pełny tekst

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 258 (49), 39–48
Barbara HADRYJAŃSKA
ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM
W PRZEDSIĘBIORSTWACH MIĘSNYCH W WIELKOPOLSCE
THE ENVIRONMENTAL MANAGEMENT IN MEAT
COMPANIES IN WIELKOPOLSKA
Katedra Ekonomii Akademia Rolnicza w Poznaniu
ul. Wojska Polskiego 28, 61-641 Poznań, e-mail: [email protected]
Abstract. The importance of meat companies in polish economy is still growing up and therefore their global impact to the condition of the natural environment is larger. The implementation of the environmental management is the fundamental instrument of counteracting against
disadvantageous changes in environment, which are result of the activity of production companies.The 58 meat companies in Wielkopolska were investigated. 20% of them confirmed the
implementation of Environmental Management System. They stated, besides advantages for
environment, it has also a lot of indirect positive effects. 36% companies did not implement and
did not aim to do it. Large costs of this activities and lack of qualified personnel is the main reason of this behaviour. The method for changing this disadvantageous situation is farther improving of ecological consciousness of the management personnel and other personnel, also
direct financial help in implementation of proenvironmental activities.
Słowa kluczowe: EMAS, ISO 14000, przedsiębiorstwa mięsne, zarządzanie środowiskiem.
Key words: EMAS, ISO 14000, meat companies, the environmental management.
WSTĘP
Jednym z istotnych źródeł zanieczyszczeń środowiska jest działalność produkcyjna
przemysłu spożywczego. Jednak nie wszystkie branże tego przemysłu w jednakowy sposób oddziałują na środowisko przyrodnicze. Do gałęzi mających duży wpływ na środowisko
zalicza się: mleczarstwo, przetwórstwo mięsne i drobiowe, przemysł piwowarski, tłuszczowy, spirytusowo-drożdżowy i cukrowniczy.
W ciągu ostatnich 3 lat, jakie minęły od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, znacznie wzrosła konkurencyjność polskich produktów zwierzęcych, w efekcie czego nastąpił
szybki rozwój eksportu i zwiększył się efektywny popyt na te produkty. Źródłem przewagi
konkurencyjnej polskich producentów i przetwórców mięsa są różnice cenowo-kosztowe
oraz mniejsza intensyfikacja procesów wytwarzania. Jednak ceny przetworzonej żywności
pochodzenia zwierzęcego w Polsce i w innych krajach unijnych powoli i systematycznie
zbliżają się do siebie. Proces wyrównywania się cen będzie stopniowo postępował na skutek wzrostu opłaty za pracę w Polsce oraz poprawy dochodów polskich konsumentów. Polscy przedsiębiorcy związani z branżą mięsną będą więc zmuszeni do konkurowania nie
tylko ceną, ale także coraz lepszą jakością swoich wyrobów oraz prawidłowo prowadzoną
polityką środowiskową, zgodną z wymogami dyrektyw unijnych. Rosnąca świadomość ekologiczna konsumentów wymusi na producentach żywności, którzy chcą utrzymać pozycję
konkurencyjną na rynku, działania zmierzające do realizacji założeń polityki ekologicznej
kraju (Szczepaniak i Szczególska 2007).
40
B. Hadryjańska
Podstawowym celem polityki ekologicznej państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa
ekologicznego kraju, przy założeniu, że strategia zrównoważonego rozwoju Polski pozwoli
na wdrażanie takiego modelu tego rozwoju, który zapewni na tyle skuteczną regulację korzystania ze środowiska, aby rodzaj i skala tego korzystania przez wszystkich użytkowników nie stwarzały zagrożenia dla jakości i trwałości przyrodniczych zasobów.
Wśród metod realizacji polityki ekologicznej państwa priorytetowe są tzw. dobre praktyki
gospodarowania i systemy zarządzania środowiskowego, które pozwalają kojarzyć efekty
gospodarcze z efektami ekologicznymi. Obecnie, po okresie dominacji metod ochrony środowiska typu "koniec rury", zasady "wydawaj i egzekwuj polecenia" oraz prewencyjnej strategii likwidacji zanieczyszczeń "u źródła", coraz szerzej stosowana jest doktryna zarządzania poprzez środowisko. Doktryna ta jest, jak dotąd, jedyną doktryną w rzeczywisty sposób
integrującą aspekty ekonomiczne i ekologiczne w tzw. strategii podwójnej korzyści. Doktryna ta pozytywnie wpisuje się w proces rozwoju zrównoważonego z uwagi na obowiązek
trwałego podnoszenia poziomu wymagań i mechanizmu samodoskonalenia (Standard ISO
14 000 i Dyrektywa EMAS). Dlatego może być rekomendowana jako instrument strategii
zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku.
Zarządzanie poprzez środowisko polega, w dużym uproszczeniu, na takiej działalności
produkcyjnej lub usługowej, w ramach której trwają ciągła kontrola i redukcja zużycia zasobów naturalnych, co prowadzi do systematycznej redukcji powstawania i emisji zanieczyszczeń. Ciągłość tego procesu może być zagwarantowana jedynie poprzez postęp
technologiczny i modernizację rozwiązań organizacji produkcji.
Celem pracy jest zaprezentowanie stopnia wdrażania systemów zarządzania środowiskiem w przedsiębiorstwach produkcyjnych branży mięsnej w Wielkopolsce. Decydującym
powodem podjęcia badań w tym zakresie jest istotna luka badawcza w opracowaniach krajowych. Istnieje bogata literatura związana z zarządzaniem środowiskowym w polskich
przedsiębiorstwach, ale bardzo rzadko omawia ona ww. temat szczegółowo i w odniesieniu
do jednej branży.
STRATEGIA OCHRONY ŚRODOWISKA W PRZEDSIĘBIORSTWACH
Najważniejszym celem polityki ekologicznej jest zmniejszenie zasobochłonności procesu produkcji, gdyż jest to jedyna droga realizacji zasady likwidacji zanieczyszczeń, uciążliwości i zagrożeń „u źródła”. Zmniejszenie zużycia zasobów pozwala ponadto na osiąganie
korzyści ekonomicznych w postaci zmniejszenia nakładów na produkcję, a w konsekwencji
– na zmniejszenie obciążeń z tytułu wykorzystania zasobów naturalnych ochrony środowiska. Strategia równoważenia produkcji w wyniku zmniejszenia zużycia zasobów obejmuje
zorganizowanie systemu kontroli zasobochłonności produkcji przez wprowadzenie wskaźników wodochłonności, materiałochłonności i odpadowości oraz energochłonności produkcji do systemu sprawozdawczości i statystyki publicznej, do państwowego monitoringu środowiska, do systemu powiatowych i wojewódzkich programów zrównoważonego rozwoju
i ochrony środowiska oraz do strategii sektorowych.
Jedyną słuszną drogą realizacji celów polityki ekologicznej na poziomie przedsiębiorstw
jest wdrażanie systemów zarządzania środowiskiem, czyli wielu działań kierownictwa ma-
Zarządzanie środowiskiem w przedsiębiorstwach...
41
jących na celu stworzenie podstawy do tego, aby każdy pracownik planował i wykonywał
swoje zadania, biorąc pod uwagę w jak największym stopniu ochronę środowiska naturalnego. Zarządzanie środowiskiem w przemyśle spożywczym polega na takiej działalności
produkcyjnej, w ramach której trwają ciągła kontrola i redukcja zużycia zasobów naturalnych, co prowadzi do systematycznej redukcji powstawania i emisji zanieczyszczeń.
W firmach, które podejmują wyzwania ekologiczne, mogą pojawiać się różne strategie
postępowania w zależności od tego, czy traktują one uwzględnianie celów środowiskowych
jako zagrożenie czy jako szansę rynkową. Podejście pasywne koncentruje się jedynie na
przestrzeganiu koniecznych przepisów w celu uchronienia firmy przed nadmiernymi kosztami. Postawa defensywna skupia się na wycofywaniu z rynku wyrobów i na częściowej
rezygnacji z technologii najbardziej obciążających środowisko przyrodnicze oraz na
usprawnianiu wykorzystywanych technologii i wytwarzanych produktów. Podejście innowacyjne sprowadza się do stosowania nowych rozwiązań technologicznych i produktowych
sprzyjających środowisku naturalnemu. Strategia ofensywna polega na stosowaniu nowoczesnych systemów zarządzania środowiskowego, zgodnie z normą ISO 14 001 lub
EMAS (Łuczka-Bakuła 2005).
Najbardziej znanym systemem zarządzania środowiskiem jest system ISO 14 000, którego główny celem jest doskonalenie ogólnych efektów działalności środowiskowej, zgodnie z polityka ekologiczną przedsiębiorstwa. W odróżnieniu od auditów środowiskowych
i ocen oddziaływania na środowisko norma ta stanowi nowatorskie podejście do zarządzania środowiskowego ze względu na promowanie ciągłego procesu poprawy. Wszystkie
standardy z serii 14 000, z wyjątkiem ISO 14 001, są zbiorem wytycznych, przewodnikiem
zawierającym dokumenty opisowe. Przedsiębiorstwa mogą zatem starać się o certyfikację
jedynie w ramach ISO 14 001. Zwiększa się z roku na rok liczba przedsiębiorstw w Polsce,
które posiadają certyfikaty potwierdzające wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego zgodnie z normą ISO 14 001. Pod koniec 2002 roku było już ponad 400 takich jednostek. Przyczyną dużego zainteresowania wdrażaniem tej normy oraz uzyskaniem odpowiedniego certyfikatu jest zdobycie jednocześnie gwarancji dla klientów, odbiorców, kooperatorów, akcjonariuszy i innych partnerów, że w firmie działa efektywny system zapewnienia jakości, pozwalający zaspokoić ich potrzeby i sprostać rosnącym wymaganiom konkurencji (Wąsikiewicz-Rusnak 2003). Wdrożenie tego systemu zarządzania środowiskowego
powinno przede wszystkim przyczynić się do zmniejszenia presji przedsiębiorstwa na środowisko naturalne, a w dalszej konsekwencji – do poprawy jego stanu. Oczywiście, oprócz
poprawy wizerunku firmy na rynku i osiągnięcia efektów materialnych, powinno to zapobiegać pogorszeniu się zdrowia społeczeństwa oraz zagrożeniom związanym z nieustanną
nadmierną eksploatacją surowców naturalnych w procesach gospodarowania.
Innym systemem zarządzania środowiskowego jest system oparty na strategii czystszej
produkcji, którego podstawą jest dobrowolne zobowiązanie się przedsiębiorstwa do ciągłego zmniejszania jego oddziaływania na środowisko. Celem „czystszej produkcji” jest ograniczanie ryzyka dla ludzi oraz środowiska przyrodniczego zarówno ze strony procesów, jak
i samych produktów. Strategia ta nastawiona jest na zapobieganie niepożądanym zjawiskom „u źródła”, czyli w miejscu powstawania. Cechuje ją podejście całościowe, wyrażające się uwzględnieniem oddziaływań na całe środowisko i poszczególne jego elementy
42
B. Hadryjańska
we wszystkich etapach cyklu życia produktów, oraz włączenie tej idei do ogólnej strategii
rozwoju przedsiębiorstw. Co więcej, koncepcja „czystszej produkcji” zakłada integrację
działań wszystkich podmiotów uczestniczącym w całym łańcuchu wytwarzania i użytkowania danego produktu na rzecz zmniejszenia negatywnych oddziaływań na środowisko.
„Czystsza produkcja” charakteryzuje się też systematycznością działań zmierzających
do stałej poprawy cech produktów, stosownie do rosnących potrzeb i nowych możliwości.
Dzięki temu działanie na rzecz coraz czystszych produktów, wytwarzanych coraz czystszymi metodami, cechuje systematyczne doskonalenie wraz z postępem naukowo-technicznym, zaostrzeniem wymogów środowiskowych, wzrostem świadomości ekologicznej
producentów i konsumentów. W odróżnieniu od kontroli i unieszkodliwiania już powstałych
zanieczyszczeń koncepcji „czystszej produkcji” przyświeca zasada „przewiduj i zapobiegaj”. Jej celem jest nie tylko spełnianie obowiązujących norm w zakresie stężeń zanieczyszczeń, ale i zachowanie zasobów naturalnych. Wdrażanie zasad „czystszej produkcji”
jest ekonomicznie opłacalne, powoduje zmniejszenie kosztów zakupu surowców, energii,
zmniejszenie opłat i kar za korzystanie ze środowiska, a także zwiększa konkurencyjność przedsiębiorstwa. Strategia czystszej produkcji pozwala na zastosowanie ciągłości i stopniowania działań
proekologicznych dla uzyskania efektów na coraz wyższym poziomie realizacji zasadniczego celu,
którym w skali globalnej jest zrównoważony rozwój (Rouba 2000; Jabłoński 2005).
Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej konieczne było zaadaptowanie do
systemu legislacyjnego i do działania w sferze ochrony środowiska dobrowolnych form
samoograniczenia przez przedsiębiorstwa ich oddziaływań na środowisko. Zaliczyć do nich
trzeba przede wszystkim wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego, na czele
z umocowanym w prawie Unii Europejskiej od 1993 r., poprzez rozporządzenie Rady Europy, systemem ekozarządzania i audytowania (Eco-Management and Audit Scheme –
EMAS). Uregulowania dotyczące EMAS tym różnią się od dyrektyw unijnych, że nie muszą
być przeniesione do prawa kraju członkowskiego Unii Europejskiej, ale ze względu na formę rozporządzenia automatycznie stały się prawem polskim w dniu wejścia do Unii Europejskiej. Założeniem systemu EMAS jest promocja zasad zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do produkcji i konsumpcji oraz tworzenie ram dla efektywnej, ciągłej poprawy,
polegającej na minimalizacji wpływu przedsiębiorstw na środowisko naturalne. Jest to narzędzie dostosowane do wymogów gospodarki rynkowej, które od początku zakładało dobrowolność uczestnictwa zainteresowanych podmiotów gospodarczych w tym systemie.
Jednak przedsiębiorstwa, które zdecydują się na rejestrację w systemie EMAS, zobowiązane są do wdrożenia skutecznego systemu zarządzania środowiskowego i wypełnienia
wszystkich wymagań określonych w Rozporządzeniu. Szczególnie ważne jest przyjęcie
zasady, że dobrowolność stosowania się do zasad EMAS oznacza konieczność wdrażania
w przedsiębiorstwach systemów samokontroli, uzupełniających tradycyjne metody i formy
ochrony środowiska, polegające na egzekwowaniu przestrzegania odpowiednich wymogów
prawnych przez kontrolę zewnętrzną (Sobiecki 2002).
MATERIAŁY I METODY
Badania zostały przeprowadzone w roku 2006 na terenie Wielkopolski. Podmiotem badań były małe, średnie oraz duże przedsiębiorstwa branży mięsnej. Próbę badawczą sta-
Zarządzanie środowiskiem w przedsiębiorstwach...
43
nowiło 58 jednostek produkcyjnych zróżnicowanych zarówno pod względem formy organizacyjno-prawnej, wartości rocznych przychodów, rodzaju przetwórstwa, najważniejszego
rynku zbytu, zaangażowania kapitału zagranicznego, jak i pod względem potencjału finansowego, produkcyjnego oraz potencjału w sferze sprzedaży. Materiał pierwotny stanowiły
informacje uzyskane podczas wywiadu bezpośredniego, opartego na kwestionariuszu ankietowym, przeprowadzonym z członkami zarządu oraz kierownictwem średniego szczebla.
Według danych GUS na dzień 31 grudnia 2005 roku na terenie województwa wielkopolskiego zlokalizowane były 302 przedsiębiorstwa przemysłu mięsnego, zatrudniające powyżej dziewięciu pracowników, jednak przedsiębiorstw chętnych do wzięcia udziału w – badaniu było 58, co stanowiło 19% tej populacji.
Szczegółową charakterystykę badanych przedsiębiorstw przedstawia tab. 1.
Tabela 1. Charakterystyka badanych przedsiębiorstw
Wskaźniki charakteryzujące przedsiębiorstwa
Rok powstania
do 1989 r.
1990–1995 r.
1996–2000 r.
2001–2006 r.
Forma organizacyjno-prawna
osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą
spółka jawna
spółka cywilna
spółka z o.o.
spółka akcyjna
inne
Wielkość zatrudnienia
0–49 osób
50–249 osób
powyżej 249 osób
Wartość rocznych obrotów [mln zł]
do 3
3–7
7–15
15–30
30–100
powyżej 100
Rodzaj prowadzonego przetwórstwa
mięso wieprzowe
mięso drobiowe
mięso wołowe
inne
Najważniejszy rynek zbytu
lokalny
krajowy
międzynarodowy
Zaangażowanie kapitału zagranicznego [%]
0
do 10
11–25
26–50
powyżej 50
[%]
27,6
48,3
13,8
10,3
39,7
24,1
5,2
22,4
5,2
3,4
58,6
22,4
19,0
29,8
17,6
10,5
14,1
8,7
19,3
82,8
39,7
51,7
12,1
48,3
55,2
22,4
98,3
1,7
44
B. Hadryjańska
Z powyższego zestawienia wynika, że większość badanych przedsiębiorstw powstało
między rokiem 1990 a 1995; grupę tę stanowią głównie przedsiębiorstwa małe, produkujące na rynki krajowe i lokalny. Większość analizowanych jednostek to pod względem prawnym osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą , w bardzo małym stopniu korzystające z kapitału zagranicznego, o rocznym obrocie do 3 mln zł.
W analizowanych przedsiębiorstwach dokonano zestawienia deklaracji jednostek, dotyczących samooceny czynników kształtujących potencjał produkcyjny, finansowy oraz potencjał w sferze sprzedaży.
Większość badanych jednostek oceniło swój potencjał finansowy na poziomie dobrym,
ze szczególnym naciskiem na dużą jakość kadry zarządzającej finansami przedsiębiorstwa. Według respondentów ich możliwości finansowania działalności bieżącej oraz finansowania rozwoju z funduszy własnych są niewystarczające, przy czym tylko 63% badanych
podało informacje na temat korzystania ze środków unijnych. Przedsiębiorstwa, które nie
skorzystały z tej formy pomocy, jako główną przyczynę podawały: skomplikowane procedury pozyskania środków pomocowych (77%), niespełnienie przez przedsiębiorstwo wymogów formalnych (18%) oraz brak informacji na temat możliwości wsparcia (14%).
Większość badanych przedsiębiorstw oceniła swój potencjał produkcyjny na poziomie
dobrym lub dostatecznym. Według ankietowanych na szczególną uwagę zasługują dobry
poziom jakości urządzeń stosowanych do produkcji oraz wysoka kultura techniczna pracowników. Wszystkie przedsiębiorstwa zdecydowanie najsłabiej oceniły nakłady na badania i rozwój oraz poziom informatyzacji procesów produkcyjnych.
Ocena potencjału w sferze sprzedaży wypadła pozytywnie, zwłaszcza jeżeli chodzi
o stopień znajomości potrzeb klientów, stopień znajomości konkurencji oraz reputację firmy
na rynku. Najniżej ocenili ankietowani działalność marketingową, poziom narzędzi marketingowych oraz relatywny poziom nakładów na sferę marketingową. Zdecydowana większość przedsiębiorstw zbyt małą wagę przykłada do ekspansji na rynki zagraniczne.
WYNIKI I DYSKUSJA
Badania miały na celu ocenę stopnia wdrażania systemów zarządzania środowiskiem w
przedsiębiorstwach mięsnych na terenie województwa wielkopolskiego. Na pytanie zawarte
w kwestionariuszu ankietowym o to, czy firma posiada wdrożony system zarządzania środowiskiem, odpowiedzi twierdzącej udzieliło jedynie 20% respondentów; 36% przedsiębiorstw wykazało, że nie wdrażało i nie zamierza wdrożyć w najbliższym czasie tego systemu. Jednostki te to w większości przedsiębiorstwa małe i dlatego jako zasadnicze powody braku zainteresowania wdrażaniem SZŚ podawały ograniczone możliwości finansowania działań proekologicznych oraz niewystarczające zaplecze kadrowe.
Poniższy wykres pokazuje szczegółowo, jaki jest stopień wdrażania systemów zarządzania środowiskiem w analizowanych przedsiębiorstwach (rys. 1).
We wszystkich przedsiębiorstwach posiadających wdrożony SZŚ był to system oparty
na normach ISO 14000; nie odnotowano żadnego przypadku funkcjonowania systemu według zasad EMAS. 33,3% badanych firm, wykazujących wdrożenie SZŚ, posiada certyfikat
tego systemu, a 41,7% wkrótce będzie certyfikować system. 25% badanych nie zamierza
Zarządzanie środowiskiem w przedsiębiorstwach...
45
w ogóle poddać się działaniom certyfikacyjnym, a główną przyczyną są wysokie koszty takich działań.
[%]
40
35
30
25
20
15
10
5
0
wdrożony
nie wdrożony
w trakcie
wdrażania
zaplanowane
wdrożenie
Rys. 1. Stopień wdrożenia systemu zarządzania środowiskiem w przedsiębiorstwach mięsnych w Wielkopolsce
W przedsiębiorstwach branży mięsnej, poddanych badaniom ankietowym w związku
z wdrożeniem SZŚ, odnotowano wiele pozytywnych efektów. Podstawowe korzyści, osiągane w wyniku wdrożenia SZŚ, związane były ze zmniejszeniem negatywnego oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko naturalne. Wszystkie przedsiębiorstwa stwierdziły
mniejsze zużycie czynników wytwórczych oraz energii niezbędnej do procesu produkcji,
a także zmniejszenie emisji gazów i pyłów, powstających odpadów oraz ilości zrzucanych
ścieków. Nie były to jednak jedyne korzyści związane z działaniami proekologicznymi, odnotowane w badanych przedsiębiorstwach. Prawie 50% przedsiębiorstw poprawiło w ten
sposób swój wizerunek na rynku, 30% zwiększyło zaufanie klientów dotyczące jakości produktów, a także swoją konkurencyjność. Przedsiębiorstwa, prowadząc właściwą politykę
środowiskową, były w stanie utrzymać udział w rynku, a nawet poszerzyć swoje możliwości
rynkowe. Jeśli chodzi o inne korzyści, związane z wdrożeniem systemu zarządzania środowiskiem, badani wskazali na:
− zwiększenie sprawności i przejrzystości systemu zarządzania w firmie,
− podniesienie jakości wyrobów i usług,
− zwiększenie zadowolenia klientów,
− spełnienie wymagań i oczekiwań konsumentów,
− poprawę jakości pracy pracowników,
− poprawę komunikacji wewnętrznej.
Tylko dwa przedsiębiorstwa zanotowały negatywne skutki wprowadzania SZŚ do polityki
firmy. Jedno z nich wskazało na zmniejszenie konkurencyjności jednostki, a drugie stwierdziło mniejsze zaangażowanie pracowników w realizowane procesy.
Wszystkie analizowane przedsiębiorstwa miały wdrożony system zarządzania jakością,
który również wpłynął na polepszenie parametrów produkcji, bezpieczeństwo i również
przyczyniał się do zmniejszenia zużycia czynników produkcji. Dlatego trudno stwierdzić,
które efekty były związane wyłącznie ze stosowaniem SZŚ, a na które wpływały również
inne rozwiązania systemowe.
46
B. Hadryjańska
Głównymi barierami we wdrażaniu SZŚ w przedsiębiorstwach branży mięsnej były:
− generowanie dużej ilości pracy związanej z utrzymywaniem dokumentacji – 68% badanych,
− wysokie koszty związane z doskonaleniem procesów wytwarzania – 62% badanych,
− brak odpowiedniej wiedzy i umiejętności wykorzystywanych do doskonalenia systemów
zarządzania – 45% badanych,
− brak czasu na działania dostosowawcze – 43% badanych,
− bariera mentalna wśród kierownictwa i pracowników – 30% badanych.
Wyniki badań dostępne w literaturze przedmiotu, związane z systemami zarządzania
środowiskiem, w większości ograniczają się do analizowania przedsiębiorstw przemysłu
chemicznego, kojarzonego z działalnością o bardzo wysokiej szkodliwości dla środowiska
przyrodniczego. Rezultaty badań, o tematyce związanej z zarządzaniem środowiskiem
w przedsiębiorstwach sektora rolno-spożywczego, są podawane fragmentarycznie i ogólnikowo, bez uwzględniania specyfiki branż.
Na podstawie przyznanych certyfikatów ISO 14000 można stwierdzić, że proekologiczne
zmiany w polskich przedsiębiorstwach są prowadzone bardzo opieszale. Pod koniec października 2004 roku ogólna liczba certyfikatów ISO 14000 przyznanych na świecie wynosiła
74 004, w tym w Polsce – 555. Dla porównania: w Japonii wydano 16 696 certyfikatów
na zgodność z wymogami normy ISO 14000, w Wielkiej Brytanii – 5 460, w Niemczech –
4 320, w Czechach – 950 (Smolorz 2006).
Dla poprawy sytuacji we wdrażaniu SZŚ w przedsiębiorstwach niezbędne są działania
zwiększające proekologiczną świadomość kierownictwa i pozostałych pracowników, a także wprowadzenie zmian w prawodawstwie stymulujących przedsiębiorców do działań środowiskowych. Najprostszą drogą do zwiększenia w firmach produkcyjnych stopnia wdrażania systemu zarządzania środowiskiem jest wykazanie, że taki system jest nie tylko korzystny dla środowiska naturalnego, ale również może dodatnio wpłynąć na zasobo-, materiało- oraz energochłonność procesu produkcji, co automatycznie przekłada się na zwiększenie rentowności jednostek.
PODSUMOWANIE
Na Liście 2000 największych przedsiębiorstw przemysłowych, opublikowanej 26 października 2006 r. na łamach „Rzeczpospolitej”, znajdują się 193 przedsiębiorstwa sektora
rolno-spożywczego, spośród których 35 jest związanych z branżą mięsną. Sprzedaż tych
przedsiębiorstw stanowiła około 37% obrotów sektora i wahała się od 78 mln do 2 mld zł
(Drożdż 2007).
Powyższe dane liczbowe wskazują jednoznacznie na dużą rolę, jaką odgrywa przemysł
mięsny w gospodarce kraju. Odzwierciedla się to bezpośrednio w dużym wpływie tej branży przemysłu rolno-spożywczego na stan środowiska naturalnego. Przedsiębiorstwa mięsne wykorzystując do procesu produkcji różnego rodzaju surowce, materiały pomocnicze
i technologie, generują jednocześnie wiele zanieczyszczeń w postaci odpadów produkcyjnych, ścieków, emisji pyłów i gazów do atmosfery. Jedną z form przeciwdziałania powstawaniu lub ograniczenia ilości powstających zanieczyszczeń jest realizacja inwestycji proekologicznych, które stanowią narzędzie wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju przez
Zarządzanie środowiskiem w przedsiębiorstwach...
47
przedsiębiorstwa. Do tego, aby wprowadzanie tych działań miało charakter systemowy
i kompleksowy, niezbędne jest wdrażanie systemu zarządzania środowiskiem.
Przeprowadzone badania wykazały niski stopień wdrażania i certyfikowania SZŚ wg norm
ISO 14000 w przedsiębiorstwach branży mięsnej województwa wielkopolskiego. Tylko 20%
ankietowanych przedsiębiorstw miało wdrożony SZŚ, a 20% wykazało, że są w trakcie wdrażania. Niewielki odsetek przedsiębiorstw certyfikowało ten system (33% wszystkich przedsiębiorstw posiadających wdrożony SZŚ); 36% nie wdrażało SZŚ w ogóle. Wszystkie jednostki
odnotowały korzystne efekty środowiskowe wynikające z wprowadzenia SZŚ, z wyjątkiem
dwóch przedsiębiorstw, które dostrzegły w takim działaniu efekty ujemne. Badane przedsiębiorstwa wskazywały również na uboczne korzyści związane z wdrażaniem SZŚ, takie jak: poprawa wizerunku firmy, zwiększenie jej konkurencyjności oraz sprawności i przejrzystości systemu zarządzania w firmie. Podstawowymi barierami we wdrażaniu i certyfikowaniu SZŚ
są wysokie koszty takich działań oraz nadmierna biurokracja.
Drogą do zmiany sytuacji w zakresie wdrażania SZŚ w polskich przedsiębiorstwach jest
opracowanie programów pomocowych, mających na celu edukowanie ekologiczne przedsiębiorców oraz zbudowanie systemu instrumentów ekonomicznych zapewniających opłacalność działań prośrodowiskowych, podejmowanych w przedsiębiorstwach produkcyjnych.
Niezbędna jest również bezpośrednia pomoc finansowa, gdyż przedsiębiorstwa małe,
a takie stanowiły większość, nie są w stanie sfinansować bardzo drogich inwestycji ekologicznych ze środków własnych.
PIŚMIENNICTWO
Drożdż J. 2007. Polskie przedsiębiorstwa spożywcze na rankingowej Liście 2000. Przem. Spoż. 1,
30–32.
Jabłoński M.M, Jabłoński A.S., Jabłoński M., Niewielki G. 2005. Niektóre elementy oceny
Systemów Zarządzania Środowiskowego. Probl. Ekol. 3, 122–126.
Lista 2000. Rzeczpospolita z 26 października 2006 r.
Łuczka-Bakuła W. 2005. Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie. Zarządzanie jakością, środowiskiem i bezpieczeństwem wyrobów. Red. W. Łuczka-Bakuła. Prodruk, Poznań,
91–112.
Rouba E. 2000. Dostosowanie prawodawstwa polskiego do standardów Unii Europejskiej
w zakresie gospodarki wodno-ściekowej zakładów przemysłowych [w: Ekologizacja zarządzania firmą – zielone zarządzanie]. Wydaw. AE, Wrocław, 131–137.
Smolarz B. 2006. Od innowacji ekologicznych do zrównoważonego rozwoju. Ekoproblemy 3,
10–11.
Sobiecki M. 2002. Wdrożenie w Polsce Systemu Zarządzania Środowiskowego EMAS w kontekście integracji z Unią Europejską [w: Od zarządzania środowiskowego do zintegrowanego]. Red. A. Matuszak-Flejszman. PZIiTS, Poznań, 7–14.
Szczepaniak I., Szczególska M. 2007. Konkurencyjność polskich produktów pochodzenia
zwierzęcego. Przem. Spoż. 3, 8–11.
Wąsikiewicz-Rusnak U. 2003. Ekorozwój w strategii gospodarowania. Wydaw. AE, Kraków,
68–74.