Nieznana Akademia Lubranskiego w Poznaniu

JAN SKURATOWICZ
Instytut Historii Sztuki UAM
„Nieznana” Akademia Lubraƒskiego w Poznaniu
Karier´ duchownà rozpoczà∏ Jan Lubraƒski w∏aÊciwie w latach osiemdziesiàtych
XV wieku – przez wiele lat by∏ bowiem kimÊ w rodzaju dyplomaty na dworach Jana
Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta Starego. W 1498 roku dzi´ki poparciu w∏adcy, wstàpi∏ na biskupstwo poznaƒskie, którym rzàdzi∏ przez nast´pne dwadzieÊcia lat. Omówienie kolei jego ˝ycia i dokonaƒ wydaje si´ dla potrzeb niniejszej pracy zb´dne. Podstawowe informacje zamieszczone zosta∏y bowiem w wydanym w 1999 roku tomie „Kroniki
Miasta Poznania” zatytu∏owanym Jan Lubraƒski i jego dzie∏o. Znalaz∏ si´ tam równie˝
niewielki artyku∏ pióra Renaty Linette, poÊwi´cony dziejom gmachu kolegium, zwanego
Akademià Lubraƒskiego. Obecnie dzi´ki przeprowadzonym w 2006 roku wyczerpujàcym
badaniom architektoniczno-archeologicznym, mo˝emy powiedzieç du˝o wi´cej o tej
znakomitej realizacji.
Biskup Lubraƒski, zaj´ty sprawami wielkiej polityki, nie poÊwi´ca∏ Poznaniowi zbyt
wiele czasu. Podjà∏ jednak wiele wa˝nych dla Ostrowa Tumskiego decyzji, w tym otoczenie go murowanym murem z basztami i bramami. Ufundowa∏ te˝ budynek dla psa∏terzystów oraz przebudowa∏ pa∏ac biskupi, ∏àczàc go napowietrznym gankiem z katedrà. Badania ukaza∏y specyficznà cech´ prac fortyfikacyjnych. Otó˝ – z nieznanych
nam przyczyn – nowy mur obronny zosta∏ znacznym nak∏adem kosztów poprowadzony w naro˝u pó∏nocno-zachodnim Ostrowa w taki sposób, by ominàç starszà, niewielkà budowl´ – chyba o konstrukcji szkieletowej (o wymiarach ok. 6 x 4 m) z dostawionà z boku klatkà schodowà. Mur obronny zosta∏ w tym miejscu za∏amany od strony
Warty i symetrycznie do stojàcej budowli wyposa˝ony w dwie „strzelnice” s∏u˝àce raczej
do obserwacji przedpola ni˝ do strzelania, czy to z broni palnej, czy r´cznej. Mur os∏ania∏ budynek, gdy˝ nad strzelnicami musia∏ biec murowany ganek z przedpiersiem, podobnie jak na innych przebadanych jego fragmentach.
W momencie podj´cia decyzji o budowie gmachu Akademii, która musia∏a, jak sàdz´,
zapaÊç oko∏o 1516–1517 roku, nowo projektowany gmach wykorzysta∏ znacznà cz´Êç istniejàcych murów. Mo˝na by zapytaç, czy ten skromny, mo˝e pi´trowy budynek, tak starannie chroniony, nie by∏ pierwotnie rodzajem szko∏y katedralnej? T∏umaczy∏oby to specyficznà lokalizacj´ Akademii na skraju terenów Ostrowa Tumskiego, mocno wówczas
zabudowanego. Wzniesienie nowego budynku wraz z przylegajàcà doƒ od pó∏nocy klatkà schodowà Êwiadczy∏oby o nieprzywiàzywaniu znaczenia do murów obronnych, pe∏niàcych – jak sàdz´ – raczej symbolicznà, a nie rzeczywistà, rol´ groênej, odstraszajàcej
napastników budowli. Zjawisko takie nie by∏o w tym czasie niczym specyficznym, ˝e
przypomnimy okaza∏y zamek Szamotulskich i Górków w Szamotu∏ach otoczony wysokim
51
„Nieznana” Akademia Lubraƒskiego w Poznaniu
52
murem z licznymi strzelnicami, gdy w rzeczywistoÊci w zamku nie by∏o ani ludzi, ani broni, by obsadziç nimi ca∏y obwód warowny. Mia∏ on Êwiadczyç o pot´dze w∏aÊciciela.
Jak wiemy, Êmierç biskupa – 23 maja 1520 roku – w zasadzie wstrzyma∏a wi´kszoÊç
prac budowlanych. Trwa∏y one jeszcze do po∏owy lat trzydziestych, ale wzniesiony ostatecznie gmach, co wykaza∏y badania, nie zosta∏ ca∏kowicie wykoƒczony. Problemy finansowe kolejnych biskupów spowodowa∏y upadek Akademii, której opis z roku 1571 wymienia, poza rektorem Szymonem Leopolità, „szeÊç ogrzewanych izb, z których jedna sklepiona
i wymagajàca przerobienia przeznaczona jest dla profesorów, druga doÊç wielka jest wspólnà. Szczyt potrzebuje reparacji, albowiem zaczà∏ si´ ju˝ rysowaç (...) jest w tym gmachu
na dole i na górze wiele izb dla uczniów, ale wi´ksza cz´Êç z nich niezamieszka∏a”.
W Êwietle ostatnich badaƒ doÊç dobrze rysuje si´ pierwotny program budowlany Akademii. Prace prowadzono etapami, wznoszàc poczàtkowo mur obwodowy od strony po∏udniowej i wschodniej, a nast´pnie znacznie szersze skrzyd∏o zachodnie co najmniej
do wysokoÊci pierwszego pi´tra. Potem, po rozebraniu wspomnianej ju˝ starszej budowli, wzniesiono skrzyd∏o wschodnie, a nast´pnie po∏àczono je wàskimi przewiàzkami.
Ze wzgl´du na trudne warunki fundamentowania zastosowano specyficzny system budowy muru na ceglanych filarach po∏àczonych odcià˝ajàcymi ∏ukami. W skrzydle
od strony Warty znalaz∏y si´ dwie du˝e sale – jedna dla profesorów, druga wspólna.
W skrzydle wschodnim ulokowano dwie sale dydaktyczne, pó∏nocnà tradycyjnie zwanà
Retoryka i po∏udniowà nazwanà Gramatyka, obie nakryte drewnianymi belkowymi stropami. OÊwietlajàce je okna zosta∏y umieszczone w g∏´bokich, wysoko zasklepionych wn´kach. Pod oknami znajdowa∏y si´ d´bowe ∏awy wype∏niajàce wn´ki. Pomi´dzy salami
mieÊci∏a si´ wàska wydzielona szkieletowà Êciankà sieƒ z oknem od wschodu. W skrzydle po∏udniowym znajdowa∏y si´ jedna lub dwie sale przeznaczone na bibliotek´, z licznymi, pó∏koliÊcie zamkni´tymi wn´kami o wàskich podobnie zamkni´tych drzwiach.
Cz´Êç pó∏nocna mog∏a mieÊciç pomieszczenia pomocnicze, jej gruntowna przebudowa
przed rokiem 1800 uniemo˝liwia bardziej precyzyjne okreÊlenie pierwotnych funkcji.
Wielka sala w po∏udniowej cz´Êci skrzyd∏a zachodniego oÊwietlona by∏a od po∏udnia
trzema du˝ymi, drewnianymi i wysokimi oknami. Sala w cz´Êci pó∏nocnej uzyska∏a
mniejsze okna, wybite w starym murze obronnym. Obie izby nakryte by∏y belkowanymi
stropami. Ka˝da dysponowa∏a w∏asnym, ostro∏ukowo zamkni´tym wejÊciem oraz dodatkowym oknem od strony wewn´trznego podwórca. W obu salach w Êcianie wschodniej
istnia∏y wówczas wielkie, koliÊcie przesklepione wn´ki z d´bowymi ∏awami.
Badania umo˝liwi∏y wst´pne odtworzenie uk∏adu pomieszczeƒ na pi´trze. W skrzydle
zachodnim istnia∏y dwie sale, z których po∏udniowa mog∏a pe∏niç funkcj´ kaplicy.
W skrzydle pó∏nocnym znajdowa∏o si´ wejÊcie dost´pne poprzez rodzaj murowanego
sklepionego ganku, prowadzàcego do niestety nieprzebadanej jeszcze klatki schodowej.
Sieƒ, która mog∏a obejmowaç ca∏à przestrzeƒ skrzyd∏a, mia∏a w Êcianie pó∏nocnej dwie
pó∏koliste wn´ki, podobnie jak na parterze. Komunikacja z pozosta∏ymi skrzyd∏ami odbywa∏a si´ poprzez nadwieszone wewn´trzne ganki opinajàce Êciany podwórza. Skrzyd∏o
wschodnie to w zasadzie wielka sala oÊwietlona z trzech stron, pierwotnie podzielona
szachulcowymi Êciankami na mniejsze pokoje dla profesorów i studentów. W skrzydle
po∏udniowym znajdowa∏a si´ sala dobrze oÊwietlona od po∏udnia, o licznych wn´kach ze
Êladami pó∏ek na ksià˝ki. W Êcianie zachodniej pierwotnie zrealizowano, a póêniej zlikwidowano wn´ki, takie jak w sieni. Wszystkie okna by∏y g∏´boko rozglifione, a sama stolarka mia∏a kszta∏t prostokàta. O oszkleniu okien nie wiemy nic. Wszystkie pomieszczenia na pi´trze kryte by∏y belkowanymi stropami. Tak˝e i na tej kondygnacji wielki remont
przed rokiem 1800, polegajàcy na wyburzeniu kilku Êcian od podwórza, utrudnia
rekonstrukcj´ stanu pierwotnego. W trakcie remontu oko∏o 1718 roku, poznaƒski
architekt Jan Catenazzi dokona∏ przebudowy skrzyd∏a zachodniego, tworzàc
w nim, lub raczej odnawiajàc, okaza∏e
wn´trze kaplicy, opisanej w wizji z 1781
roku. Podobnie ukszta∏towane by∏o drugie
pi´tro. Do dziÊ zachowa∏y si´ Êciany skrzyd∏a wschodniego o du˝ej liczbie okien doÊwietlajàcych wn´trza, co wskazywa∏oby
na jego mieszkalne przeznaczenie. Wszystkie pomieszczenia przeznaczone dla
profesorów i sypialnie by∏y pierwotnie
ogrzewane renesansowymi piecami kaflowymi, których u∏omki odkopano w trakcie
prac. Âciany pomieszczeƒ by∏y bielone
lub pokrywane cienko zacieranymi tynkami. Malowane symbole Marii i Chrystusa
dekorujà niektóre wn´ki w bibliotece.
Pierwotny wyglàd budynku ró˝ni∏ si´
od dzisiejszego, oba skrzyd∏a wschodnie
i zachodnie wyró˝nia∏y si´ wysokimi dachami os∏oni´tymi ceglanymi szczytami.
Âciany nie by∏y tynkowane, a jedynà ich
ozdobà by∏y cyrklaÊcie zamkni´te wn´ki
okien roz∏o˝onych nieregularnie w elewacjach. Prawdopodobnie wysokoÊcià wyró˝nia∏a si´ nieistniejàca obecnie pó∏nocna
dobudówka mieszczàca klatk´ schodowà.
W Êciany, zwyczajem typowym dla biskupa Lubraƒskiego, wstawiono piaskowcowe
p∏yty z jego herbem i inicja∏ami. Powsta∏
interesujàcy monumentalny budynek
o nowoczesnym programie funkcjonalnym i o doÊç zachowawczej dekoracji elewacji. Ale by∏ to w Polsce czas prze∏omu,
który zaowocowa∏ wielkà, nowoczesnà
rezydencjà królewskà na Wawelu, podkrakowskimi pa∏acami biskupimi i Êwieckimi,
a w Poznaniu realizacjà monumentalnego, przebudowanego z wczeÊniejszego
gmachu, pa∏acu ¸ukasza Górki przy
ul. Wodnej.
Akademia Lubraƒskiego,
fot. P. Walichnowski.
BIBLIOGRAFIA
Jan Lubraƒski i jego dzie∏o, „Kronika Miasta Poznania”, z. 2, 1999.
W kr´gu katedry, „Kronika Miasta Poznania”, z. 1, 2003.
J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznaƒskiej, t. 1, KoÊció∏ katedralny w Poznaniu. Studium historyczne,
Poznaƒ 1959.
J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznaƒskiej, t. 2, Archidiecezja poznaƒska w granicach historycznych i jej
ustrój, Poznaƒ 1964.