Słowo wstępne Publikacja „70 lat Państwowego Muzeum na

Słowo wstępne
Publikacja „70 lat Państwowego Muzeum na Majdanku” jest
zapisem wystawy czasowej przygotowanej z okazji 70. rocznicy powstania naszej instytucji, której obchody przypadają
w 2014 r. Jej premiera odbyła się w centralnej przestrzeni
Lublina – na Placu Łokietka, gdzie łączą się drogi mieszkańców i turystów. Miejsce prezentacji wpłynęło na kształt i zawartość ekspozycji. Ma ona formę reportażu fotograficznego
prezentującego najważniejsze wydarzenia z historii Muzeum
oraz główne obszary jego działalności.
Naszym pragnieniem jest, aby wystawa i dokumentujące
ją wydawnictwo przyczyniały się do wzrostu świadomości,
iż Państwowe Muzeum na Majdanku (PMM) jest nie tylko
miejscem naznaczonym tragicznymi doświadczeniami okresu II wojny światowej, ale również instytucją pełniącą ważne
funkcje społeczne w sferze nauki, kultury i edukacji.
Inicjatywa utworzenia muzeum na terenach byłego niemieckiego obozu koncentracyjnego na Majdanku pojawiła się
już 19 sierpnia 1944 r., niespełna miesiąc po jego likwidacji.
Pierwszy projekt urządzenia placówki muzealnej pochodzi
z 16 października. Formalnie PMM rozpoczęło działalność
w listopadzie 1944 r. Jest zatem najstarszym miejscem pamięci związanym z II wojną światową w Europie.
Od początku działalności Państwowe Muzeum na Majdanku miało rangę instytucji państwowej, co zostało potwierdzone Ustawą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 2 lipca 1947 r.
Akt ten określał główne cele instytucji, stwierdzając, że jej
zadaniem jest „zbieranie i gromadzenie dowodów i materiałów, dotyczących zbrodni hitlerowskich, udostępnianie
ich społeczeństwu oraz naukowe ich opracowanie”. Drugim
6
przełomowym dokumentem regulującym funkcjonowanie Muzeum było rozporządzenie w sprawie określenia jego granic,
wydane przez Ministra Kultury i Sztuki 20 września 1949 r.
Kilka miesięcy później, 17 stycznia 1950 r., PMM nadano
pierwszy statut.
Ważne decyzje administracyjne dotyczące statusu i organizacji Muzeum zapadały również w późniejszym okresie.
W 1992 r. zostało ono wpisane do Rejestru Narodowych Instytucji Kultury, a sześć lat później do Państwowego Rejestru
Muzeów. Powiększyło się poza tym o dwa oddziały zamiejscowe. Od 2004 r. jest nim muzeum utworzone na terenie
byłego obozu zagłady w Bełżcu, a od 2012 r. – miejsce pamięci w Sobiborze.
Początkowo praca PMM skupiała się przede wszystkim
na konserwacji i rekonstrukcji obiektów historycznych, które
w znacznej części uległy dewastacji we wczesnych latach powojennych, kiedy Majdanek znajdował się pod kontrolą władz
wojskowych. Na lata 50. ubiegłego wieku przypada rozwój
szeroko zakrojonej działalności oświatowej i popularyzatorskiej. Intensywne badania naukowe podjęto na początku lat
60. W tym czasie powstała też stała wystawa historyczna,
wysoko oceniana z uwagi na walory dokumentalne i plastyczne, która była udostępniana zwiedzającym aż do 1996 r.
W ciągu 70 lat Muzeum zorganizowało wiele wystaw.
Pierwsza powstała już w 1944 r. Zatytułowana „Majdanek
w plastyce” prezentowała unikalne rysunki wykonane przez
Zinowija Tołkaczewa krótko po likwidacji obozu. Dużą popularnością cieszyła się ekspozycja objazdowa pt. „Majdanek” pokazywana w latach 1969–1983 w wielu miastach
Polski. Ważną kartę w historii Muzeum zapisały wystawy
sztuki współczesnej z zakresu malarstwa i grafiki, których
początki sięgają lat 60. Wiele z nich miało charakter ogólnopolski. W latach 1983–2004 organizowane przez PMM konkursy i wystawy plastyczne odbywały się w ramach Międzynarodowego Triennale Sztuki.
Realizacje w obszarze działalności wystawienniczej ostatnich lat koncentrowały się na prezentacji zagadnień związanych z historią obozu i zbiorów muzealnych. Spośród
nich warto szczególnie wymienić wystawę czasową „Listy
z Majdanka. KL Lublin w świetle grypsów” oraz najnowszą
ekspozycję o charakterze multimedialnym – „Więźniowie
Majdanka”. Znaczącym przedsięwzięciem była modernizacja
i rozbudowa ekspozycji plenerowej, dokumentującej zachowane w przestrzeni muzealnej obiekty i ślady historyczne.
W tym kontekście nasuwa się pytanie, jakie formy przekazu
muzealnego kreowanego przez Muzeum na Majdanku wpływają najbardziej na jego postrzeganie przez zwiedzających
i mieszkańców Lublina. Łatwiej będzie jednak odpowiedzieć
na nieco inaczej postawione pytanie. Jakie elementy, działania i wydarzenia z bogatego i zróżnicowanego dorobku Państwowego Muzeum na Majdanku kształtują jego wizerunek,
a w konsekwencji określają jego znaczenie społeczne?
Najważniejszym elementem jest z pewnością krajobraz
historyczny – tereny i budynki byłego obozu, których stopień
zachowania wyróżnia Majdanek na tle innych muzeów martyrologicznych. Wartość dokumentacyjną PMM potęguje fakt,
że sprawuje ono również opiekę na obszarami byłych obozów
zagłady w Bełżcu i Sobiborze, tworząc unikatową w skali europejskiej triadę miejsc upamiętniających ofiary Holokaustu.
Istotnym komponentem jest także dominanta architektoniczna Majdanka – wybudowany 45 lat temu kompleks pomnikowy, którego rozmach artystyczny i siła ekspresji nadal
wywierają na widzach silne wrażenie. Równie imponującym
dziełem architektoniczno-rzeźbiarskim jest założenie pomnikowe zrealizowane na terenie byłego obozu zagłady w Bełżcu.
Pozostałe składniki wizerunku Muzeum wiążą się z jego
działalnością merytoryczną. Warto podkreślić, że jest ono
cenionym ośrodkiem badawczym zajmującym się problematyką obozową i okupacyjną. Muzeum znane jest również z dorobku w zakresie refleksji teoretycznej dotyczącej edukacji
historycznej w miejscach pamięci i funkcjonowania muzeów
martyrologicznych. Spod pióra pracowników PMM wyszło
wiele znaczących opracowań naukowych: syntez, dokumentacji źródłowych, studiów historycznych. Wyjątkową pozycję
wśród nich zajmuje wydana w 1991 r. monografia „Majdanek
1941–1944”. Liczne artykuły poświęcone historii obozu i innym aspektom nazistowskiej polityki okupacyjnej ukazały się
w „Zeszytach Majdanka”, wydawanym od 1965 r. czasopiśmie, które szybko zdobyło uznanie wśród badaczy w Polsce
i za granicą.
Ważną rolę w działalności Muzeum odgrywały organizowane od lat 70. konferencje i sesje poświęcone dziejom
obozu na Majdanku i okupacji niemieckiej na Lubelszczyźnie,
a w ostatnich dwóch dekadach również tematom związanym
z problematyką Zagłady i muzealnictwem martyrologicznym.
Mam nadzieję, że dotychczasowe osiągnięcia Państwowego Muzeum na Majdanku, które częściowo ilustruje oddawany do rąk Czytelników album, uprawniają do stwierdzenia,
iż jest ono instytucją muzealną o dużym potencjale merytorycznym i miejscem historycznym o istotnym znaczeniu dla
europejskiej kultury pamięci.
Tomasz Kranz
Dyrektor Państwowego
Muzeum na Majdanku
Lublin, w październiku 2014 r.
7