Wojciech Kazanecki Uniwersytet Ekonomiczny we

Wojciech Kazanecki
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Wykorzystanie geopolityki krytycznej do analizy sytuacji międzynarodowej ze
szczególnym uwzględnieniem przyszłości UE
[jest to wersja niepublikowana, oczekująca na zgłoszenie do czasopisma naukowego. Proszę
póki co nie cytować]
Za pomocą geopolityki krytycznej można we właściwy sposób odczytać intencje aktorów
geopolitycznych odnośnie realizacji ich interesów w oparciu m.in. o postrzeganie przez
nich przestrzeni międzynarodowej oraz konstruowanie obrazu „Innego”. Pozwala to lepiej
zrozumieć proces podejmowania decyzji oraz ustalić hierarchię celów stawianych przez
tych aktorów. W sposób szczególny odnosi się do tak złożonej struktury, jaką jest Unia
Europejska, opisywana jako „imperium neośredniowieczne” (Zielonka, 2007).
Geopolityka krytyczna a konstruktywizm na gruncie stosunków międzynarodowych
Geopolityka krytyczna (GK) jest znana jedynie wąskiemu gronu badaczy w ramach
polskiej nauki. O geopolityce krytycznej pisali: M. F. Gawrycki1, W. Kazanecki2, T. Gabiś3,
J. Potulski4. W krajach anglosaskich geopolityka krytyczna jest obecna m.in. w pracach takich
autorów jak: G. Ó Tuathail5, J. Agnew, S. Dalby, K. Dodds, T. Like, L. Hepple, P. Routledge
i J. Sideway, a także J. O'Loughlin, L. Bialasiewicz, A. Ingram 6. Geopolityka krytyczna jest
rozwijana również we Francji w ramach m.in. szkoły Hérodote7. W Polsce wydano
podręcznik akademicki badacza anglosaskiego C. Flinta, napisany w duchu geopolityki
1
M. F. Gawrycki, Geopolityka w myśli i praktyce politycznej Ameryki Łacińskiej, Warszawa 2007, rozdział 1.
W. Kazanecki (recenzja), Merje Kuus, Geopolitics Reframed. Security and Identity in Europe’s Eastern
Enlargement, New York, Basingstroke 2007, „Wrocławski Przegląd Międzynarodowy”, Numer 1-2/2008, Rok
II, s. 153-156; idem, Geopolityka krytyczna – skuteczna metoda wyjaśniania w XXI wieku?, [w:] Geopolityka.
Elementy teorii, wybrane metody i badania, Z. Lach, J. Wendt (red.), Częstochowa 2010, s. 93-107.
3
T. Gabiś, Gry imperialne, Kraków 2009, s. 283-284.
4
J. Potulski, Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010, s. 260-270; idem, Geopolityka jako krytyka społeczna,
[w:] Geopolityka. Elementy teorii, op.cit.; idem, Geopolityka w świecie ponowoczesnym, Częstochowa 2011, s. .
5
G. Ó Tuathail, Critical Geopolitics. The Politics of Writing Global Space, Minneapolis 1996. Zob. również
blog autora prowadzonoy pod adresem: www.toal.org [data dostępu: 4.09.2012].
6
W. Kazanecki, Geopolityka krytyczna…, op.cit., s. 95-97.
7
W. Kazanecki, Współczesna francuska myśl geopolityczna: główne tendencje i ich reprezentanci, praca
doktorska, maszynopis, Wrocław 2009 (w przygotowaniu: monografia, rok wydania: 2012). Idem, Geopolityka
we Francji. Przypadek szkoły Hérodote, „Racja Stanu. Studia i materiały”, Półrocznik nr 1 (5) 2009. Wrocław
2009; J. Potulski, Geopolityka jako…, op.cit., s. 41-44.
2
krytycznej8. Dostrzec można powiązanie z postmodernizmem (poststrukturalizmem,
dekonstrukcjonizmem) w teorii stosunków międzynarodowych9. Niemniej jednak to podejście
badawcze nie jest obecnie, zgodnie z posiadaną przeze mnie wiedzą, wykorzystywane
systematycznie w praktyce, choć należy odnotować podejście Agencji Bezpieczeństwa
Wewnętrznego do analizy mediów muzułmańskich10.
W bazie danych Web of Knowledge wpisanie hasła „critical geopolitics” skutkuje
wyświetleniem 165 artkułów naukowych związanych z tą tematyką. Po zawężeniu wyników
wyszukiwania do kategorii „nauki polityczne” (66 odnośników), „geografia” (145
odnośników) i „stosunki międzynarodowe” (6 odnośników) pozostaje 155 artykułów11. Co
ciekawe, można tam znaleźć artykuł poświęcony „geopolitykom eksperymentalnym”, w
którym pokazano perspektywę dwudziestu lat funkcjonowania GK jako mocno teoretycznego
dyskursu bez realnego przełożenia na praktykę (na co zostanie zwrócona uwaga w niniejszym
artykule). Autor wskazuje na konieczność przeprowadzania eksperymentów za pomocą GK
wzorując się na poczynaniach artystów–performatorów, dzięki czemu będzie możliwe
sprawdzanie możliwych zachowań aktorów w oparciu o cztery elementy: umiejscowienie
sceny/sytuacji (staging), dynamiczne oddziaływanie (playing), zmiana/ingerencja w przebieg
eksperymentu (modulation), wywoływanie efektów (effects)12. W innym miejscu porusza się
kwestię humoru w tzw. geopolityce popularnej (popular geopolitics) i bada potencjał GK do
analizowania przekazu tejże geopolityki13. W bazie danych ScienceDirect/Scopus podobny
zabieg daje 175 wyników, po zawężeniu do kategorii „nauki społeczne” i „nauki
humanistyczne” – 163 wyniki. Wiodącymi czasopismami są „Political Geography”
(wcześniej „Political Geography Quarterly”), które w latach 80. XX wieku zainicjowało
debatę na temat geopolityki krytycznej, oraz „Geopolitics”. Od 2000 roku oba te czasopisma
opublikowały ponad 30 artykułów naukowych poświęconych geopolityce krytycznej
8
C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008.
V. Mamadouh, G. Dijkink, Geopolitics, International Relations and Political Geography: The Politics of
Geopolitical Discourse, „Geopolitics”, Nr 11:349–366, 2006, s. 354.
10
Wyjątkiem jest M. Nowak, Radykalizacja wyznawców islamu poprzez wybrane media muzułmańskie – główne
treści, kształtowany światopogląd i wynikające z tego zjawiska zagrożenia, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 9,
Warszawa 2009.
11
Baza
danych
Web
of
Knowledge,
hasło
“critical
geopolitics”.
Dostęp:
http://apps.webofknowledge.com/WOS_GeneralSearch_input.do?product=WOS&search_mode=GeneralSearch
&SID=W2@aGN6keCCgDBc1oaf&preferencesSaved= [data dostępu: 12.08.2012].
12
A. Ingram, Experimental geopolitics: Wafaa Bilal’s Domestic tension, „The Geographical Journal”, Vol. 178
No. 2, 2012, s. 124. Ten wątek zasługuje na osobne rozwinięcie i w związku z powyższym nie będzie tutaj
kontynuowany.
13
D. Purcell, M. Scott Brown, M. Gokmen, Achmed the dead terrorist and humor in popular geopolitics,
„GeoJournal” (2010), Nr 75:373–385. Ten wątek również zasługuje na osobne rozwinięcie i w związku z
powyższym nie będzie tutaj kontynuowany.
9
(odpowiednio 37 i 33)14. Odbyły się co najmniej trzy debaty na temat stanu badań w zakresie
GK, które zostały zaprezentowano w czasopismach: „Environment and Planning D: Society
and Space” (w roku 1994)15; „Geopolitics” (w numerze 3 z 2008 r.) w dwudziestolecie
istnienia GK16 oraz „GeoJournal” (w 2010 r.)17.
Na bazie ustaleń wynikających z lektury artykułów naukowych poświęconych
metodologii GK lub opierających wręcz na niej swoje ustalenia badawcze należy stwierdzić,
że dla geopolityków krytycznych badanie geopolityczne to analiza przestrzennego rozumienia
polityki międzynarodowej, tworzonego przez mocarstwa i państwa hegemoniczne w regionie
lub świecie. Zasadniczym elementem tego rozumienia jest dyskurs myślicieli związanych z
polityką państwa (ang. intellectuals of statecraft) którzy tworzą „świat” w oparciu o wybrane
elementy miejsc, ludzi i sytuacji18. Zdaniem geopolityków krytycznych, „[g]eopolityka w jej
klasycznym wydaniu (Mackinder, Haushofer) jest bowiem w rzeczywistości nie tyle nauką,
ile techniką opisywania świata; pomaga ona tworzyć jego partykularny obraz”19.
Zasadniczym zadaniem geopolityki krytycznej jest więc odkodowanie tego obrazu świata i
wydobycie ukrytych znaczeń, zawartych w doborze słownictwa, struktury wypowiedzi,
kontekstu.
Należy podkreślić zasygnalizowany już na wstępie związek między geopolityką
krytyczną, a teorią krytyczną, postmodernizmem, poststrukturalizmem. Jak podkreśla J.
Potulski, „[c]entrum badań uczyniono jednostkowe postrzeganie świata, kształtowane w
procesach dyskursu społecznego”20. Nie wchodząc w szczegółowe omawianie podobieństw
między
GK
a
wskazanymi
wyżej
nurtami
badawczymi
w
ramach
stosunków
międzynarodowych, warto wskazać użycie pojęcia „metafory” na gruncie obu podejść21, co
prowadzi do konstatacji, że można wyodrębnić w obu przypadkach takie same narzędzia i
sposoby postrzegania rzeczywistości społecznej. To z kolei prowadzi do hipotezy, że
geopolityka krytyczna może być postrzegana jako „przestrzenny konstruktywizm” i – po
ustaleniach potwierdzających tą tezę – mogłaby zostać jako taka włączona w nurt teorii
14
Baza danych Scopus, hasło „critical geopolitics”. Dostęp: www.scopus.com [data dostępu: 14.08.2012].
Zob. „Environment and Planning D: Society and Space”, Volume 12, Issue 5, ss. 513-634.
16
„Geopolitics”, 13:413–436, 2008: „Special Section: Critical Geopolitics After Twenty Years”.
17
New directions in critical geopolitics: an introduction. With contributions of: Gearóid Ó Tuathail, Jennifer
Hyndman, Fraser MacDonald, Emily Gilbert and Virginie Mamadouh, „GeoJournal” (2010) 75.
18
G. Ó Tuathail, Critical Geopolitcs…, op.cit., s. 59-60.
19
J. Potulski, Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010, s. 260.
20
J. Potulski, Wprowadzenie…, op.cit., s. 261.
21
Por. A. Spencer, The social construction of terrorism: media, metaphors and policy implications, „Journal of
International Relations and Development”, Volume 15 Number 3, July 2012, s. 393 i n. z: L. Bhungalia, A
liminal territory: Gaza, executive discretion, and sanctions turned humanitarian, GeoJournal (2010) 75:347–
357, s. 348 i n. oraz E. dell’Agnese, The US–Mexico Border in American Movies: A Political Geography
Perspective, „Geopolitics”, 10:204–221, 2005, s. 212, 219.
15
stosunków międzynarodowych. Takie stanowisko wymaga jednak dalszych badań w tym
zakresie.
Cechą wyróżniającą współczesne społeczeństwa jest przesycenie informacjami, które
są przekazywane za pomocą różnych źródeł niemal natychmiast po zaistnieniu danego
wydarzenia. W sposób zasadniczy znaczenia nabrał przekaz za pomocą obrazu, który bądź to
w postaci zdjęcia, bądź materiału filmowego, trafia jednocześnie do decydenta i do obywateli.
To sprawia, że możliwość głębszej analizy staje się wysoce utrudniona zwłaszcza, że proces
decyzyjny jest skrócony do minimum. W opinii skrajnej homo sapiens, opierający swoje
wnioskowanie w głównej mierze na słowie i tekście, jest zastępowany przez homo videns,
człowieka patrzącego, którego wizja świata jest w dużej mierze bezrefleksyjnie oparta na
szybkim przekazie za pomocą obrazu22. Mediatyzacja życia publicznego ma ważny wpływ na
kształtowanie wizji przestrzeni przez decydentów politycznych z jednej strony, a przez
pozostałych uczestników debaty publicznej (dziennikarze, eksperci, publicyści etc.) – z
drugiej. Mamy wręcz do czynienia z „wojnami dyskursów” (discourse wars)23. W literaturze
poświęconej stosunkom międzynarodowym można znaleźć analizę języka używanego przez
aktorów międzynarodowych w odniesieniu do kwestii HIV/AIDS w Afryce – języka
traktowanego jako jeden z mechanizmów władzy/potęgi (power)24. Wydaje się, że rzecz jest
nie tylko w języku, ale również w obrazie, dźwięku, kontekście – krótko mówiąc, w
komunikacie wysłanym przez nadawcę do odbiorców. Nie dziwi więc, że naukowcy
wykorzystują geopolitykę krytyczną do analizowania filmów25, produkcji radiowych26, nawet
z gatunku produkcji czysto rozrywkowych, jak cykl o Jamesie Bondzie27. W ramach analizy
praktycznego działania politycznego decydentów bierze się pod uwagę oficjalne oświadczenia
prasowe odnoszące się do polityki zagranicznej, briefingi prasowe, publiczne działania
różnych aktorów politycznych28, pogłębione, w połowie ustrukturyzowane wywiady z
22
Zob. G. Sartori, Homo videns. Telewizja i post-myślenie, Warszawa 2007.
D. Robinson, C. Gibson, Governing Knowledge: Discourses and Tactics of the European Union in TradeRelated Intellectual Property Negotiations, „Antipode”, Vol. 43, No. 5 2011, s. 1885.
24
H. Seckinelgin, ‘Civil society’ and HIV/AIDS in Africa: the use of language as a transformative mechanism,
„Journal of International Relations and Development”, Volume 9, Number 1, March 2006, s. 3.
25
Zob. K. Coulter, Film Geopolitics in Practice: Marketing The Miracle of Bern, „Geopolitics”, Nr 16:4 (2011),
ss. 949-968 (w szczególności wykaz literatury przedmiotu podany w przypisie 6 na s. 965).
26
A. Pinkerton, K. Dodds, Radio geopolitics: broadcasting, listening and the struggle for acoustic spaces,
„Progress in Human Geography”, Nr 33 (1) (2009), ss. 10–27.
27
Zob: “Film, Geopolitics and 007”, tekst (z wykazem publikacji) dostępny pod adresem:
http://personal.rhul.ac.uk/zqfa/141/Transcripts/Film%20Geopolitics%20and%20007%20Study%20Link.pdf
[data dostępu: 28.08.2012]. Zob. również: W. Kazanecki, Geopolityka krytyczna – skuteczna metoda
wyjaśniania w XXI wieku?, [w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Z. Lach, J. Wendt
(red.), Częstochowa 2010, s. 97-98; V. Mamadouh, G. Dijkink, op.cit., s. 356.
28
G. Ó Tuathail, Theorizing practical geopolitical reasoning: the case of the United States’ response to the war
in Bosnia, „Political Geography”, Nr 21 (2002), ss. 601.
23
decydentami29 oraz analizę dotychczasowego piśmiennictwa naukowego i oficjalnego30.
Jednocześnie podkreśla się trudność w nieustannej wręcz konieczności „bycia na bieżąco” (co
jednocześnie zwraca uwagę na wymiar procesualny procesu formułowania narracji
geopolitycznych w odniesieniu do danego zagadnienia), dotarciu do nieoficjalnych
materiałów źródłowych (politycznego „mikroświata”), a także złożoność analizowanej
problematyki31.
Możliwe podejścia analityczne z perspektywy GK: Gramatyka geopolityki G. Ó
Tuathail’a oraz analiza dyskursu według M. Müllera.
Chcąc wskazać na potencjalne możliwości w zakresie zastosowania GK do analizy
sytuacji międzynarodowej należy dokonać skrótowej choćby prezentacji już funkcjonujących
modeli. Na pierwszy plan wysuwa się propozycja G. Ó Tuathail’a z 2002 roku w której, jak
sam przyznaje, kluczowa rola jest przyzna środkom masowego przekazu32. Ó Tuathail
przeanalizował studium przypadku, jakim była amerykańska reakcja na wybuch konfliktu w
Bośni w 1992 roku. Zastanawiając się, jak zrozumieć różnicę w reakcji decydentów na ten
konflikt w porównaniu na reakcję na konflikt w Kuwejcie w 1990 roku, zakończony
amerykańską interwencją, Ó Tuathail doszedł do wniosku, że należy wyjaśnić ją odwołując
się do analizy „praktycznego wnioskowania geopolitycznego” (ang. practical geopolitical
reasoning), dzięki któremu będzie możliwe opisanie, „jak decydenci w zakresie polityki
zagranicznej postrzegają kryzysy międzynarodowe, jak konstruują opowieści w celu ich
wyjaśnienia, jak rozwijają strategie radzenia sobie z kryzysami jako wyzwaniami
politycznymi i jak konceptualizują ‘rozwiązania’ tychże kryzysów”. W tym celu
zaproponował strukturę przedstawioną na poniższym rysunku.
29
A. Jones, J. Clark, Europeanisation and Discourse Building: The European Commission, European Narratives
and European Neighbourhood Policy, „Geopolitics”, nr 13/2008, s. 548.
30
M. Kuus, Bureaucracy and place: expertise in the European Quarter, „Global Networks”, 11, 4 (2011), s.
423.
31
G. Ó Tuathail, Theorizing practical…, op.cit., s. 605.
32
Ibidem, passim.
Rysunek 1. Ramy analizy praktycznego wnioskowania geopolitycznego według G. Ó Tuathaila. Źródło: G.
Ó Tuathail, Theorizing practical geopolitical…, op.cit., s. 608. Tłum. aut.
Autor zwraca uwagę na kwestię „kategoryzacji” (rozumianej jako proces organizacji
nieznanego i pozbawionego porządku „nowego” w „poznany” poprzez „poskramianie” za
pomocą nadawania nazw, lokalizację „obcego” w znanych polach). Jej uzupełnieniem jest
„partykularyzacja”, dająca poczucie wyjątkowości, niepowtarzalności danego problemu.
Ścieranie się tych dwóch przeciwstawnych procesów dokonuje się z wykorzystaniem bagażu
kulturowego (co wcale nie oznacza spójnego, harmonijnego systemu w ramach wspólnej
kultury) i wspólnoty miejsc. W ramach wnioskowania geopolitycznego stosuje się analogię,
obrazowanie i metafory (które, jak wskazano wyżej, stosuje się również w ramach
konstruktywistycznej analizy dyskursu). Ó Tuathail założył, że na potrzeby rekonstrukcji
procesu wnioskowania geopolitycznego wykorzysta metaforę do sceny i będzie traktował
międzynarodowe wydarzenia geopolityczne jako „sztukę teatralną rozgrywającą się na
światowej scenie”. Wychodząc w swojej analizie od „gramatyki motywów” Kennetha Burke
z 1945 r. dokonał w niej modyfikacji i zaproponował pięć pytań, za pomocą których dokonał
analizy „gramatyki wnioskowania geopolitycznego jako fenomenu dramaturgicznego”. Są
one przedstawione na Rysunku nr 2.
Rysunek 2. Gramatyka geopolityki według G. Ó Tuathaila. Źródło: G. Ó Tuathail, Theorizing practical
geopolitical…, op.cit., s. 609. Tłum. aut.
Odwołując się do przykładu konfliktu w Bośni z 1992 roku, amerykański badacz
wskazuje, że odpowiedź na poszczególne pytania była następująca:
1)
Gdzie? – w wymiarze lokalnym Bośnia, z perspektywy jugosłowiańskiego spojrzenia
geopolitycznego, była przedstawiana w skrajnie przeciwstawny sposób jako a)
wyodrębniony region posiadający własną, wielokulturową historię wspartą tradycją
tolerancji religijnej; b) sztuczny region nigdy nie mający odrębnej tożsamości, który
powinien zostać podzielony między Serbię i Chorwację, dwa państwa narodowe. W
wymiarze regionalnym była ona przedstawiana jako a) „bałkańska”; lub b)
„europejska” z tym, że należy pamiętać o tym, iż w trakcie ewolucji historycznej
pojęcie „bałkanizacja” przybrało negatywne zabarwienie w ramach narracji
międzynarodowej, wzmocnione postrzeganiem tego regionu jako siedliska brutalnego
nacjonalizmu, prowadzącego często do przelewów krwi między poszczególnymi
grupami etnicznymi. Z kolei „europejska” lokalizacja Bośni (chętnie przywoływana
przez USA) miała na celu pokazać odpowiedzialność Starego Kontynentu za rozwój
wypadków na tym terenie. W wymiarze globalnym Bośnia była przedstawiana w
dwojaki sposób: a) jako miejsce, gdzie Stany Zjednoczone powinny się powstrzymać
od odgrywania roli „globalnego policjanta” zostawiając miejsce dla innych (Unii
Europejskiej, ONZ); b) jako miejsce-test na wiarygodność „nowego porządku
światowego” i potwierdzenie przywództwa USA, „niezastąpionego” aktora sceny
międzynarodowej.
2)
Co? Jako opis sytuacji, a więc sposób zaklasyfikowania danej sytuacji przez
decydentów w zakresie polityki międzynarodowej, Bośnia była prezentowana na dwa
różne sposoby: a) jako agresja międzynarodowa dokonana przez zewnętrzną potęgę
(Serbię) przeciwko suwerennemu państwu posiadającemu międzynarodowe uznanie;
b) jako przeciągająca się wojna domowa między narodami byłej Jugosławii. Z tego
wynikały analogie do: agresji Iraku na Kuwejt z 1990 roku (w pierwszym przypadku)
i konfliktu w Libanie, ewentualnie w Irlandii Północnej (w drugim).
3)
Kto? Istniała możliwość przedstawienia stron konfliktu w sposób a) jednakowy
(równy); b) wartościujący – zakładający podział na „dobrych” (ofiary) i „złych”
(agresorzy). W trakcie przebiegu tego konfliktu obie te retoryki były wykorzystywane.
4)
Dlaczego? – a więc wskazanie na związki przyczynowe i odpowiedź na pytanie: kto
jest winny tej sytuacji? W tym przypadku jedna linia argumentacji była ujmowana w
sposób szeroki i strukturalny (nienawiść etniczna nie mająca wyraźnego początku,
gdzie wina i odpowiedzialność jest rozproszona, a konflikt ma charakter oddolny), a
druga w sposób konkretny i indywidualistyczny (bezpośrednia odpowiedzialność
spoczywa na elicie komunistycznej, która walcząc o przetrwanie sięgnęła po
argumenty nacjonalistyczne, konflikt ma przyczynę odgórną).
5)
Co z tego? Kalkulacja strategiczna – a więc perspektywa interesu danego kraju w tym
konflikcie. W omawianym przypadku Bośnia była postrzegana jako obszar nie mający
realnej wartości z perspektywy interesu narodowego USA, w obronie którego nie ma
potrzeby pełnego zaangażowania sił Waszyngtonu, lub jako kraj, którego los był
swoistym papierkiem lakmusowym dla wiarygodności Stanów Zjednoczonych, biorąc
pod uwagę przyszłość ONZ, Unii Europejskiej, NATO.
Powyższe elementy stanowią podstawę do budowania fabuł (narracji), rozumianych
jako narzędzia danej organizacji do łączenia różnorakich elementów konstytuujących
wyzwania polityczne we względnie spójne i przekonujące opowieści. Ich zasadniczą rolą jest
przekonywanie o względnej jedności i harmonii różnych elementów, dzięki czemu dany
problem jest możliwy do zrozumienia i staje się on jasny dla odbiorcy. Przykładem takiej
opowieści było przedstawienie wydarzeń w Bośni za pomocą analogii do Holokaustu i II
wojny światowej dokonane przez publicystę New York Timesa Anthony Lewisa. Odpowiedzią
administracji USA było przedstawienie opowieści o Bośni jako o drugim Wietnamie (co było
popierane
zwłaszcza
przez
Pentagon).
Opowieści
są
podstawą
do
stworzenia
performatywnego scenariusza geopolitycznego, który – inaczej niż narracja (opowieść) –
bazując na niej, nie musi być ściśle spójny i podlega adaptacji do zmieniających się
dynamiczne okoliczności (procesu). Jest on z jednej strony wytyczną dla decydentów
politycznych jak należy wypowiadać się w sferze publicznej, swoistym skryptem dobierania i
prezentowania argumentów w sferze publicznej (public relations briefing book), stanowiącym
„dyskursywne oprogramowanie” (discoursive software); z drugiej natomiast stanowi punkt
wyjścia w ramach procesu polityki zagranicznej, w ramach którego Ó Tuathail wyróżnia
cztery elementy: definicja problemu, strategia geopolityczna, geopolityczne dostosowanie się,
zamknięcie problemu (zobacz Rysunek 1). Wynika to z faktu, że dyskurs geopolityczny ma
silne aspiracje do bycia „dyskursem rozwiązującym problemy”, co więcej, przejawia on
dążenie do bycia dyskursem normatywnym. Stąd też za pomocą domniemanej definicji
danego problemu dąży się do narzucenia określonego sposobu patrzenia na rzeczywistość
danymi kategoriami i koncepcjami, a także receptami geopolitycznymi. Krokiem następnym
jest świadoma budowa strategii geopolitycznej i wynikającej z niej linii politycznej przez
daną administrację. Strategia ta powstaje z reguły na bazie dotychczasowych doświadczeń i
procedur w rozwiązywaniu podobnych problemów. Powstaje ona („jest wykuwana”) podczas
serii spotkań na wysokim szczeblu wspartych konsultacjami z ekspertami i innymi osobami
posiadającymi autorytet w danej dziedzinie. Stąd prosta droga do procesu geopolitycznego
dostosowywania się, co oznacza próbę pogodzenia różnorakich interesów, obaw i wymagań
politycznych różnych aktorów. Na koniec dochodzi się do zamknięcia problemu, a więc
„identyfikacji, budowy i promocji przyjętego sposobu rozwiązania konfliktu” – co absolutnie
nie musi oznaczać definitywnego zakończenia sprawy, a jedynie nadzieję na jej zejście na
dalszy plan i zniknięcie z debaty publicznej.
Inną perspektywę prezentuje M. Müller33, który zaproponował usystematyzowanie
podejść do analizy dyskursu w GK w oparciu o trzy wymiary: kontekst, kształt analityczny,
postawa polityczna (zob. poniższy rysunek).
Rysunek 3. Trzy podstawowe wymiary podejść do analizy dyskursu w geopolityce krytycznej. Źródło: M.
Müller, op.cit.
Autor zwraca uwagę na to, że analiza w ramach GK odbywa się właśnie w powyższych
ramach. Biorąc za punkt wyjścia analizę kontekstu, przyjmuje on, że należy wyróżnić
kontekst bliższy (bezpośredni, szczegółowy, związany z daną sytuacją) i dalszy (pośredni,
ogólny, odnoszący się do bardziej ramowych kwestii). Podkreśla, że większość badań odnosi
się do dalszego kontekstu, nie przykładając należytej roli do kontekstowi bliższemu (por. z
uwagami Merje Kuus poniżej). Z kolei w odniesieniu do formy analitycznej zaznacza, że
dominujący jest interpretacyjno-wyjaśniający sposób ukazywania problemu, choć to właśnie
oparcie się na modelu poststrukturalnym jest w duchu analizy dyskursu. Najwłaściwsza jest
jego zdaniem metoda połączenia oby podejść, co jest możliwe dzięki postawie politycznej –
trzecim z wyróżnionych przez niego wymiarów. Müller wskazuje na podobieństwo GK do
Krytycznej Analizy Dyskursu (KDA, ang. Critical Discource Analysis). W obu podejściach
wskazuje się przecież na „istnienie silnej korelacji między strukturami lingwistyczną i
społeczną i na to, że ideologie są produkowane [celowo używam tego pojęcia, a nie słowa
33
M. Müller, Doing discourse analysis in Critical Geopolitics, “L’Espace Politique”, Nr 12 | 2010-3, wersja online zamieszczona 11 lutego 2011 r. Źródło : http://espacepolitique.revues.org/index1743.html [data dostępu:
4.09.2012], passim.
„tworzone”] aby ukształtować zbiorową wolę polityczną i rządzić społeczeństwem”.
Problemem jest tutaj kwestia obiektywizmu badacza i świadome oddzielenie się od
prezentowania zaangażowanej postawy, a z drugiej strony dążenie do zmiany danego stanu
rzeczy, co w jakimś sensie jest zgodne z funkcją normatywną nauki. Prowadzić to jednak
może do „guerilli epostemologicznej”, żeby użyć pojęcia Yvesa Lacoste, idealnego przykłady
twórcy zaangażowanego (nota bene z pozycji marksizujących)34, prekursora GK. Niejako dla
ożywienia refleksji teoretycznej dotyczącej GK Müller przedstawia teorię dyskursu
francuskich filozofów Laclau i Mouffe’a, która jest w jego opinii szerzej nieznana w
anglosaskim świecie naukowym (co ciekawe, w Polsce ich dorobek doczekał się zarówno
przetłumaczenia i wydania35, jak i refleksji naukowej, do której odsyłam, nie omawiając
szerzej tego podejścia w tym miejscu36).
Zaprezentowany powyżej sposób podejścia do analizy dyskursu geopolitycznego
stanowi interesujący punkt wyjścia z polskiej perspektywy, wymagający jednak dalszych
weryfikacji w oparciu o inne studia przypadku. Wówczas może on znaleźć zastosowanie na
szerszą skalę w działalności analitycznej zorientowanej na perspektywę międzynarodową.
Tymczasem warto przeanalizować istotne z punktu widzenia Unii Europejskiej analizy
dyskursu i ich metodologiczne podstawy.
Wykorzystanie GK do analizy Unii Europejskiej
W ramach pokaźnej już literatury poświęconej analizie dyskursu europejskiego warto
skoncentrować się na dwóch podejściach, zaproponowanych przez badaczy przedmiotu.
Pierwsze z nich, autorstwa A. Jonesa i J. Clarke’a37 opiera się na wyżej opisanym podejściu
G. Ó Tuathaila oraz na drugim, autorstwa J. Miliken (która identyfikuje trzy elementy
dyskursu w polityce międzynarodowej: 1) dyskursy jako systemy wartościowania (nadawania
znaczenia, definiowania, wyznaczania pozycji), 2) produkcja dyskursów, przez co pewne
działania stają się dobre, pożyteczne i warte wspierania, a inne nie; 3) oddziaływanie
dyskursów, a więc ich zdolność do kształtowania wizji rzeczywistości i ewentualna
34
W. Kazanecki, Geopolityka we Francji…. Zob. również: J. Potulski, Wprowadzenie do…, s. 248 i n.
E. Laclau, Ch. Mouffe Hegemonia i socjalistyczna strategia. Przyczynek do projektu radykalnej polityki
demokratycznej, Wrocław 2007.
36
F. Biały, Konflikt jako wartość? Demokracja agonistyczna a populizm europejski w ujęciu Chantal Mouffe,
„Refleksje” nr 1, wiosna-lato 2010; A. Gąsior-Niemiec, Teoria dyskursu Laclau i Mouffe jako narzędzie analizy
socjologicznej – przypadek dyskursu „osiedli grodzonych”, [w:] Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii,
A. Horolets (red.), Toruń 2008, s. 291-316.
37
A. Jones, J. Clark, Europeanisation and Discourse Building: The European Commission, European Narratives
and European Neighbourhood Policy, „Geopolitics”, nr 13/2008, passim.
35
zmienność w wyniku zmieniających się okoliczności). Jones i Clark wyróżnili na bazie tych
dwóch podejść elementy wspólne: kategoryzację problemu, konstrukcję narracji (fabuł),
strategię geopolityczną i zamknięcie problemu. Następnie podzielili je na trzy grupy:
budowanie dyskursu (discourse building), oddziaływanie dyskursu (discourse performance),
trwałość dyskursu (discourse survival). Wykorzystując takie podejście do badania
zagadnienia europeizacji (rozumianej przez nich jako „proces legitymizujący za pomocą
którego UE dąży do uzyskania znaczenia, zwiększenia swojej podmiotowości i obecności
międzynarodowej”) stwierdzili oni w toku swoich badań, że jest to proces podlegający
społecznej konstrukcji w którym kluczowa rola przypada Komisji Europejskiej (KE), jako że
jest ona centralnym elementem w strukturze odpowiedzialnej za budowanie opowieści
poświęconej europeizacji. Jednym z jej zadań było zbudowanie koherentnej, akceptowalnej
dla wszystkich narracji, na przykład poświęconej Europejskiej Polityce Sąsiedztwa (ENP). Do
KE należało zdefiniowanie, czym jest „sąsiedztwo” w taki sposób, aby była to definicja
akceptowalna dla państw członkowskich (przy jednoczesnym zachowaniu swojej pozycji
nawet, jeśli nie było to eksponowane na pierwszy plan). Ponadto, to właśnie KE zajmowała
się codzienną pracą w zakresie ENP, dzięki czemu miała ona największą możliwość do
formułowania drobnych działań, które następnie złożyły się na całościowy obraz tej polityki.
Co więcej, musiała ona bronić hegemonicznej pozycji dyskursu poświęconego europeizacji,
poddawanego krytyce ze strony niektórych państw członkowskich oraz partnerów spoza Unii.
Oznacza to m.in. utrzymanie „dominującej perspektywy intelektualnej”, niedopuszczającej do
powstania alternatywnych form narracji na dany temat – w tym przypadku ENP. Co warte
podkreślenia, w podobnym duchu analizę ENP przeprowadził w ramach stosunków
międzynarodowych francuski badacz Juilen Jeandesboz, powołując się na tych autorów, do
których sięgają autorzy spod znaku GK: M. Foucault, P. Bourdieu 38, co jest kolejnym
dowodem na bliskie podobieństwo między konstruktywizmem a GK.
Niezwykle interesującym przykładem jest analiza autorstwa Merje Kuus, badaczki
kanadyjskiej estońskiego pochodzenia, która podejmuje w swoich badaniach kwestię UE z
perspektywy GK39. Podkreśla ona rolę biurokratycznego procesu w formułowaniu geopolityki
(rozumianej przez nią w sposób bardzo praktyczny – jako polityka w działaniu, ang. policy),
zwłaszcza w procesie przygotowania projektów działań na szczeblu UE. Tym samym zwraca
ona uwagę – powołując się przy tym na dorobek innych autorów, jak John Agnew – że
38
J. Jeandesboz, Labelling the ‘neighbourhood’ policy: towards a genesis of the European neighbourhood
policy, „Journal of International Relations and Development”, 2007, 10 (387-416), s. 387 i n.
39
M. Kuus, Bureaucracy and place…, op.cit., s. 421–39, passim.
miejsce gdzie formułowana jest myśl geopolityczna ma również wymiar procesualny, że nie
jest to tylko i wyłączenie bierna scena, na której rozgrywa się akcja, ale że ma ona swoją
własną dynamikę, która wpływa znacząco na proces wykuwania się danej koncepcji bądź
stanowiska. Dodatkowo jest to wzmocnione przez kontekst kulturalny danego miejsca.
Innym, równie interesującym z perspektywy krajów Europy Środkowo-Wschodniej
(EŚW) obszarem rozważań zagadnienie „Wschodu” (East) i „Wschodniości” (Eastness) z
perspektywy poszerzenia Unii Europejskiej40. Słowem-kluczem (czy też, ujmując rzecz
bardziej ironicznie, słowem-wytrychem) jest tutaj już wyżej omówiona „europeizacja”, którą
Kuus barwnie opisuje jako proces, w którym kraje EŚW były przestrzenią pod „kuratelą
Zachodu: gigantyczną salą lekcyjną, gdzie <<neoliberalne polityki, wypróbowane i
pożądające [nowych bodźców, rozwiązań – ang. found wanting] na Zachodzie>> mogły być
powtórzone dekadę później”41. Podsumowując, zauważa ona, iż „Odkrywanie kulturowej i
przestrzennej logiki w wyjaśnianiu jest wymogiem dla bardziej zniuansowanego rozumienia
dyskursów Europeizacji i poszerzenia Unii Europejskiej”42, co należy zaliczyć jako pasujące
do wskazanych wyżej założeń analitycznych geopolityki krytycznej. Jako uzupełnienie można
podać inne przykłady, które zasługują na odrębne omówienie: „bałkanizacja” jako słowo
opisujące rzeczywistość, konstruujące określone skojarzenia i budzące określone reakcje, o
czym pisze S. Drakulić43 oraz rola Turcji jako „Innego” w konstruowaniu UE – co również
jest analizowane z perspektywy stosunków międzynarodowych44.
Zamiast podsumowania: Polska w przestrzeni międzynarodowej na początku drugiej
dekady XXI w. a możliwości badawcze GK
Z punktu widzenia polityki zagranicznej danego aktora – w tym przypadku Polski –
istotna jest umiejętność właściwego odczytania przekazów u pozostałych aktorów oraz osób
zaangażowanych w proces komunikacji z obywatelami. Geopolityka krytyczna, za pomocą
której można dotrzeć do ukrytych znaczeń tkwiących w przekazie, stanowi interesującą, jak
się wydaje, metodę wsparcia decydentów w tym zakresie.
40
M. Kuus, Something old, something New: Eastness in European Union enlargement, „Journal of International
Relations and Development”, Volume 10, Number 2, June 2007, passim.
41
Ibidem, s. 153.
42
Ibidem, s. 162.
43
S. Drakulić, The Balkans — from noun to verb (and back), „Journal of International Relations and
Development”, Volume 12, Number 4, December 2009, s. 364-370.
44
J. Walter, M. Albert, Turkey on the European doorstep: British and German debates about Turkey in the
European Communities, „Journal of International Relations and Development”, Volume 12, Number 3,
September 2009, s. 220-250.
Polska w progu 2012 roku znajduje się w coraz bardziej turbulentnym otoczeniu
międzynarodowym, z trwającym wciąż spowolnieniem gospodarczym na półkuli Północy, z
pogrążoną w kryzysie gospodarczym, ale również tożsamościowym, Unią Europejską. Nasz
kraj staje przed coraz bardziej widocznym rozchodzeniem się interesów krajów Wspólnoty,
wskutek czego zagrożona jest idea solidarności wewnętrznej i zewnętrznej UE, oparta m.in.
na dążeniu do zrównania poziomu życia obywateli europejskich za pomocą środków z
budżetu „Dwudziestki siódemki” przeznaczonych np. na Politykę Spójności. Jednocześnie w
wymiarze globalnym toczy się gra interesów, która ma na celu zapewnienie przewagi nad
pozostałymi uczestnikami życia międzynarodowego. Wielowątkowość i wieloznaczność
powiązań sprawia wrażenie chaosu, prawdziwej globalnej „Enigmy XXI wieku” 45. Unia
Europejska stanowi obecnie zasadniczą (choć nie jedyną) przestrzeń, w której dokonuje się
gra o polską rację stanu w perspektywie do 2020 roku, stąd też w sposób priorytetowy należy
potraktować ten fragment rzeczywistości międzynarodowej. Umiejętność dekonstrukcji
prezentowanych wizji przestrzeni i przeanalizowania kodu geopolitycznego najważniejszych
kreatorów polityki unijnej stanowi szansę na właściwe decyzje w ramach szeroko rozumianej
polityki zagranicznej RP, opartej nie tylko na intuicji oraz własnym, tradycyjnie postrzeganej
przestrzeni politycznej.
Analizy przeprowadzane w oparciu o przedstawione wyżej wytyczne geopolityki
krytycznej nie są idealną receptą na bezbłędne rozumienie rzeczywistości. Co więcej,
spotykają się one z krytyką za ich nieokreśloność, zmienność, wręcz dowolność w doborze
metodologii46. Nie oznacza to jednak ich nieprzydatności czy też błędności, lecz stanowi
raczej zachętę do dalszych badań na gruncie nauki, a na gruncie prac analitycznych –
wezwanie do poszukiwania takich rozwiązań, które okażą się najbardziej trafne z punktu
widzenia danej kategorii zagadnień. Wydaje się, że warto więc na tym etapie włączyć się w
prace w ramach geopolityki krytycznej, aby nie trzeba było później nadrabiać dystansu
dzielącego nas od światowego dorobku w tej dziedzinie.
Bibliografia
Książki
Flint C., Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008.
45
A. Kukliński, Europa Quo Vadis? Lower Silesian Conference. June 10-13 2010. A programmatic paper, [w:]
Europa Quo Vadis? Lower Silesian Conference, A. Kukliński, J. Muszyński, G. Roman, J. Waszkiewicz (red.),
Wrocław 2010, s. 14 i n.
46
M. Müller, op.cit.
Gabiś T., Gry imperialne, Kraków 2009.
Gawrycki M. F., Geopolityka w myśli i praktyce politycznej Ameryki Łacińskiej, Warszawa
2007.
Gąsior-Niemiec A., Teoria dyskursu Laclau i Mouffe jako narzędzie analizy socjologicznej –
przypadek dyskursu „osiedli grodzonych”, [w:] Analiza dyskursu w socjologii i dla
socjologii, A. Horolets (red.), Toruń 2008, s. 291-316.
Laclau E. Mouffe Ch., Hegemonia i socjalistyczna strategia. Przyczynek do projektu
radykalnej polityki demokratycznej, Wrocław 2007.
Kazanecki W., Współczesna francuska myśl geopolityczna: główne tendencje i ich
reprezentanci, praca doktorska, maszynopis, Wrocław 2009 (w przygotowaniu:
monografia, rok wydania: 2012).
Idem,
Geopolityka
krytyczna
–
skuteczna
metoda
wyjaśniania
w
XXI
wieku?,
[w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Z. Lach, J. Wendt (red.),
Częstochowa 2010.
Kukliński A., Europa Quo Vadis? Lower Silesian Conference. June 10-13 2010. A
programmatic paper, [w:] Europa Quo Vadis? Lower Silesian Conference, A. Kukliński, J.
Muszyński, G. Roman, J. Waszkiewicz (red.), Wrocław 2010.
Tuathail G. Ó, Critical Geopolitics. The Politics of Writing Global Space, Minneapolis 1996.
Potulski J., Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010.
Idem, Geopolityka w świecie ponowoczesnym, Częstochowa 2011.
Idem, Geopolityka jako krytyka społeczna, [w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane
metody i badania, Z. Lach, J. Wendt (red.), Częstochowa 2010.
Sartori G., Homo videns. Telewizja i post-myślenie, Warszawa 2007.
Zielonka J., Europa jako Imperium. Nowe spojrzenie na Unię Europejską, Warszawa 2007.
Czasopisma
Bhungalia L., A liminal territory: Gaza, executive discretion, and sanctions turned
humanitarian, „GeoJournal” (2010) 75:347–357.
Biały F., Konflikt jako wartość? Demokracja agonistyczna a populizm europejski w ujęciu
Chantal Mouffe, „Refleksje” nr 1, wiosna-lato 2010.
dell’Agnese E., The US–Mexico Border in American Movies: A Political Geography
Perspective, „Geopolitics”, 10:204–221, 2005.
Drakulić S., The Balkans — from noun to verb (and back), „Journal of International Relations
and Development”, Volume 12, Number 4, December 2009.
„Geopolitics”, 13:413–436, 2008: „Special Section: Critical Geopolitics After Twenty Years”.
Ingram Alan, Experimental geopolitics: Wafaa Bilal’s Domestic tension, „The Geographical
Journal”, Vol. 178, No. 2, 2012.
Jeandesboz J., Labelling the ‘neighbourhood’ policy: towards a genesis of the European
neighbourhood policy, „Journal of International Relations and Development”, 2007, 10
(387-416).
Jones A., Clark J., Europeanisation and Discourse Building: The European Commission,
European Narratives and European Neighbourhood Policy, „Geopolitics”, nr 13/2008.
Kazanecki W. (recenzja), Merje Kuus, Geopolitics Reframed. Security and Identity in
Europe’s Eastern Enlargement, New York, Basingstroke 2007, „Wrocławski Przegląd
Międzynarodowy”, Numer 1-2/2008, Rok II.
Idem, Geopolityka we Francji. Przypadek szkoły Hérodote, „Racja Stanu. Studia i materiały”,
Półrocznik nr 1 (5) 2009, Wrocław 2009.
Kuus M., Something old, something New: Eastness in European Union enlargement, „Journal
of International Relations and Development”, Volume 10, Number 2, June 2007.
Kuus M., Bureaucracy and place: expertise in the European Quarter, „Global Networks”, 11,
4 (2011).
Mamadouh V., Dijkink G., Geopolitics, International Relations and Political Geography: The
Politics of Geopolitical Discourse, „Geopolitics”, Nr 11:349–366, 2006.
Müller M., Doing discourse analysis in Critical Geopolitics, “L’Espace Politique”, Nr 12 |
2010-3,
wersja
on-line
zamieszczona
11
lutego
2011
r.
Źródło:
http://espacepolitique.revues.org/index1743.html [data dostępu: 4.09.2012].
New directions in critical geopolitics: an introduction. With contributions of: Gearóid Ó
Tuathail, Jennifer Hyndman, Fraser MacDonald, Emily Gilbert and Virginie Mamadouh,
„GeoJournal” (2010) 75.
Nowak M., Radykalizacja wyznawców islamu poprzez wybrane media muzułmańskie –
główne treści, kształtowany światopogląd i wynikające z tego zjawiska zagrożenia,
„Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 9, Warszawa 2009.
Pinkerton A., Dodds K., Radio geopolitics: broadcasting, listening and the struggle for
acoustic spaces, „Progress in Human Geography”, Nr 33 (1) (2009), ss. 10–27.
Purcell D., Scott Brown M., Gokmen M., Achmed the dead terrorist and humor in popular
geopolitics, „GeoJournal” (2010), Nr 75:373–385.
Robinson D., Gibson C., Governing Knowledge: Discourses and Tactics of the European
Union in Trade-Related Intellectual Property Negotiations, „Antipode”, Vol. 43, No. 5
2011.
Seckinelgin H., ‘Civil society’ and HIV/AIDS in Africa: the use of language as a
transformative mechanism, „Journal of International Relations and Development”, Volume
9, Number 1, March 2006.
Spencer A., The social construction of terrorism: media, metaphors and policy implications,
„Journal of International Relations and Development”, Volume 15, Number 3, July 2012.
Tuathail G. Ó, Theorizing practical geopolitical reasoning: the case of the United States’
response to the war in Bosnia, „Political Geography”, Nr 21 (2002), ss. 601–628.
Walter J., Albert M., Turkey on the European doorstep: British and German debates about
Turkey in the European Communities, „Journal of International Relations and
Development”, Volume 12, Number 3, September 2009, s. 220-250.
Strony internetowe
Baza danych Scopus, hasło „critical geopolitics”. Dostęp: www.scopus.com [data dostępu:
14.08.2012].
Baza
danych
Web
of
Knowledge,
hasło
„critical
Geopolitics”.
Dostęp:
http://apps.webofknowledge.com/WOS_GeneralSearch_input.do?product=WOS&search_
mode=GeneralSearch&SID=W2@aGN6keCCgDBc1oaf&preferencesSaved=
[data
dostępu: 12.08.2012].
“Film,
Geopolitics
and
007”:
http://personal.rhul.ac.uk/zqfa/141/Transcripts/Film%20Geopolitics%20and%20007%20St
udy%20Link.pdf [data dostępu: 28.08.2012].
Gerard Toal (Gearóid Ó Tuathail), blog prowadzony pod adresem: www.toal.org [data
dostępu: 4.09.2012].