz osób z objawami choroby niedokrwiennej serca
(ChNS). Obserwowano także spadek odsetka osób oceniających swoje żywienie jako nieprawidłowe. Ponadto
wśród mężczyzn obniżył się udział palaczy, natomiast
zwiększył się udział otyłych.
Tab. 1. Charakterystyka zbadanych osób
Rok badania
1984
1988
1993
2001
p
1264
50,0
1,71
1,24
57,3
688
48,5
1,84
1,29
53,6
734
49,1
1,91
1,33
51,0
420
49,8
1,72
1,26
48,1
0,0016
0,0001
0,1869
0,0027
61,9
68,7
18,5
16,1
49,6
68,6
19,6
11,9
46,2
71,7
22,6
16,8
48,6
61,4
30,7
10,5
0,0001
0,0044
0,0001
0,0020
1306
50,0
1,68
1,57
33,7
709
49,6
1,74
1,51
35,4
751
48,7
1,81
1,51
34,1
416
49,9
1,79
1,47
34,1
0,0072
0,0002
0,2653
0,8942
53,9
66,5
28,2
27,3
47,1
72,1
29,8
20,9
36,2
67,0
28,9
23,6
36,5
60,1
26,9
9,6
0,0001
0,0006
0,7575
0,0001
Mężczyźni
Liczba zbadanych
Wiek
(wartość średnia – lata)
Wykształcenie
(wartość średnia)1
Stan cywilny
(wartość średnia)2
Udział osób palących
(% osób)
Udział osób z nadciśnieniem tętniczym
(% osób)
Udział osób z hiperlipidemią (% osób)
Udział osób otyłych
(% osób)
Udział osób z objawami ChNS (% osób)
Kobiety
Liczba zbadanych
Wiek
(wartość średnia – lata)
Wykształcenie
(wartość średnia)1
Stan cywilny
(wartość średnia)2
Udział osób palących
(% osób)
Udział osób z nadciśnieniem tętniczym
(% osób)
Udział osób z hiperlipidemią (% osób)
Udział osób otyłych
(% osób)
Udział osób z objawami ChNS (% osób)
1) wykształcenie: podstawowe – 1, średnie – 2, wyższe – 3
2) żonaty/mężatka – 1, wdowiec/wdowa – 2, kawaler/panna – 3, rozwiedziony/a – 4
Samoocena stanu zdrowia mieszkańców Warszawy w latach 1984–2001 – trendy, czynniki determinujące ...
W analizowanym okresie zanotowano istotne zmiany
w częstotliwości występowania osób o zróżnicowanej
samoocenie stanu zdrowia (ryc. 1.). Zarówno wśród
mężczyzn, jak i kobiet zanotowano spadek osób oceniających stan swojego zdrowia jako mierny lub zły, natomiast wzrost udziału osób o bardzo dobrej ocenie stanu
zdrowia. Udział osób o co najwyżej miernej ocenie stanu
zdrowia spadł wśród mężczyzn z 43,2% w 1984 roku do
40,5% w 2001 roku, natomiast wśród kobiet odpowiednio z 68,4% do 44,8%.
mężczyźni
[% osób]
60
48,5
52,4
54,5
47,5
50
37,2
40
36,2
32,3
32,6
30
20
10,9
6,1
10
3,4
4,5
9,2 6,8
7,9
5,0
0
b.dobry
dobry
mierny
zły
p<0,0059
kobiety
[% osób]
60
50,7
47,3
50
48,6
45,8
39,7
37,1
40
31,2
30,5
30
21,1 19,5
20
11,7
10
1,1
3,5 2,5
5,1
4,6
0
b.dobry
dobry
1984
mierny
1988
1993
2001
zły
p< 0.0001
Ryc. 1. Udział osób o zróżnicowanej samoocenie zdrowia w kolejnych badaniach.
533
Jednocześnie w latach 1984–2001 wartość średnia
wskaźnika samooceny stanu zdrowia zmniejszyła się
istotnie u obu płci (ryc. 2.). Wśród mężczyzn spadek
wartości wskaźnika oceny własnego zdrowia wyniósł
4,7%, zaś u kobiet 14,6% i w roku 2001 średnie wartości
tego wskaźnika dla mężczyzn i kobiet były prawie takie
same (2,43 vs 2,45 odpowiednio). Istotny spadek wartości wskaźnika samooceny stanu zdrowia (ryc. 3.) obserwowano w najmłodszej grupie wieku (35–44 lata) zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet oraz w średniej
grupie wieku mężczyzn (45–54 lata).
Porównanie trendów wskaźnika samooceny stanu zdrowia w latach 1984–2001 między mężczyznami i kobietami
(ryc. 2.) wykazało istotne zróżnicowanie ich przebiegów,
bowiem tempo spadku wartości tego wskaźnika było większe u kobiet. Ani wśród mężczyzn, ani wśród kobiet trendy
wskaźnika samooceny stanu zdrowia nie różniły się istotnie
statystycznie między grupami o zróżnicowanym wieku.
Ryzyko wystąpienia co najwyżej miernej oceny stanu
zdrowia u obu płci (tab. 2.) wzrastało ze wzrostem wieku (o
ok. 50%), ze spadkiem aktywności fizycznej (35%), natomiast malało ze wzrostem poziomu wykształcenia badanych (o 35%) oraz wzrostem spożycia alkoholu. Wyższe
ryzyko wystąpienia miernej i złej oceny zdrowia zanotowano dla mężczyzn i kobiet z cukrzycą, z objawami choroby
niedokrwiennej serca oraz oceniających swoje żywienie
jako nieprawidłowe. Ponadto wśród kobiet iloraz szans
wystąpienia co najwyżej miernej oceny stanu zdrowia był
związany z rokiem badania. Nie zanotowano związku między wystąpieniem miernej i złej oceny stanu zdrowia a stanem cywilnym, wskaźnikiem masy ciała, paleniem papierosów, nadciśnieniem tętniczym, hiperlipidemią, współczynnikiem aterogenności diety według Keysa.
Włączenie do analizy czynników psychospołecznych
(tab. 3.) nie zmieniło zasadniczo przedstawionych powyżej związków, mimo iż obejmowało tylko 3 badania (lata
3,2
3
2,8
pk dla trendu=0,0154
2,6
pm dla trendu=0,0176
2,4
2,2
2
1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
mężczyźni
kobiety
Ryc. 2. Wartość średnia wskaźnika samooceny stanu zdrowia w grupach płci.
1988, 1993, 2001) i mniejszą liczbę osób. Różnice doty-
Elżbieta Sygnowska, Anna Waśkiewicz
534
czyły istotnego wpływu nadciśnienia tętniczego wśród
mężczyzn oraz palenia papierosów wśród kobiet na
ryzyko wystąpienia złej oceny stanu własnego zdrowia
w analizie włączającej czynniki psychospołeczne. Za-
równo wśród mężczyzn, jak i kobiet, wyższe ryzyko złej
lub miernej oceny zdrowia związane było z wyższym
natężeniem stresujących wydarzeń życiowych, natomiast
wzrost poziomu wsparcia społecznego obniżał to ryzyko.
Ryc. 3. Wartość średnia wskaźnika samooceny stanu zdrowia w grupach wieku.
Tab. 2. Iloraz szans wystąpienia co najwyżej miernej oceny własnego zdrowia
Badana grupa
Czynnik
Badanie (rok)
Wiek (10 lat)
Stan cywilny (żonaty/mężatka, wolny)
Wykształcenie (podstawowe, średnie, wyższe)
Wskaźnik masy ciała
Palenie papierosów (nie, tak)
Nadciśnienie tętnicze (nie, tak)
Hiperlipidemia (nie, tak)
Aktywność fizyczna (duża, średnia, mała)
Objawy ChNS (nie, tak)
Cukrzyca (nie, tak)
Prawidłowość żywienia (prawidłowe, nieprawidłowe)
Współczynnik Keysa
Spożycie alkoholu (+10 g)
Mężczyźni (3106)
Kobiety (3182)
Iloraz szans (95 % CI)
0,99 (0,98–1,01)
1,59 (1,45–1,76)***
0,95 (0,75–1,21)
0,69 (0,62–0,76)***
1,00 (0,98–1,02)
1,05 (0,90–1,24)
1,23 (1,04–1,44)*
0,93 (0,79–1,10)
1,39 (1,24–1,55)***
2,27 (1,81–2,85)***
2,45 (1,61–3,73)***
1,39 (1,19–1,62)***
1,00 (1,00–1,01)
0,95 (0,91–0,99)**
Iloraz szans (95 % CI)
0,96 (0,95–0,97)***
1,47 (1,32–1,64)***
1,11 (0,93–1,34)
0,65 (0,58–0,73)***
1,01 (0,99–1,02)
1,15 (0,97–1,36)
1,16 (0,97–1,39)
0,98 (0,83–1,17)
1,33 (1,19–1,49)***
1,58 (1,29–1,92)***
2,31 (1,32–4,05)**
1,64 (1,40–1,92)***
1,00 (0,99–1,01)
0,70 (0,51–0,97)*
Samoocena stanu zdrowia mieszkańców Warszawy w latach 1984–2001 – trendy, czynniki determinujące ...
535
Tab. 3. Iloraz szans wystąpienia co najwyżej miernej oceny własnego zdrowia wśród osób, u których oceniono poziom wsparcia
społecznego i stresu
Badana grupa
Mężczyźni (1109)
Kobiety (1116)
Czynnik
Badanie (rok)
Wiek (10 lat)
Stan cywilny (żonaty/mężatka, wolny)
Wykształcenie (podstawowe, średnie, wyższe)
Wskaźnik masy ciała
Palenie papierosów (nie, tak)
Nadciśnienie tętnicze (nie, tak)
Hiperlipidemia (nie, tak)
Aktywność fizyczna (duża, średnia, mała)
Objawy ChNS (nie, tak)
Cukrzyca (nie, tak)
Prawidłowość żywienia (prawidłowe, nieprawidłowe)
Współczynnik Keysa
Spożycie alkoholu (+10 g)
Wsparcie społeczne (małe, średnie, duże)
Stres (mały, średni, duży)
Iloraz szans (95% CI)
0,96 (0,93–0,99)*
1,91 (1,61–2,27)***
0,92 (0,60–1,41)
0,69 (0,58–0,82)***
1,01 (0,97–1,04)
1,06 (0,80–1,41)
1,19 (0,90–1,58)
0,87 (0,65–1,16)
1,54 (1,26–1,89)***
2,35 (1,55–3,54)***
3,22 (1,49–6,97)**
1,24 (0,94–1,62)
1,00 (0,99–1,01)
0,97 (0,93–1,03)
0,83 (0,69–1,00)*
1,40 (1,17–1,67)***
Iloraz szans (95% CI)
0,96 (0,93–0,99)**
1,72 (1,41–2,09)***
1,02 (0,73–1,43)
0,65 (0,53–0,79)***
1,00 (0,97–1,03)
1,47 (1,09–1,98)*
1,29 (0,94–1,76)
0,93 (0,70–1,24)
1,37 (1,12–1,67)**
1,92 (1,32–2,78)***
2,23 (0,82–6,09)
1,62 (1,24–2,12)***
1,00 (0,99–1,01)
0,63 (0,33–1,19)
0,82 (0,68–0,98)*
1,19 (1,01–1,41)*
Dyskusja
W czasie 17-letniej obserwacji populacji prawobrzeżnej Warszawy w wieku 35–64 lata zanotowano spadek
udziału osób oceniających stan swojego zdrowia jako co
najwyżej mierny. Szczególnie wyraźnie zaznaczył się on
w grupie kobiet, wśród których zmniejszył się o 23,4
punkty procentowe. Nadal jednak 45% kobiet i 41% mężczyzn w 2001 roku oceniło stan swojego zdrowia jako co
najwyżej mierny. Wyniki innych badań [11, 12, 14] potwierdzają wysoki udział osób o co najwyżej przeciętnej
ocenie stanu własnego zdrowia w populacji Polski. Udział
tych osób w Polsce jest na zbliżonym poziomie jak w
krajach Europy Centralnej i Wschodniej (średnio ok. 50%),
natomiast znacznie wyższy niż w krajach Europy Zachodniej, gdzie kształtuje się na poziomie 30%, a znacznie
niższy niż w krajach byłego Związku Radzieckiego, gdzie
wynosi 70% [15].
W badanej populacji zanotowano także obniżenie się
wartości wskaźnika samooceny stanu zdrowia, przy
czym tempo spadku tego wskaźnika było istotnie wyższe
u kobiet niż u mężczyzn, natomiast wiek nie różnicował
trendów tego wskaźnika. Obserwowany u obu płci spadek zarówno odsetka osób o złej samoocenie stanu
zdrowia, jak i wartości wskaźnika samooceny stanu
zdrowia, świadczy o subiektywnym poczuciu lepszego
stanu zdrowia w populacji Warszawy w średnim wieku.
Jednocześnie obserwowano w tej populacji poprawę w
zakresie stylu życia (zmniejszenie się udziału osób palących oraz osób odżywiających się nieprawidłowo), a także wskaźników zdrowotnych (spadek odsetka osób z nadciśnieniem tętniczym, z hiperlipidemią, z objawami choroby niedokrwiennej serca). Kolejnym potwierdzeniem
poprawy stanu zdrowia populacji prawobrzeżnej Warszawy są dane dotyczące współczynników zgonów,
które w tym czasie zmniejszyły się o 29% wśród mężczyzn i 21% wśród kobiet [16]. Wydaje się więc, że
mieszkańcy Warszawy nie tylko czują się zdrowsi, ale
ich faktyczny stan zdrowia uległ poprawie. Jednakże
mimo poprawy, stan zdrowia ludności Polski jest ciągle
mniej korzystny w porównaniu do innych krajów.
W latach 90. ubiegłego wieku, wśród 41 analizowanych
krajów europejskich Polska zajmowała 30 miejsce pod
względem przeciętnej długości trwania życia. Przeciętne
dalsze trwanie życia w Polsce jest krótsze o około 5–7
lat w porównaniu ze Szwecją, Norwegią czy Szwajcarią
[17]. Również współczynniki zgonów dla tej grupy wieku pozostają w Polsce ciągle wyższe niż w krajach Europy Zachodniej.
Na ryzyko złej oceny stanu zdrowia wpływa wiele
czynników. W naszym badaniu wpływ wybranych czynników na ryzyko wystąpienia co najwyżej miernej oceny
stanu zdrowia u obu płci był podobny. Zarówno wśród
mężczyzn, jak i kobiet, na ryzyko wystąpienia złej oceny
własnego zdrowia w największym stopniu wpływała
obecność choroby cukrzycowej oraz choroby niedokrwiennej serca. Występowanie chorób, które mogą być
przyczyną niedogodności w życiu codziennym, niezależnie od wieku, nasila tendencję do gorszej oceny stanu
własnego zdrowia [18].
Również starzenie się ludzi często związane jest
z pogorszeniem się stanu zdrowia, co prowadzi do obniżenia sprawności fizycznej i trudności z radzeniem sobie
w podstawowych czynnościach, a w konsekwencji powoduje to negatywną ocenę zdrowia przez osoby w starszym wieku [4, 5, 19, 20].
W wielu badaniach wykazano również, że niższy poziom wykształcenia [6, 11–13, 19] oraz niższa aktywność fizyczna [4, 7, 20] powodują wzrost ryzyka złej
oceny stanu zdrowia. Wykształcenie, które wiąże się
z ogólną wiedzą dotyczącą tematyki zdrowotnej i od-
536
Elżbieta Sygnowska, Anna Waśkiewicz
mienną świadomością prozdrowotną, stanowi istotny
czynnik różnicujący zachowania zdrowotne [21]. Wyższy poziom edukacji związany jest z korzystniejszymi
zachowaniami zdrowotnymi, spadkiem odsetka palaczy,
częstszym wykonywaniem badań profilaktycznych,
wyższym spożyciem produktów korzystnych dla zdrowia (ryb, owoców, produktów mlecznych) [21, 22].
Na ryzyko wystąpienia złej samooceny stanu zdrowia w naszym badaniu nie wpływał stan cywilny badanych. Podobnie w badaniu obejmującym kraje Europy
Centralnej i Wschodniej [12], natomiast w badaniu krakowskich mężczyzn w wieku 45–54 lata [11] pozostawanie w związku zmniejszało ryzyko złej samooceny
stanu zdrowia o 43%.
Na to ryzyko w naszym badaniu nie wpływał także
wskaźnik masy ciała. W innych badaniach nie uzyskano
jednoznacznych wyników, obserwowano brak związku
[12], wzrost ryzyka wystąpienia złej oceny własnego zdrowia [7] ze wzrostem wskaźnika masy ciała, ale także spadek ryzyka ze wzrostem wskaźnika masy ciała [20]. Wzrost
wskaźnika masy ciała związany jest ze wzrostem ryzyka
wystąpienia zaburzeń metabolicznych oraz wielu chorób,
a także może utrudniać wykonywanie czynności życiowych, co może przełożyć się na negatywną ocenę własnego
zdrowia. Z drugiej jednak strony wielu chorobom towarzyszy utrata masy ciała, co może z kolei wyjaśnić odwrotny
związek między wskaźnikiem masy ciała a ryzykiem wystąpienia złej oceny własnego zdrowia.
W naszym badaniu ani wśród mężczyzn ani wśród kobiet nie zanotowano wpływu palenia papierosów na ryzyko
wystąpienia złej oceny stanu zdrowia. Natomiast w badaniu
populacji szwedzkiej [4] i populacji duńskiej [7], fakt palenia zarówno aktualnie, jak i w przeszłości, istotnie wpływał
na ryzyko złej samooceny stanu zdrowia.
Kolejnym czynnikiem wpływającym na ryzyko złej
oceny własnego stanu zdrowia okazała się ocena prawidłowości żywienia dokonana przez badanego. Ocena
żywienia jako nieprawidłowe zwiększała ryzyko wystąpienia złej oceny stanu zdrowia u mężczyzn i u kobiet.
Również w badaniach populacji szwedzkiej [4], duńskiej
[7], a także polskiej [8] wykazano, że prawidłowa dieta
związana była z lepszą oceną stanu zdrowia. Wynikać to
może z faktu, że sposób żywienia jest jednym z elementów stylu życia, który wpływa na funkcjonowanie organizmu, a zbilansowana dieta jest ważnym czynnikiem
warunkującym zdrowie człowieka.
W przypadku spożycia alkoholu wyniki badań nie są
jednoznaczne. W naszym badaniu wyższe spożycie alkoholu związane było z niższym ryzykiem wystąpienia
złej oceny własnego zdrowia, natomiast w badaniu
szwedzkim alkohol nie wpływał na to ryzyko [4],
a w badaniu fińskim wpływ alkoholu wyrażał się literą J
[23], co oznacza, że jedynie umiarkowane spożycie
alkoholu było związane z niższym ryzykiem złej oceny
stanu zdrowia przez badanych. Należy jednak zaznaczyć,
że w populacji Warszawy spożycie alkoholu było niewielkie i w kolejnych badaniach wahało się od 8,4 g do
14,6 g czystego etanolu wśród mężczyzn i od 0,7 g do
1,3 g wśród kobiet, a osoby o dobrej ocenie własnego
zdrowia spożywały istotniej więcej alkoholu.
Zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet ze wzrostem
wsparcia społecznego obserwowano spadek ryzyka złej
oceny stanu zdrowia, natomiast jego wzrost ze wzrostem
poziomu stresu. Również w badaniu z 1996 roku [13],
obejmującym osoby pracujące z 4 krajów postkomunistycznych (Węgry, Czechy, Litwa i Polska), wykazano,
że wyższy poziom wsparcia społecznego obniżał ryzyko
złej oceny stanu zdrowia, a stres związany z pracą
wpływał na podwyższenie ryzyka.
Wnioski
W okresie 17 lat obserwacji populacji prawobrzeżnej
Warszawy zanotowano poprawę samooceny stanu własnego zdrowia, której towarzyszyły pozytywne zmiany
w poziomach czynników ryzyka chorób układu krążenia,
a także w sposobie odżywiania.
Czynnikami wpływającymi na ryzyko wystąpienia złej
oceny własnego zdrowia były: poziom wykształcenia, aktywność fizyczna, występowanie objawów choroby niedokrwiennej serca, występowanie cukrzycy, samoocena prawidłowości żywienia oraz spożycie alkoholu. Ponadto
wśród mężczyzn – nadciśnienie tętnicze.
Piśmiennictwo
1. Fayers P.M., Sprangers M.A.G.: Understanding self-rated
health. Lancet, 2002, 359, 187–8.
2. De Bruin A., Picavet H.S.J., Nossikov A.: Health interview
surveys. Towards international harmonization of methods
and instruments. WHO, 1996, Regional Publications European Ser. No. 58.
3. COM(95), 449, Communication from the Commmision
concerning a Community action programme on health monitoring in the contex of the framework for action in the field
of public health. Commission of the European Communities,
Brussels, 16.10.1995.
4. Manderbacka K., Lundberg O., Martikainen P.: Do risk factors and health behaviours contribute to self-ratings of
health? Soc. Sci. Med., 1999, 48, 1713–1720.
5. Mansson N., Merlo J.: The relation between self-rated
health, socioeconomic status, body mass index and disability
pension among middle-aged men. Eur. J. Epidemiol., 2001,
17, 65–69.
6. Carlson P.: Self-perceived health in East and West Europe:
another European health divide. Soc. Sci. Med., 1998, 46,
1355–66.
7. Osler M., Heitmann B.I., Hoidrup S. et al.: Food intake patterns, self rated health and mortality in Danish men and
women. A prospective observational study. J. Epidemiol.
Community Health, 2001, 55, 399–403.
8. Bakken R., Jeżewska-Zychowicz, Winter M.: Household
nutrition and health in Poland. Soc. Sci. Med., 1999, 49,
1677–87.
9. Bielecki W.: Samoocena stanu zdrowia a stres. Psychologiczne determinanty codziennego funkcjonowania. Zdr.
Publ., 1998, 108, 405–9.
10. Kuciarska-Ciesielska M.: Stan zdrowia ludności Polski. Zdr.
Publ., 1998, 108, 141–6.
Samoocena stanu zdrowia mieszkańców Warszawy w latach 1984–2001 – trendy, czynniki determinujące ...
11. Topór-Mądry R., Pająk A.: Czynniki psychospołeczne a samoocena stanu zdrowia u mieszkańców Krakowa w wieku
45-64 lata. Prz. Lek., 2002, 59, 999–1002.
12. Bobak M., Pikhart H., Rose R. et al.: Socioeconomic factors,
material inequalities, and perceived control in self-rated
health: cross-sectional data from seven post-communist
countries. Soc. Sci. Med., 2000, 51, 1343.
13. Pikhart H., Bobak M., Siegrist J. et al.: Psychosocial work
characteristics and self rated health in four post-communist
countries. J. Epidemiol. Community Health, 2001, 55, 624–
30.
14. Główny Urząd Statystyczny. Badanie stanu zdrowia
ludności Polski w 1996 r. GUS Warszawa 1996.
15. Carlson P.: The European health divide: a matter of financial
or social capital? Soc. Sci. Med., 2004, 59, 1985–92.
16. Jasiński B.: Instytut Kardiologii, Warszawa. Informacja ustna na podstawie danych GUS.
17. Kulik T.B., Szymczuk W.: Wybrane czynniki zagrożenia
zdrowia (Studium socjologiczne). Med. Rodz., 2001, 14,
czytelnia on-line.
537
18. Smith A.M., Shelley J.M., Dennerstein L.: Self-rated health:
biological continuum or social discontiniuty? Soc. Sci. Med.,
1994, 39, 77–83.
19. Gilmore A.B.C., McKee M., Rose R.: Determinants of and
inequalities in self-perceived health in Ukraine. Soc. Sci.
Med., 2002, 55, 2177–2188.
20. Goldman N., Glei D.A., Chang M.C.: The role of clinical
risk factors in understanding self-rated health. Ann. Epidemiol., 2004, 14, 49–57.
21. Jankowska E.A., Kwiatkowska-Szleszkowska K., Łopuszańska M.: Wykształcenie a zachowania zdrowotne Polaków. Pol. Med. Rodz., 2000, 2, 3, 465–466.
22. Waśkiewicz A., Sygnowska E.: Wpływ poziomu wykształcenia na zachowania zdrowotne i czynniki żywieniowe związane z powstawaniem otyłości – badanie Pol-MONICA bis
Warszawa. (praca złożona do druku w Zdrowiu Publicznym).
23. Poikolainen K., Vertiainen E., Korhonen H.J.: Alcohol intake and subjective health. Am. J. Epidemiol., 1996, 144,
346–50.
100
80
Nowiny Lekarskie 2006, 75, 6,