POWSZECHNA ENCYKLOPEDIA FILOZOFII 5__________ Ir-Ko

POWSZECHNA
ENCYKLOPEDIA
FILOZOFII
5__________ Ir-Ko
POL S K I E T O W A R Z Y S T W O T O M A S Z A Z A K W I N U • L U B L I N 2 0 0 4
A U T O R Z Y
M a r i a n A l e k s a n d r o w ic z
H e n r y k A n z u l e w ic z
S t a n i s ł a w B ai - ia
P i o t r B a l c e r o w ic z
R a fał B a r t c z u k
J acek B artyzel
P eter B aum an
J a n u sz B azydło
G a b r ie l a B e sler
A n n a B ia ł o w ą s
T a d e u s z B ie s a g a
M a łg o rzata B o rk o w sk a
H a l in a B o r o w sk a
L e sł a w B o r o w sk i
A n n a B uczek
W o jc ie c h C h u d y
B a r b a r a C h y r o w ic z
M a r ia n C isz e w sk i
M a g d a len a C urzydło
M a rek C za ch o r o w sk i
J a n C z erkaw ski
B o ż e n a C zernecka
B o g d a n C zupryn
J erzy D a d a c zy ń sk i
J a n u sz D anecki
I g n a c y D ec
St a n is ł a w D o b r z a n o w s k i
D a r iu s z D
T
o m a sz
udek
D um a
HAS EŁ
P a w e ł K a w a le c
S t a n is ł a w K ic z u k
H e n r y k K ie r e ś
A g n i e s z k a K ije w s k a
F i l ip K o b i e l a
M ic h a ł K o k o w sk i
J e r z y K o p a n ia
J ó z e f K o sia n
K r z y sz t o f K o s io r
M a r t y n a K o szk a ło
M a r c in K o s z o w y
A n t o n i K o ść
H
J o l a n t a K o z ie j
R o m a n Ko zło w sk i
A g n ie s z k a K o z y r a
F e l ik s K r a u s e
A r k a d iu s z R o b a c z e w s k i
A nd r zej R o g a lsk i
M ie c z y sł a w A . K r ą p ie c
R o b e r t K u b l ik o w s k i
M a ł g o r z a t a S a c h a -P ie k ł o
P a w e ł Sa j d e k
R o b e r t S awa
Z D Z ISŁ A W IiU K S E W IC Z
P i o t r K u l ic k i
T o m a sz K upś
T a d e u s z K w ia t k o w s k i
M a r e k L e c h n ia k
A g n ie s z k a L e k k a -K o w a l i k
J a c e k L i t w in
S t a n is ł a w L o n g o s z
M a r ek Ł ag o sz
S t a n i s ł a w M a jd a ń s k i
R o m a n M a je r a n
H e n r y k M aj k r z a k
Paw eł G arbacz
W o j c ie c h G a sia r sk i
E d w a r d G i g il e w ic z
A n d r z e j M a r y n ia r c z y k
F r a n c is z e k M a z u r e k
J a n u s z M ączka
A lek sa n dr a G o n d e k
E u g e n i u s z M it e k
M a r ia J o a n n a G o n d e k
T o m a sz G órka
W o jc ie c h M o n iu s z k o
K rzysztof M otyka
J o a n n a G rela
R enata M u szy ń sk a
Z by sł a w M u s z y ń k i
W in c e n t y M y szo r
K rzyszto f N arecki
M i r e i .l a N a w r a c a ł a -U r b a n
H o n o r a t a J a k u szk o
S t a n is ł a w J a n e c z e k
P io t r J a r o szy ń sk i
St a n is ł a w J u d y c k i
J a n u s z J u si ak
Z e n o n Ka ł u ż a
A n n a K aw a le c
P a w e ł P rz y w a r a
R o b e r t T Pta szek
K rzyszto f P udełk o
A l f r e d P u z io
M a ł g o r z at a K o w a l e w s k a
Peter F otta
P a w e ł P F u r d z ik
J a n i n a G a j d a -K r y n ic k a
M ig u e l C ruz H e r n a n d e z
M ie c z y s ł a w J a g ł o w s k i
K r zyszto f J akubczak
M a r ze n n a J akubczak
R y sza r d P o l a k
N orbert Prudel
D a n u t a R a d z is z e w s k a -
O ł e n a Ł u c y szy na
R o b e r t Ł y czek
E w a G r y g ie r z e c
K a z im ie r z G r y ż e n ia
Zy g m u n t H a j d u k
T o m a s z P a w l ik o w s k i
B o g u s ł a w P aź
M a r e k P i e c h o w ia k
H e n r y k P o d b ie l s k i
A r t u r K otersk i
S t a n is ł a w K o w a l c z y k
J a n u s z D yl
S t a n i s ł a w F el
A n n a F l i g e l -P i o t r o w s k a
E l ż b ie t a G r e n d e c k a
R a fa ł G r u s z n is
Z b ig n ie w P a ń p u c h
H e n r y k Pa p r o c k i
E d w a r d N ie z n a ń s k i
L u c y n a N ow ak
M o n ik a N ow ak o w sk a
A n n a N o w ic k a -S t r u s k a
A r t u r O b r u ś n ik
D a r iu s z O ko
M a r ia O leś
M ik o ł a j O l sz e w s k i
R eet O tsa so n
K r z y sz t o f Pa c zo s
A n n a P a l u s iń s k a
-S Z C Z E P A N IA K
arry
P R eeder
Z e n o n E. R o sk al
M a r ia n R u s e c k i
Pa w eł S k rzydlew sk i
P io t r S m o l iń s k i
A g n ie s z k a S m r e c z y ń sk a -G ą b k a
J an So c h o ń
L eszek S o s n o w s k i
B ea ta S t a n ia k
A n t o n i B . St ę p ie ń
Ka t a r z y n a S t ę p i e ń
P io t r S z c zu r
T adeusz Szubka
A g a t a S z y m a n ia k
M a r ek S z y m a ń sk i
J er zy T u p ik o w sk i
J ózef T urek
Sta n
isł a w
U
r b a ń s ki
M a r ia n W e s o ł y
St a n is ł a w W ie l g u s
|J ó zef W il k [
A r t u r W i n ia r c z y k
B a r b a r a W i ś n i e w sk a -P aź
Z o f ia W ł o d e k
M a r ia n W n u k
J a c e k W o jt y sia k
A n n a I. W ó j c ik
K a z im ie r z W ó j c i k
K r zyszto f W ro czyńsk i
J o l a n t a Z dybel
A n d r z e j Z ie l i ń s k i
S t a n isł a w Z ie m ia ń s k i
M a c ie j S t . Z ię b a
A n n a Z. Z m o r z a n k a
J ózef Zo n
M a r ia n Z w ie r c a n
P i o t r Ż b ik o w s k i
M ir o s ł a w Ż e l a z n y
K O M I T E T
N A U K O W Y
PROF. DR HAB. MIECZYSŁAW A. KRĄPIEC OP - Przewodniczący
Prezes Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu, Doctor Honoris Causa Multiplex, członek PAN i PAU
Academia Scientiarum et Artium Europaea, Pontificia Academia S. Thomae Aquinatis
PROF, ABELARDO LOBATO OP
Dyrektor Societá Internazionale Tommaso d’Aqiiino, Rektor Pontificia Academia S. Thomae Aquinatis
PROF. DR HAB. ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB - Zastępca Przewodniczącego
Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu, Członek Pontificia Academia S. Thomae Aquinatis
PROF. DR HAB. PIO TR JAROSZYŃSKI
Członek Zarządu Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwin/u
PROF. DR HAB. HENRYK KIEREŚ
Członek Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu
PROF. DR HAB. ZOFIA J. ZDYBICKA USJK
Członek Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu, Pontificia Academia S. Thomae Aquinatis
Z E S P Ó Ł
R E D A K C
Y J N Y
ANDRZEJ MARYNIARCZYK - R edaktor naczelny
ELŻBIETA GRENDECKA - Sekretarz redakcji
TERESA ZAWOJSKA - R edaktor prowadzący
AGATA SZYMANIAK - R edaktor bibliografii i skrótów
R e d a k t o r
z y
n a u k o w i
d z i a ł o
w
MAREK CZACHOROWSKI (etyka), HONORATA JAKUSZKO (filozofia nowożytna)
PIO T R JAROSZYŃSKI (filozofia, kultury), HENRYK KIEREŚ (filozofia sztuki, teoria poznania)
MAŁGORZATA KOWALEWSKA (filozofia polska), MIECZYSŁAW A. KRĄPIEC (metafizyka, antropologia)
PIO T R KULICKI (logika), AGNIESZKA LEKKA-KOWALIK (metodologia nauk, filozofia współczesna)
REET OTSASON (filozofia arabska), ZENON E. ROSKAL (filozofia przyrody)
KAZIMIERZ WÓJCIK (filozofia polska, filozofia średniowieczna)
KRZYSZTOF WROCZYŃSKI (filozofia prawa), ZOFIA J. ZDYBICKA (filozofia Boga i religii)
MACIEJ ST ZIĘBA (filozofia Wschodu)
O p r a c o w a n i e
l i s t y
h a s e ł
PAWEŁ GONDEK, ANDRZEJ MARYNIARCZYK, M IRELLA NAWRACAŁA-URBAN
ZBIGNIEW PAŃPUCH, PAWEŁ SKRZYDLEWSKI, MACIEJ ST ZIĘBA
K o r e k t a
l i n
g w i s t y c z n a
ARKADIUSZ GUDANIEC (język grecki, łaciński, włoski)
REET OTSASON (język angielski, francuski, niemiecki, hiszpański)
K o r e k t a
t e c h n i c z n a
TOMASZ GÓRKA (kierownik korekty)
ROMAN BLICHARZ, W O JCIECH DASZKIEWICZ
W s p ó l p r a c u j ą c y
z
r e d a k c j ą
GRAŻYNA BURY, WŁODZIMIERZ DŁUBACZ, MAŁGORZATA KRZAK-ZIÓŁEK
DARIUSZ KWIATKOWSKI, JAROSŁAW MERECKI SDS, ANNA NAWRACAŁA
MIRELLA NAWRACAŁA-URBAN, ARKADIUSZ ROBACZEWSKI, KATARZYNA STĘPIEŃ
P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O T O M A S Z A Z A K W IN U
składa podziękowanie osobom indywidualnym
dzięki pomocy których ukazuje się piąty tom Powszechnej Encyklopedii Filozofii.
Słowa podziękow ania raczą przyjąć następujące osoby:
W ilhelm Czarniak, H enryk Dyrda, Feliks Krause, o. Lucjan Królikowski,
ks. Zdzisław Lipiński, Mieczysława Mirosław, Jerzy Okrzesa, M arek Piotrowski, Karol Pytel,
B ernard Szweda, Edward Wyciślok, Anna Zaorska.
Prosimy także o przyjęcie serdecznych podziękowań:
O. T adeusza Rydzyka CSsR
DYREKTORA RADIA MARYJA
KOŁO GÓRALSKIE WITOWIAN W CHICAGO
wraz z Prezesem Józefem Giewontem i Zarządem
KONGRES PO LO N I AMERYKAŃSKIEJ
ZWIĄZEK NARODOWY POLSKI
wraz z Prezesem Edwardem J. Moskalem
P r o j e k t
o k ł a d k i
i
s t r o n
t y t u ł o w y c h
JERZY DURAKIEWICZ
S k ł a d
k o m p u t e r o w y
GRZEGORZ KRAMAREK
W ydanie publikacji dofinansow ane przez Kom itet B adań Naukowych
© C opyright by Polskie Towarzystwo Tom asza z Akwinu
LUBLIN 2004
ISBN
83-914431-0-8
ISBN 8 3 -9 1 8 8 0 0 -7 -9 (t. V)
W y d a w c a
POLSKIE TOWARZYSTWO TOM ASZA Z AKW INU
sec. Societä Internationale Tommaso d ’Aquino
Adres
Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, K atedra Metafizyki KUL,
tel./fax (081) 445-43-88, e-mail: tom asak@ kul.lublin.pl
Dr uk
i
o p r a wa
Zakład Graficzny „Colonel” sc, Kraków, ul. Dąbrowskiego 16
KAZUISTYKA
ale niew ystarczającym . Sądy praktyczne w ym a­
g ają bowiem spraw ności praktycznych, a nie tylko
teoretycznych. C yceron rozw ijając doktrynę p ra­
wa naturalnego, poszukiw ał zastosow ania ogól­
nych norm tego praw a w różnorodnych okolicz­
nościach. W tra k tac ie D e officiis opisywał i ana­
lizował różnorodne skom plikow ane przypadki za­
czerpnięte od stoików lub z rzym skiej historii,
w których konflikt m iędzy obowiązkiem a ko­
rzyścią w ydaw ał się nierozw iązywalny. Dom agał
się, aby cnotliwy m ąż ćwiczył się w kalkulowa­
niu swych szczegółowych obowiązków, aby prze­
w idując różne okoliczności jasno dostrzegał swoje
obowiązki.
W czasach patry sty czn y ch tr a k ta t Cycerona
De officiis był dla wielu ojców K ościoła wzo­
rem w ykładania problem ów m oralnych. Jako
przykład dzieł napisanych w formie kazuistycznej uchodzi pierw szy podręcznik etyki chrześci­
jańskiej De officiis m in istro ru m św. Ambroże­
go oraz De m endacio i C ontra m endacium św.
A ugustyna.
N a rozwój k. w pływ ał nie tylko teoretyczny
dialog chrześcijaństw a z filozofią starożytnych,
ale też praktyczne po trzeb y życia chrześcijań­
skiego. R ozw ijana od pierw szych wieków prak­
tyka spowiedzi p rzy b rała w VTII w. formę in­
dyw idualnego w yznania grzechów przed kapła­
nem, a Sobór L ateran eń sk i IV (1215) wprowa­
dził obowiązek corocznej spowiedzi. Zaczęły po­
w staw ać rejestry grzechów oraz księgi pokutne,
które z czasem nie tylko w yliczały grzechy i od­
powiednie pokuty, ale określały lekką lub ciężką
m aterię grzechu w raz z typow ym i okolicznościa­
mi, które zm niejszały lub zw iększały wmę. Od
X III do XVI w. rozw inęły się sum y lcazuistyczne i sumy spowiednicze; pierw sze om aw iały (alfa­
betycznie) poszczególne problem y, drugie kiero­
w ały się schem atem spow iedzi i zaw ierały p y ta­
nia, jakie winny być staw iane penitentow i. O pu­
blikowana w 1235 przez dom inikanina R ajm un­
da z P eñafort S u m m a de poenitentia et m atri­
m onio otw orzyła erę naukowej k. K ontynuow ały
ją wyd. przez zgrom adzenie franciszkanów z A sti
w Piem oncie w 1317 S u m m a A stesa n a oraz napi­
san a przez dom inikanina B artło m ieja z San Concordio (lub z Pizy; zm. 1347) S um m a Pisana.
Ten okres pow staw ania sum kazuistycznych za­
myka S um m a su m m a ru m dom inikanina Sylwe­
stra P rieriasa (zm. 1523). W śród podręczników
dla spowiedników i penitentów najbardziej znana
(o. 1 2 6 0 -1 3 2 3 ). B isku p, p r o s v je tite lj i z a s titn ik sirom .aha,
Zg 2002.
M a r ia n A leksan drow i.cz
K A Z U I S T Y K A (lac. casus - zdarzenie, przy­
padek rzeczyw isty lub dom niem any, szczególna
okoliczność) - sztuka zastosow ania ogólnych za­
sad i n o rm m oralności do szczegółowych p rzypad­
ków ludzkiego postępow ania, w celu wskazania,
co w danej sytu acji pow inno się czynić, a czego
zaniechać; w teologii m oralnej - m etoda, w której
na podstaw ie norm ogólnych zm ierza się do oceny
i rozstrzygnięć szczegółowych, rzeczyw istych czy
dom niem anych przypadków , tzw. kazusów sum ie­
nia (casus conscientiae); w praw ie - formowanie
reguł do jednostkow ych przypadków , które m o­
głyby być w zorem do późniejszych rozstrzygnięć
podobnych zdarzeń; we współczesnej bioetyce m eto d a analizy i m or akiej oceny skomplikowa­
nych przypadków zw iązanych z ingerencją w po­
czątki, trw anie i koniec życia ludzkiego, w k tó ­
rych stosuje się coraz nowe możliwości współczes­
nej m edycyny i biotechnologii.
P o w s t a n i e i r o z w ó j k a z u i s t y k i . K. w ści­
słym sensie u k ształto w ała się n a przełom ie XVI
i X V II w., a czas jej rozkw itu p rzy p ad a n a la ta
1550-1650.
P o d jęty przez lc. problem przejścia od norm
ogólnych do szczegółowych nakazów albo zaka­
zów postępow ania w określonych okolicznościach
obecny był ju ż w filozofii staro ży tn ej oraz w filo­
zofii i teologii chrześcijańskiej okresu p atry sty cz­
nego i średniowiecza. R ozw iązyw any on był w za­
leżności od przyjętych założeń m etafizycznych
i epistem ologicznych.
Sofiści (V w, przed C hr.), odrzu cając wszel­
ką uniw ersalną praw dę m oralną, uzależniali uzna­
nie czegoś za złe albo dobre w yłącznie od re­
torycznej zdolności persw azji mówcy. Przeciw nie
P la to n - tw ierdził, że nasz um ysł bezpośrednio
uchw ytuje idee, ogólne, uni wers akie praw dy mo­
ralne, i z nich może wydedukować jak i konkret­
ny w ybór czy konkretny czyn je st dobry, a ja ­
ki zły. W g A rystotelesa etyka, w odróżnieniu od
nauk teoretycznych, je st nauką praktyczną. Nie
da się jej zbudować dedukcyjne, m odo geom étri­
co. Szczegółowe sądy etyczne form ułow ane są n a
podstaw ie praktycznej m ądrości (cppóvr]mę [phrónesis]), roztropności i in. nabytych sprawności.
Sam a w iedza teoretyczna nie w ystarcza, by postę­
pować dobrze. Jest o na w arunkiem niezbędnym ,
570
KAZUISTYKA
i naśladow ana przez innych b y ła S u m m a confessionalis oraz S u m m a confessorum dom inikanina
A ntonina z Florencji (zm. 1459).
Mimo że św. T om asz z Akwinu w Sum ie teo­
logicznej sform ułow ał wzorcową syntezę filozofii
i teologii, m yśli staro ży tn ej i chrześcijańskiej, ro­
zum u i w iary oraz um ieścił problem y m oralne
w kontekście całościowego w ykładu teologii i filo­
zofii, to jednak k. u legała koncepcjom nominalizmu, któ ry p o d koniec średniow iecza wraz z n a­
uką W ilhelm a O ckham a okazał się coraz bardziej
wpływowym n u rtem m yślenia. N egacja uniwer­
salnych praw i zasad, w ty m również praw a n a tu ­
ralnego, absolutyzacja wohiości, atom izacja dzia­
łan ia ludzkiego, red u k cja cnót i m oralności do for­
m alnych nakazów woli B oga sprzyjało w k. zin­
dyw idualizow aniu przypadków , oderw aniu ich od
ich m etafizycznych i antropologicznych uzasad­
nień oraz skoncentrow aniu się n a rozstrzygnię­
ciach czysto praw nych.
Rozkwit k. n a stą p ił po soborze trydenckim
(1546-1563), w yw ołany był dynam icznym wzro­
stem refleksji teologicznej zw iązanej z ożywioną
dyskusją z p ro testan ty zm em . P ow stały w 1534
zakon jezuitów aktyw nie w łączył się w proces
przem iany K ościoła i to on w iódł prym w lc. Uka­
zywały się jeszcze nowe zbiory kazusów Sum m ae
caswum, ale tre n d główny zm ierzał do system a­
tycznego opracow ania dotychczasow ych podręcz­
ników (in stitu tio n es), ujm ujących całościowo pro­
blem atykę m oralną. A u to ram i takich podręczni­
ków byli dom inikanie (Franciszek z V itorii, Do­
m inik de Soto, J. B. G onet), jezuici (E. Henriquez, J. Azor, T . Sánchez, F. Suárez, V. Filliucci,
P. Laym ann, H. B usem baum ) oraz m oraliści z in­
nych kręgów (M. B onacina, P. M archant, J. Caramuel de Lobkowitz); n ajb ard ziej znane i wpływo­
we to Institutiones morales (R 1600) J. Azora,
Theologia moralis. In quinqué Libros distributa
(Mn 1625) P. L ay m an n a oraz Medulla theologiae
moralis (Mr 1652) H. B usem baum a.
B yła to k. solidnie opracow ana. W ielu teolo­
gów tego okresu w rozw iązyw aniu kazusów na­
wiązywało i kom entow ało d ru g ą część S u m y teo­
logicznej św. T om asza z Akwinu. Teologia m oral­
na uśw iadom iła sobie odrębność swej dyscypliny
oraz swych m etod i s ta ła się p o d staw ą dla re­
fleksji nad poszczególnym i przypadkam i. In ten­
sywnie rozw ijała się an aliza kazusów w duchu
prawniczym . K. tego okresu chciała ująć i uza­
sadnić obowiązki dotyczące zarów no życia indy­
w idualnego, jak i społecznego, politycznego oraz
religijnego. Z ajm ow ała się spraw am i relacji mię­
dzy państw em a K ościołem , a naw et spraw am i
ekonomii, d o brobytu czy poszukiw ań naukowych.
Tw ierdzi się naw et, że w XVTI-wiecznej k. m a
swój początek w spółczesna socjologia, ekonomia
i nauki polityczne.
Z a h a m o w a n i e r o z w o j u k a z u i s t y k i . W poł.
X V II w., w raz z kontrow ersjam i wokół teorii probabilizm u, został przerw any rozkw it k. W prow a­
dzenie tezy o dozwolonym pójściu w postępow a­
niu za poglądem praw dopodobnym , mimo że inny
je st bardziej praw dopodobny - sprzyjało laksyzmowi. R adykalizow anie się stanow isk lalcsyzmu
i rygoryzm u prow adziło do w ykorzystania k. dla
obrony w łasnych interesów . W ty m celu konstru­
owano w yrafinow ane argum enty, co spraw iło, że
w poł. X V III w., słowo „kazuistyka” przybrało
pejoratyw ne znaczenie, sta ją c się synonim em laksyzm u i sofistyki.
P ró b ę przezw yciężenia lalcsyzmu i rygoryzm u
(jansenizm u) p o d ją ł Alfons M aria de Liguori (zm.
1787). Sięgnął 011 po klasyczną m etodę kazuistyczną i za jej pom ocą s ta ra ł się zrównowa­
żyć zaostrzony przez dyskutujące strony kon­
flikt m iędzy wolnością a przestrzeganiem praw a
moralnego.
Definityw ne przezw yciężenie k. w teologii mo­
ralnej n astąp iło po Soborze W atykańskim II
w w yniku tendencji ubiblijnienia tej dyscypliny
oraz poszukiw ania dla niej przez neotom istów i in.
myślicieli szerszych podstaw filozoficznych.
K a z u is ty k a
w n a u c e w s p ó łc z e s n e j.
W
XX w. k. w róciła w tra d y cji anglosaskiej n a te ­
renie bioetyki. W lata ch 60. XX w. wzrosło za­
interesow anie analizą szczegółowych przypadków
zw iązanych z rozw ojem współczesnej m edycyny
i opieki m edycznej. E ty k a analityczna czy utylitary sty czn a u p raw iana jako m etaetyka lub teoria
etyczna okazała się niew ystarczająca i nie radziła
sobie z rozstrzygnięciam i skom plikowanych pro­
blemów. Z ajm ujący się etyką m edyczną porzu­
cali teoretyczną dyskusję n a te m a t teorii etycz­
nej n a rzecz praktycznego rozw iązyw ania kazu­
sów m edycznych. R ozw inęła się bioetyka kontraktalistyczna oraz kazuistyczna. O dw rócono kolej­
ność refleksji, w której nie wychodzi się od teorii,
od ogólnych zasad czy norm , lecz od analizy po­
szczególnych kazusów i dla nich dopiero poszuku­
je się odpow iednich do nich m aksym , norm , teorii
etycznych.
5 71
KAZUISTYKA
A. R. Jonsen i S. E. Toulm in w pracy The
Abuse o f Casuistry w skrzeszają n a nowo k. jako
m etodę rozw iązyw ania problem ów bioetycznych.
C zerpią niektóre określenia z klasycznej reto ry ­
ki, uniezależniają k. od teologii m oralnej, wzoru­
ją ją n a proced u rach funkcjonujących w angloam er. praw odaw stw ie. N ajw ażniejszą rolę w tej
lc. p ełn ią okoliczności oraz pew ne sta łe doniosłe
elementy, zw. topoi, takie ja k preferencje pacjen­
ta, w skazania lekarskie, jakość życia, koszty opie­
ki zdrow otnej, oraz poszukiw ane dla nich odpo­
wiednie m aksymy, w yrażające m oralność potocz­
ną (nie krzyw dź drugiego, szanuj decyzję pacjen­
ta itp .). W k. tej stosuje się technikę tzw. p a ra ­
dy gm atycznej analogii, poleg ającą n a wychodze­
niu od prostych, wzorcowych, czyli p arad y g m a­
ty cznych kazusów, w których dostrzeżenie m ak­
sym y je st oczyw iste i bezdyskusyjne, i przecho­
dzeniu do kazusów analogicznych, czyli podob­
nych, ale bardziej skom plikow anych i problem a­
tycznych. W uzgodnieniu kazusu analogicznego
z p aradygm atycznym stosuje się różne taktyki:
pow oływ anie się n a wyjątkowość sytuacji, dosto­
sowywanie m aksym y i okoliczności do aktualnego
życia społecznego, równoważenie względów, czyli
tego, co je st za, a co przeciw.
W spółczesna k. w bioetyce z jednej strony
je st reakcją na bezradność etyki pozytyw istycznej
i analitycznej, k tó ra jako m etaety czn a analiza ję­
zyka etyki nie m ogła rozw inąć etyki norm atyw nej
ogólnej i szczegółowej, a równocześnie niesie w so­
bie założenia tych w łaśnie nurtów m yślenia. Za­
łożenia te to: redukcja m oralności do obyczajów,
czyli redukcja etyki do etołogii, uznanie konsen­
susu, k o n tra k tu jako u zasadnienia m oralności, za­
wierzenie form alnym , praw nym procedurom , sto­
sowanie rachunku utylitarystycznego, w którym
cel przedm iotow y czynu (skutek n atu raln y) zrów­
nany je st z celem podm iotow ym i okolicznościa­
mi, posługiw anie się w argum entacji emotywistyczną persw azją, absolutyzow anie autonom ii ja ­
ko ostatecznego k ry teriu m m oralności.
P arad o k s k. (we wszelkiej postaci) ujaw nia się
w tym , że nie uw zględnia ona obiektyw ności do­
b ra m oralnego jako ostatecznego celu i k ryterium
d ziałania ludzkiego.
praw a w odniesieniu do jednostkow ych wydarzeń
lub podejm ow ania decyzji ukierunkowanych na
konkretne sytuacje praw ne; teo ria w ykładni pra­
wa, której celem je st ujęcie w szystkich możliwych
przypadków nie przez norm ę ogólną, lecz przez
liczne reguły jednostkow e.
K. jest cechą ch ara k tery sty cz n ą praw a rzym ­
skiego. P o w stając w d anym momencie społecz­
nym i ekonom icznym służyło ono do rozstrzy­
gania konkretnych sy tu acji i potrzeb rozw ijają­
cego się państw a. K azuistyczny charakter p ra­
wa wynikał z działalności praw otwórczej rzym ­
skich prawników (jurysprudencja), którzy zajm o­
wali się w ydaw aniem opinii (respondere de iure
- udzielanie odpow iedzi co do praw a) w konkret­
nych przypadkach praw nych (casus - konkretny
przypadek prawny, będący pod staw ą kazuistycznego rozstrzygnięcia); stanow iły one reguły od­
noszące się do przypadków jednostkow ych, sta ­
jąc się wzorem dla rozstrzy g an ia przypadków po­
dobnych. D ziałalność p isarska praw ników rzym ­
skich polegała także n a grom adzeniu opisów kon­
kretnych przypadków życiowych w raz z ich roz­
strzygnięciam i praw nym i (responsa, quaestiones,
disputationes, digesta - zbiory rozstrzygnięć celo­
wo zebrane i uporządkow ane). Iurisdictio (ius dicere - wyrokowanie o praw ie) za czasów republi­
ki przysługiw ało także rzym skiej m agistraturze;
za pom ocą edyktu ius edicendi, czyli zapowiedzi
co do zakresu ochrony praw pryw atnych pretorzy
tworzyli nowe praw o, nakierow ane na potrzeby
praktyki. Skutkiem ich działalności było tzw. ius
honorarium - zespół n o rm praw nych dostosowa­
nych do bieżących potrzeb, ciągle aktualizow any
lub popraw iany - jego celem było w spom aganie
(adiuvare), uzupełnianie (supplere) i popraw ianie
(corrigere) praw a cywilnego. Także konstytucje
cesarskie w spraw ach p ryw atnych ograniczały się
do indyw idualnych i doraźnych rozstrzygnięć kon­
kretnych przypadków (decreta, rescripta), wpły­
w ając jednak n a analogiczne rozstrzyganie przy­
padków podobnych.
Przeciw ne m etodzie kazuistycznej tendencje
system atyzacyjne n asilały się pod wpływem na­
uki gr. od II w. przed C hr., a szczególnie w okre­
sie poklasycznym p raw a rzym skiego (dążenie do
abstrakcyjnego ujm ow ania praw a). Mimo kryty­
ki lc. (dokonanej np. przez Cycerona) z uwa­
gi na nieprzejrzystość praw a, b rak system atyza­
cji, podziałów , jasnych definicji i abstrakcyjnych
zasad, kazuistyczny ch a ra k ter praw a rzymskiego
T adeu sz B iesa g a
K a z u i s t y k a w p r a w i e . P ra w n a k. to m etoda
stosow ania reguł praw nych do rozstrzygania róż­
norodnych szczegółowych przypadków ; tworzenie
572
KAZUISTYKA
je st widoczny aż po kodyfikację Ju sty n ian a (zwł.
D igesta).
W związku z kazuistycznym charak terem p ra ­
wa rzymskiego pozo staw ała niechęć do kodyfika­
cji, niechęć do ab strakcyjnych norm praw nych
(w yrażana np. zasad ą Iavolenusa „omnis definitio in iure civili periculosa e st” - „wszelkie
dookreślanie [definiowanie] w praw ie cywilnym
je st niebezpieczne” ), p ra k ty czn a orientacja p ra ­
wa, konserw atyzm .
K azuistyczny ch a ra k te r posiadało także np.
prawo anglosaskie (ang. i am er.), w którym
p odstaw ą rozstrzygnięć je st praw o precedensowe
(common law) u zu p ełn ian e norm am i słuszności
(equity). C harakteryzow ane było ono jako prawo
sędziowskie, gdzie podstaw ę system u prawnego
stanow i orzecznictwo sądowe, a ro lą sędziego przy
rozstrzyganiu konkretnego p rzy p ad k u je st wyło­
nienie - n a podstaw ie precedensów lub n a p o d sta­
wie słuszności - norm y praw nej, k tó ra je st jed­
nostkow ym rozstrzygnięciem konkretnej sprawy.
Praw o precedensów zasadza się więc na rozstrzy­
gnięciu praw nym konkretnego przypadku, gdzie
po w stała n a bazie precedensu n orm a praw na za­
chowuje ścisły związek ze stan em faktycznym
sprawy. O dzw ierciedla k o n k retn ą spraw ę i zara­
zem tworzy norm ę do zastosow ania w przyszło­
ści w podobnym przy p ad k u . Pow oduje to zara­
zem rozwój p raw a i jego ścisłe pow iązanie z ży­
ciem społecznym . P raw o stanow ione traktow ane
je st jedynie jako zbiór abstrakcyjnych zasad, któ­
re n ab ierają treści wówczas, gdy dokona się wy­
kładni danego przepisu w kontekście konkretnego
przypadku.
W europejskim praw ie k ontynentalnym k. roz­
w ijała się jako czysto racjo n aln a dedukcja z nor­
my ogólnej do szczegółowej. W ynikało to z racjo­
nalistycznych tendencji m yślicieli X V II i X V III w.
w dziedzinie filozoficznopraw nej. Refleksja nad
prawem, podobnie ja k etyka, autonom izuje się
spośród c ało k ształtu rozw ażań n ad św iatem ,
człowiekiem i jego d ziałan iam i (działanie pojm u­
je się jako odrębne, jednostkow e czyny niepowią­
zane teleologicznie, n ieuspraw niane wewnętrznie
za pom ocą cnót, lecz regulow ane w oluntarystycznie rozum ianym praw em ). J e st u praw iana w spo­
sób dedukcyjny, p olegający n a przechodzeniu od
bardzo ogólnych zasad praw nych, przez bardziej
szczegółowe reguły form ułow ane za pom ocą ro­
zumowania, do zastosow ania przepisów w przy­
padkach jednostkow ych. Oświeceniowy ruch ko­
dyfikacji praw dokonyw ał się p o d w pływem ra­
cjonalistycznej i form alistycznej szkoły praw a na­
tury. Zwolennicy szkoły n atu ralizm u prawnego,
zapoczątkow anej przez H. G rotiusa, w celu ze­
rw ania ze stan em niepew ności i partykularyzm ów
praw zw yczajow ych czynili próby zbudow ania za­
m kniętego, absolutnego i uniw ersalnego syste­
m u praw a n atu ry , katalogu praw wywodzonych
w sposób konieczny z niezm iennej ludzkiej n a tu ­
ry rozum nej (zupełnego, jednolitego, zaw ierają­
cego praw o pew ne i jasne). Z przyjętych a priori
założeń budow ano m ore geom étrico system y p ra­
wa n a tu ry przechodząc od generalnych prawnonatu raln y ch principiów po szczegółowe rozwią­
zania praw ne. B rak uw zględnienia analogiczności praw a natu raln eg o przez te n u rty zadecydo­
wał o utopijności prób (np. Kodeks natury Morelly’ego z 1755).
Efektem rozrostu lc. były wielkie kodyfika­
cje praw a (i reform a praw a karnego) w X V III
i XIX w. (np. L andrecht pruski z 1794, Kodeks
cywilny austr. z 1811, K odeks cywilny N apoleona
z 1804, K odeks cywilny niem . z 1896). D ążenie
do dalszego uporządkow ania i uniw ersalizacji p ra ­
wa oparte n a dokonanej kodyfikacji praw a, zro­
dziło n u rt pozytyw izm u praw nego. W spółcześnie
kazuistyczny ch arak ter m a np. orzecznictwo są­
dowe najw yższych instancji w praw ie w ew nątrz­
państw ow ym i m iędzynarodow ym .
K a ta r z y n a S tę p ie ń
P. M ich au d -Q u an tin , S o m m e s de ca su istiq u e e t m a n u ­
els de co n fessio n au M o y e n -Â g e ( X I I - X V I siè c le s), Lv
1962; K . K olań czyk , P ra w o rzy m sk ie , W w a 1973, 19975 ;
F . G reniuk, S u m a k a zu is ty c zn a S a m u ela W ierch oń skiego
O P , S u m m ariu m 23 (19 7 4 ), 227-281; J. B ajd a, Teologia
m o ra ln a (k a zu isty c zn a ) w X V I I - X V I I I w ieku, w: D z ie ­
j e teologii k a to lic k ie j w P o lsce, Lb 1975, I I / l , 267-305;
K. S ójka-Z ielińska, H is to r ia praw a, W w a 1981, 20Ü19 ;
S. T h . P inckaers, L es so u rces de la m o ra le ch ré tie n n e. Sa
m éth o d e, so n con ten u , so n h isto rie, Fri 1985, 19933 ( Ź ró­
d ła m o ra ln o śc i c h rze śc ija ń sk ie j. J e j m etoda, tre ść, h isto ­
ria, P z 1994, 189—295); P ra w o rzy m sk ie . S ło w n ik en c y ­
klopedyczn y, W w a 1986; J. P ry szm o n t, H isto r ia teologii
m o ra ln ej, W w a 1987; C o n scien ce an d C a s u istry in E arly M o d e rn E u ro p e, C 1988; A . R. Jon sen , S. E. T ou lm in ,
T h e A bu se o f C a s u istry . A H i s t o r y o f M oral R eason in g,
B e 1988; W . L itew ski, R z y m s k ie p ra w o p ry w a tn e , W w a
1990, 200 3 5 ; J. D . A rras, G e ttin g D o w n to C ases. The
R e v iv a l o f C a s u istry in B io e th ic s, Journal o f M ed icin e
and P h ilo so p h y 16 (1991), 29-51; A. R. Jon sen , C a su istry
as M eth odology in C lin ica l E th ics, T h eoretical M ed icin e
12 (1991) z. 4, 295—307; F . G reniuk, K a to lic k a teologia
m o ra ln a w p o szu k iw a n iu w ła s n e j to żsa m o śc i, Lb 1993; F.
G reniuk, A . K aczor, E K V III 1 319-1320.
T a d eu sz B ie s aga, K a ta r z y n a S tę p ie ń
573