2 0 0 8 – M I Ę D Z Y N A R O D O W Y R O K P L A N E T Y Z I E M I A

Transkrypt

BIULETYN CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGO ŒL¥SKA
CENA
3 z³
Nr indeksu 338168
ISSN 1425-4700
Nr 53 JESIEÑ 2008
42. SYMPOZJIM SPELEOLOGICZNE
POLSKIEGO TOWARZYSTWA
PRZYRODNIKÓW im. KOPERNIKA
Tarnowskie Góry, 24-26 paŸdziernika 2008
2 0 0 8
–
M I Ê D Z Y N A R O D O W Y
R O K
P L A N E T Y
Z I E M I A
„...Pracujcie niestrudzenie dla ratowania tego, co ukochaliœcie... Pouczajcie o tym, ¿e idea ochrony przyrody jest
ide¹ na wskroœ demokratyczn¹, gdy¿ chroni ona skarby przyrody dla ca³ego spo³eczeñstwa... Przez poznanie
i ochronê przyrody – do jej ukochania – oto nasze has³o!”
W³adys³aw Szafer (Chroñmy przyrodê ojczyst¹, Nr 1, 1945)
PODZIEMNY ŒWIAT PRZYRODY
Oddajemy do r¹k Czytelników kolejny monograficzny numer Przyrody Górnego Œl¹ska – poœwiêcony przyrodzie jaskiñ województwa œl¹skiego*. Zosta³ on przygotowany w zwi¹zku z 42. Sympozjum Speleologicznym
Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Tegoroczne sympozjum – po raz pierwszy zorganizowane
przez Towarzystwo na Górnym Œl¹sku – w czêœci terenowej poœwiêcone jest walorom przyrodniczym i turystycznym sztucznych wyrobisk podziemnych w województwie œl¹skim. Sesja referatowa, na któr¹ zg³oszono 20
tematów, dotyczy aktualnych kierunków badañ zwi¹zanych z problemami jaskiñ (tak naturalnych, jak
i sztucznych wyrobisk podziemnych) zarówno w kraju, jak i za granic¹.
Lektura numeru pozwala zapoznaæ siê z bogactwem form podziemnych województwa œl¹skiego. Nale¿y ono
do obszarów najliczniejszego wystêpowania jaskiñ krasowych i pseudokrasowych w Polsce. Na terenie województwa wystêpuje najd³u¿sza jaskinia krasowa na ca³ej Wy¿ynie Krakowsko-Wieluñskiej (Jaskinia Wierna
o sumarycznej d³ugoœci korytarzy 1027 m). W Beskidzie Œl¹skim znajduj¹ siê najd³u¿sze jaskinie pseudokrasowe w ca³ych Karpatach Zewnêtrznych – Jaskinia Miecharska (1801 m) i Jaskinia w Trzech Kopcach
(1244 m). Tak¿e tu wystêpuje najwiêksze w Polsce nagromadzenie sztucznych wyrobisk podziemnych, zw³aszcza po górnictwie kruszcowym i wêglowym z unikalnymi w Europie Podziemiami Tarnogórsko-Bytomskimi,
których d³ugoœæ mo¿e wynosiæ nawet oko³o 300 km. Cenne s¹ równie¿ walory chiropterofauny. Jaskinia
Studnisko na Wy¿ynie Czêstochowskiej jest obecnie najbardziej na pó³noc po³o¿on¹ jaskiniow¹ koloni¹ rozrodcz¹ nietoperzy w centralnej Europie. Jaskinia Szachownica na Wy¿ynie Wieluñskiej to drugie najwiêksze
zimowisko nietoperzy w Polsce. Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie to przypuszczalnie drugie najwiêksze w Polsce zimowisko nietoperzy w sztucznych podziemiach.
Choæ w prezentowanym numerze dominuj¹ informacje o przyrodzie nieo¿ywionej, interesuj¹ce dla geografa
czy geologa, to zamieszczamy w nim tak¿e artyku³ o nietoperzach jaskiñ i podziemi antropogenicznych województwa œl¹skiego – dla zaznaczenia, ¿e podziemny œwiat przyrody nieo¿ywionej jest równie¿ bardzo
ciekawym œwiatem przyrody o¿ywionej. Œwiat ten jest bardzo s³abo poznany i tylko chiropterolodzy posiadaj¹
dane pozwalaj¹ce na w miarê dok³adne przedstawienie sk³adu gatunkowego, liczebnoœci i zagêszczenia oraz
rozmieszczenia nietoperzy w ca³ym systemie podziemnego œwiata – tak tworów naturalnych, jak i powsta³ych
w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka – zarówno w górach, jak i na wy¿ynach. A przecie¿ w podziemiach ¿yj¹
i grzyby, i roœliny, i bezkrêgowce – czêsto endemiczne i œciœle przystosowane do specyficznych warunków ekologicznych tych miejsc, o których nasza wiedza jest fragmentaryczna. Mam nadziejê, ¿e w przysz³oœci œwiat
ten zostanie dla Czytelników odkryty.
Zwracamy tak¿e uwagê na problemy ochrony podziemnego œwiata przyrody. Œrodowisko jaskiñ jest niezwykle
wra¿liwe – wystarczy przecie¿ nasz oddech lub ciep³o naszego cia³a, aby zmieniæ warunki bytowania w nim
organizmów ¿ywych i formowania siê szaty naciekowej. Jak¿e niewiele jaskiñ jest jednak chronionych prawem
– spoœród ponad 1000 znanych w województwie œl¹skim jaskiñ i schronisk, ochron¹ indywidualn¹ objêtych
jest zaledwie 17! Konieczne jest zatem podjêcie dzia³añ dla skuteczniejszej ochrony jaskiñ i wyrobisk
podziemnych oraz zrównowa¿onego ich udostêpniania dla turystyki.
Jerzy B. Parusel
* O pomnikach przyrody nieo¿ywionej, w tym i o jaskiniach, mo¿na przeczytaæ równie¿ we wk³adce do nr 20/2000 Przyrody Górnego Œl¹ska
PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA ◆ NATURE OF PPER SILESIA ◆ NATUR DES OBERSCHLESIEN
Nr 53/2008
JESIEÑ
◆
AU T U M N
◆
HERBST
42th Speleological Symposium
42-te Speleologische Symposium
10 Nietoperze jaskiñ i podziemi antropogenicznych w województwie œl¹skim
The bats of caves and anthropogenic undergrounds in
the Silesian voivodeship
Fledermaeuse der Hoehlen und des antropogenischen
Untergrunde in der Woiwodschaft Schlesien
14 Eksploracja, inwentaryzacja i ochrona
jaskiñ polskich Karpat Fliszowych
Jesienny klucz ptaków
W NUMERZE
◆
Fot. J. Moczulski
CONTENTS
◆
INHALT
3 Œrodowisko jaskiniowe i jego ochrona
The cave environment and its protection
Hoehlenumgebung und dessen Beschuetzung
5 Zjawiska krasowe i jaskinie Wy¿yny
Œl¹sko-Krakowskiej
The karst phenomena and caves of Œl¹sko-Krakowska
Upland
Karsterscheinungen und Hoehlen an der schlesisch-krakauerer Hochebene
9 42. Sympozjum Speleologiczne
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
Exploration, inventoring and protection of caves in
the Polish Flysch Carpathians
Ausnutzung, Bestandsaufnahme und Schutz der
Hoehlen in polnischen Flyschkarpaten
17 Sztuczne wyrobiska podziemne jako
obiekty zainteresowania przyrodników
Artifical underground excavations as the object of
naturalist's interest
Kuenstliche Abbauraeume – Teilnahme des Interesses
der Naturforscher
20 Schronisko skalne w ostañcu martwicy
kamiennej w Laskach
The rock shelter in the monadrock of calcareous sinter in Laski
Felsenunterschlupf im Steintuff des Restberges in
Laski
WYDAWCA:
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
RADA PROGRAMOWA:
Maria Z. Pulinowa (Przewodnicz¹ca),
Jan Duda (Z-ca Przewodnicz¹cego),
Maciej Bakes, Joanna Chwo³a, Bogdan Gieburowski, Jan Holeksa,
Barbara Kaszowska, Arkadiusz Nowak, Romuald Olaczek,
Jolanta Pra¿uch, Ma³gorzata Strzelec, Józef Œwierad
KOLEGIUM REDAKCYJNE:
Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny),
Katarzyna Rostañska (sekretarz redakcji),
Renata Bula, Jan Duda, Maria Z. Pulinowa
OPRACOWANIE GRAFICZNE:
Joanna Chwo³a
ADRES REDAKCJI:
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
ul. œw. Huberta 35, 40-543 Katowice
tel./fax: 032 201 18 17, 032 209 50 08, 032 609 29 93
e-mail: [email protected]; http: //www.cdpgs.katowice.pl
REALIZACJA POLIGRAFICZNA:
VERSO, Katowice
AUTOR ZNAKU GRAFICZNEGO WYDAWCY:
Katarzyna Czerner-Wieczorek
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska zosta³o powo³ane
Zarz¹dzeniem Nr 204/92 Wojewody Katowickiego z dnia
15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony
oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Œl¹ska.
Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samorz¹dow¹ jednostk¹
bud¿etow¹, przekazan¹ województwu œl¹skiemu Rozporz¹dzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r.
WARUNKI PRENUMERATY
Przyroda Górnego Œl¹ska ukazuje siê w cyklu czterech pór roku.
Zamówienia na prenumeratê indywidualn¹ i zbiorow¹ biuletynu przyjmuj¹ Poczta Polska i Kolporter. Bie¿¹ce numery mo¿na nabyæ w kioskach Ruchu. Sprzeda¿ archiwalnych i bie¿¹cych numerów prowadz¹
nastêpuj¹ce instytucje: Ksiêgarnia ORPAN w Katowicach, Muzeum
Œl¹skie w Katowicach, Muzeum Górnoœl¹skie w Bytomiu, Muzeum
Górnictwa Wêglowego w Zabrzu, Muzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu
oraz Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wroc³awskiego we Wroc³awiu.
Biuletyn mo¿na tak¿e zaprenumerowaæ w Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska. Warunkiem przyjêcia i realizacji zamówienia jest
otrzymanie z banku potwierdzenia wp³aty na konto: Kredyt Bank PBI
S.A. II/O Katowice, nr rach. 37 15001445 1214400344180000.
Zamówione egzemplarze przesy³ane bêd¹ poczt¹ zwyk³¹; mo¿na je tak¿e odebraæ w biurze Centrum. Cena jednego egzemplarza wynosi 3 z³.
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
Biuletyn Przyroda Górnego Œl¹ska jest wydawnictwem przeznaczonym
do publikacji oryginalnych prac, krótkich komunikatów i artyku³ów
przegl¹dowych o przyrodzie Górnego Œl¹ska – jej bogactwie i ró¿norodnoœci, stratach, zagro¿eniach, ochronie i kszta³towaniu, strukturze i funkcjonowaniu, a tak¿e o jej badaczach, mi³oœnikach i nauczycielach oraz postawach cz³owieka wobec przyrody. Preferujemy teksty
oryginalne, o objêtoœci 1-4 stron standardowego maszynopisu. Zdjêcia przyjmujemy w postaci analogowej lub cyfrowej (minimalny rozmiar 10x15 cm i rozdzielczoœæ 300 dpi). Ilustracje prosimy numerowaæ
i osobno do³¹czyæ opis. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania
niezbêdnych zmian treœci artyku³ów bez naruszania zasadniczych myœli
autora oraz zmiany tytu³u. Nades³anych maszynopisów redakcja nie
zwraca. Publikowanie nades³anego tekstu w innych wydawnictwach
autor powinien uzgodniæ z redakcj¹. Dopuszcza siê przedruki za zgod¹
autora i wydawcy. Za treœæ artyku³ów odpowiedzialnoœæ ponosz¹
autorzy. Prawa autorskie do zamieszczonych w biuletynie artyku³ów
i zdjêæ s¹ zastrze¿one, ich reprodukcja jest mo¿liwa jedynie za
pisemn¹ zgod¹ redakcji. Wydawca prosi autorów o za³¹czenie nastêpuj¹cych danych: stopieñ naukowy, miejsce pracy, krótki opis dorobku
i zakres zainteresowañ.
Autor otrzymuje dwa egzemplarze numeru bezp³atnie.
Pogl¹dy wyra¿one na ³amach biuletynu s¹ pogl¹dami autorów
i niekoniecznie odzwierciedlaj¹ punkt widzenia wydawcy.
NAK£AD: 2000 egzemplarzy
Zajrzyj na stronê www.przyroda.katowice.pl
OCHRONA PRZYRODY
ŒRODOWISKO JASKINIOWE I JEGO OCHRONA
Zdjêcia Autora
Adam Polonius (Sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Katowice)
Lodowe „ch³opki” w Jaskini Zegarowej
B
ardzo niewiele osób zdaje sobie sprawê
z tego, jak bardzo wra¿liwym elementem
œrodowiska przyrodniczego s¹ jaskinie. Mówi¹c o ochronie jaskiñ mamy zazwyczaj na
myœli zapobieganie ob³amywaniu nacieków,
rozkopywaniu namuliska czy p³oszeniu nietoperzy. Jednak nawet ci, którzy „ca³e ¿ycie”
spêdzili w jaskiniach nie zawsze zdaj¹ sobie
sprawê z tego, ¿e nawet gdyby po wejœciu do
jaskini stan¹æ w miejscu i zupe³nie siê nie
ruszaæ to i tak nasza obecnoœæ wp³ywa negatywnie na stan œrodowiska podziemnego (im
mniejsza jaskinia tym ten wp³yw wiêkszy). Ma
to zwi¹zek ze specyficznym mikroklimatem
panuj¹cym pod ziemi¹. Tu, niezale¿nie od pory
roku, jest zawsze sta³a temperatura i sta³a
wilgotnoœæ powietrza a w niektórych przypadkach nieco inna, ni¿ na powierzchni zawartoœæ
dwutlenku wêgla w atmosferze. Cz³owiek,
wchodz¹c do jaskini, wp³ywa na zmianê wszystkich wymienionych wy¿ej parametrów. Cia³o
cz³owieka rozgrzane do temperatury prawie
37OC dzia³a jak kaloryfer, podgrzewaj¹c
wnêtrze jaskini i jednoczeœnie je osuszaj¹c,
a wydychany z p³uc CO2 zwiêksza jego
zawartoœæ w atmosferze jaskini. Zmiana temperatury, wilgotnoœci i zawartoœci CO 2
w istotny sposób wp³ywa na zmianê tempa
wzrostu nacieków (w skrajnych przypadkach
dochodzi do ich zupe³nego zniszczenia). Do
tego jeszcze mo¿na dodaæ zak³ócenie snu
zimowego nietoperzy na skutek podniesienia
temperatury powietrza. Oczywiœcie im wiêksza bêdzie jaskinia i im mniejsza grupa osób,
tym ten negatywny wp³yw bêdzie mniejszy,
jednak w niewielkich jaskiniach ju¿ jedna
osoba (lub sta³ocieplne zwierzê) w istotny
sposób te warunki zmienia. Prawdziwoœæ tych
s³ów mo¿e sprawdziæ praktycznie ka¿dy.
Wystarczy do niedu¿ego obiektu podziemnego
zabraæ termometr i zmierzyæ temperaturê
Jaskinia Zamkowa Dolna w Olsztynie
zaraz po wejœciu oraz po kilkunastu minutach
pobytu we wnêtrzu.
Jak ju¿ wy¿ej wspomniano, œrodowisko
jaskiniowe cechuje siê wysok¹ wilgotnoœci¹,
sta³¹ lub ma³o zmienn¹ temperatur¹ oraz
brakiem œwiat³a. W takim œrodowisku nie
dzia³aj¹ (lub znacznie s³abiej dzia³aj¹) czynniki
erozyjno-wietrzeniowe, które odgrywaj¹
istotn¹ rolê w denudacji powierzchni ziemi,
np. wiatr, deszcz, zmiany termiczne czy
zamra¿anie. W zwi¹zku z tym wszelkie pustki
podziemne (a jaskinie jurajskie szczególnie) s¹
miejscem gdzie zachowuj¹ siê materia³y, które
z powierzchni ziemi zosta³y dawno usuniête.
Osady jaskiniowe stanowi¹ unikatowe nagromadzenia „dokumentów” dawnych epok geologicznych. Takimi „dokumentami” s¹ np. fragmenty ska³ niszczonych na powierzchni terenu
oraz w obrêbie jaskini, formy mineralne powstaj¹ce w jaskiniach a tak¿e koœci zwierz¹t,
które mieszka³y w jaskiniach, wpada³y do nich
z powierzchni pionowymi studniami krasowymi lub zosta³y tam przywleczone (jako ³up)
przez inne zwierzêta b¹dŸ cz³owieka. Ró¿ne
badania naukowe – poczynaj¹c od makroskopowej oceny kszta³tu fragmentów skalnych, a¿
po analizy sk³adu izotopowego – umo¿liwiaj¹
okreœlenie wieku namulisk, a tak¿e rekonstrukcjê budowy geologicznej oraz œrodowiska
otoczenia jaskiñ w okresie ich powstawania.
Niezale¿nie od tego, szcz¹tki fauny nagromadzone w osadach jaskiniowych stanowi¹ matePRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 5 3 / 2 0 0 8
3
OCHRONA PRZYRODY
ria³ dla badañ paleontologicznych i paleoekologicznych.
Tak wiêc, z osadów jaskiniowych mo¿na
odczytaæ jakie warunki klimatyczne panowa³y
w danym okresie, jakie ¿y³y zwierzêta, jakie
roœliny dominowa³y w krajobrazie. Jaskinie
by³y domem pierwszych ludzi na tych ziemiach. Z zachowanych w jaskiniach œladów ich
bytnoœci mo¿na wnioskowaæ o ich ¿yciu i rozwoju cywilizacyjnym. Jaskinia na Biœniku ko³o
Smolenia to w tej chwili najstarsze stanowisko
archeologiczne w Polsce z zachowanymi œladami pobytu neandertalczyka oraz najstarszych
krewniaków Homo sapiens. Profil archeologiczny w tej jaskini rozci¹ga siê od œrodkowego
paleolitu a¿ po œredniowiecze.
Nacieki jaskiniowe mog¹ byæ Ÿród³em
informacji na temat warunków klimatycznych
w jakich one powstawa³y (intensywny przyrost
nacieków nastêpuje w cieplejszych okresach).
W niektórych wypadkach nacieki (lub ich
brak) mog¹ dawaæ wskazówki co do zjawisk
tektonicznych wystêpuj¹cych na danym
obszarze. Nawet gdyby w jaskini nie by³o ¿adnych
osadów czy nacieków, to
z morfologii pró¿ni mo¿na
wyci¹gaæ wnioski na temat
ewolucji jaskini (np. iloœci
wody i szybkoœci jej przep³ywu) oraz zjawisk tektonicznych obszaru, na której
siê znajduje. Jeœli konkretne formy powtarzaj¹ siê
w wielu, czêsto bardzo ma³ych schroniskach, to wnioski mo¿na rozszerzaæ na
czasami doœæ du¿y obszar.
Z kolei w jaskiniach o genezie innej ni¿ krasowa,
mo¿na obserwowaæ procesy prowadz¹ce do ich
powstania. Najwiêksz¹ grupê jaskiñ niekrasowych stanowi¹ w Polsce
formy powsta³e w wyniku grawitacyjnego rozpadu i przekszta³cania stoków w Beskidach.
Obserwacje prowadzone w tych jaskiniach
pozwalaj¹ na okreœlenie przyczyn, mechanizmów powstania i ewolucji osuwisk beskidzkich.
W ostatnich latach zwrócono uwagê na
znaczenie jaskiñ jako podziemnych ods³oniêæ
geologicznych, które doskonale uzupe³niaj¹
obserwacje powierzchniowe. Oczywiœcie do
tych wszystkich informacji, które mo¿na
odczytaæ w jaskini, dochodz¹ jeszcze obserwacje z zakresu biologii, dotycz¹ce organizmów ¿ywych zamieszkuj¹cych ten podziemny bardzo specyficzny ekosystem. W zwi¹zku z powy¿szym nale¿y przyj¹æ, ¿e wszystkie
jaskinie zas³uguj¹ na specjalne traktowanie
i ochronê bez wzglêdu na ich wielkoœæ i stopieñ rozpoznania ich wnêtrza.
W tej czêœci Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej,
która le¿y w granicach województwa œl¹skiego,
prawnie chronione s¹ jaskinie znajduj¹ce siê na
terenie parków krajobrazowych: Park Krajo-
4
PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 5 3 / 2 0 0 8
mne w rezerwacie „Szachownica”, w Za³êczañskim
Parku Krajobrazowym. Ponadto niewielka
iloœæ jaskiñ znajduje siê w obrêbie ska³ek wapiennych chronionych jako pomniki przyrody.
Pojedyncze ska³kowe pomniki przyrody z jaskiniami zlokalizowane s¹ w okolicach Klucz,
Strzegowej, Smolenia i Czêstochowy.
Niestety w „œl¹skiej” czêœci Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej nie ma ani jednej jaskini,
która by³aby chroniona indywidualnie jako
pomnik przyrody lub stanowisko dokumentacyjne – mimo du¿ej iloœci bardzo cennych
obiektów, które zas³ugiwa³yby na tak¹ formê
ochrony. W du¿o lepszej sytuacji pod tym
wzglêdem znajduj¹ siê jaskinie beskidzkie
(zob. artyku³ o jaskiniach w polskich Karpatach Fliszowych).
Schronisko w ska³ce triasowej w Bolêcinie
W najgorszej sytuacji znajduj¹ siê jaskinie
le¿¹ce w wêglanowych osadach triasu œl¹skiego
brazowy Orlich Gniazd – który obejmuje
(Wy¿yna Œl¹ska). W tej czêœci województwa
Wy¿ynê Czêstochowsk¹ oraz Za³êczañski Park
œl¹skiego nie ma ani jednego obiektu podziemKrajobrazowy obejmuj¹cy czêœæ Wy¿yny
nego, który by³by chroniony w jakikolwiek
Wieluñskiej. Le¿¹ce w obrêbie parków krajosposób. Najbli¿sze chronione obiekty w osabrazowych rezerwaty przyrody obejmuj¹ jasdach triasowych to le¿¹ca
ju¿ w woj. ma³opolskim
Jaskinia w Diablej Górze k.
Bukowna (ochrona rezerwatowa) oraz ska³ka triasowa
z niewielkim schroniskiem
skalnym w Bolêcinie ko³o
Chrzanowa (chroniona jako
pomnik przyrody). Jednoczeœnie le¿¹ce niemal przy
samej granicy województwa
œl¹skiego i ma³opolskiego
Schronisko w Laskach – jedyny w Polsce obiekt podziemny w martwicach czwartorzêdowych – równie¿ jest
pozbawione jakiejkolwiek
ochrony prawnej.
Oczywiœcie mo¿na by
Jaskinia na Biœniku
Podziemne „jeziorko” w Jaskini w Straszykowej Górze
w tym miejscu zacz¹æ dyskusjê nad skutecznoœci¹ ochrony prawnej
kinie dodatkow¹ ochron¹. W województwie
jaskiñ i schronisk (szczególnie w wojewódzœl¹skim jaskinie znajduj¹ siê w rezerwacie
twie œl¹skim), lecz jest to osobny, tak obszerny
„Sokole Góry”, „Parkowe”, „Ostrê¿nik”,
problem, ¿e zas³uguje na odrêbny artyku³
„Góra Zborów”, „Ruskie Góry”. Ochron¹ rew Przyrodzie Górnego Œl¹ska.
zerwatow¹ objête s¹ równie¿ obiekty podzieJaskinia Zamkowa Dolna w Olsztynie
PRZYRODA NIEO¯YWIONA
ZJAWISKA KRASOWE I JASKINIE
WY¯YNY ŒL¥SKO-KRAKOWSKIEJ
Fot. A. Polonius
Szata naciekowa w Jaskini Ciesenæ
a¿dy, kto interesuje siê zjawiskami i procesami krasowymi, ogl¹daj¹c mapê geologiczn¹ województwa œl¹skiego od razu zwróci
uwagê na jego wyj¹tkowe uprzywilejowanie
w stosunku do reszty kraju. Chodzi tu oczywiœcie o wyj¹tkowo du¿y obszar wystêpowania
na powierzchni ska³ krasowiej¹cych, tzn. ulegaj¹cych procesowi chemicznego rozpuszczania.
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska, zajmuj¹ca œrodkow¹ i pó³nocno-wschodni¹ czêœæ województwa œl¹skiego, jest najbardziej rozleg³ym obszarem krasowym w Polsce i – co siê z tym
wi¹¿e – jest to najwiêkszy w Polsce rejon wystêpowania jaskiñ. Wschodnia czêœæ Wy¿yny
Œl¹sko-Krakowskiej wyraŸnie zaznacza siê
w rzeŸbie wy¿yn po³udniowej Polski w postaci
w¹skiego, po³udnikowego pasa przebiegaj¹cego od Wielunia, przez Czêstochowê
do Krakowa (Wy¿yna Krakowsko-Wieluñska). Dwa równole¿nikowo przebiegaj¹ce obni¿enia, wykorzystane przez rzeki
Bia³¹ Przemszê i Wartê, dziel¹ Wy¿ynê
Krakowsko-Wieluñsk¹ na trzy wyraŸne
czêœci: pó³nocn¹ – Wieluñsko-WoŸnick¹,
œrodkow¹ – Czêstochowsk¹ i po³udniow¹
– Krakowsk¹. Zachodnia i po³udniowa
czêœæ Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej
zaznacza siê wyraŸnie w krajobrazie,
poniewa¿ od Wy¿yny Œl¹skiej oddziela j¹
poszarpana krawêdŸ morfologiczna (kuesta), a od po³udnia dwa poprzeczne rowy
tektoniczne – Krzeszowicki i Doliny
Wis³y. W czêœci pó³nocnej Wy¿yna obni¿a
siê i ginie pod osadami plejstoceñskimi
i trzeciorzêdowymi, a na wschodzie przechodzi ³agodnie w obni¿enia Niecki Nidziañskiej.
W rzeŸbie Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej wyró¿niaj¹ siê szerokie, pofa³dowane p³askowy¿e (platformy), wznie© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
sione na wysokoœæ kilkudziesiêciu do stu,
a nawet 150 metrów ponad otaczaj¹ce je
obni¿enia. Oddzielone s¹ one obni¿eniami
dolinnymi, czêsto wykszta³conymi jako linijne
strefy obni¿eñ z kotlinami. W pó³nocnej czêœci
Wy¿yny p³askowy¿e te nie przekraczaj¹ 300 m
n.p.m., a w czêœci œrodkowej i po³udniowej –
najczêœciej 450 m, dochodz¹c do 500 m n.p.m.
P³askowy¿e w po³udniowej czêœci Wy¿yny s¹
rozciête i naciête g³êbokimi jarami i kanionami
krasowymi, a w czêœci œrodkowej zwieñczone
wysokimi grzbietami skalnymi i wzniesieniami,
niejednokrotnie rozcz³onkowanymi na oddzielne grupy skalne z malowniczymi ska³kami.
Trzy opisane obszary Wy¿yny ró¿ni¹ siê
miêdzy sob¹ w ukszta³towaniu rzeŸby i stopniem rozwoju zjawisk krasowych. Wy¿yna
Jedno z wejœæ do Jaskini G³êbokiej
Wieluñska to ³agodna pofalowana wysoczyzna
o szerokich dolinach (Warty i Liswarty),
przykryta osadami lodowcowymi, przewa¿nie
rzeczno-lodowcowymi i eolicznymi. Nieliczne,
silnie przeobra¿one formy krasowe zachowa³y
siê w zakolu Warty (Góra Zelce z licznymi
jaskiniami) i widoczne s¹ w licznych kamienio³omach (Jaskinia Szachownica w Krzemiennej Górze).
Wy¿yna Czêstochowska stanowi morfologicznie bardzo urozmaicona krainê. W rzeŸbie
przewa¿aj¹ wapienne masywy (Sokole Góry
ko³o Olsztyna), grzbiety (Pasmo Smoleñsko-Niegowonickie) i pojedyncze wzniesienia (np.
Góra Zborów ko³o Podlesic), zwieñczone
„ruinami skalnymi”, podziurawione licznymi
jaskiniami i naciête schroniskami skalnymi
i okapami wapiennymi. Wznosz¹ siê one
nad p³askimi, wype³nionymi osadami
piaszczystymi, szerokimi powierzchniami
lub na zboczach – charakterystycznych dla
tego obszaru – suchych dolin „wod¹cych”
(w rejonie Smolenia). P³askie powierzchnie, po³o¿one miêdzy grzbietami, pokryte
s¹ licznymi zag³êbieniami krasowymi
(lejkami), wype³nionymi osadami – zazwyczaj piaskami eolicznymi, osadami stokowymi, ale najczêœciej produktami
wietrzenia chemicznego, tzw. „piaskami
formierskimi”. Niejednokrotnie skalne
grzbiety oddzielaj¹ poszczególne doliny
wod¹ce lub stanowi¹ granicê oryginalnych
kotlin o za³o¿eniach krasowych. W po³udniowo-wschodniej czêœci Wy¿yny Czêstochowskiej wystêpuj¹ liczne kotliny
i zag³êbienia o cechach krasowych. W jednych bij¹ liczne, wydajne Ÿród³a krasowe
(Kotlina Ryczówka), które daj¹ pocz¹tek
du¿ym dop³ywom Bia³ej Przemszy. W innych (Kotlina Dolnego Kwaœniowa) brak
cieku powierzchniowego, a jeœli istnieje,
Fot. A. Polonius
K
5
Fot. A. Polonius
Fot. J. S³awiñski
Misa martwicowa w Jaskini Psiej
Eksploracja Jaskini M¹ciwoda
kinie £okietka, Wierzchowska Górna). W dolinach tych bij¹ liczne Ÿród³a krasowe, daj¹ce
pocz¹tek strumieniom, dop³ywom Wis³y (Pr¹dnik, Rudawa).
Jaskinie s¹ niew¹tpliwie najbardziej okaza³ymi obiektami krasowymi. Obszar ich wystêpowania na terenie Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej ci¹gnie siê w¹skim pasem (oko³o
140 km d³ugoœci i do kilkunastu km szerokoœ-
noczeœnie czêsto zdarza siê tak, ¿e w s¹siaduj¹cych ze sob¹ ska³kach, w jednej jest kilka
otworów jaskiniowych, a w drugiej nie ma ani
jednego. Najwiêksze ich skupiska znajduj¹ siê
na po³udniu, (na Wy¿ynie Krakowskiej) oraz
w obszarze pomiêdzy Kroczycami a Czêstochow¹ (Wy¿yna Czêstochowska). Natomiast
niemal ca³kowicie pozbawiony du¿ych jaskiñ
jest obszar Wy¿yny Wieluñskiej.
W wyniku bardzo intensywnej
dzia³alnoœci eksploracyjnej, a przede wszystkim inwentaryzacyjnej
prowadzonej w ostatnich latach na
ca³ej Wy¿ynie Krakowsko-Wieluñskiej, pojawia siê coraz wiêksza
iloœæ danych dotycz¹cych obiektów
podziemnych. Nie wszystkie informacje o nowych obiektach zosta³y
opublikowane. Czêœæ z nich jest
dostêpna tylko w formie maszynopisów dokumentacji lub w formie przekazów ustnych osób prowadz¹cych badania i pomiary. Na
podstawie tych danych, iloœæ kawern nadaj¹cych siê do penetracji
na ca³ej Wy¿ynie Krakowsko-Wieluñskiej, mo¿na oszacowaæ na oko³o
1800 obiektów. Ze wzglêdu na
wspomnian¹ wy¿ej nieregularnoœæ
rozmieszczenia jaskiñ, na obszarze
Wy¿yny le¿¹cej w granicach województwa œl¹skiego znajduje siê
oko³o 700 jaskiñ. Reszta z nich
po³o¿ona jest w województwie ma³opolskim.
Wiêkszoœæ tych pustek podziemnych jest ma³a i bardzo ma³a
(d³ugoœci kilku metrów), jedynie nieliczne
z nich osi¹gaj¹ wiêksze rozmiary. Na ca³ej
Wy¿ynie tylko 131 jaskiñ posiada d³ugoœæ
ponad 40 m. Na terenie województwa œl¹skiego le¿y najd³u¿sza jaskinia na ca³ej Wy¿ynie
Krakowsko-Wieluñskiej, a jest ni¹ Jaskinia Wierna w okolicach Z³otego Potoku, której sumaryczna d³ugoœæ korytarzy osi¹ga 1027 m.
Równie¿ trzecia i czwarta pod wzglêdem
Fot. A. Polonius
to ginie pod ziemi¹ w obrêbie kotliny. Charakterystycznym zjawiskiem na Wy¿ynie Czêstochowskiej jest obecnoœæ licznych, du¿ych
Ÿróde³ krasowych, które tworz¹ oryginalne
formy rzeŸby: skalne dolinki wywierzyskowe,
jary krasowe, formy powsta³e przez erozjê
wsteczn¹ Ÿróde³ (Dolina Wiercicy), czy
g³êboko nacinaj¹ce platformê jurajsk¹ doliny
rzeczne (Dolina Pilicy).
G³ówna komora Jaskini G³êbokiej
Wy¿yna Krakowska (le¿¹ca w ca³oœci w województwie ma³opolskim), stanowi morfologicznie odrêbn¹ krainê geograficzn¹. Jest ni¹
pofalowana platforma, zwieñczona niewielkimi
wzniesieniami i grzbietami, w któr¹ wcinaj¹ siê
g³êbokie kaniony (Dolina Pr¹dnika) i jary krasowe (Dolina Bêdkowska) z licznymi formami
skalnymi (mosty skalne, lejki, zapadliska, grupy
skalne i pojedyncze ska³ki) i jaskiniami (Jas-
6
ci) pomiêdzy Wieluniem i Krakowem i jest
œciœle zwi¹zany z wychodniami górnojurajskich
wapieni, szczególnie wapieni skalistych.
Poniewa¿ wystêpowanie jaskiñ jest tak œciœle
zwi¹zane z wychodniami ska³, ich rozmieszczenie w obrêbie Wy¿yny jest bardzo nieregularne.
Na uwagê zwraca fakt, ¿e otwory jaskiñ wystêpuj¹ najczêœciej grupowo, koncentruj¹c siê
w mniejszych lub wiêkszych skupiskach. Jed-
d³ugoœci jaskinia le¿y w województwie œl¹skim:
jest to Jaskinia Brzozowa k. Niegowej (645 m)
i Szachownica I k. Dzia³oszyna (600 m).
G³êbokoœæ jaskiñ o rozwiniêciu pionowym
jest bardzo ró¿na, jednak na Wy¿ynie
Krakowsko-Wieluñskiej nie przekracza 80
metrów. Wœród wszystkich jaskiñ Wy¿yny,
tylko 27 obiektów posiada deniwelacjê wiêksz¹
ni¿ 20 m. Najg³êbsz¹ jaskini¹ jest Jaskinia
Studnisko, le¿¹ca w okolicach Olsztyna ko³o
Czêstochowy. Poniewa¿ dok³adne dane (czêsto
uaktualniane) na temat d³ugoœci i g³êbokoœci
jaskiñ mo¿na znaleŸæ na stronie internetowej
http://www.sktj.pl/epimenides, nie bêdziemy siê
w tym miejscu skupiaæ na danych statystycznych.
Zapewne wiêkszoœæ zwiedzaj¹cych jaskinie
ocenia ich urodê (i wartoœæ poznawcz¹) przez
pryzmat wystêpuj¹cych w nich nacieków jaskiniowych. W przypadku jaskiñ jurajskich
nacieków jest bardzo niewiele lub nie ma ich
wcale1. Jednoczeœnie niewielkie rozmiary tych
jaskiñ powoduj¹, ¿e powszechny jest stereotyp
jaskini jurajskiej – ma³o ciekawej i nie nadaj¹cej
siê do udostêpnienia turystycznego. Niestety,
stereotyp ten umacnia siê dodatkowo wobec
coraz czêstszych turystycznych podró¿y zagranicznych i mo¿liwoœci porównywania jaskiñ
w ró¿nych czêœciach œwiata, gdzie udostêpnia
siê turystycznie jaskinie du¿e2, z du¿¹ iloœci¹,
czêsto ró¿nobarwnych, nacieków. Ale jaskinie
Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej (popularnie
zwane jaskiniami jurajskimi) równie¿ maj¹
swoje walory edukacyjno-poznawcze i tylko od
sposobu ich przedstawienia zale¿y, czy obiekty
te mog¹ okazaæ siê interesuj¹ce.
W rzeŸbie ka¿dej jaskini zaznacza siê wp³yw
wielu procesów kszta³tuj¹cych jej wnêtrze.
Jednak w wiêkszoœci przypadków to jeden
z czynników ma decyduj¹cy wp³yw na jej
wygl¹d. Aby móc oceniæ jaki to czynnik, musi
byæ widoczny pierwotny relief wnêtrza jaskini.
Nacieki jaskiniowe w du¿ej
iloœci pokrywaj¹ce strop, œciany
i dno jaskini (czasami wrêcz
zamykaj¹ œwiat³o korytarza jaskiniowego) zacieraj¹ œlady
informuj¹ce o przebiegu procesów, które ukszta³towa³y
podziemn¹ przestrzeñ. A przecie¿ trzeba pamiêtaæ o tym, ¿e
nacieki powstaj¹ tylko dlatego,
¿e gdzieœ pod ziemi¹ powsta³a
pusta przestrzeñ w masywie
skalnym.
W przypadku wiêkszoœci
jaskiñ jurajskich œciany korytarzy s¹ doskonale widoczne
w niemal pierwotnej formie (w
niektórych przypadkach up³yw
czasu i warunki atmosferyczne
równie¿ zacieraj¹ œlady), dlatego mo¿na z du¿¹ doz¹
pewnoœci okreœlaæ co dzia³o siê
z jaskini¹ niemal od samego
pocz¹tku jej istnienia. Dziêki
obserwacjom prowadzonym od
wielu lat wiadomo dzisiaj, ¿e niewielka czêœæ
jaskiñ jurajskich powsta³a wskutek rozpuszczaj¹cej dzia³alnoœci wód hydrotermalnych
(podgrzanych w g³êbszych warstwach skalnych). Najwiêksza iloœæ korytarzy podziemnych tworzy³a siê w wyniku rozpuszczania ska³
wychodnie wêglanowych ska³ krasowiej¹cych
wystêpuj¹ równie¿ bardziej na zachód od
umownej linii Olkusz – Zawiercie – Czêstochowa, w obrêbie Wy¿yny Œl¹skiej. S¹ to
g³ównie wapienie i dolomity triasowe (w wiêkszoœci nale¿¹ce do triasu œrodkowego). Buduj¹
Obszary wystêpowania jaskiñ w województwie œl¹skim na tle Polski (wg J. G³azka, R. Gradziñskiego, M. Puliny – nieco zmieniona)
przez ch³odne wody kr¹¿¹ce w masywie
skalnym. Poza tym, do powstawania jaskiñ
przyczyni³y siê równie¿ zjawiska tektoniczne
oraz grawitacyjny rozpad wietrzej¹cych masywów wapiennych, a w bardzo niewielu przypadkach do powstania jaskiñ nieœwiadomie
przy³o¿y³ swoj¹ d³oñ cz³owiek.
Omawiane dot¹d zagadnienia dotyczy³y
wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej,
czyli Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej. Jednak
Obszary
one silnie zaznaczon¹ w terenie formê grzbietu,
tzw. Garb Tarnogórski, przebiegaj¹cy mniej
wiêcej wzd³u¿ linii Olkusz – Siewierz –
Tarnowskie Góry. Wychodnie wapieni i dolomitów triasowych wystêpuj¹ równie¿ w okolicy Chrzanowa i Jaworzna. S¹ to tzw. Pagóry
Jaworznickie. Charakter tej czêœci Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej ró¿ni siê w znacz¹cy sposób
od Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej. Przede
wszystkim nie pojawiaj¹ siê tu grupy skalne i pojedyncze ska³ki (poza kilkoma
wychodni ska³ wêglanowych na Wy¿ynie Œl¹sko-Krakowskiej
wyj¹tkami). Powierzchnia tere(wg A. Tyca – nieco zmieniona)
nu charakteryzuje siê wystêpowaniem ob³ych pagórów, czêsto
wystêpuj¹cych w grupach, rozdzielonych szerokimi, p³askodennymi dolinami. Cechuj¹ siê
one doœæ du¿ymi wysokoœciami
wzglêdnymi, przekraczaj¹cymi
miejscami 100 metrów, przy
wysokoœciach bezwzglêdnych
dochodz¹cych do niemal 400 m
n.p.m. Ska³y triasowe ods³aniaj¹
siê w wiêkszoœci w sztucznych
wyrobiskach: w kamienio³omach, w przekopach drogowych, kolejowych itp. I to w³aœnie w tych miejscach pojawiaj¹
siê równie¿ otwory jaskiñ.
Jaskinie wystêpuj¹ce na tym
terenie równie¿ maj¹ zupe³nie
inny charakter w porównaniu
z jaskiniami jurajskimi. G³ównym czynnikiem morfotwórczym kszta³tuj¹cym ich relief nie
7
8
Wy¿yna Œl¹ska nie doczeka³a siê do tej pory
rzetelnej publikacji zawieraj¹cej dok³adne opisy
obiektów podziemnych z okreœleniem ich
genezy, trudno w tej chwili ze stuprocentow¹
pewnoœci¹ orzekaæ o ich pochodzeniu i wartoœci.
I na koniec jeszcze jedna uwaga: w nazewnictwie obiektów nader czêsto pojawia siê
okreœlenie aven. S³owo aven zosta³o zapo¿yczone z jêzyka francuskiego i oznacza bardzo
g³êbok¹ jaskiniê o rozwiniêciu pionowym. Tak
wiêc nadanie nazwy „Aven …” obiektowi
o g³êbokoœci 2 lub 5 metrów mog³oby byæ dowcipne, gdyby nie dotyczy³o kilkunastu jaskiñ.
Oczywiœcie odkrywca ma pe³ne prawo do
nadawania nazw odkrytym przez siebie jaskiniom, jednak – jak w ka¿dym przypadku – tak
i tu wskazana jest wstrzemiêŸliwoœæ.
1
Jest wiele podziemnych sal i korytarzy, w których one by³y (lecz zosta³y zniszczone) lub ci¹gle
jeszcze s¹. Przyk³adem mo¿e tu byæ np. Jaskinia
w Zielonej Górze, Jaskinia Maurycego, Jaskinia
Brzozowa czy Ciesenæ. Nie osi¹gaj¹ one oczywiœcie takich rozmiarów, jakie s¹ widywane np.
w jaskiniach S³owacji, S³owenii, Francji, Meksyku czy Stanów Zjednoczonych.
2
W dobie silnego rozwoju tzw. geoturystyki
oraz turystyki ekstremalnej nie powinno byæ
¿adnych problemów z udostêpnieniem niewielkich jaskiñ jurajskich dla chêtnych do ich zwiedzania w pozycji le¿¹cej lub na czworakach. Jest
to tylko problem odpowiedniej reklamy i ukierunkowania tego „samoczynnego” ruchu turystycznego, który ju¿ od wielu lat istnieje.
Zniszczona przez czynniki wietrzeniowe i procesy grawitacyjne jaskinia w Ska³kach Sadki (Góra Zborów)
Fot. A. Polonius
by³y procesy krasowe, lecz zjawiska tektoniczne. Prawdopodobnie du¿y wp³yw na taki
stan rzeczy mia³o górnictwo wêglowe.
Eksploatacja prowadzona poni¿ej warstw triasowych wywo³ywa³a wstrz¹sy, zwane t¹paniami, i to one mog³y wywo³ywaæ powstawanie
nowych i poszerzanie szczelin w wapieniach
i dolomitach triasowych. Korytarze jaskiniowe
maj¹ charakter w¹skich szczelin, których œciany
pokryte s¹ czasami polewami kalcytowymi.
Generalnie, nacieków w tych jaskiniach jest
bardzo niewiele. Czasami mo¿na w nich obserwowaæ niewielkie formy korozyjne, jednak
typowe procesy krasowe zaznaczaj¹ siê w nich
bardzo s³abo. D³ugoœci tych jaskiñ s¹ niewielkie, rzêdu kilku, kilkunastu metrów. Najd³u¿sza jaskinia na Wy¿ynie Œl¹skiej osi¹ga d³ugoœæ
107 m. Jaskini¹ t¹ jest Jaskinia w Diablej
Górze k. Bukowna, obiekt le¿¹cy w jednym
z nielicznych naturalnych ods³oniêæ triasowych. Miêdzy innymi dlatego ca³e wzgórze
zosta³o objête ochron¹ rezerwatow¹.
Omawiaj¹c jaskinie Wy¿yny Œl¹skiej nale¿y
wspomnieæ o jeszcze jednym niezwyk³ym
obiekcie podziemnym. Jest to Schronisko
w Laskach k. Boles³awia, po³o¿one w województwie ma³opolskim. Jest to jedyny taki obiekt
w skali ca³ego kraju. Jego niezwyk³oœæ polega na
tym, ¿e wœród piasków Pustyni B³êdowskiej
le¿y ska³ka zbudowana z czwartorzêdowej
martwicy wapiennej i trawertynu (odmiana
s³odkowodnych wapieni), w której wnêtrzu
rozwinê³a siê niewielka jaskinia. Martwice
wapienne s¹ osadem powstaj¹cym doœæ czêsto,
zarówno w przesz³oœci jak i wspó³czeœnie, lecz
jaskinie rozwiniête w tych utworach to du¿a
rzadkoœæ i w zwi¹zku z tym nale¿y je bezwzglêdnie chroniæ.
W tym miejscu nale¿y jeszcze odnieœæ siê
do wykazu jaskiñ i sztucznych obiektów
podziemnych Wy¿yny Œl¹skiej, zamieszczonego w numerze 45 Przyrody Górnego
Œl¹ska (jesieñ 2006). Stwierdzono w nim wiele
nieœcis³oœci, wiêc nale¿y korzystaæ z niego
z du¿¹ ostro¿noœci¹. Na przyk³ad Jaskinia
Siewierska, wymieniana jako najd³u¿sza naturalna, jest w rzeczywistoœci obiektem sztucznym – zarówno Jaskinia Siewierska I, jak
i Siewierska II to pozosta³oœci górniczych sztolni. Wiele podawanych d³ugoœci jest nieprawdziwych, np. d³ugoœæ Podziemi Bêdziñskich,
Sztolni „Guido” w Zabrzu, Sztolni Æwiczebnej
„Sztygarka” w D¹browie Górniczej. Podziemia
Zabytkowej Kopalni Ignacy-Hoym s¹ w ogóle
niedostêpne, a wiêkszoœæ najmniejszych
wymienianych obiektów nie spe³nia podstawowych warunków, aby zaliczyæ je do jaskiñ
czy choæby schronisk skalnych (wymiary tak
niewielkie, ¿e nie mo¿na ich odnaleŸæ w terenie, np. Schronisko przy Zamku w Bêdzinie).
Na dodatek autor u¿ywa numeracji obiektów
zupe³nie nie wyjaœniaj¹c zasad, jakie nim
kierowa³y nadaj¹c te numery. Spora czêœæ
obiektów okreœlanych jako naturalne jaskinie
lub schroniska skalne to obiekty sztuczne, powsta³e w wyniku eksploatacji kamienia wapiennego do celów gospodarczych. Poniewa¿
PRZYRODNICY
42. SYMPOZJUM SPELEOLOGICZNE
POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
Fot. A. Szynkiewicz
W
Uczestnicy 30. Sympozjum Speleologicznego przed budynkiem
PIG w Kielcach
Uczestnicy 33. Sympozjum Speleologicznego na ska³ce
martwicowej w Laskach
Fot. £. Polonius
bie¿¹cym roku mija 45 lat od pierwszego oficjalnego spotkania polskich
badaczy jaskiñ. Nosi³o ono nazwê „Seminarium
Speleologiczne – I Ogólnopolski Zjazd Badaczy
Krasu” i odby³o siê w Œwiêtej Katarzynie,
w terminie od 29 maja do 1 czerwca 1963. Na
tym w³aœnie seminarium postanowiono utworzyæ ogólnopolsk¹ organizacjê speleologiczn¹,
która skupia³aby nie tylko zawodowych badaczy jaskiñ i zjawisk krasowych, lecz tak¿e
groto³azów-amatorów. W zwi¹zku z powy¿szym, powo³ano do ¿ycia ogólnopolsk¹ i ogólnoprzyrodnicz¹ Sekcjê Speleologiczn¹ dzia³aj¹c¹ w ramach Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Wybór pad³ na Polskie Towarzystwo Przyrodników ze wzglêdu na
jego bardzo szeroki zakres dzia³ania oraz presti¿
tej organizacji bêd¹cej jedn¹ z najstarszych
organizacji naukowych na ziemiach polskich.
Od pierwszego sympozjum w 1963 roku
odby³o siê ju¿ 41 spotkañ, w niemal wszystkich
regionach kraju, a w terenach szczególnie
atrakcyjnych konferencje odbywa³y siê kilkakrotnie (region œwiêtokrzyski 4 razy, Czêstochowa 3 razy, Tatry 2 razy itd.).
Tegoroczne 42. Sympozjum po raz pierwszy
w historii bêdzie siê odbywaæ na Górnym
Œl¹sku, w Tarnowskich Górach, a jego motywem przewodnim bêdzie tematyka zwi¹zana
z walorami przyrodniczymi i turystycznymi
sztucznych wyrobisk podziemnych w województwie œl¹skim, w szczególnoœci podziemi Tarnowskich Gór i Bytomia oraz Bêdzina. Sesjom
terenowym towarzyszyæ bêd¹ sesje referatowe,
których tematyka bêdzie dotyczyæ wszelkich
dzia³añ zwi¹zanych z problemami zarówno jaskiñ (jako naturalnych form podziemnych), jak
i sztucznych wyrobisk w kraju i na œwiecie.
Jak co roku zostan¹ wydane materia³y konferencyjne zawieraj¹ce krótki przewodnik po
terenie, którego dotyczy sympozjum, oraz abstrakty wyg³aszanych referatów. Materia³y te
pozwalaj¹ zorientowaæ siê w aktualnych kierunkach badañ polskich (i nie tylko polskich)
badaczy jaskiñ.
Poniewa¿ województwo œl¹skie jest wyj¹tkowo uprzywilejowane (w stosunku do reszty
kraju) jeœli chodzi o iloœæ terenów, na których
rozwijaj¹ siê zarówno jaskinie krasowe (powstaj¹ce pod wp³ywem rozpuszczania ska³
wêglanowych), jak i pseudokrasowe (powstaj¹ce pod dzia³aniem si³ tektonicznych i grawitacyjnych), a jednoczeœnie wystêpuje tu wielka
iloœæ sztucznych wyrobisk podziemnych – nie
tylko przyrodnicy, ale równie¿ urzêdnicy
odpowiedzialni za ochronê œrodowiska oraz
rozwój turystyki powinni zapoznaæ siê
z „podziemnym” potencja³em tego województwa. I miêdzy innymi temu celowi s³u¿y ten
numer Przyrody Górnego Œl¹ska.
Fot. A. Szynkiewicz
Uczestnicy 41. Sympozjum Speleologicznego w Górach Sto³owych
SPIS REFERATÓW ZG£OSZONYCH NA 42. SYMPOZJUM SPELEOLOGICZNE
1. Sk³adniki podrzêdne w krasowiej¹cych wapieniach skalistych i wodach szczelinowo-krasowych Jury Krakowskiej
– Gra¿yna Bzowska, Adam Polonius, Jacek Ró¿kowski.
2. Problemy zabezpieczania i rewitalizacji podziemnych obiektów zabytkowych – Janusz Chmura.
3. Uwagi o rozwoju jaskiñ w strukturze p³aszczowinowej Czerwonych Wierchów w Tatrach – czyli jak fabrykowaæ
fakty, by potwierdziæ wyznawan¹ teoriê – Jerzy Grodzicki.
4. Rozwój Jaskini Brestovskiej (S³owackie Tatry Zachodnie) w œwietle U-Th wieku nacieków i jej zwi¹zek z rozwojem Doliny Zimnej Wody Orawskiej – Helena Hercman, Micha³ Gradziñski, Pavel Bella.
5. Wiele profili izotopowych – jeden zapis paleoklimatyczny? Jak mo¿na to przetestowaæ? – Helena Hercman,
Jacek Pawlak.
6. Uwarunkowania geogeniczne rozpuszczania ska³ gipsowych w zlewni Potoku Skorocickiego (Niecka Nidy)
w œwietle modelowania hydrogeochemicznego – Krzysztof JóŸwiak, Jacek Ró¿kowski, Wiaczes³aw Andrejczuk.
7. Eksploracja i inwentaryzacja jaskiñ polskich Karpat Fliszowych (wrzesieñ 2007 r. – sierpieñ 2008 r.) – Grzegorz Klassek, Tomasz Mleczek.
8. Nowoczesne metody badañ w biospeleologii – Jaros³aw Kur.
9. Kiedy wymar³ niedŸwiedŸ jaskiniowy (Ursus spelaeus) w Polsce? – Adam Nadachowski, Grzegorz Lipecki,
Krzysztof Stefaniak, Micha³ Lorenc i Piotr Wojtal.
10. Geomechaniczne problemy statecznoœci stropu w Jaskini Szachownica – Wojciech Preidl, Andrzej J. Wójcik.
11. Kopalne formy krasowe w zachodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej: typologia i znaczenie dla rekonstrukcji rozwoju
rzeŸby i zmian klimatu – Wojciech Rogala.
12. Nowe obserwacje w Jaskiniach Kochanowskich: przyczynek dla rekonstrukcji paleogeograficznych Sudetów
Œrodkowych – Wojciech Rogala.
13. Datowanie koœci kopalnych metod¹ U-Th: nowe perspektywy – Grzegorz Sujka, Helena Hercman.
14. Jaskinie w piaskowcach i piaskowcach kwarcytowych Gór Œwiêtokrzyskich – Jan Urban, Andrzej Kasza.
15. Sk¹poszczety potoku powierzchniowego i wód Jaskini Miecharskiej (Beskid Œl¹ski) – El¿bieta Dumnicka.
16. Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie jako œrodowisko ¿ycia – Grzegorz K³ys.
17. Model glacjalnej transformacji rzeŸby krasowej w lubelsko-wo³yñskim obszarze krasowym – Rados³aw
Dobrowolski.
18. Podstawowe w³aœciwoœci fizykochemiczne wód starych sztolni górniczych (na przyk³adzie podziemi bytomsko-tarnogórskich) – Tadeusz Molenda.
19. Ascenzyjny etap speleogenezy Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej – zapis w morfologii jaskiñ i rzeŸbie terenu
– Andrzej Tyc.
20. Motywy i symbole jaskiniowe (podziemne) w wybranych obiektach kultury i sztuki – Jacek Guba³a, Izabella
¯u³awnik.
9
ŒWIAT ZWIERZ¥T
NIETOPERZE JASKIÑ I PODZIEMI ANTROPOGENICZNYCH
W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM
Konrad Sachanowicz (Siedlce)
D
la wiêkszoœci spoœród 25 krajowych
gatunków nietoperzy jaskinie i podziemia antropogeniczne (np. sztolnie kopalniane) s¹ schronieniami wykorzystywanymi
w ró¿nych celach przez ca³y rok. Jednak
w warunkach klimatu umiarkowanego g³ówn¹
rolê obiekty te odgrywaj¹ jako miejsca odbywania godów i zimowania, od póŸnego lata do
wiosny.
Od lipca do paŸdziernika/listopada wzrasta
aktywnoœæ i liczba nietoperzy odwiedzaj¹cych
podziemne obiekty w celach godowych.
Mo¿na wtedy obserwowaæ tzw. rojenie, kiedy
ssaki te lataj¹ wewn¹trz podziemi i w otworach wejœciowych. Druga wa¿na funkcja
rojenia zwi¹zana jest z poznawaniem przez
m³ode osobniki, przy udziale doros³ych,
doœwiadczonych zwierz¹t, przysz³ych miejsc
zimowania. Okres od listopada do marca/
kwietnia nietoperze spêdzaj¹ w stanie snu
zimowego (hibernacji), z którego wybudzaj¹
siê okresowo i na krótko wracaj¹ do stanu
aktywnoœci, zwi¹zanego z czynnoœciami fizjologicznymi oraz niekiedy ze zmian¹ kryjówki
zimowej. Miejsca hibernacji nie s¹ przez
nietoperze wybierane przypadkowo. Preferowane s¹ obiekty o dynamicznej termice,
w których cyrkulacja powietrza powoduje istnienie gradientu temperatury. Jaskinie o statycznym mikroklimacie s¹ zwykle zbyt ciep³e
i nie spe³niaj¹ warunków dobrego zimowiska.
Poszczególne gatunki ró¿ni¹ siê od siebie preferencjami odnoœnie temperatury i wilgotnoœci miejsca hibernacji. Do gatunków ciep³olubnych nale¿y np. podkowiec ma³y i nocek orzêsiony, a do zimnolubnych – mopek zachodni
i gacek brunatny. Nocka Bechsteina czy nocka
w¹satka spotkamy tylko w najbardziej wilgotnych miejscach. O tym czy obiekt ma du¿e
znaczenie dla nietoperzy, jako miejsce rojenia
i zimowania mog¹ tak¿e decydowaæ warunki
zewnêtrzne, jak np. lokalizacja otworu (wysokoœæ n.p.m.) czy struktura i rodzaj roœlinnoœci
w jego otoczeniu.
Zbyt niskie œrednie temperatury na obszarze na pó³noc od ³uku Karpat powoduj¹, ¿e
nietoperze nie tworz¹ kolonii rozrodczych
w obiektach podziemnych, tak jak ma to powszechnie miejsce na po³udniu Europy. W Polsce zdarza siê to wyj¹tkowo. Aktualnie znana
jest jedna jaskiniowa kolonia rozrodcza nocka
du¿ego (w Jaskini Studnisko), choæ dawniej
nietoperze te mog³y czêœciej korzystaæ z podziemi (du¿a kolonia istnia³a w Jaskini Nietoperzowej). W takich przypadkach samice
nietoperzy skupione w œcis³e grupy s¹ w stanie
podnieœæ temperaturê wewn¹trz zajmowanej
kryjówki, by by³a ona odpowiednia dla rozwoju m³odych. Z przesz³oœci znane s¹ tak¿e nieliczne przypadki rozrodu podkowca ma³ego
w jaskiniach na Wy¿ynie Krakowskiej.
W skali kraju województwo œl¹skie
wyró¿nia siê liczb¹ jaskiñ i podziemi antropogenicznych. Ich g³ówne skupiska znajduj¹
siê w czterech rejonach: na Wy¿ynie Wieluñskiej, Wy¿ynie Czêstochowskiej, Wy¿ynie
Œl¹skiej i w Beskidzie Zachodnim. Fauna nietoperzy poszczególnych rejonów jest poznana
w ró¿nym stopniu. Najlepiej rozpoznana jest
Wy¿yna Czêstochowska, gdzie systematyczne
badania rozpoczêto najwczeœniej. Najmniej
wiadomo o nietoperzach Wy¿yny Œl¹skiej.
Wy ¿ y n a Wi e l u ñ s k a
Jest to najbardziej pó³nocny fragment Jury
Krakowsko-Czêstochowskiej. Najwiêkszym i najbardziej znacz¹cym obiektem jest tu Jaskinia
Szachownica – drugie najwiêksze zimowisko
nietoperzy w Polsce. W 2007 roku obserwowano
tu ponad 2200 osobników. W ci¹gu ca³ego okresu badañ, od pocz¹tku lat 80. zesz³ego wieku,
stwierdzono tu 10 gatunków, z których czêœæ
wykazuje wyraŸny wzrost liczebnoœci w ostatnich
latach. Do najliczniejszych nale¿¹: nocek Natterera, mopek zachodni, nocek du¿y, gacek
brunatny i nocek rudy.
Wy ¿ y n a C z ê s t o c h o w s k a
W kilku rejonach wy¿yny znajduje siê
oko³o 700 jaskiñ i schronisk podskalnych.
Wiêkszoœæ z nich to obiekty ma³e, pozbawione
typowego mikroklimatu jaskiniowego. Zim¹
najwiêcej nietoperzy i najbogatszy sk³ad (do 8
gatunków) obserwowano w Jaskini Pod Sokol¹
Gór¹, Jaskini Studnisko, Jaskini Wiercica i Jaskini Koralowej. W jaskiniach wy¿yny stwierdzono zimowanie 15 gatunków nietoperzy,
z których najliczniejszym i najczêœciej spotykanym jest nocek du¿y. Lokaln¹ specjalnoœci¹ jest, licz¹ca oko³o 200 osobników, kolonia
rozrodcza tych nietoperzy w Jaskini Studnisko, odkryta w 1998 roku. Jest to obecnie
najbardziej pó³nocna, jaskiniowa kolonia
rozrodcza nietoperzy w centralnej Europie.
W Polsce nocki du¿e zwykle rozmna¿aj¹ siê na
ciep³ych strychach koœcio³ów i innych obszernych budowli. Czêstym gatunkiem w tutejszych jaskiniach jest te¿ nocek Natterera
(ponad 100 osobników w Jaskini pod Sokol¹
Gór¹). Pozosta³e gatunki nale¿¹ do rozpowszechnionych na Wy¿ynie Czêstochowskiej,
ale nielicznie notowanych zim¹ w jaskiniach.
S¹ to: nocek rudy, nocek w¹satek i nocek
Brandta (zwykle traktowane ³¹cznie podczas
zimowych kontroli z uwagi na trudnoœci z ich
odró¿nianiem), gacek brunatny i podkowiec
ma³y (zwykle widywano pojedyncze osobniki,
brak du¿ych skupisk). Doœæ rozpowszechniony
w Polsce mopek zachodni jest tu spotykany
lokalnie. Najrzadziej i najmniej licznie obserwowane s¹: nocek Bechsteina, nocek ³ydkow³osy i nocek orzêsiony (liczniejszy w okresie
rojenia). Jedyna obserwacja podkowca du¿ego
pochodzi z roku 1992 z Jaskini Wiernej.
Gatunek ten stwierdzono w Polsce zaledwie
Podkowiec ma³y
Nocek du¿y (z lewej) i nocek rudy (z prawej)
Nocek rudy (z lewej) i nocek Bechsteina (z prawej)
1
10
2
3
ŒWIAT ZWIERZ¥T
4
Nocek Natterera
5
na 6 stanowiskach (cztery na Jurze Krakowsko-Czêstochowskiej i dwa w Beskidach),
ale wydaje siê, ¿e w ostatnich latach sta³ siê on
sta³ym elementem fauny Polski. £atwo mo¿na
go odró¿niæ od podkowca ma³ego po wielkoœci
– jest od niego dwukrotnie wiêkszy. Warto
podkreœliæ, ¿e oba podkowce i nocek orzêsiony
osi¹gaj¹ na Wy¿ynie Czêstochowskiej pó³nocny skraj swych europejskich zasiêgów. Nie
obserwowano ich dotychczas na s¹siednich
obszarach Wy¿yny Wieluñskiej i Wy¿yny Œl¹skiej (z wyj¹tkiem stanowisk podkowca ma³ego na wschodnim, przylegaj¹cym do Jury, skraju Wy¿yny Œl¹skiej).
Wy ¿ y n a Œ l ¹ s k a
W porównaniu z innymi omawianymi
rejonami brak tutaj wiêkszych jaskiñ mog¹cych spe³niaæ rolê masowych zimowisk dla
nietoperzy. Wiêkszoœæ poznanych obiektów
stanowi¹ ma³e jaskinie ods³oniête w wapieniach triasowych (g³ównie w kamienio³omach)
i schroniska podskalne. Dotychczas nie potwierdzono wystêpowania w nich nietoperzy.
Lepsze warunki dla ich zimowania zapewniaj¹
ró¿nego typu sztolnie pokopalniane i inne
podziemia. Najwiêkszym i najcenniejszym
chiropterologicznie obiektem antropogenicznym wy¿yny s¹ Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie. W systemie tym zimuj¹ nietoperze reprezentuj¹ce przynajmniej 6 gatunków,
wœród nich dominuj¹ nocek du¿y, gacek brunatny i nocek rudy. Pozosta³e: nocek w¹satek
i nocek Brandta oraz nocek Natterera s¹ widywane nielicznie. Wykazano tu te¿ obecnoœæ
rzadkiego nocka Bechsteina, co podnosi
jeszcze wartoœæ tego miejsca. Trudno okreœliæ
ile nietoperzy spêdza zimê w tym systemie
z uwagi na jego rozleg³oœæ, trudnoœci z penetracj¹ oraz nisk¹ wiarygodnoœæ dotychczas
publikowanych szacunków liczebnoœci. W kontrolowanym fragmencie podziemi, od otworu
w kamienio³omie w Suchej Górze (stanowisko
dokumentacyjne „Blachówka”) w Bytomiu,
stwierdzono jedynie kilkadziesi¹t osobników.
Jednak mo¿na przypuszczaæ, ¿e rzeczywista liczebnoœæ w ca³ym obiekcie jest wiêksza i mo¿e
wynosiæ nawet kilkaset nietoperzy. W pozos-
Nocek Natterera (1) i nocek rudy (2)
Nocek rudy
Nocek orzêsiony
7
6
11
ŒWIAT ZWIERZ¥T
8
9
10
Gacek brunatny
Nocek Brandta
Nocek w¹satek
ta³ych kontrolowanych podziemiach Wy¿yny
Œl¹skiej spotykano tylko pojedyncze nocki
du¿e, gacki brunatne i nocki rude. Zaskakuj¹ca
jest niska liczebnoœæ tych ssaków lub ich brak
w sztolniach, które wydaj¹ siê zapewniaæ
odpowiedni mikroklimat (np. w Miko³owie
i w Mys³owicach). Do ciekawszych obiektów
nale¿¹ podziemia w Górze Zamkowej w Bêdzinie, gdzie do czasu przejœciowego zamkniêcia otworów wejœciowych w 2003 roku zimowa³y nocki du¿e. Cech¹ wyró¿niaj¹c¹ zimow¹
faunê nietoperzy tej wy¿yny jest brak mopka
zachodniego.
Beskid Zachodni
Na terenie Beskidu Œl¹skiego i ¯ywieckiego znanych jest oko³o 340 jaskiñ i schronisk
podskalnych, z czego wiêkszoœæ to obiekty
ma³e o mikroklimacie niekorzystnym dla nie-
toperzy. Nawet w najwiêkszych jaskiniach tego
obszaru obserwuje siê niewielk¹ liczbê
zimuj¹cych nietoperzy, nale¿¹cych do 8 gatunków. Najwiêksze zimowiska to: Jaskinia
Wiœlañska II (do 56 osobników), Jaskinia Miecharska (do 35), Jaskinia Grabowa i Jaskinia
w Trzech Kopcach. Najczêstszy i najliczniejszy
jest podkowiec ma³y (ponad 50% wszystkich
nietoperzy). Doœæ czêsto widywany jest nocek
du¿y. Pozosta³e nietoperze: nocek w¹satek
i nocek Brandta, gacek brunatny, nocek rudy,
nocek orzêsiony i mroczek poz³ocisty notowane s¹ rzadko i nielicznie. Wiêcej gatunków (13) stwierdzono przy jaskiniach w czasie
letnio-jesiennego rojenia. Wœród nich tak¿e te,
których nie obserwowano zim¹: nocka Bechsteina, nocka Natterera, borowiaczka, borowca
wielkiego oraz mopka zachodniego.
11
Mopek zachodni
Nocek Natterera (1), nocek rudy (2), nocek du¿y (3)
12
Wiele pozostaje do zrobienia
w celu lepszego poznania fauny nietoperzy jaskiñ i podziemi w województwie œl¹skim. Informacje o nietoperzach pochodz¹ce od speleologów
mog¹ byæ wartoœciowe, o ile s¹ odpowiednio udokumentowane (data
obserwacji, liczba osobników, dokumentacja fotograficzna). Nale¿y zdawaæ sobie sprawê, ¿e rozpoznawanie
tych ssaków podczas kontroli podziemi jest bardzo trudne, niekiedy nawet
dla doœwiadczonych specjalistów, nie
wspominaj¹c ju¿ o laikach. Wszystkim
zaleca siê powœci¹gliwoœæ w oznaczaniu i krytycyzm w stosunku do w³asnych umiejêtnoœci. Dlatego najlepszym rozwi¹zaniem, w przypadku osób
pocz¹tkuj¹cych, jest wysy³anie zdjêæ
nietoperzy w celu potwierdzenia
prawid³owoœci ich oznaczenia przez
fachowców.
12
ŒWIAT ZWIERZ¥T
GATUNKÓW
Poni¿ej podajê wskazówki, które mog¹ byæ przydatne dla speleologów
chc¹cych oznaczaæ w terenie niektóre, bardziej rozpowszechnione lub charakterystyczne gatunki nietoperzy. Nale¿y je jednak traktowaæ jako wstêp do
tego zagadnienia i zachêtê do bardziej szczegó³owej lektury.
Podkowiec ma³y (fot. 1, tabl. 2)
Ma³y nietoperz, szczelnie owiniêty b³onami lotnymi, o charakterystycznej
sylwetce przypominaj¹cej du¿¹ poczwarkê motyla. Jego obecnoœæ jest bardzo
³atwa do stwierdzenia – zawsze zwisa on swobodnie ze stropu lub œcian jaskini,
nie ukrywa siê w szczelinach. Czêsto jednak mylony z gackiem brunatnym,
który czasem czêœciowo owija siê b³onami. U gacka zawsze widoczne s¹
kozio³ki uszne, natomiast uszy przewa¿nie s¹ z³o¿one po bokach cia³a i przykryte skrzyd³ami – st¹d bierze siê wiêkszoœæ b³êdnych oznaczeñ.
Nocek du¿y (fot. 2, 12)
Najwiêkszy krajowy nietoperz i jeden z naj³atwiejszych do odró¿nienia po
wygl¹dzie i wielkoœci ju¿ na pierwszy rzut oka. Mo¿liwy do pomylenia tylko
z nockiem ostrousznym (nie omawianym tutaj poniewa¿ jego status taksonomiczny i wystêpowanie w Polsce pozostaj¹ sporne) i nockiem Bechsteina
(mniejszy z wiêkszymi uszami).
Nocek Bechsteina (fot. 3, tabl. 2)
Charakterystyczny jasno ubarwiony nocek z bardzo d³ugimi (ponad 20
mm) i szerokimi uszami. Wygl¹dem bardziej przypomina gacka ni¿ pozosta³e
nocki, ale jego uszy nie s¹ po³¹czone u nasady. Mo¿liwy do pomylenia z nockiem du¿ym (wiêkszy z proporcjonalnie mniejszymi uszami) i gackami.
Nocek Natterera (fot. 4)
Jasno ubarwiony nocek z szarobr¹zowym futrem na grzbiecie i ostro kontrastuj¹cym bia³ym spodem cia³a oraz ró¿owym pyskiem i doln¹ po³ow¹ uszu.
Uszy w¹skie i doœæ d³ugie, ale < 20 mm. U hibernuj¹cych zwierz¹t ich koñce
s¹ lekko odgiête w stronê grzbietu. Wokó³ nasady uszu czêsto widoczne rozjaœnienia. Mo¿liwy do pomylenia z nockiem rudym, który jest ciemniej i mniej
kontrastowo ubarwiony, a tak¿e ma krótsze, bardziej zaokr¹glone i ciemniejsze
uszy (fot. 5, 12).
Nocek rudy (fot. 6)
Ma³y, doœæ ciemny nocek o krótkich uszach i ró¿owawym pysku (u niektórych osobników, zw³aszcza m³odych, pysk mo¿e byæ ciemny – br¹zowawy,
podobnie jak u nocka Brandta). Widoczny, ale niezbyt ostry kontrast miêdzy
brunatnym grzbietem a jaœniejszym spodem cia³a. Uszy br¹zowe i zaokr¹glone,
ich koñce zwykle nie s¹ odchylone do ty³u. Brak rozjaœnienia wokó³ nasady
ucha, jakie jest zwykle widoczne u nocka Natterera. Mo¿liwy do pomylenia
z nockiem Natterera oraz nockiem Brandta i nockiem w¹satkiem (fot. 5, 12).
Nocek orzêsiony (fot. 7 )
Charakterystyczny jednolicie ubarwiony nocek: futro jasne – rudawe lub
¿ó³tobr¹zowe na grzbiecie i nieco jaœniejsze na spodzie cia³a (brak wyraŸnego
kontrastu). Pysk i uszy jasne – ubarwione jak reszta cia³a. Ucho z g³êbokim,
niemal prostok¹tnym wciêciem na 2/3 d³ugoœci zewnêtrznego brzegu. Mo¿liwy
do pomylenia z nockiem Brandta, który jest mniejszy, ciemniejszy i bardziej
kontrastowo ubarwiony.
Nocek Brandta i nocek w¹satek (fot. 8, 9)
Ma³e i bardzo ciemno ubarwione nocki z czarniawym lub br¹zowym
pyskiem i uszami, tworz¹cymi ciemn¹ maskê na tle reszty cia³a. Kontrast
miêdzy ciemnym grzbietem a jaœniejszy spodem cia³a czêsto nie jest widoczny
z wiêkszej odleg³oœci. Zwykle podczas zimowych kontroli oba te gatunki traktuje siê ³¹cznie ze wzglêdu na trudnoœci z odró¿nianiem. Mo¿liwe do pomylenia z nockiem rudym, który jest nieco wiêkszy i jaœniejszy, zwykle z cielistym,
jasnym pyskiem.
Gacek brunatny (fot. 10, tabl. 3)
Br¹zowawy, doœæ jednolicie ubarwiony, ma³y nietoperz o charakterystycznej
sylwetce: zimuje z uszami z³o¿onymi po bokach cia³a i przykrytymi b³onami
skrzyd³owymi. Widoczne s¹ wtedy kozio³ki uszne, które mo¿na pomyliæ z uszami. Kontrast miêdzy grzbietem a spodem cia³a niezbyt wyraŸny. Pysk zwykle
doœæ jasny. Mo¿liwy do pomylenia z gackiem szarym, który tylko wyj¹tkowo
bywa spotykany zim¹ w jaskiniach i podziemiach w województwie œl¹skim.
Pomy³ka mo¿liwa równie¿ z podkowcem ma³ym (patrz wy¿ej).
Mopek zachodni (fot. 11)
Czarny nietoperz z krótkim pyskiem, skórnymi fa³dami wokó³ nozdrzy
i skierowanymi do przodu, krótkimi, szerokimi uszami z³¹czonymi u nasady.
Tabl. 1
Tabl. 2
Podkowiec ma³y (z lewej), nocek Bechsteina (z prawej)
Tabl. 3
Zdjêcia i ilustracje Autora
ROZPOZNAWANIE
Gacek brunatny
Faun¹ nietoperzy poszczególnych rejonów zajmuj¹ siê:
• Wy¿yna Wieluñska – Janusz Hejduk, Uniwersytet £ódzki,
e-mail: [email protected]. lodz.pl
• Wy¿yna Czêstochowska – Tomasz Postawa, Instytut
Systematyki i Ewolucji Zwierz¹t PAN w Krakowie,
e-mail: [email protected]
• Wy¿yna Œl¹ska – Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego
Œl¹ska, http://www.cdpgs.katowice.pl,
e-mail: cdpgs@ cdpgs.katowice.pl
• Wy¿yna Œl¹ska – Konrad Sachanowicz,
• Beskid Zachodni – Robert W. Mys³ajek, Stowarzyszenie dla
Natury „Wilk”, http://www.polskiwilk. org.pl,
13
EKSPLORACJA, INWENTARYZACJA I OCHRONA JASKIÑ
POLSKICH KARPAT FLISZOWYCH
Fot. J. Pukowski
Grzegorz Klassek (Speleoklub Bielsko-Bia³a), Jerzy Pukowski (Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego, Oddzia³ w ¯ywcu)
Zimowy widok z Jaskini Komonieckiego
J
askinie w Beskidach by³y znane od dawna.
Historia ich poznawania to temat rozleg³y,
który nie sposób przedstawiæ szczegó³owo
w ramach niniejszego artyku³u. Wspomnieæ
nale¿y, ¿e œlady obecnoœci cz³owieka z neolitu
lub œredniowiecza stwierdzono w Jaskini
w Przybêdzy w Kotlinie ¯ywieckiej, a nik³e
œlady jakiejœ paleolitycznej kultury z koñca plejstocenu lub pocz¹tku holocenu stwierdzono
w otoczeniu Jaskini Komonieckiego w Beskidzie Ma³ym, a w niej samej œlady bytnoœci
cz³owieka pochodz¹ce z koñca œredniowiecza.
Jaskinie fliszowe stanowi³y te¿ obiekt zainteresowañ poszukiwaczy skarbów i górników, czego dowodem s¹ liczne znaki naskalne, np. w paœmie Babiej Góry. Najwczeœniejsz¹, historyczn¹ wiadomoœæ o jaskini w Polsce przekazuje
D³ugosz w Rocznikach czyli Kronikach S³awnego Królestwa Polskiego (I tom datowany na
lata 1464-1466). Chodzi tu o niewielk¹ jaskiniê w Tropiu (Pogórze Ro¿nowskie), w której
mia³ zamieszkiwaæ u schy³ku X w. pustelnik –
polski œwiêty Andrzej Œwierad.
W drugiej po³owie XX w. ukaza³o siê
monograficzne opracowanie K. Kowalskiego
Jaskinie Polski, w którego tomie III (1954)
zawarte zosta³o podsumowanie ówczesnego
stanu wiedzy o jaskiniach polskiego fliszu. W
czêœci ogólnej zosta³y omówione takie zagadnienia, jak: morfologia jaskiñ, namuliska,
wielkoœæ i rozmieszczenie jaskiñ, mikroklimat
i biologia jaskiñ, cz³owiek a jaskinie, dzieje
poznawania jaskiñ. W czêœci szczegó³owej zamieszczone zosta³y opisy i plany 23 jaskiñ,
w tym nie wzmiankowanej wczeœniej Jaskini
Salamander (Pogórze Ro¿nowskie) i wspomnianej tylko w Dziejopisie ¯ywieckim (do
czego autor nie nawi¹zywa³) Jaskini w Boraczej
14
W polskich Karpatach Fliszowych istnieje
oko³o 900 zinwentaryzowanych jaskiñ
i schronisk podskalnych o ³¹cznej d³ugoœci
przekraczaj¹cej 16015 m. Najwiêcej obiektów znanych jest z Beskidu Œl¹skiego (220)
i z Beskidu Niskiego (ponad 200). Z 26
jaskiñ osi¹gaj¹cych d³ugoœæ ponad 100 m,
które posiadaj¹ najwy¿ej udokumentowany
walor przyrodniczy, najd³u¿sze s¹: Jaskinia
Miecharska o d³ugoœci 1801,0 m i Jaskinia
w Trzech Kopcach mierz¹ca 1244,0 m.
Obie jaskinie znajduj¹ siê w Beskidzie
Œl¹skim. Spoœród jaskiñ osi¹gaj¹cych deniwelacjê równ¹ lub wiêksz¹ od 15 m
najg³êbsze s¹: Jaskinia Miecharska (Beskid
Œl¹ski) – 56,3 m i Diabla Dziura w Bukowcu (Pogórze Ro¿nowskie) – 42,5 m.
(Beskid ¯ywiecki). Wœród zinwentaryzowanych obiektów ujête zosta³y 3 jaskinie o d³ugoœci przekraczaj¹cej 100 m: Jaskinia w Trzech
Kopcach – d³. 260 m i Jaskinia Malinowska –
d³. 132 m (Beskid Œl¹ski) oraz Diabla Dziura
w Bukowcu – d³. 175 m (Pogórze Ro¿nowskie).
Nowy etap poznawania jaskiñ fliszowych
rozpoczyna siê pod koniec lat 60. ubieg³ego
wieku. Od roku 1969 cz³onkowie Speleoklubu
Bielsko-Bia³a (SBB) podjêli prace eksploracyjno-inwentaryzacyjne rozpoczête przez K.
Kowalskiego. Dzia³ania te prowadzono jednak
na wiêksz¹ skalê, planowo rozszerzaj¹c je na
ca³y polski flisz. Podstawowy materia³ inwentaryzacyjny dostarcza systematyczna penetracji wybranego terenu, rozwi¹zywano tak¿e
ciekawsze problemy w obiektach ju¿ znanych
oraz prowadzono równie¿ prace uzupe³niaj¹ce
dane przedstawione ju¿ w literaturze. Do
1997 roku cz³onkowie SBB wraz z osobami
wspó³pracuj¹cymi z Klubem zinwentaryzowali
³¹cznie 186 obiektów, najwiêcej – 127 w Beskidzie Œl¹skim. Najd³u¿sze udokumentowane
tu jaskinie to:
• Jaskinia w Trzech Kopcach d³. 913 m, Jaskinia Malinowska d³. 215 m, Jaskinia Ch³odna
d³. 117 m, Jaskinia Ali Baby w Klimczoku d³.
114 m w Beskidzie Œl¹skim,
• Jaskinia w Sopotni Wielkiej d³. 101 m w Beskidzie ¯ywieckim,
• Mysiorowa Jama w Zagórzu d³. 112 m w Beskidzie Makowskim,
• Diabla Dziura w Bukowcu d³. 320 m na
Pogórzu Ro¿nowskim.
Od drugiej po³owy lat 80. ubieg³ego wieku
do prac inwentaryzacyjnych do³¹czyli siê bardzo aktywnie cz³onkowie Speleoklubu z Dêbicy, z czasem przeobra¿onego w Stowarzyszenie
Speleoklub Beskidzki (SSB) – zrzeszaj¹cej
równie¿ groto³azów z innych miejscowoœci. Do
1998 r. grupa ta udokumentowa³a (w wiêkszoœci obiekty nie wzmiankowane w literaturze) ³¹cznie 218 obiektów, najwiêcej – 121
w Beskidzie Niskim. Najd³u¿sze udokumentowane tu jaskinie to:
• Gangusiowa Jama d³. 190 m, Jaskinia Mroczna d³. 175 m, Szczelina Lipowicka d³. 105
m w Beskidzie Niskim,
• Jaskinia Zbójecka w £opieniu d³. 380 m, Jaskinia Czarci Dó³ d³. 125 m w Beskidzie
Wyspowym.
W Beskidzie S¹deckim groto³azi z Nowego
S¹cza udokumentowali 64 obiekty, w tym:
Jaskiniê NiedŸwiedzi¹ d³. 611 m, Jaskiniê
Z³otniañsk¹ d³. 155 m, Jaskiniê Roztoczañsk¹
d³. 130 m, a na Pogórzu Ro¿nowskim Jaskiniê
Szkieletow¹ d³. 106 m.
Zebrany materia³ inwentaryzacyjny, obejmuj¹cy 84 obiekty, by³ pocz¹tkowo publikowany w cyklicznym, niskonak³adowym
opracowaniu pt. „Inwentarz jaskiñ beskidzkich”, nastêpnie w „Inwentarzu jaskiñ polskich
Karpat Fliszowych” oraz na ³amach pisma
„Prz¹dkowiec” (Mleczek) i czêœciowo w innych biuletynach. Dorobek prawie ca³ego
trzydziestoletniego okresu prac, obejmuj¹cy
465 obiektów zaprezentowany zosta³ w kompleksowym, trzytomowym opracowaniu pt.
„Jaskinie Polskich Karpat Fliszowych” (1997,
1998) pod redakcj¹ naukow¹ M. Puliny.
Dynamiczna eksploracja obszarów fliszowych trwa nadal, ci¹gle dostarczaj¹c nowy
materia³ inwentaryzacyjny. Zwiêksza siê
d³ugoœæ znanych jaskiñ, udokumentowana
zostaje nowa Jaskinia w Straconce o d³. 135 m
(Beskid Ma³y). Wiek XX zamyka siê dla polskich Karpat Fliszowych liczb¹ 594 zinwentaryzowanych jaskiñ i schronisk skalnych, o ³¹cznej
d³ugoœci 9839,1 m, w tym 18 jaskiñ przekraczaj¹cych 100 m d³ugoœci, 12 osi¹gaj¹cych
deniwelacjê równ¹ lub wiêksz¹ od 15 m.
Od pierwszych lat XXI wieku eksploracja
i inwentaryzacja jaskiñ w Karpatach Fliszowych nabiera nowego wymiaru. Zastosowanie nowoczesnych œrodków i metod podnosi
poziom i efektywnoœæ tych prac. Przy dobrym
przygotowaniu logistycznym i sprawnoœciowym rozwi¹zywane s¹ najtrudniejsze problemy, maj¹ miejsce bezprecedensowe odkrycia. W latach 2001-2006 udokumentowano ³¹cznie 296 nowych obiektów, w tym
o d³ugoœciach przekraczaj¹cych 100 m (tabela).
W Jaskini Srebrnej
ni Wielkiej (Wickow¹) oraz Jaskiniê przed
Rozdro¿em.
Wspomniany wy¿ej rezerwat „KuŸnie”
zosta³ utworzony w 1995 roku na po³udniowowschodnim stoku Muronki na terenie gminy
Lipowa. Przedmiotem ochrony s¹ w nim
formy rzeŸby osuwiskowej, malownicze formy
ska³kowe oraz blokowiska, liczne jaskinie
i schroniska podskalne. Ochron¹ rezerwatow¹
zosta³o objête w istocie jedno wielkie
osuwisko z bardzo dobrze wykszta³conymi elementami takimi, jak: nisza osuwiskowa,
z³aziska, jêzory, rowy rozpadlinowe oraz oczywiœcie liczne formy jaskiniowe.
Zupe³nie niedawno do listy chronionych
jaskiñ zosta³a dopisana jeszcze jedna jaskinia:
jest to Jaskinia G³êboka w Sto³owie, uznana za
pomnik przyrody nieo¿ywionej przez Radê
Gminy Brenna.
Typologia jaskiñ polskich Karpat Fliszowych
I
Kryterium morfologiczne
osuwiskowe
rowowo-wa³owe
jednolite
obrywowe
rumowiskowe
rozpadlinowe
roz³amowe
J. pod Balkonem
Jaskinie szczelinowe
niejednolite
odprê¿eniowe
Jaskinie grawitacyjne
Kryterium genetyczne
II
Jaskinie erozyjno-wietrzeniowe
obiekt badañ naukowych i penetracji turystycznej. S¹ ³atwo dostêpne, wystêpuj¹ czêsto
w pobli¿u zabudowañ mieszkalnych i na
obszarach eksploatacji surowców skalnych, co
nara¿a je na bezmyœln¹ dewastacjê lub celowe
zniszczenie. Najwiêksz¹ wartoœæ naukow¹
maj¹ obiekty najd³u¿sze oraz unikatowe.
Obecnie w polskich Karpatach Fliszowych
jaskinie s¹ prawnie chronione: indywidualnie
jako pomniki przyrody lub na terenie parków
narodowych oraz rezerwatów przyrody.
W granicach województwa œl¹skiego wiêkszoœæ znanych obiektów jaskiniowych w Beskidach znajduje siê w granicach Parku Krajobrazowego Beskidu Œl¹skiego, ¯ywieckiego Parku
Krajobrazowego i ParHISTORIA POZNANIA NOWYCH JASKIÑ POLSKICH KARPAT FLISZOWYCH
ku Krajobrazowego BeRok udokumentoD³ugoœæ
skidu Ma³ego, a kilNazwa jaskini
Rejon
Klub
wania, d³ugoœæ
w roku 2006
kanaœcie z nich zosta³o
Jaskinia Dziurawa
Beskid Ma³y
SBB
2001
160 m
uznanych za pomniki
149 m
przyrody nieo¿ywionej.
Jaskinia G³êboka
Beskid Œl¹ski
SBB
2003
554 m
W wiêkszoœci przypadw Sto³owie
240 m
ków inicjatorami wproJaskinia Drwali
Beskid Niski SBB i groto³azi
2004
599 m
wadzenia tej formy och-S³owiañska
ze S³owacji
483,5 m
rony byli cz³onkowie
Jaskinia Oblica
Beskid
SBB
2005
416 m
Speleoklubu w Bielsku¯ywiecki
416 m
Bia³ej. Ju¿ w roku 1980
Jaskinia Miecharska*
Beskid Œl¹ski
SBB
2004
1744 m
decyzj¹ Wojewody Bielskiego uznano za pomniJaskinia Duj¹ca
Beskid Œl¹ski Speleoklub D¹2005
582 m
ki przyrody takie jasbrowa Górnicza
kinie, jak: Malinowsk¹
Lodowa Szczelina**
Beskid Niski
SBB
data – brak ok. 200 m
(Ondraszka) – przez pedanych
wien okres czasu przys* Najwiêksze odkrycie w polskich Karpatach Fliszowych
tosowan¹ do ruchu tu** Po³¹czenie z J. Zmarz³¹
rystycznego poprzez
W wyniku prac uzupe³niaj¹cych prowaza³o¿enie prowizorycznych metalowych dradzonych w tym okresie w jaskiniach znanych
binek w kilkunastometrowej studni wejœwczeœniej, wzros³a d³ugoœæ nastêpuj¹cych
ciowej, Lodow¹ w Szczyrku – obiekt niewielobiektów:
ki, lecz bardzo ciekawy z uwagi na d³ugo utrzy• Jaskinia w Trzech Kopcach (Beskid Œl¹ski),
muj¹c¹ siê pokrywê lodow¹ (bywa³y lata, ¿e
d³. 1244,0 m (SBB),
polewy lodowe na œcianach i stropie notowano
• jaskinia Czarne Dzia³y III (Beskid Ma³y),
w lipcu) oraz najwiêkszy na ówczesne lata
d³. 115,0 m (SBB),
obiekt jaskiniowy w Polskich Karpatach Flis• Jaskinia Salmopolska (Beskid Œl¹ski),
zowych – Jaskiniê w Trzech Kopcach. Kilkad³. 115,0 m (SBB),
naœcie lat póŸniej do tej listy dopisano jeszcze:
• Mysiorowa Jama w Zagórzu (Beskid
• w Beskidzie Œl¹skim – Jaskiniê Salmopolsk¹,
Makowski), d³. 282,5 m (SBB),
Jaskiniê Pajêcz¹, Jaskiniê w Jaworzynie, Jas• Jaskinia Roztoczañska (Beskid S¹decki),
kiniê Ch³odn¹, Jaskiniê pod Balkonem, Jasd³. 140,0 m (SSB),
kiniê na Sto³owie i Jaskiniê u Jakubca. Trze• Jaskinia Zbójecka w £opieniu (Beskid
ba tu zaznaczyæ, ¿e dwie spoœród wymieWyspowy), d³. 433,0 m (SSB),
nionych s¹ chronione obecnie niejako „pod• Jaskinia Mroczna (Beskid Niski),
wójnie”: jaskinie Ch³odna i pod Balkonem
d³. 198,0 m (SSB i SBB).
znajduj¹ siê na terenie jedynego do tej pory
Nowy materia³ eksploracyjny jest prezenw „œl¹skich” Beskidach Zachodnich rezertowany w „Zacisku” – piœmie wydawanym
watu przyrody nieo¿ywionej „KuŸnie”,
przez Speleoklub Bielsko-Bia³a, w „Jaskiniach
• w Beskidzie Ma³ym – Wietrzn¹ Dziurê
Beskidzkich” – biuletynie Stowarzyszenia
w Magurce, jaskiniê Czarne Dzia³y I, jaskiniê
Speleoklub Beskidzki z Dêbicy, w „Jaskiniach”
Czarne Dzia³y II, Jaskiniê Komonieckiego –
– ogólnopolskim piœmie speleologicznym.
najciekawszy pod wieloma wzglêdami obiekt
Kluby te prowadz¹ równie¿ strony internejaskiniowy w tej czêœci Beskidów, w którym
towe, a na stronie Speleoklubu Bielsko-Bia³a
odkryto œlady obecnoœci ludzi we wczesnym
znajduje siê na bie¿¹co aktualizowany wykaz
œredniowieczu, a na terenach wokó³ obiektu
poznanych jaskiñ i schronisk skalnych w ca³ych
znaleziono jeszcze starsze artefakty, oraz
polskich Karpatach Fliszowych.
dwie jaskinie znajduj¹ce siê obecnie w wojeJaskinie i ich odmienne œrodowisko, specywództwie ma³opolskim: jaskiniê Mysiorowa
ficzny mikroklimat i morfologia oraz œwiat
Jama oraz Jaskiniê Lisi¹,
organizmów ¿ywych stanowi¹ interesuj¹cy
• w Beskidzie ¯ywieckim – Jaskiniê w Sopot-
Fot. J. Ganszer
nisze jaskiniowe
warstwowe
J. Komonieckiego
15
Fot. J. Ganszer
ROZMIESZCZENIA JASKIÑ – POMNIKÓW PRZYRODY
A – w Beskidzie Œl¹skim, B – w Beskidzie ¯ywieckim, C – w Beskidzie Ma³ym
A
1. Jaskinia u Jakubca
2. Jaskinia w Trzech Kopcach
3. Jaskinia w Sto³owie
4. Jaskinia Lodowa w Szczyrku
5. Jaskinia Salmopolska
6. Jaskinia Malinowska
7. Jaskinia pod Balkonem
8. Jaskinia Ch³odna
9. Jaskinia Pajêcza
10. Jaskinia w Jaworzynie
B
Jaskinia
w Sopotni Wielkiej
(Wickowa)
Jaskinia
przed Rozdro¿em
Jaskinia w Boraczym Wierchu
b
Fot. z archiwum odkrywców jaskini
a
C
Jaskinia Miecharska; a – robaczkowe nacieki na œcianie korytarza, b – formy erozyjne na dnie korytarza
Wydaje siê, ¿e formalne rozwi¹zania w zakresie ochrony s¹ optymalne, lecz w wielu
przypadkach jest to tylko teoria. Praktyka
przedstawia siê znacznie gorzej:
• specjalistyczne, interdyscyplinarne badania naukowe s¹ prowadzone w ograniczonym
zakresie, co zawê¿a sferê wartoœciowania
merytorycznego. Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e
w porównaniu do poprzednich lat, nast¹pi³
w tej dziedzinie postêp, g³ównie dziêki wspó³pracy œrodowisk naukowych z eksploratorami
jaskiñ we fliszu,
• brak konsekwencji w dzia³aniach ochron-
16
nych powoduje, ¿e wiele jaskiñ chronionych
jest tylko „na papierze”,
• na terenach prywatnych jaskinie mog¹
byæ niszczone w czasie eksploatacji kamienia
lub wykorzystywane jako œmietnik,
• przy budowie dróg niszczone s¹ nawet
uznane pomniki przyrody (np. Jaskinia Pajêcza
– Skrzyczne, Beskid Œl¹ski).
Najbardziej na dewastacjê nara¿one s¹ jaskinie szerzej znane ogó³owi – np. Jaskinia
w Trzech Kopcach czy Jaskinia Malinowska
w Beskidzie Œl¹skim.
Wspomniane niedostatki ochrony staraj¹
siê rekompensowaæ groto³azi:
• inicjuj¹c dzia³ania, w efekcie których powiêkszy³a siê znacz¹co lista obiektów uznanych za pomniki przyrody,
• oczyszczaj¹c doraŸnie jaskinie i ich otoczenie ze œmieci,
• zak³adaj¹c w bardziej uczêszczanych
obiektach tzw. „zeszyty wpisów”,
• docieraj¹c do ró¿nych œrodowisk z propagowaniem zasad ochrony obiektów przyrody
nieo¿ywionej.
PRZYRODA I TECHNIKA
SZTUCZNE WYROBISKA PODZIEMNE
JAKO OBIEKTY ZAINTERESOWANIA PRZYRODNIKÓW
Z
e wzglêdu na podobieñstwo warunków
panuj¹cych we wnêtrzu jaskiñ oraz sztucznych obiektów podziemnych (ca³kowita
ciemnoœæ, niska temperatura, bardzo du¿a
wilgotnoœæ oraz trudnoœci techniczne), te
drugie ciesz¹ siê nie mniejszym ni¿ jaskinie
i ci¹gle rosn¹cym zainteresowaniem (spotêgowanym czêsto przez otaczaj¹ce je tajemnice
historii) szerokiego grona ludzi – od typowych
poszukiwaczy przygód do prawdziwych badaczy (historyków i przyrodników).
Sztucznych obiektów podziemnych wystêpuje w naszym kraju ogromna liczba, a du¿a
czêœæ z nich nie zosta³a do koñca poznana, co
przyci¹ga dodatkowe rzesze „mi³oœników
podziemnej przygody”. Jednak eksploracja
tych pustek podziemnych niesie za sob¹ wiêksze ryzyko ni¿ zwiedzanie jaskiñ. Ryzyko to
jest zwi¹zane z brakiem wentylacji w wielu
czêœciach podziemi (niedostateczna iloœæ tlenu
w atmosferze) oraz z naruszeniem stabilnoœci
górotworu podczas prac górniczych, co przy
braku odpowiedniego zabezpieczenia mo¿e
prowadziæ do zawa³u stropu. Do tego mo¿na
równie¿ dodaæ zagro¿enie zwi¹zane z istnieniem podziemnych zbiorników wodnych, z których mo¿e nastêpowaæ niekontrolowany wyp³yw. Natomiast w przypadku obiektów militarnych ryzyko wzrasta równie¿ ze wzglêdu na
mo¿liwoœæ natrafienia na pozostawione materia³y wybuchowe lub rejony celowo zaminowane. O tych wszystkich zagro¿eniach nale¿y
pamiêtaæ wybieraj¹c siê do tego typu podziemi, chyba ¿e s¹ to obiekty udostêpnione turystycznie.
Województwo œl¹skie przoduje w iloœci
podziemnych wyrobisk (zarówno czynnych,
jak i dawno nie u¿ywanych). Jednak zainteresowanie nimi, jako obiektami cennymi przyrodniczo i turystycznie, jest ci¹gle zbyt ma³e.
Ale zacznijmy od podstaw.
Sztuczne obiekty podziemne mo¿na podzieliæ ze wzglêdu na przeznaczenie na trzy
grupy:
• podziemne obiekty górnicze (kopalnie),
• podziemne obiekty u¿ytkowe,
• podziemne obiekty militarne.
Podziemne obiekty górnicze to pustki
podziemne powsta³e wskutek udostêpniania
i eksploatacji z³ó¿ mineralnych. Nale¿¹ do nich
szyby, sztolnie, komory oraz wszystkie rodzaje
chodników, tak poziomych jak i nachylonych.
Obiekty tego typu spotyka siê w wielu miejscach w Polsce, najczêœciej w jej po³udniowej
czêœci. W tej grupie obiektów podziemnych
województwo œl¹skie niew¹tpliwie przoduje.
W Sudetach znajduj¹ siê stare kopalnie srebra,
z³ota, ¿elaza, uranu, czy niedawno zlikwidowane kopalnie wêgla kamiennego. W rejonie
œl¹sko-ma³opolskim znajduj¹ siê nieczynne
kopalnie srebra, cynku i o³owiu, ¿elaza, czynne
i niedawno zamkniête kopalnie wêgla kamiennego i soli. W rejonie œwiêtokrzyskim spotkaæ
mo¿na nieczynne kopalnie miedzi, o³owiu
i cynku oraz ¿elaza. W okolicach Che³ma znajduje siê kopalnia kredy pisz¹cej. Jedyne kopalnie podziemne, jakie mo¿na spotkaæ na Ni¿u
Polskim, to kopalnie soli w okolicach K³odawy
i Inowroc³awia.
Podkreœliæ tu nale¿y fakt, ¿e pracuj¹ce
ci¹gle kopalnie wêgla, soli oraz cynku i o³owiu
s¹ niedostêpne dla badañ i eksploracji przyrodniczej. Natomiast w niektórych nieczynnych
kopalniach lub czêœciach kopalñ czynnych
powsta³y podziemne trasy turystyczne (informacje na ich temat mo¿na znaleŸæ na stronie
internetowej http://www.podziemia.pl).
Trudno jednoznacznie stwierdziæ, które
z tras turystycznych s¹ najbardziej atrakcyjne,
jednak poni¿ej wymieniono niektóre z nich
Pok³ad wêgla na œcianie wydobywczej KWK Wieczorek
Fot. £. Polonius
Fot. W. Sitko
Zalany chodnik Podziemi Tarnogórskich – na stropie widoczne niewielkie stalaktyty
(jest to subiektywny wybór autora):
1. NEOLITYCZNA KOPALNIA KRZEMIENIA
PASIASTEGO w Krzemionkach k./Ostrowca Œwiêtokrzyskiego, woj. œwiêtokrzyskie –
najstarszy obiekt górniczy na ziemiach polskich,
2. KOPALNIA SOLI WIELICZKA – TRASA
TURYSTYCZNA w Wieliczce, woj. ma³opolskie,
3. UZDROWISKO – KOPALNIA SOLI BOCHNIA w Bochni, woj. ma³opolskie – najstarsza kopalnia soli w Polsce,
4. CHE£MSKIE PODZIEMIA KREDOWE
w Che³mie, woj. lubelskie – pozosta³oœæ wyrobisk górniczych kredy pisz¹cej,
5. KOPALNIA Z£OTA Z£OTY STOK w Z³otym Stoku, woj. dolnoœl¹skie – wyrobiska
górnicze kopalni rud z³ota i arsenu,
6. SZTOLNIE KOWARY w Kowarach, woj.
dolnoœl¹skie – wyrobiska górnicze po kopalni rud ¿elaza oraz uranu,
7. MUZEUM GÓRNICTWA PODZIEMNEGO
w Nowej Rudzie, woj. dolnoœl¹skie – wyrobiska górnicze nieczynnej kopalni wêgla
kamiennego,
8. KOPALNIA RUD SREBRONOŒNYCH
w Tarnowskich Górach, woj. œl¹skie – wyrobiska górnicze po eksploatacji rud srebra
i o³owiu,
9. SZTOLNIA „CZARNEGO PSTR¥GA”
w Tarnowskich Górach, woj. œl¹skie – sztolnia odwadniaj¹ca kopalniê rud srebra i o³owiu; dwie ostatnie trasy turystyczne s¹ fragmentem najwiêkszego w Polsce systemu
nieczynnych wyrobisk górniczych po kopalniach rud srebra i o³owiu, których d³ugoœæ,
s¹dz¹c z zachowanych planów, mo¿e wynosiæ nawet oko³o 300 km,
10. SKANSEN GÓRNICZY „KRÓLOWA LUIZA”
w Zabrzu, woj. œl¹skie – wyrobiska górnicze
17
PRZYRODA I TECHNIKA
Fot. £. Polonius
nieczynnej kopalni wêgla kamiennego,
11. ZABYTKOWA KOPALNIA WÊGLA
KAMIENNEGO „GUIDO” w Zabrzu,
woj. œl¹skie – podziemne trasy turystyczne na poziomie -170 oraz -320 m,
12. G£ÓWNA KLUCZOWA SZTOLNIA
DZIEDZICZNA w Zabrzu i Chorzowie
woj. œl¹skie – podziemne wyrobisko
odwadniaj¹ce kopalnie wêgla kamiennego (trasa w trakcie prac zabezpieczaj¹cych),
13. MUZEUM „SZTYGARKA” w D¹browie Górniczej, woj. œl¹skie – adoptowana do celów turystycznych trasa po
zamkniêtej Kopalni Æwiczebnej,
14. ZABYTKOWA KOPALNIA „IGNACY-HOYM” w Rybniku-Niewiadomiu,
woj. œl¹skie – wyrobiska po kopalni
wêgla kamiennego na poziomie 400
i 600 m (w ostatnich latach czynna
tylko powierzchniowa czêœæ trasy
turystycznej),
15. MUZEUM GÓRNICTWA RUD ¯ELAZA w Czêstochowie, woj. œl¹skie.
Niektóre czynne kopalnie wêgla kamiennego, choæ oficjalnie nie posiadaj¹
podziemnych tras turystycznych, co jakiœ
czas umo¿liwiaj¹ zainteresowanym osobom zwiedzenie podziemnych wyrobisk,
np. KWK Wieczorek, Wujek i in.
Podziemne obiekty u¿ytkowe to lochy,
piwnice i sk³ady budowane z kamienia lub
ceg³y pod budynkami mieszkalnymi, najczêœciej w obrêbie zabytkowych miast. Czêsto
rozwiniête jako skomplikowany system korytarzy i pomieszczeñ na kilku poziomach.
S³u¿y³y jako sk³ady kupieckie i miejsca przechowywania produktów. Czasami wykorzysty-
Kalcytowe polewy na œcianie chodnika Podziemi Tarnogórskich
wane jako wiêzienia. Systemy korytarzy i przejœæ podziemnych mog³y równie¿ s³u¿yæ do
ewakuacji ludnoœci cywilnej poza obrêb miasta
w okresie zagro¿enia. Znajduj¹ siê niemal pod
ka¿dym zabytkowym miastem. W wielu
wypadkach ich przebieg i rozci¹g³oœæ pozostaj¹
nieznane.
W obiektach przebadanych i odpowiednio
zabezpieczonych równie¿ powstaj¹ podziemne
Fot. A. Rybak
Kopalnia Æwiczebna w D¹browie Górniczej
18
trasy turystyczne. Niestety w województwie
œl¹skim, do tej pory nie odkryto lochów
nadaj¹cych siê do udostêpnienia turystycznego. Poni¿ej przedstawiono kilka tras turystycznych, po³o¿onych poza obszarem Górnego Œl¹ska.
1. LOCHY SANDOMIERSKIE w Sandomierzu, woj. œwiêtokrzyskie,
2. TRASA IM. F. ZALEWSKIEGO w Jaros³awiu, woj. podkarpackie,
3. PODZIEMIA OPATOWSKIE w Opatowie,
woj. œwiêtokrzyskie,
4. TRASA 1000-LECIA PAÑSTWA POLSKIEGO w K³odzku, woj. dolnoœl¹skie,
5. PIWNICE RZESZOWSKIE w Rzeszowie,
woj. podkarpackie.
Podziemne obiekty militarne to budowle
w postaci linii i rejonów umocnionych,
bunkrów, twierdz i fortyfikacji dr¹¿onych pod
ziemi¹ lub budowanych na powierzchni. Ich
przeznaczenie jest ró¿norodne, choæ zawsze
zwi¹zane z dzia³aniami militarnymi. Obiekty
te mog¹ s³u¿yæ jak schrony, magazyny lub
podziemne fabryki oraz linie obrony. Spotkaæ
je mo¿na w wielu rejonach Polski, czasami
jako elementy linii obronnych miast, np. kute
w wapieniu tzw. Kawerny Krakowskie, a czasami jako zupe³nie samodzielne kompleksy
obronne w postaci twierdz i fortów, np.
Twierdza K³odzko lub Fort w Srebrnej Górze.
Poza tym mog¹ to byæ linie po³¹czonych
bunkrów, schronów i umocnieñ, jak np.
licz¹cy oko³o 30 km d³ugoœci Miêdzyrzecki
Rejon Umocniony. Obok tych typowo obronnych obiektów, znajduj¹ siê w Polsce rozleg³e
kompleksy podziemnych fabryk z okresu II
wojny œwiatowej. Najbardziej znane znajduj¹
siê w Górach Sowich, w okolicach miejs© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
cowoœci Walim, G³uszyca i Ksi¹¿. Ich wielkoœæ
i przeznaczenie do dziœ pozostaj¹ zagadk¹.
Podobnie jak w przypadku kopalñ i lochów,
w kilku obiektach o przeznaczeniu obronnym
powsta³y podziemne trasy turystyczne. Poni¿ej
kilka z najwa¿niejszych obiektów w kraju.
1. TWIERDZA K£ODZKO w K³odzku, woj.
dolnoœl¹skie,
2. TWIERDZA KOSTRZYN w Kostrzyniu
n. Odr¹, woj. lubuskie,
3. TWIERDZA TORUÑ w Toruniu, woj. kujawsko-pomorskie,
4. MIÊDZYRZECKI REJON UMOCNIONY
Z REZERWATEM PRZYRODY „NIETOPEREK” w okolicach miejscowoœci Miêdzyrzecz, woj. lubuskie,
5. PODZIEMNE FABRYKI WALIMIA – KOMPLEKS RZECZKA w Walimiu, woj. dolnoœl¹skie,
6. PODZIEMNE MIASTO W G£USZYCY –
KOMPLEKS OSÓWKA w G³uszycy-Sierpnice, woj. dolnoœl¹skie,
7. OBSZAR WAROWNY „ŒL¥SK” – system
betonowych bunkrów ci¹gn¹cy siê od okolic
Tarnowskich Gór przez Bytom, Rudê Œl¹sk¹
w kierunku Pszczyny i Czechowic Dziedzic,
8. PODZIEMIA WE WZGÓRZU ZAMKOWYM W BÊDZINIE – wydr¹¿one przez
Niemców pod koniec II wojny œwiatowej –
przeznaczenie tej budowli nie do koñca poznane (trwaj¹ przygotowania do rozpoczêcia
prac udostêpniaj¹cych dla ruchu turystycznego),
9. BUNKIER (?) W PARKU KOŒCIUSZKI
W KATOWICACH – obiekt nie udostêpniony, brak danych na jego temat.
Uwa¿ny czytelnik Przyrody Górnego Œl¹ska mo¿e siê zastanawiaæ jakie znaczenie dla
badañ przyrodniczych mog¹ mieæ „wykopane”
przez cz³owieka mniejsze i wiêksze „dziury
w ziemi”. Jednak obserwacje ostatnich kilkunastu lat potwierdzaj¹, ¿e ich znaczenie jest
du¿e i wydaje siê, ¿e w przysz³oœci bêdzie
wzrastaæ.
Jednymi z pierwszych przyrodników,
którzy zwrócili uwagê na wa¿noœæ tych obiektów byli chiropterolodzy badaj¹cy œrodowisko
¿ycia nietoperzy. Szczególnie kiedy okaza³o
siê, ¿e miejscem hibernacji najwiêkszej liczby
nietoperzy jest Miêdzyrzecki Rejon Umocniony, a w przypadku województwa œl¹skiego
takim obiektem mog¹ byæ Podziemia Bytomsko-Tarnogórskie (badania w toku), w obrêbie
których znajduj¹ siê równie¿ trasy turystyczne. Du¿e zainteresowanie budz¹ wœród
przyrodników równie¿ bezkrêgowce zamieszkuj¹ce wiecznie ciemne przestrzenie (podobnie jak w przypadku jaskiñ). Jednak
najwa¿niejsze znaczenie maj¹ podziemia dla
geologów i speleologów. W ostatnim czasie
zwrócono uwagê na znaczenie podziemnych
wyrobisk jako odkrywek geologicznych,
zw³aszcza ods³oniêæ struktur sedymentacyjnych i tektonicznych. Powolne procesy
selektywnego wietrzenia (czêsto korozji krasowej) œcian wyrobisk prowadz¹ zwykle do
znacznie lepszego wypreparowania tych
struktur, ni¿ w ods³oniêciach powierzchniowych. Z kolei formy skalne i mineralne
powstaj¹ce w tych¿e wyrobiskach, stanowi¹
przedmiot zainteresowañ petrografii i mineralogii oraz – jak ju¿ wspomniano – speleologii, jako ¿e w wielu wyrobiskach, w ska³ach
wêglanowych zachodz¹ intensywne procesy
krasowe.
Per³y jaskiniowe w chodniku Podziemi Tarnogórskich
Fot. £. Polonius
Sztolnia we Fio³kowej Górze w Miko³owie-Mokrem
Ze wzglêdu na wy¿ej wymienione walory,
sztuczne obiekty podziemne stanowi¹ nie
tylko bardzo ciekawe obiekty badawcze, lecz
równie¿ edukacyjne, co w przypadku województwa œl¹skiego mo¿e mieæ szczególne
znaczenie. Okazuje siê bowiem, ¿e na tym
terenie, choæ wêgiel kamienny znajduje siê na
wyci¹gniêcie rêki (a w³aœciwie na sztych ³opaty
– i to w sensie dos³ownym), to nie ma ani jednego miejsca gdzie mo¿na by ten wêgiel
zaprezentowaæ (w bezpieczny sposób) w ods³oniêciu. Jedyn¹ mo¿liwoœci¹, aby zobaczyæ
pok³ad wêgla, jest zjazd do którejœ z kopalni.
Tak wiêc sztuczne wyrobiska podziemne
pe³ni¹ niezwykle istotn¹ rolê zarówno w badaniach jak i edukacji przyrodniczej, a dodaj¹c do
tego ich niezwyk³¹ atrakcyjnoœæ turystyczn¹,
nale¿a³oby zadbaæ o zachowanie jak najwiêkszej iloœci tych obiektów. W niektórych
rejonach województwa atrakcyjnoœæ tê mo¿na
jeszcze dodatkowo podnieœæ, ³¹cz¹c trasê
turystyczn¹ podziemn¹ z powierzchniowym
ods³oniêciem geologicznym (gdzie mo¿na np.
zbieraæ skamienia³oœci lub minera³y) – tworzy
siê w ten sposób typowa œcie¿ka geoturystyczna. A takim uprzywilejowanym miejscem
jest np. Fio³kowa Góra w Miko³owie Mokrem
(na terenie powstaj¹cego Œl¹skiego Ogrodu
Botanicznego).
Kry kalcytowe powstaj¹ce na dnie chodnika Podziemi Tarnogórskich
Fot. £. Polonius
Fot. £. Polonius
PRZYRODA I TECHNIKA
19
POZNAJ I CHROÑ
SCHRONISKO SKALNE
W OSTAÑCU MARTWICY WAPIENNEJ W LASKACH
Pomiary: A. Polonius, J. S³awiñski, opracowanie A. Polonius 1998
Plan Schroniska w Laskach
Fot. J. Ró¿kowski
Otwór wejœciowy do Schroniska w Laskach
Fot. J. Ró¿kowski
Pó³nocny kraniec ostañca martwicowego w Laskach
Fot. A. Polonius
o pó³nocnej stronie drogi D¹browa
Górnicza – Olkusz, na skraju niewielkiej miejscowoœci Laski w gminie
Boles³aw, znajduje siê bardzo nietypowa –
jak na warunki polskie – forma jaskiniowa.
Nietypowoœæ schroniska skalnego zwi¹zana jest z rodzajem ska³y, w której ono siê
rozwinê³o. S¹ to bowiem s³odkowodne,
bardzo porowate wapienie, zwane martwicami wapiennymi. Martwice te tworz¹
rozleg³¹ skarpê na lewym (orograficznie)
brzegu, suchego obecnie koryta rzeki
Bia³ej. Ska³a widoczna jest na d³ugoœci
oko³o 20 m, a jej widoczna mi¹¿szoœæ
wynosi oko³o 2,5 m. O ile w czêœci pó³nocnej jest ona dobrze widoczna, to w kierunku po³udniowym zapada ³agodnie,
chowaj¹c siê pod piaskami wodnolodowcowymi Pustyni B³êdowskiej. Martwice
wapienne tworz¹ kopu³ê czêœciowo widoczn¹ na powierzchni, czêœciowo zagrzeban¹ w piaskach, przyjmuj¹c formê bardzo charakterystycznego, p³askiego ostañca.
Osad martwicowy jest wyraŸnie zró¿nicowany w swym wykszta³ceniu, a w jego obrêbie widaæ dwie odmiany tej samej
ska³y. Pó³nocna czêœæ zbudowana jest ze zbitej,
bardziej masywnej, formy martwicy, któr¹
okreœla siê jako trawertyn. Natomiast czêœæ
po³udniowa jest zbudowana z bardzo kruchej
i porowatej odmiany, okreœlanej jako tuf wapienny. W niektórych partiach ska³y wystêpuj¹
bardzo obficie zwi¹zki ¿elaza (przede wszystkim wodorotlenki ¿elaza – g³ównie goethyt),
nadaj¹ce osadom intensywn¹, brunatnoczerwon¹ barwê.
W obrêbie osadów martwicowych doœæ
powszechne s¹ skorupy ma³¿y i ma³¿oraczków.
Napotkano równie¿ pojedyncze muszle ma³¿y.
Po ich oznaczeniu okaza³o siê, ¿e wszystkie te
organizmy s¹ typowe dla obszarów Ÿródliskowych, czyli najczêstszych miejsc wytr¹cania
siê wapieni s³odkowodnych. W osadach ska³ki
stwierdzono równie¿ obecnoœæ zwêglonych
fragmentów drewna sosny.
Fot. J. Ró¿kowski
P
Ostaniec martwicowy od zachodu
W celu okreœlenia wieku ska³, pobrano
z nich próbki do badañ radiowêglowych. Po
wykonaniu badañ okaza³o siê, ¿e wiek pobranych próbek ska³ waha siê pomiêdzy oko³o
5700 lat BP a oko³o 9500 lat BP. Daty te
wskazuj¹, ¿e Ÿród³o wokó³ którego utworzy³a
siê kopu³a martwicowa, prawdopodobnie
zaczê³o funkcjonowaæ u schy³ku plejstocenu
i by³o aktywne do po³owy holocenu, a przynajmniej do tego czasu wokó³ niego wytr¹ca³y siê
wêglany.
W pó³nocno-zachodniej, widocznej na powierzchni czêœci ostañca, znajduje siê wylot
kana³u krasowego przebijaj¹cego na wylot
ska³kê. Jest to tzw. Schronisko w Laskach.
Schronisko ma poziome rozwiniêcie. G³ówny
korytarz, z otworem na pó³nocny zachód, ma
oko³o 6 m d³ugoœci, oko³o 1,5 m wysokoœci
i przeciêtnie 2 m szerokoœci. W koñcowej
czêœci korytarz ten ³¹czy siê ciasnym korytarzykiem z druga czêœci¹ schroniska, która
jest otwarta w kierunku po³udniowym. W sumie korytarze osi¹gaj¹ d³ugoœæ kilkunastu metrów. We wnêtrzu schroniska wystêpuje du¿a
iloœæ nacieków kalcytowych. S¹ to w g³ównej
mierze kalcytowe polewy, ale mo¿na równie¿
zauwa¿yæ niewielkie stalagmity oraz drobne
stalaktyty. Du¿a iloœæ polew pojawia siê
równie¿ w licznych drobnych kana³ach krasowych przebijaj¹cych ostaniec w wielu miejscach. Dno schroniska jest wyœcielone scementowanymi wêglanem wapnia piaskami, które
otaczaj¹ ca³¹ ska³kê. Schronisko rozwinê³o siê
ju¿ po powstaniu zasadniczej czêœci bloku
skalnego. Szczelina, która powsta³a w ju¿ ist-
Drugie wejœcie do Schroniska w Laskach (widok od po³udnia)
niej¹cym fragmencie ostañca, koncentrowa³a
w swoim wnêtrzu przep³yw wód ascensyjnych,
co prowadzi³o do powiêkszania siê rozmiarów
kana³u krasowego.
Do koñca lat 70. XX wieku schronisko nie
by³o widoczne, poniewa¿ jego otwory zalane
by³y wod¹ z istniej¹cego w tym miejscu
sztucznego zbiornika na rzece Bia³ej. Rozwój
górnictwa kruszcowego w tym rejonie spowodowa³ zanik wody zarówno w zbiorniku, jak
i w rzece Bia³ej. Wtedy to ods³oni³y siê wejœcia
do schroniska. Od tego czasu datuje siê okres
intensywnego niszczenia zarówno ca³ej ska³ki,
jak i istniej¹cego w jej wnêtrzu schroniska.
Kruchoœæ ska³y powodowa³a, ¿e by³a ona
wykorzystywana do budowania skalniaków
w okolicznych ogródkach. Do dewastacji przyczyni³y siê równie¿ maszyny budowlane likwiduj¹ce leje sufozyjne, powsta³e w bezpoœrednim s¹siedztwie ostañca. Okoliczna ludnoœæ wykorzystywa³a i zapewne nadal wykorzystuje opisywane miejsce do urz¹dzania
„imprez plenerowych”, pal¹c ogniska zarówno
na górze ska³ki, jak i we wnêtrzu schroniska
(du¿a iloœæ sadzy na œcianach). Na dodatek jest
to miejsce, w którym sk³adowane s¹ du¿e iloœci œmieci.
Osady martwicowe wystêpuj¹ w kraju
w wielu miejscach, w znacznej iloœci. Jednak
Laski to miejsce szczególne ze wzglêdu na
schronisko skalne w ostañcu martwicowym.
Takie zjawisko nie powtarza siê nigdzie indziej
w Polsce. W zwi¹zku z tym, nale¿y jak najszybciej po³o¿yæ kres dalszej dewastacji tego
obiektu.

2 0 0 8 – M I Ę D Z Y N A R O D O W Y R O K P L A N E T Y Z I E M I A

Transkrypt

Podobne dokumenty

W tym dniu w krwiobusie będzie mo¿na równie¿ zidentyfikować się

plakat kanal

town-twinning 2006 - Consulenti al Quadrato

UNIWERSALNY NAPĘD SILNIKOWY WNĘTRZOWY typu UEMC 40

Bal karnawa³owy