Spis treści i Wprowadzenie
Transkrypt
Spis treści i Wprowadzenie
E D W A R D S K I B I ¼ S K I Gramatyka i retoryka w "Chronica Polonorum" mistrza Wincentego zwanego Kad»ubkiem. Forma jzykowa na us»ugach myÑli. Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Brygidy Kürbis 1 Pozna½ 1993 Plan pracy: Wprowadzenie...................................4 Rozdzia» I. Mistrz Wincenty wÑród swoich wspó»czesnych.......................................22 Rozdzia» II. Grammatica. Jzyk "Kroniki Polskiej" mistrza Wincentego Uwagi wstpne..................................38 A. Lectio ad litteram: 1. Forma jzykowa Wstpu do Kroniki.........44 2. Liber primus Chronicae: a. Wprowadzenie do dialogu...............50 b. Strofy w dialogu......................52 3. Wnioski do Lectio ad Litteram............62 B. Lectio ad sensum. Narracja historyczna: 1. Wprowadzenie.............................67 2. Interpretacja............................74 3. Wnioski do Lectio ad sensum.............124 Rozdzia» III. Retoryka Wstp..........................................130 a. Praeliminaria...............................133 b. Temat - materia artis.......................140 c. Status causae...............................141 d. Partes artis................................146 2 Uwagi ko½cowe..................................166 Wnioski........................................167 Rozdzia» IV. Lectio ad sententiam..............172 a. Preliminaria: Mit i baѽ w Kronice..........172 1. Dusza i cia»o...............................182 2. Cz»owiek i pa½stwo..........................185 3. virtutes ...................................190 4. Uwagi ko½cowe...............................198 Rozdzia» V. Kronika jako rodzaj pisarski i jej miejsce w dziejopisarstwie polskim.....201 Rozdzia» VI. Podsumowanie......................211 Bibliografia...................................220 3 Wprowadzenie Zadaniem tej pracy jest kolejna próba odczytania Kroniki mistrza Wincentego1 . Przystpuj do niej z pewn obaw. Od z gór stu lat trwaj powaóne badania nad t Kronik . Podejmowali je specjaliÑci z doÑwiadczeniem badawczym znacznie przewyószajcym to, jakim ja sam obecnie dysponuj. JednoczeÑnie jednak pytania, które sobie stawiano by»y niejednokrotnie czstkowe i nie bra»y pod uwag ca»oÑci tekstu dzie»a. Tak by»o z problemem tzw. factum sancti Stanislai. Jednoznacznie metod 4 Wincentego oceni» Tadeusz Wojciechowski3, por.: "druga z kolei kronika polska, Kad»ubkowa (...) nie ma powagi ïród»owego Ñwiadectwa"4 . W tej tradycji prace Henryka Zeissberga5 i Oswalda Balzera6 stanowi pewien wyjtek. Usi»uj one rozszyfrowa dzie»o Wincentego poprzez prób odnalezienia ïróde» jego myÑli. Ukaza»y one Kronik mistrza Wincentego na tle tradycji uczonej, która rozwin»a si na Zachodzie w czasie tzw. renesansu XII wieku. W tym teó nurcie umieÑci naleóy powojenne prace L. Koty½skiego7, M. Plezi8 i B. Kürbis9 . Pierwsi dwaj badacze poÑwicili si badaniom stylistycznym Kroniki. W tym teó nurcie badawczym pozostaje praca K. Limana10. Badacze ci opowiedzieli si ostatecznie za wp»ywem francuskiej szko»y stylistycznej zwizanej z Chartres na omawiane dzie»o11 . Z innego punktu widzenia bada»a Kronik B. Kürbis12 . W przeciwie½stwie do poprzednio wspomnianych formalnych bada½ »atwo dostrzec w pracach tej badaczki nastawienie na analiz treÑciow zawartoÑci Kroniki. ºczy si z tym szukanie Ñladów wp»ywu filozoficznej szko»y z Chartres na formacj intelektualn naszego autora. Z drugiej strony badaczka wskaza»a na odrbnoÑ koncepcji Wincentego13. W tym teó nurcie umieÑci»bym prace M. Markowskiego14, J. B. Korolca 1 5 oraz I. Lewandowskiego 16. Dawniejsze badania nad Kronik mistrza Wincentego rozwija»y si na marginesie bada½ nad tekstem, które powstawa»y pod wp»ywem nowej filozofii jzyka ( Ferdinand de Saussure, Ludwig Wittgenstein, M.Bachtin, J.L.Austin i inni). To dziki niej wypracowano nowe narzdzia poznawcze dla wszelkich rodzajów zapisu s»ownego. Metody bada½ stylistycznych uleg»y znacznym przemianom, których pocztek wióe si z przemianami w humanistyce rosyjskiej17. Przemiany te sigaj prze»omu wieków. 5 Jest to okres bardzo intensywnej pracy rosyjskiej humanistyki. Obok recepcji dzie» zachodnich trwaj tam równieó interesujce poszukiwania w»asne. Szczególnie szeroko rozwijaj si rozpoczte przez Potiebni i Wiesie»owskiego19 badania nad poetyk historyczn i twórczoÑci ustn. Badania te, oparte na obszernym materiale (pochodzcym równieó z piÑmiennictwa Wschodu i szerokich bada½ terenowych), zaowocowa»y powstaniem w okresie pierwszej wojny Ñwiatowej koncepcji rosyjskiej szko»y formalnej20 . Szko»a ta, po zlikwidowaniu jej przez komunistów, wp»yn»a na krystalizowanie si doktryny strukturalistów czeskich21 , a poprzez R. Jakobsona22 po drugiej wojnie Ñwiatowej na powstanie koncepcji strukturalnych w Europie zachodniej23. Ponadto na obrzeóu Zwizku Radzieckiego w esto½skim Tartu (Dorpat) powsta»a w drugiej po»owie lat 50-tych szko»a z J. ºotmanem na czele, odwo»ujca si do osigni formalistów24. W tym nurcie znajduje si np. praca ºotmana "Struktura tekstu artystycznego"25. W ko½cu XIX wieku Ch. S. Peirce stworzy» semiotyczn koncepcj znaku26 . Prace jego pocztkowo nie znalaz»y oddïwiku, jednak lata 30-te przynios»y pod tym wzgldem wyraïn zmian. Badania te podjli Ch. W. Morris, C.K. Ogden, I. A. Richards27. Teoria ta w tym wydaniu w wersji psychologizujcej uÑwiadamia»a komunikatywn funkcj jzyka i wprowadzi»a do bada½ nad tekstem pragmatyk (sama teoria stworzona przez Ch. S. Peirce'a)28. Niezaleónie od tego wiede½ski psycholog K.Büchler29 da» swoj wersj relacyjnego modelu komunikacji jzykowej, wyprzedzajcej póïniejsz koncepcj R. Jakobsona30. 1 .Dwa najwaóniejsze wydania tej Kroniki pochodz z wieku XIX. S to Magistri Vincentii Episcopi Cracoviensis Chronica Polonorum sive 6 originale regum et principum Poloniae, quae e codice vetustissimo Eugeniano (...) edidit Alexander ex comitibus Przezdziecki, Cracoviae 1862 i Magistri Vincentii Chronicon Polonorum, wyd. August Bielowski, Monumenta Poloniae Historica, t.II, Lwów 1872 (przedruk 1961 Warszawa), s.193 - 453. Wszystkie cytaty »aci½skie bd odsy»a»y do wydania Augusta Bielowskiego, które jest jak dotd jedyn edycj krytyczn tekstu. Odstpstwa od tej zasady bd sygnalizowane. Dysponujemy trzema t»umaczeniami tekstu. Pierwsze wydane razem z cytowan edycj Aleksandra Przezdzieckiego pióra Andrzeja Józefczyka i Marcelego Studzi½skiego jest t»umaczeniem wydanego tekstu rkopisu eugeniuszowskiego, drugie wykonane przez Kazimierza Abgarowicza i Brygid Kürbis wydane w 1974 r. i trzecie przygotowane przez Brygid Kürbis, które ukaza»o si w 1992 r. Wszystkie cytaty pochodzi bd z tego ostatniego t»umaczenia. Wszelkie odstpstwa bd zaznacza» osobno. 2 . Stan bada½ przedstawi»a Brygida Kürbis we wstpie do swojego t»umaczenia: Mistrz Wincenty (tzw.Kad»ubek), Kronika Polska s.III CXXXI. 3 . Tadeusz Wojciechowski, Szkice historyczne jedenastego wieku, 1951 (3 wydanie), szkice 7 - 11, s. 253 - 347 oraz Gerard Labuda, W 75 rocznic ukazania si Szkiców Historycznych Tadeusza Wojciechowskiego, Kwartalnik Historyczny, 88 (1981) nr 2, s. 321 351. 4 . T.Wojciechowski, op.cit. s. 221, por. teó s. 270: Na to pytanie jest u Kad»ubka odpowiedï - jak u niego zawsze dla badacza nieznoÑna; zamiast faktów same floresy. 5 . Heinrich Zeissberg, Vincentius Kad»ubek, Bischof von Krakau (1208 - 1218; +1223) und seine Chronik Polens. Zur Literaturgeschichte des dreizehnte Jahrhunderts, Wien 1870. 6 . Oswald Balzer, Pisma PoÑmiertne, t.1 i 2, Studyum o Kad»ubku, Lwów 1934 i 1935. 7 . Leon Koty½ski, Rytmika Kroniki Wincentego Kad»ubka, Eos, 49 (1957 - 1958) z. 2, s. 161 - 176. 7 8 . Marian Plezia, Genealogia Galla i Kad»ubka, Meander, 2 (1947), s. 525 - 537; idem, Z zagadnie½ pierwotnego prawa ma»óe½skiego w Polsce, w: Archeologia, t. 3 (1949), s.230 - 232; idem, Nazwa osobowa Kad»ubek, w: Onomastica, R. 3 (1957), s.393 - 417; idem, Dialog w kronice Kad»ubka, w: Pamitnik Literacki, 51 (1960), s. 275 - 286; idem, Pierwszy polski historyk (Wincenty Kad»ubek), w: Tygodnik Powszechny 1960, nr 17 (587); idem, Kronika Kad»ubka na tle renesansu XII wieku, Znak, R. 14 (1962), s. 978 - 994; idem, Mistrz Wincenty i jego kronika, Tygodnik Powszechny 1964, nr 37 (816); idem, Legenda o smoku wawelskim, Rocznik Krakowski R. 42 (1971), s. 21 - 32; idem, Die Polenchronik des Magister Vincentius als Musterbeispiel des "ornatus gravis", w: Classica et Mediaevalia (dissertationes IX Fr. Blatt dedicatae), t. 36 (1973), s. 448 - 460; idem, Pierwszy polski pisarz i uczony. W roku jubileuszowym Wincentego Kad»ubka , Tygodnik Powszechny 1973, nr 47 (1296); idem, ZawartoÑ rkopisu tzw. Eugeniuszowskiego kroniki mistrza Wincentego, w: Cultus et cognitio. Ksiga pamitkowa ku czci A.Gieysztora, Warszawa 1976, s. 435 - 443; idem, Retoryka mistrza Wincentego, Studia îród»oznawcze, 20 (1976), s. 88 - 94; idem, Tradycja rkopiÑmienna Kroniki Kad»ubka, w: Ars Historica. Ksiga Pamitkowa ku czci Gerarda Labudy, Pozna½ 1976, s. 377 391; idem, Dooko»a sprawy Ñw. Stanis»awa (Studium îród»oznawcze), w: Analecta Cracoviensia, R. 11 (1979), s. 251 - 413, analizie odnoÑnych partii tekstu Kroniki mistrza Wincentego poÑwicono strony 330 - 353; idem, Zwizki literatury polskiej z literatur francusk w XII w., w: Pogranicza i konteksty literatury polskiego Ñredniowiecza, red. T.Micha»owska, 1989, s. 57 - 69. 9 . Brygida Kürbis, Kad»ubek Wincenty, w: S»ownik StaroóytnoÑci S»owia½skich, t.2, cz.2, 1965, s. 349 - 350; eadem, Czy mistrz Wincenty Kad»ubek by» historykiem? w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, nr 63, Historia, z.7 (1967), Pozna½, s.163 - 177; eadem, Motywy makrobia½skie w Kronice mistrza Wincentego a szko»a w Chartres, Studia îród»oznawcze, 17 (1972), s.67 79;eadem, Mistrza Wincentego Kronika Polska, t». razem z K.Abgarowiczem, wstp i komentarz B.Kürbis, Warszawa 1974, s.253, nlb.3; eadem, Pollexianorum cervicosa feritas. DzikoÑ i barbarzy½stwo w opinii Mistrza Wincentego, w: S»owianie w dziejach Europy. Studia historyczne ku uczczeniu 75 rocznicy urodzin i 50lecia pracy naukowej prof. H. ºowmia½skiego, UAM, Wydz.Fil.Hist., Seria Historia nr 58, Pozna½ 1974, s.131 - 138; eadem, Polska wersja humanizmu u progu XIII wieku, w: Sztuka i ideologia 8 XIII wieku, Warszawa - Kraków - Gda½sk 1974, s.9 - 24; eadem, Wizerunki Piastów w opiniach dziejopisarskich, w: Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artyku»ów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaÑnicia dynastii Piastów, Wroc»aw 1975, s. 196 - 228, o Kad»ubku przede wszystkim 212 - 220; Holophagus. O smoku wawelskim i innych smokach, w: Ars Historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, UAM, Wydz.Fil.-Hist., Seria Historia nr 71, Pozna½ 1976, s. 163 178; eadem, Jak mistrz Wincenty pojmowa» histori Polski, Studia îród»oznawcze, 20 (1976), s. 64 - 70; Jak czyta najstarsze teksty o Ñwitym Stanis»awie, Znak, R. 31 (1979), z.4 - 5, s. 319 -343, o Kronice mistrza Wincentego s. 329 - 337; MyÑli i nauki mistrza Wincentego zwanego Kad»ubkiem, zebra»a i prze»oóy»a B.Kürbis, 1980, s. 169, nlb. 3; Mistrz Wincenty (tzw. Kad»ubek), Kronika Polska, prze»oóy»a i opracowa»a B. Kürbis, 1992, s. IV - CXXXII, 1 -322. 10 . Kazimierz Liman, Topika w Kronice polskiej Wincentego Kad»ubka, Studia îród»oznawcze, 20 (1976), s. 95 -105. 11 .por. sumujce uwagi M. Plezia, Zwizki literatury polskiej, s.65 68. 12 . por. B. Kürbis, Motywy makrobia½skie w Kronice mistrza Wincentego .... 13 . por. ostatnio Mistrz Wincenty (tzw. Kad»ubek), Kronika polska, s. LXII - LXXXII. 14 . Mieczys»aw Markowski, Die Schilderung des Guten und Bösen in der Chronica des Vincentius Kadlubek, w: Miscellanea Mediaevalia, t. 11 (1977), s. 271 - 285. 15 . J. B. Korolec, Idea» w»adcy w "Kronice" mistrza Wincentego. Rola cnót moralnych w legitymizacji w»adzy, w: Pogranicza i konteksty literatury polskiego Ñredniowiecza, s. 71 - 86. 16 . Mistrz Wincenty a Justyn - epitomator Pompejusza Troga, Studia îród»oznawcze, t. 20 (1976), s. 28-34. 17 . Maria Renata Mayenowa, Rosyjskie propozycje teoretyczne w zakresie form poetyckich (1916 - 1930), w: Rosyjska szko»a stylistyki, red. M.R. Mayenowa, Z. Saloni, Warszawa 1970, s. 14 - 9 54. 18 .A.A. Potiebnia, Iz lekcji po teorii s»ovesnosti, Charkov 1894, reprint w: Slavistic Printings and reprintings, ed.C.H. van Schooneveld, t. 150 (1970); idem, Iz lekcji po teorii s»ovesnosti, Charkov 1905 , reprint tamóe t. 128. 19 .A.N.Vese»ovskij, Istoriczeskaja poetika, Leningrad 1940, w: Slavistic..., series citata, t. 155 (1977). 20 .Por. Rosyjska szko»a stylistyki, passim; B. Eichenbaum, Teoria metody formalnej, w: idem, Szkice o prozie i poezji, wybór i przek»ad L. Pszczo»owska, R. Zimand, Warszawa 1973, s. 273-321; P.N. Medvedev, Formalnyj metod v Literaturovedenii, Leningrad 1928, przedruk Hildesheim - New York, passim. 21 .M.R. Mayenova, Analiza doktryny stylistycznej Praskiego Ko»a, w: Praska szko»a strukturalna w latach 1926 - 1943. Wybór materia»ów, red. M.R. Mayenowa, Warszawa 1966, s. 26-40; ibidem, W. Górny, O stylistyce Praskiego Ko»a, s. 6-25. 22 .Zbiór podstawowych prac tego badacza wydano u nas pt. W poszukiwaniu istoty jzyka, pod red. M.R. Mayenowej, t. 1-2, Warszawa 1989 23 .M.R. Mayenowa, Roman Jakobson - uczony i cz»owiek, wstp do wyóej cytowanej antologii, t. 1, s. 11; Rozmowa Romana Jakobsona z Jean Pierre Faye, Jean Paris i Jacques Roubaud, w : Znak, styl, konwencja, pod red. M. G»owi½skiego, Warszawa 1977, s. 59-77. 24 .Semiotyka kultury, pod red. E. Janus i M.R. Mayenowa, wstp S. òó»kiewski - dwa wydania 1975 i 1977 z charakterystyczn dla minionej epoki damnatio memoriae, jak objto w drugim wydaniu prace A. M. Piatigorskiego. 25 .Polskie wydanie - Warszawa 1984 (orygina», Moskwa 1970). 26 .H. Buczy½ska-Garewicz, Semiotyka i filozofia znaku - s»owo wstpne w: M. Bense, Ðwiat przez pryzmat znaku, Warszawa 1980; H. Buczy½ska - Garewicz, Znak. Znaczenie. WartoÑ. Szkice o filozofii 10 ameryka½skiej, Warszawa 1975, s. 17-50. 27 .Ch. Morris, Writings on the General Theory of Signs, The Hague Paris 1971; C.K. Osden, I.A. Richards, The Meaning of Meaning, London 1923 28 .J. Kotarbi½ska, Z zagadnie½ teorii nauki i teorii jzyka, s. 188199. 29 .K. Bühler, Die Sprachtheorie, Stuttgart 1934. 30 .R. Jakobson, Poetyka w Ñwietle jzykoznawstwa, w: W poszukiwaniu istoty jzyka, t. 2, s. 77-124. 11