docInnowacje przełomowe w modelu open innovation i ekonomii free
download 
Reklamacja Transkrypt
Innowacje przełomowe w modelu open innovation i ekonomii free
Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska∗ Innowacje przełomowe w modelu open innovation i ekonomii free revealing Wstęp Współczesne gospodarki wiedzy, opierając swoje długookresowe plany rozwoju gospodarczego na wytycznych teorii endogenicznych, koncentrują się silnie na kapitale intelektualnym i idącym za nim postępie technologicznym. Podobnie zmuszone są postępować przedsiębiorstwa, które wobec dynamiki zmian zachodzących na rynku, skupiają się na możliwie najefektywniejszym pozyskiwaniu, przetwarzaniu i wdrożeniu wiedzy. Tym samym umiejętność komercyjnego wykorzystania postępu naukowego, tworzenie bodźców stymulujących prace wynalazcze, inwestycje w kreatywny kapitał ludzki stanowią wyznacznik sukcesu rynkowego każdej współczesnej organizacji. Wymiernym efektem ich wysiłków są nowe produkty, usługi, procesy dostarczane użytkownikom, czyli szeroko rozumiane innowacje. Niektóre z nich stanowią ledwie modyfikację istniejących już i zaakceptowanych przez konsumentów rozwiązań i nazywane są innowacjami kontynuacyjnymi. Mają one charakter dominujący jako najczęściej uwzględniane w strategiach rozwoju organizacji. Inne, przewartościowują rynek i jego oczekiwania, drastycznie zmieniają jego strukturę, dając użytkownikom zupełnie nową wartość. Są to tzw. innowacje przełomowe, christensenowskie innowacje zmieniające tok rozwoju. To co różni powyższe typy zmian, to oprócz swoistego ciężaru mierzonego wpływem na otoczenie zewnętrzne, jest ich źródło. Dla niektórych rozwiązań bodźcem wprowadzania jest przede wszystkim rynek (innowacje ciągnięte przez popyt). Inne oparte są w dużej mierze na wysiłkach badawczo — rozwojowych i wewnętrznej kreatywności organizacji cechujących tzw. zamknięty model innowacyjności (innowacje ciągnięte przez podaż) [Schumpeter, 1960]. Jest on zarazem bardzo silnie skorelowany z tradycyjną ochroną praw własności przemysłowej i tajemnicy handlowej przedsiębiorstw. Innowacje przełomowe nie nawiązują dialogu z konsumentami, lecz ∗ Dr, Instytut Nauk Ekonomicznych, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocławski, [email protected], pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław 336 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska szukają zupełnie nowych rynków. Ponadto jak z wynika z badań, najczęściej nie powstają w ramach zorganizowanego już przedsiębiorstwa lecz wymagają odrębnych, elastycznych — często bardzo nieformalnych — wewnętrznych systemów zarządzania i organizacji, której siła tkwi w kreatywnym potencjale właściciela lub tworzących ją współpracowników. Bez względu na źródło wprowadzanych na rynek innowacji, problemem współczesnych gospodarek, w tym polskiej, jest ich niedostateczna podaż. Dlatego tez zarówno na gruncie teorii jak i praktyki budowane są koncepcje oraz modele procesu innowacji, formułujące nowe wytyczne dla polityki gospodarczej w tym zakresie. Jednym z proponowanych modeli jest system open innovation. W pewnym sensie jego uzupełnieniem jest koncepcja free revealing. Wydaje się jednak, że zarówno model open innovation opierający się na bezpośredniej, spontanicznej komunikacji przedsiębiorstw z użytkownikami ich produktów i usług, jak i powiązana z nim koncepcja free revealing, o ile stanowić może ogólnie znaczące źródło zmian i bodziec do ich przeprowadzenia, wydaje się właściwa raczej dla innowacji kontynuacyjnych niż przełomowych. Jak zwraca uwagę C. M. Christensen „Popularny slogan „bądź blisko swoich klientów” nie zawsze jest dobrą radą. Można się wręcz spodziewać, iż klienci będą prowadzić swoich dostawców w kierunku technologii kontynuacyjnych, niezapewniających utrzymania przywództwa, a w przypadku zmiany technologicznej zakłócającej przebieg rozwoju — nawet wprowadzą ich w błąd” [Christensen, 2010, s. 100]. Pytanie brzmi zatem, czy model otwartej innowacyjności może efektywnie stymulować innowacje przełomowe, czy jego znaczenie polega raczej na modyfikacji dostępnych rozwiązań i ich nieodpłatnej popularyzacji wśród użytkowników? W opracowaniu stawiana jest teza, że system otwartej wynalazczości i rezygnacja z ochrony praw wyłącznych stymuluje przede wszystkim pojawianie się innowacji naśladowczych. Natomiast innowacje przełomowe skorelowane są obecnie z zamkniętym systemem innowacji i tradycyjną ochroną patentową. W artykule przeprowadzono analizę porównawczą prezentowanych systemów w oparciu o literaturę przedmiotu oraz badania przeprowadzone w odniesieniu do tzw. systemu open source. Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii… 337 1. Innowacje przełomowe a kontynuacyjne Istotnym czynnikiem klasyfikującym innowację jest jej swoisty „ciężar” oceniany wpływem na rynek i jego strukturę. W tym kontekście wyróżnia się innowacje radykalne oraz stopniowe. Pierwsze z nich polegają na wprowadzeniu produktów, usług lub technologii stanowiących absolutną nowość, przełom w danej branży czy gałęzi i określa mianem first mover advantages. Mają one charakter przede wszystkim techniczny, rzadziej organizacyjny. Pojęcie innowacji radykalnych zostało na nowo określone przez C.M. Christensena, który mianem tym określił innowacje, które w znaczący sposób wpływają na rynek oraz podmioty na nim działające — zarówno przedsiębiorstwa, jak i konsumentów. Są to tzw. distruptive technologies — technologie przerywające tok rozwoju [Christensen, 2010]. J. Penc definiuje zmiany radykalne jako zmiany, „które wywołują głębokie przekształcenia w ramach danej organizacji bądź na rynku i wnoszą zasadnicze zmiany do układu sił konkurencyjnych w branży. (…) Łamią dotychczasową strukturę organizacji, aby była ona zdolna odpowiedzieć na nowe żądania otoczenia bądź potrzeby wewnętrzne, dla zaspokojenia których stopniowe dostosowanie jest niewystarczające” [Penc, 1999, s. 181]. D.R. Lehman i R.S. Winer do innowacji przełomowych zaliczają zarówno te produkty i usługi, które tworzą nową lub poszerzają istniejącą kategorię prowadząc często do konkurowania między nimi, są dla użytkownika nowością i dlatego wymagają od niego dokształcania się, dotyczą kwestii związanych z kanałami dystrybucji oraz odpowiedzialności organizacyjnej, jak i tych, które stanowią możliwy potencjał dla tworzenia nowej infrastruktury oraz produktów i usług względem niej komplementarnych [Lehman, Winer, 2004]. K.B. Dahlin i D.M. Behrenes uważają z kolei, że radykalność (przełomowość) innowacji wynika raczej z technicznej istoty produktu, a nie możliwości jego rozprzestrzeniania i akceptowania przez użytkowników [Dahlin, Behrens, 2005] Ich zdaniem innowacje radykalne to takie, które spełniają trzy obligatoryjne warunki, są nowatorskie, unikalne, a przede wszystkim wywierają znaczący wpływ na przyszłe technologie wyznaczając kierunek ich rozwoju (pośrednio również stymulując działalność naśladowczą). Niewątpliwie w zakres tak rozumianego pojęcia innowacji radykalnych można zaliczyć również wynalazki, czyli nowe, zaskakujące rozwiązania o charakterze technicznym, nadające się do wykorzystania w obrocie gospodarczym. Wynalazkiem jest zatem rozwiązanie wykraczające poza dotychczasowy stan techniki, 338 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska nowatorskie i nierutynowe, stanowiące zaskoczenie dla znawcy oraz dające się zastosować w sposób powtarzalny w jakiejkolwiek dziedzinie przemysłu [Niklewicz-Pijaczyńska, Wachowska, 2012, s. 91]. Komercjalizacja wynalazku zarówno opatentowanego, jak i niezastrzeżonego, może w istotny sposób wpłynąć na rynek, często prowadząc do zmiany jego struktury. Wynalazek nie jest po prostu odkryciem. Odkrycie polega przede wszystkim na poznaniu nie znanego wcześniej zjawiska czy prawidłowości natury. Dotyczy więc czegoś, co istnieje niezależnie od naszej zdolności poznawczej lub indywidualnej percepcji. Wynalazek związany jest z pewnym wysiłkiem, tworzeniem czegoś co wcześniej nie istniało. „To coś co zostało wymyślone i skonstruowane, w przeciwieństwie do czegoś co istniało wcześniej lecz nie było znane” [Bender, 1995, s. 6]. Może nim być produkt, jak i proces. W literaturze przedmiotu określa się tym mianem „celowe, zawierające myśl twórczą i zupełne rozwiązanie zagadnienia technicznego” [Staszków, 1974, s. 43]. W momencie pojawienia się na rynku, okazuje się, że nie ma on żadnego odpowiednika, substytutu. C.M. Christensen zwraca uwagę, że „wynalazki przerywające dotychczasowy tok rozwoju były najczęściej nieskomplikowane pod względem technicznym, składały się z łatwo dostępnych elementów zmontowanych w produkt, który był częstokroć prostszy niż poprzednie rozwiązania. Zapewniały mniej tego, czego chcieli nabywcy na poprzednio ugruntowanych rynkach, toteż początkowo rzadko mogły znaleźć na nich zastosowanie. Oferowały inny zestaw właściwości, cenionych jedynie na wyłaniających się rynkach, dalekich od głównego nurtu i nie mających dla niego znaczenia” [Christensen, 2010, s. 58]. Innowacje przełomowe, jak żaden inny rodzaj innowacji, powiązane są silnie z prowadzeniem prac badawczo-rozwojowych. Zdarza się oczywiście, ze źródłem innowacji tego typu jest indywidualna lub zbiorowa kreatywność osób wewnątrz organizacji, jednak jej rozwijanie, a w konsekwencji komercjalizacja, wymaga z założenia dalszych, celowych działań prowadzonych w bardziej lub mniej sformalizowanych zespołach. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że wysiłek związany z prowadzeniem i ponoszeniem kosztów prac badawczo-rozwojowych, czyli działalności twórczej podejmowanej systematycznie w celu zwiększenia zasobów wiedzy i znalezienia dla niej zastosowań, wpływa na aktywność patentową (wynalazczość), a w konsekwencji również innowacyjność przedsiębiorstw [Griliches, 1992, s. 29–47]. Z. Griliches uznał, że nakłady w prace B+R to swoisty miernik wkładu w działalność wyna- Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii… 339 lazczą, a patent to zysk z tejże działalności. Dlatego też sformułował tezę, iż w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo zmienia (zwiększa lub ogranicza) wydatki na B+R, równoległe zmiany zachodzą w stosunku do liczby otrzymanych przez niego patentów [Jasiński, 2011]. W konsekwencji system ten, zwany zamkniętym albo liniowym, tradycyjnie powiązany jest silnie z ochroną własności przemysłowej oraz tajemnicą handlową organizacji. Natomiast innowacje stopniowe (kontynuacyjne, inkrementalne) związane są raczej z modyfikacją, udoskonaleniem czegoś co już na rynku istnieje i określane jako second mover advantages. Jak zauważa Christensen, mogą one mieć charakter radykalny, przyrostowy lub przerywany. Wspólnym dla nich mianownikiem jest fakt, „że poprawiają efektywność dotychczasowych produktów mierzoną wielkością parametrów, jakie tradycyjnie cenili główni klienci na dużych rynkach” [Christensen, 2010, s. 21]. Ich źródłem mogą być zarówno wewnętrzne, własne prace B+R, jak i umiejętne wychwycenie sygnałów płynących z rynku, na którym użytkownicy dóbr i usług zgłaszają swoje oczekiwania i potrzeby zarówno poprzez „głosowanie przy kasach sklepowych”, jak i w drodze zróżnicowanego wywiadu marketingowego. Wiele badań wskazuje, że to właśnie użytkownicy produktów i procesów są współtwórcami tego typu innowacji sprzedawanych na rynku [Enos, 1962; Knight, 1963; Freeman, 1968, s. 29–57; Show, 1985]. Powyższe typy innowacji różnicuje niewątpliwie stopień ryzyka i koszty, jakie wynikają z ich opracowania i komercjalizacji. Zdarza się, że z punktu widzenia konsumenta całkowity koszt zamiany produktu już użytkowanego na nowy, jest zbyt wysoki (wymaga to bowiem czasu na przyzwyczajenie się do nowego produktu, zdobycia właściwych informacji na jego temat, zerwanie z utrwalonym nawykiem, itp.). Zdecydowanie mniej kosztowne i bezpieczniejsze jest wchodzenie w rolę imitatora zaakceptowanych przez rynek rozwiązań. Pozwala to bowiem na obniżenie nakładów na prace badawczo-rozwojowe, ograniczenie niepewności technologicznych i prawnych, redukcję kosztów marketingowych. Z badań dotyczących strategii innowacji wynika, że spośród 1000 polskich przedsiębiorstw trochę ponad połowa firm zdecydowana jest na projekty przełomowo innowacyjne (56%), co nie oznacza, że są one rzeczywiście realizowane, natomiast pozostałe wybierają raczej ścieżkę imitacji (34%) [Rudolf i inni, 2006]. Takie wyniki nie zaskakują, ponieważ wprowadzanie innowacji przełomowych wymaga rewolucyj- 340 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska nych zmian w ramach samego przedsiębiorstwa, zmian skomplikowanych i wielopłaszczyznowych obejmujących przewartościowanie misji i celów, zmianę systemu zarządzania oraz struktury wewnętrznej. Ponadto muszą one być „projektowane kompleksowo i wprowadzane szybko, gdyż im dłużej trwa ich wdrażanie, tym bardziej wzrasta ryzyko niepowodzenia, albowiem przedłuża się czas destabilizacji w działaniu firmy” [Penc, 1999, s. 182]. Często ich wprowadzenie jest niemożliwe i w wielu przypadkach zupełnie nieopłacalne. Z badań prowadzonych przez M.C. Christensena wynika ponadto, że wprowadzanie innowacji radykalnych nie jest racjonalne z puntu widzenia firm, które osiągnęły już wysoką pozycję rynkową, a wręcz przeciwnie może stanowić dla nich przyczynę niepowodzenia i początek upadku. W nomenklaturze menedżerskiej firmy wprowadzające innowacje przerywające tok rozwoju określa się jako te, które „mają strzałę w plecach”. Wynika to m.in. z następujących czynników [Christensen, 2010]: — technologia zmienia się szybciej od popytu rynkowego — oznacza to, że przedsiębiorstwa w konkurencyjnym wyścigu często „przestrzeliwują” rynek, oferując konsumentom coś czego nie potrzebują lub nie rozumieją, a zatem nie są skłonni za to zapłacić, — produkty i usługi będące wynikiem technologii przełomowych z reguły są prostsze i tańsze od dotychczasowych — paradoksalnie więc niosą perspektywę niższych zysków, są też gorsze pod względem charakterystyki efektywnościowej, — aby zaistnieć w powszechnej konsumenckiej świadomości, najpierw trafiają na rynki niszowe — wschodzące lub mało znaczące, co wiąże się z tym, że: — z reguły dotychczasowi, kluczowi klienci nie chcą lub nie mogą korzystać z nowych przełomowych, pomysłów. Można więc za M. Bratnickim wyodrębnić następujące etapy innowacji radykalnych. Etap pierwszy, obejmujący zmianę sposobu postrzegania świata (założeń kulturowych, wartości i struktury organizacyjnej oraz przewartościowania firmy) „jest to zmiana totalna, szybka, brutalna, przeprowadzona w sytuacji niepewnej i pod presją czasu” [Penc, 2010, s. 181]. Pozostałe etapy, to rewitalizacja praktyk organizacji, reorientacja domeny lub pozycji strategicznej oraz tzw. naprawianie dla przetrwania. Jakkolwiek wprowadzanie technologii przerywających tok rozwoju obarczone jest ryzykiem i koniecznością przewartościowania strategii Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii… 341 rozwoju przedsiębiorstwa, jest jednak procesem pożądanym z punktu widzenia dzisiejszych gospodarek wiedzy, dla których gwarantem długookresowej przewagi konkurencyjnej nie są bynajmniej innowacje kontynuacyjne. Wprowadzanie innowacji przełomowych przez przedsiębiorstwa wynika także ze zmian w otoczeniu instytucjonalnym, skrócenia życia produktów i cyklu trwania procesu ich wprowadzania na rynek lub jest efektem jego przekształceń wewnętrznych. Dlatego zarówno badacze, jak i praktycy zajmujący się problematyką innowacyjności tworzą ciagle nowe koncepcje mające stymulować opracowywanie i komercjalizację innowacji przełomowych. Jedną z nich jest model open innovation — otwartej wynalazczości zrywający z klasycznym modelem innowacji opartym na wyłącznym wysiłku własnym przedsiębiorstwa, skumulowanym w pracach badawczo-rozwojowych. Drugą jest koncepcja free revealing — wolnego dostępu, odrzucająca tradycyjny system patentowy w sposób instytucjonalny chroniący efekty owej wynalazczości. Free revealing obok pytania o zdolność kreowania innowacji przełomowych, generuje dodatkowe pytanie. Czy możliwe jest wyważenie pomiędzy efektywnością dynamiczną (w produkcji), a efektywnością statyczną w sferze cen (w dystrybucji informacji)? Ta pierwsza wymaga bowiem, by twórca uzyskiwał za dzieło stosowne wynagrodzenie, druga, by dostęp do wiedzy był wolny [Szpringer, 2011, s. 231]. 2. Model open innovation i ekonomia free revealing Proces innowacji w ujęciu tradycyjnym ma charakter liniowy (innowacje podażowe, tłoczone) i stanowi ciąg zdarzeń zachodzących w głównej mierze wewnątrz przedsiębiorstwa, od identyfikacji szans do wypuszczenia produktu, usługi lub procesu na rynek. Modelowy proces zamkniętego procesu innowacji obejmuje zatem [Urban, Hauser, 1993]: 1. Identyfikację możliwości i szans rynkowych. 2. Etap projektowania pomysłów. 3. Etap testowania gotowych produktów. 4. Komercjalizację. 5. Zarządzanie produktem. W układzie liniowym to innowacje kreują popyt — przedsiębiorca pełni rolę kapitana przemysłu, a nowy produkt, usługa czy proces zyskuje klientów, których potrzeby są lepiej zaspokajane lub dopiero zo- 342 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska stają zdefiniowane. W ten sposób firma uzyskuje stabilną przewagę nad konkurentami, zwłaszcza gdy dodatkowo uzyska prawa wyłączne. Przeciwieństwem powyżej opisanego modelu zamkniętego jest model open innovation, który cechuje swoista nieliniowość. Model otwartej innowacyjności lub w wąskim ujęciu otwartej wynalazczości, stworzony i rozwinięty przez H. Chesbrough’a, polega na bezpośredniej współpracy z szeroko rozumianymi użytkownikami, którzy tym samym stają się współtwórcami powstałych tak produktów, usług lub procesów. „Koncepcja otwartych innowacji jest paradygmatem, w którym firmy mogą i powinny wykorzystywać zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne pomysły w swoich procesach innowacyjnych oraz wewnętrzne, jak i zewnętrzne ścieżki wprowadzania innowacji na rynek” [Chesbrough, 2003]. Są one „zarówno zestawem działań dla uzyskiwania korzyści płynących z wprowadzania innowacji, jak i modelem kreowania, objaśniania i badania tych działań” [Open Innovation: Researching…, 2006]. K. Laursen, i A. Salter podkreślają, że im większa liczba zewnętrznych źródeł, tym większa otwartość firmy [Laursen, Salter, 2006, s. 1201–1215]. Jednocześnie przedsiębiorstwo nie rezygnuje całkowicie z ochrony zdobytych przez siebie praw własności przemysłowej, ale stara się opracować najefektywniejszy sposób zarządzania nimi (poprzez licencje lub scedowanie części praw na współpracujące firmy). Tym samym „formalne ramy organizacji stają się tylko i wyłącznie umowną granicą w przepływie wiedzy między organizacją a jej otoczeniem” [Mierzejewska, 2008]. Aby to jednak było możliwe, muszą być spełnione następujące warunki. Po pierwsze, pomiędzy przedsiębiorstwem a klientem musi zostać nawiązany rzeczywisty dialog, wyznaczający nową jakość we wzajemnych relacjach. Po drugie, klient musi zostać dopuszczony do produktu już w początkowej fazie jego opracowywania, co wzmacnia jego zaangażowanie i sprawia, że czuje się jego współtwórcą. Po trzecie, firmę musi cechować gotowość podjęcia ryzyka wynikającego m.in. z tego, że klienci — współtwórcy mają dostęp do informacji, które podwyższają ich świadomość jako użytkowników danego towaru. To powiązane jest z czwartym warunkiem związanym z koniecznością jasnego i rzetelnego przekazu informacji (ich transparentnością) budującą zaufanie we wzajemnych relacjach [Mierzejewska, 2008]. Przykładem firm stosujących model otwartych innowacji są m.in. Procter&Gamble, Intel Corporation, International Business Machines Corporation, zaś dobrym przykładem produktu, którego sukces oparty Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii… 343 został na wielopłaszczyznowej współpracy firm jest receptura opracowanego przez naukowców napoju Gatorade. Natomiast ekonomia free revealing oznacza rezygnację z ochrony praw własności przemysłowych (w tym patentów) i nieodpłatnym udostępnianiu opracowanych rozwiązań. W tym przypadku innowator świadomie rezygnuje z przysługujących mu praw wyłącznych, udostępniając wszystkie istniejące i potencjalne prawa własności przemysłowej osobom trzecim. Tym samym wygenerowana przez niego wiedza staje się dobrem wspólnym np. poprzez publikację w czasopismach czy też poprzez udostepnienie w miejscu publicznym. Free revealing oznacza zatem dostęp do wiedzy dla wszystkich zainteresowanych, bez nałożenia obowiązku ponoszenia opłat bezpośrednich [Harhoff, Henkel, von Hippel, 2003]. Mamy tu zarazem do czynienia z odmiennymi grupami innowatorów — użytkowników odnoszących korzyści z wykorzystywania opracowanych przez siebie rozwiązań, producentów zyskujących na sprzedaży oraz użytkowników będących liderami, wyprzedzających dotychczasowe i wyznaczających nowe trendy [von Hippel, 1986, s. 791–805]. Potraktowanie obu koncepcji jako kompatybilnych i połączenie w jeden otwarty model procesu innowacyjnego, mogłoby skutkować sytuacją, w której pewne spontaniczne grupy użytkowników, firm i innych podmiotów tworzyłyby i wdrażały innowacyjne projekty, a następnie udostępniałyby wykreowane wspólnie pomysły w sposób nieodpłatny. Tak wykreowane innowacje z założenia bowiem nie tworzą praw o charakterze wyłącznym (na przykład monopolu patentowego) i nie opierają swojego powodzenia na ochronie instytucjonalnej. Ich źródłem może być samo przedsiębiorstwo oddające wstępny projekt lub jego zarys w ręce użytkowników lub też grupa odbiorców skupionych wokół tworzonych przez organizacje platform, na których mają oni możliwość rozwijania spontanicznie zgłaszanych rozwiązań. F. Gault i E. von Hippel zwracają uwagę, że współcześnie wielu twórców innowacji uważa, że koncepcja free revealing umożliwia uzyskanie wyższych zysków niż w przypadku klasycznej ochrony patentowej gwarantowanej przez państwo m.in. poprzez redukcję kosztów związanych z tworzeniem zaplecza i prowadzeniem prac badawczo-rozwojowych oraz tworzenie sieci współpracy [Gault, von Hippel, 2009]. Ponadto ogranicza wydatki związane z procedurą zgłoszeń patentowych, koszty związane z zakupem patentów, opłatami i koniecznością zawierania umów licencyjnych — co wpływa na niższą cenę dóbr i eliminuje zagrożenie pojawienia się na rynku mo- 344 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska nopolu patentowego [Niedbalska, 2009, s. 91]. Jednocześnie E. Fauchart i E. von Hippel podkreślają, że zerwanie z systemem ochrony instytucjonalnej nie oznacza braku jakichkolwiek norm w sposobie rozprzestrzeniania wiedzy. One nadal istnieją, mają jednak charakter norm ukrytych, zbliżonych do tych obowiązujących w tradycyjnym modelu własności przemysłowej. Należą do nich [Fauchart, von Hippel, 2008, s. 188]: a) prawo wykluczenia pewnych osób przez twórcę danego rozwiązania z możliwości jego wykorzystania nawet jeśli jest on dostępny publicznie; b) z reguły kolejni użytkownicy (w tym przedsiębiorcy) nie kopiują rozwiązania dosłownie, lecz wykorzystują go do opracowania i wdrożenia kolejnych pomysłów; c) użytkownicy zobowiązani są zawsze do podawania pierwotnego źródła lub autorstwa wykorzystywanego rozwiązania. Opisane powyżej podejścia związane są przede wszystkim z popytowym podejściem do innowacji. O ile jednak open innowation stanowi istotę innowacji prowokowanych i stymulowanych przez popyt, o tyle free revealing wydaje się być jej konsekwencją. 3. Open innovation i free revealing a innowacje radykalne Model open innovation oparty na swoistej komunikacyjnej platformie z użytkownikami oraz powszechnym (pod pewnymi warunkami) udostępnianiu opracowanych w ten sposób idei, wydaje się właściwy przede wszystkim dla firm o ugruntowanej pozycji rynkowej. Takie przedsiębiorstwa dla utrzymania klientów musi dostarczać towary i usługi, których oczekują i jakie przyzwyczaili się oni konsumować, nie są więc zainteresowane wprowadzaniem innowacji przełomowych. Jak zauważa C.M. Christensen „Najlepiej działające firmy mają doskonale rozwinięte systemy uśmiercania pomysłów, których nie chcą klienci. Wskutek tego takim firmom bardzo trudno jest inwestować w technologie zakłócające trend rozwoju — w jakieś marginalne możliwości, o których ich klienci nie chcą słyszeć — dopóki klienci ich nie zechcą. Ale wówczas jest za późno” [Christensen, 2010, s. 319]. Tego typu firmy skoncentrowane są bowiem przede wszystkim na swoich stałych, kluczowych klientach, ponieważ to oni — przyzwyczajeni do produktu czy marki i płynących z niej wartości dodanych — generują najwyższe przychody przedsiębiorstwa. Ten typ użytkownika owszem oczekuje zmian, Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii… 345 jednak przede wszystkim takich, które udoskonalą produkt lub usługę już przez nich wykorzystywane. Stanowią więc chłonny rynek dla innowacji kontynuacyjnych, jednak nie dla tych, które przerywają tok rozwoju. Wiąże się to nierozwiązalnie z fundamentalnym problemem wskazanym już wcześniej. W dzisiejszym świecie, w którym rozwój gospodarek powiązany jest z dynamicznym tworzeniem, pozyskiwaniem, przetwarzaniem i rozpowszechnianiem wiedzy, postęp technologiczny często wyprzedza możliwość jego absorbcji ze strony konsumentów. Tym samym podaż innowacji przełomowych nie pokrywa się z rzeczywistym popytem rynkowym. To nie oznacza oczywiście, że za jakiś czas nie znajdą one uznania w dotychczasowej grupie odbiorców (stając się tym samym konkurencyjne względem dotychczasowych rozwiązań) lecz w początkowej fazie komercjalizacji z reguły są one testowane i rozpowszechniane na rynkach małych, niszowych lub po prostu nowych. To powoduje powstanie kolejnego problemu, z którym istniejące (często duże, z rozbudowanym system zarządzania) organizacje nie są w stanie sobie poradzić. Ponieważ innowacje radykalne trafiają na rynek potencjalny, który w istocie jeszcze nie istnieje, nie można go w żaden sposób oszacować czy zanalizować. Firmy o ugruntowanej pozycji rynkowej znajdują się więc w swoistym szachu wyznaczającym możliwy zakres działań, z jednej strony są kluczowi odbiorcy ich oferty, z drugiej strategie zarządzania właściwe raczej dla innowacji kontynuacyjnych, z trzeciej wreszcie pułapka wymaganej przez udziałowców rentowności, w której nie ma miejsce na ryzyko związane z pracami nad innowacjami radykalnymi [Christensen, 2010, s. 312–316]. Model open innovation i koncepcja free revaling wydają się zatem doskonałą szansą przede wszystkim dla tych firm, które poprzez bezpośrednią komunikację z użytkownikiem, koncentrują się w swojej strategii na imitacji lub modyfikacji rozwiązań już na rynku obecnych. Wpisuje się ona doskonale w model zarządzania wiedzą organizacji i może wpływać na poprawę efektywności jej wykorzystywania. Nikt lepiej od użytkownika nie jest w stanie zdefiniować jego potrzeb. Natomiast w świetle obecnych badań otwartość innowacyjna nie jest tym systemem, który mógłby prowadzić do powstania modelu gwarantującego pobudzanie i komercjalizację innowacji przełomowych, ponieważ te w przeważającej mierze są efektem podażowego wysiłku organizacji i mają charakter wewnętrzny. Często wymagają kosztownych nakładów na prace badawczo-rozwojowe, czasem są skutkiem kreatywności wła- 346 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska ściciela przedsiębiorstwa, zawsze jednak wymagają elastycznej strategii zarządzania innowacjami. Związane są również z ogromnym ryzykiem własnym przedsiębiorstwa, gdyż zakłócają lub na nowo definiują trajektorię zmian technologicznych zachodzących na rynku. Jak podkreśla J. Penc, celem innowacji nie jest bowiem samo zaspakajanie potrzeb rynku, lecz ich tworzenie i realizacja na coraz wyższym poziomie. Tym samym „inspiracji do tworzenia takich potrzeb nie dostarcza już dzisiaj rynek, lecz nowoczesna nauka i technika, a w szczególności technika najwyższa ( high i ultrahigh-tech), którą cechuje bardzo wysoki stopień „naukochłonności” [Penc, 1999, s. 157]. Firma wprowadzające innowacje przełomowe staje się więc symbolem schupeterowskiego innowatora — kapitana przemysłu, który biorąc na siebie odpowiedzialność za wprowadzenie innowacji przełomowych, na nowo określa, przewartościowuje potrzeby i uczy użytkowników pożądania rzeczy odmiennych od tych, które przyzwyczaili się konsumować. W tym sensie, współpraca z użytkownikami ma szansę zaistnieć dopiero w drugim etapie — modyfikacji wchłoniętych już przez rynek zmian. Tymczasem „wielu badaczy gloryfikujących różnego rodzaju „otwartości” procesu innowacji, wydaje się nie zajmować kwestią ciężaru projektów, z założenia każdy efekt takiej współpracy traktując jako wysoce innowacyjny” [Klincewicz, 2006, s. 8]. Ponadto z badań prowadzonych nad efektywnością generowania innowacji radykalnych przez tzw. open source, właściwych dla tworzenia i komercjalizacji m.in. oprogramowania, który można w tym miejscu potraktować jako odpowiednik open innovation w odniesieniu do tradycyjnego (nieinformatycznego) koszyka dóbr i usług, wynika, że wiele cennych projektów jest przerywanych z braku współdziałania programistów. Tymczasem inicjatywy komercyjne prowadzone przez zaangażowane czasowo i finansowo przedsiębiorstwo — zwykle są kontynuowane ze względu na istniejących użytkowników, reputację firmy i poniesione koszty [Klincewicz, 2006]. Kolejne wyniki badań wskazują, że spośród zanalizowanych projektów OSS zarejestrowanych na Source Forge, mianem przełomowych można nazwać jedynie niewielką część z nich. Wśród 500 najaktywniejszych projektów, jedynie 5 można określić jako radykalne (stanowiły przełomy technologiczne). Kolejne projekty okazały się modyfikacjami technologii (4), innowacjami marketingowymi (3) lub modyfikacjami platform (52). Pozostałe 436 projektów sklasyfikowano jako nieinnowacyjne, co zresztą przyczyniło się do zde- Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii… 347 finiowania nowego problemu, ponieważ „kolejne” aplikacje oferujące podobną funkcjonalność tworzą niepotrzebną konkurencję o rzadkie zasoby programistyczne, ograniczając możliwość ich efektywnej alokacji i wykorzystania” [Klincewicz, 2009, s. 10]. Zakończenie W literaturze przedmiotu przeważają twierdzenia, że utrzymanie pozycji lidera w gospodarce wiedzy wymaga swoistej kompatybilności. Polega ona na uwzględnianiu w strategii przedsiębiorstwa zarówno innowacji przełomowych, jak i kontynuacyjnych. Tymczasem każdy z omówionych typów innowacji cechuje się nie tylko odmiennymi właściwościami, ale również źródłami powstania i zasadami komercjalizacji. Wprowadzenie pierwszych przewartościowuje rynek w danym sektorze lub w odniesieniu do produktów i usług, na nowo wyznacza jego strukturę. Pozwala zarazem firmie na uzyskanie długookresowej przewagi konkurencyjnej. Innowacje radykalne, jako pociągające za sobą wysokie koszty związane z ich opracowaniem i komercjalizacją są silnie sprzężone z tradycyjnym systemem ochrony patentowej. Innowacje przełomowe są często wynikiem wewnętrznego wysiłku organizacyjnego i finansowego grup badawczych przedsiębiorstwa. Często wymagają także stworzenia odrębnej organizacji dla celów projektu, bowiem „radykalna zmiana ma charakter rewolucyjny, powoduje więc do pewnego stopnia zerwanie z przeszłością” [Penc, 1999, s. 182]. Ponadto przytoczone w opracowaniu wyniki badań nad systemem open source przeprowadzonych przez K. Klincewicza, wskazują że systemy bazujące na otwartej platformie współpracy, cechuje ograniczona możliwość podziału pracy w trakcie realizacji projektu — zmuszając wynalazcę, przedsiębiorcę lub innego pomysłodawcę do samodzielnego wysiłku związanego z opracowaniem i wypuszczeniem rozwiązania na rynek. „Pionierzy muszą więc jednocześnie zajmować się generowaniem pomysłów, programowaniem i promocją, a taka mieszanka ról społecznych i biznesowych może okazać się dużym wyzwaniem dla pojedynczych osób. Rozwój nowych pomysłów jest znacznie trudniejszy niż adaptacja lub doskonalenie już sprawdzonych funkcji, oferowanych dla innych platform technologicznych przez komercyjne organizacje” [Klincewicz, 2009, s. 11]. Wydaje się, że powyższe wnioski znajdą odzwierciedlenie również w pozostałych typach otwartości procesu innowacyjnego, także systemach open innovation i free revealing. 348 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska Inaczej jest w przypadku innowacji kontynuacyjnych, których bodźcem są sygnały ze strony konsumentów lub innych przedsiębiorstw. Wydaje się, że w odniesieniu do nich, skuteczną metodą byłoby tworzenie specyficznych grup, spontanicznych platform skupiających ludzi (użytkowników) zainteresowanych rozwiązaniem określonego problemu lub opracowaniem produktu, którym sami są zainteresowani. Komercjalizacja wspólnego projektu, będącego wynikiem zbiorowego wysiłku intelektualnego, sama w sobie posiada na tyle wysoką użyteczność, iż nie wymaga już ochrony instytucjonalnej, która w tym przypadku stanowić może wręcz barierę w dalszym udoskonalaniu i rozwijaniu projektu. Tak przebiegający, nieliniowy i otwarty proces innowacji, realizuje jednocześnie założenia free revealing. Rozwiązuje również dwa, niezwykle istotne problemy — rzadkości zasobów organizacji (odrzucenie tzw. priorytetyzacji idei) oraz ograniczonej dostępności kapitału finansowego. Z jednej strony bowiem firma przerzuca projekty poza własne mury, pozwalając na ich spontaniczne rozwijanie lub przeobrażenie, z drugiej zaś pojawiają się możliwości dywersyfikacji ryzyka i kosztów ich realizacji na przykład poprzez fuzje lub venture capital [Mierzejewska, 2008]. W świetle powyższych rozważań wydaje się, że dla innowacji modyfikujących, czyli takich dla których bodźcem wprowadzania jest przede wszystkim rynek, właściwym i bardzo efektywnym modelem ich pobudzania będzie system otwartej wynalazczości i bezpośredniego dostępu, rezygnujący z instytucjonalnej ochrony patentowej. Uwzględniać go powinny zarówno przedsiębiorstwa dopiero wkraczające na rynek, jak i te o ugruntowanej pozycji. Natomiast dla innowacji przełomowych, opartych w dużej mierze na wewnętrznej kreatywności i wysiłkach badawczo-rozwojowych organizacji właściwym modelem będzie raczej model liniowy. Jest on zarazem bardzo silnie skorelowany z tradycyjną ochroną praw własności przemysłowej i tajemnicy handlowej przedsiębiorstw, traktując je jako swoistą gratyfikację za poniesione ryzyko i wysiłek finansowy, organizacyjny i czasowy związany z opracowaniem i komercjalizacją innowacji przerywających tok rozwoju. Rdzeń innowacji tego typu stanowi zarazem specyfika wprowadzającej je organizacji, opartej na nieformalnym sposobie zarządzania i stawiającej na piedestale kreatywny potencjał skoncentrowanego wokół projektu zespołu. Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii… 349 Literatura 1. Bender L. (1995), Wynalazki, Wydawnictwo Arkady, Warszawa. 2. Chesbrough H.W. (2003), Open Innovation: The New Imperative for Creating and Profiting from Technology, Harvard Business School Press, Boston, MA. 3. Christensen C. M. (2010), Przełomowe innowacje, PWN, Warszawa. 4. Dahlin K.B., Behrens D.M. (2005), When is An Invention Really Radical? Defining and Measuring Technological Radicalness, „Research Policy” No. 34. 5. Enos J.L. (1962), Petroleum Progress and Profits: A History of Process Innovation, MIT Press, Cambridge, MA. 6. Fauchart E., von Hippel E. (2008) Norms-Based Intellectual Property Systems: The Case of French Chefs, „Organization Science” Vol. 19, No. 2. 7. Freeman C. (1968), Chemical Process Plant: Innovation and The World Market, „National Institute Economic Review” No. 45. 8. Gault F., von Hippel E. (2009), The Prevalence of User Innovation and Free Innovation Transfers: Implications for Statistical Indicators and Innovation Policy, MIT Sloan School of Management Working Paper No. 4722-09. 9. Griliches Z. (1992), The Search for R&D Spillovers, “Scandinavian Journal of Economics” Vol. 94, Supplement. 10. Hippel E. (1986), Lead Users: A Source of Novel Product Concepts, „Management Science” Vol. 32, No. 7. 11. Jasiński A.H. (2011), Aktywność patentowa a nakłady na badania i rozwój w okresie transformacji polskiej gospodarki, w: Raport o innowacyjności gospodarki Polski 2010 roku, Baczko T. (red.), INE PAN, Warszawa. 12. Klinkiewicz K. (2006), Innowacyjność projektów open source, pismo naukowe Wydziału Zarządzania Uniwesytetu Warszawskiego „Studia i Materiały” nr 2. 13. Knight K.E. (1963), A Study of Technological Innovation: The Evolution of Digital Computers, Ph.D. Dissertation, Carnegie Institute of Technology, Pittsburgh, PA. 14. Laursen K., Salter A. (2004), Searching High and Low: What Types of Firms Use Universities as A Source af Innovation? „Research Policy” No. 33. 15. Lehman D.R., Winer R.S. (2004), Product Management, McGraw Hill, Columbus, OH. 350 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska 16. Mierzejewska B. (2008), Open Innovation — nowe podejście w procesach innowacji, „E-mentor” nr 2. 17. Niedbalska G. (2011), Nowe podejście do problemu własności intelektualnej, „Economic Studies” nr 2 (LXIX). 18. Niklewicz-Pijaczyńska M., Wachowska M. (2012), Wiedza — Kapitał ludzki — Innowacje, Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wrocław. 19. Open Innovation: Researching A New Paradigm (2006), Chesbrough H., Wanhaverbeke W., West J. (eds.), Oxford University Press, Oxford. 20. Penc J. (1999), Innowacje i zmiany w firmie. Transformacja i sterowanie rozwojem przedsiębiorstwa, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 21. Rudolf T., Fuchs K., Kossut N., Workiewicz M., Wróblewski J. (2006), Strategie innowacji, „E–mentor” nr 5 (17). 22. Schumpeter J. (1960), Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa. 23. Shaw B. (1985), The Role of The Interaction between The User and The Manufacturer in Medical Equipment Innovation, „R&D Management” No. 15 (4). 24. Szpringer W. (2011), Koncepcja open access w świetle ekonomicznej analizy prawa własności intelektualnej, Wolters Kluwer Polska Sp. z o. o., Warszawa. 25. Urban G.L., Hauser J.R. (1993), Design and Marketing of New Products, Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ. Streszczenie Artykuł stanowi prezentację nowych koncepcji tworzenia i komercjalizacji innowacji, ze szczególnym uwzględnieniem innowacji przełomowych (wynalazków) oraz innowacji naśladowczych (imitacji). Scharakteryzowane w opracowaniu koncepcję to tzw. model otwartej (nieliniowej) innowacyjności oraz free revealing zakładający rezygnację z tradycyjnej, instytucjonalnej ochrony praw własności przemysłowej. Model otwartej innowacyjności stworzony przez H. Chesbrough’a polega na bezpośredniej współpracy z użytkownikami, którzy tym samym stają się współtwórcami powstałych tak produktów, usług lub procesów. Jednocześnie przedsiębiorstwo nie rezygnuje całkowicie z ochrony zdobytych przez siebie praw własności przemysłowej, ale stara się opracować najefektywniejszy sposób zarządzania nimi. Free revealing oznacza natomiast dostęp do wiedzy dla wszystkich zainteresowanych, bez nałożenia obowiązku ponoszenia opłat bezpośrednich. W artykule podjęto kwestię zależności otwartego podejścia do procesu innowacji, a możliwością generowania poszczególnych ich typów. W tym celu stawiana jest teza, że system otwartej wynalazczości i rezygnacja z ochrony praw wyłącznych stymuluje przede wszyst- Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii… 351 kim pojawianie się innowacji naśladowczych. Natomiast innowacje przełomowe skorelowane są obecnie z zamkniętym systemem innowacji i tradycyjną ochroną patentową. W artykule przeprowadzono analizę porównawczą prezentowanych systemów w oparciu o literaturę przedmiotu oraz badania przeprowadzone w odniesieniu do tzw. systemu open source. Słowa kluczowe patenty, innowacje, własność przemysłowa Breakthrough Innovations in Open Innovation Model and Free Revealing Economics (Summary) The paper presents new concepts considering creation and commercialization of innovations, focusing on breakthrough innovations (inventions) and imitative innovations (imitations). Author characterized in the report so called model of open (non-linear) innovation and free revealing, assuming abandonment of traditional, institutional industrial property rights protection. Open innovation model developed by H. Chesbrough involves close collaboration with users who thus become co-creators of developed this way products, services or processes. At the same time a company does not give up completely protection of gained industrial property rights, but strives to develop the most effective way to manage them. Free revealing means, in turn, access to knowledge for all concerned, without any direct payment obligation. This paper addresses correlation of open approach to innovation process, and ability to generate different types of processes. To this end, author puts the thesis that system of open inventiveness and abandonment of exclusive rights protection, primarily stimulates emergence of imitative innovations. However, breakthrough innovations are now correlated with a closed system of innovation and traditional patent protection. This paper presents a comparative analysis of presented systems, based on subject literature and research conducted in relation to so-called open source system. Keywords patents, innovations, industrial property
