docZbiory Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu
download 
Reklamacja Transkrypt
Zbiory Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu
KS. RAFA¸ RYBACKI Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu Zbiory Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu Wprowadzenie W V wieku przed Chrystusem grecki dziejopisarz Herodot (484–425 r. p.n.e.) okreÊli∏ histori´ jako „walk´ z zapomnieniem”. Zadaniem historyka – w rozumieniu Herodota – jest ukazanie minionych dokonaƒ w Êwietle obecnej wiedzy. Pami´ç o przesz∏oÊci leg∏a u podstaw historiografii, za której ojca uwa˝a si´ w∏aÊnie Herodota. Tak bowiem nazwa∏ go po raz pierwszy Cyceron (106–43 r. p.n.e.). Z biegiem czasu historiografia rozwija∏a si´ jako samodzielna dyscyplina, wypracowujàc w∏asne metody badawcze. Systematyczna analiza êróde∏ historycznych umo˝liwia nie tylko ukazanie poprawnego obrazu przesz∏oÊci. Jest to równie˝ wysi∏ek zmierzajàcy do w∏aÊciwej oceny wspó∏czesnej rzeczywistoÊci. W tym sensie mówimy niejednokrotnie, ˝e historia magistra vitae est (historia jest nauczycielkà ˝ycia). Czym sà êród∏a historyczne? Powszechnie przyjmuje si´, ˝e „cokolwiek, co dotyczy przesz∏oÊci cz∏owieka i w jakiÊ sposób przetrwa∏o do naszych czasów jest êród∏em historycznym”1. Przesz∏oÊç cz∏owieka to duchowa i materialna rzeczywistoÊç, która zaistnia∏a jako naród, koÊció∏, spo∏eczeƒstwo, paƒstwo, zarówno w wymiarze lokalnym, jak i powszechnym. Gromadzenie tego dziedzictwa – podobnie jak sama historiografia – na przestrzeni wieków nabiera∏o coraz bardziej uporzàdkowanego charakteru. Dowodzà tego sporzàdzane we wczesnoÊredniowiecznej Europie zbiory dokumentów dotyczàcych przesz∏oÊci. W VII wieku w Rzymie powsta∏o Sacrum Scrinium Lateranense. W XII wieku w Wenecji i Sienie zosta∏y wydane pierwsze przepisy dotyczàce przechowywania dokumentów. Z czasem dyplomy zacz´to wpisywaç do ksiàg zwanych kopiarzami, aby stanowi∏y podstaw´ wystawienia duplikatu. W epoce nowo˝ytnej utworzono w Europie: Archiwum Królestwa Hiszpanii w Salamance (1567 r.), Archiwum Watykaƒskie (1611 r.), Haus-Hof und Staatarchiw w Wiedniu (1749 r.). W roku 1765 za∏o˝ono Archiwum Koronne w Warszawie. U progu II Rzeczypospolitej arcybiskup gnieênieƒski i poznaƒski, prymas Polski kardyna∏ Edmund Dalbor2 (zm. 1926 r.) powo∏a∏ do istnienia Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu. W datowanym na 13 paêdziernika 1925 roku dekrecie, zawierajàcym jednoczeÊnie statut dla nowej instytucji, czytamy: „Podajàc Wielebnemu Duchowieƒstwu mojemu do wiadomoÊci Statut stworzonego w Poznaniu Archiwum Archidiecezjalnego, dziel´ si´ z Wielebnym Duchowieƒstwem radoÊcià, i˝ z pomocà Bo˝à stan´∏a instytucja, która umo˝liwi naukowe badanie przesz∏oÊci KoÊcio∏a w naszych archidiecezjach i przyczyni si´ do rozwoju nauki religijno-historycznej”3. WÊród zadaƒ Archiwum Archidiecezjalnego 61 w Poznaniu wymieniono m.in. gromadzenie i konserwowanie wszelkich zabytków r´kopiÊmiennych, a tak˝e drukowanych, odnoszàcych si´ do dziejów wielkopolskich archidiecezji: gnieênieƒskiej i poznaƒskiej. Równie˝ obecnie zadanie to jest jednà z g∏ównych wytycznych pracy tej instytucji Archidiecezji Poznaƒskiej. Zbiory Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu Dekret erygujàcy Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu. © Archiwum Archidiecezji Poznaƒskiej Przywileje królewskie. © Archiwum Archidiecezji Poznaƒskiej Uwzgl´dniajàc popularnonaukowy charakter konferencji „Tu si´ Polska zacz´∏a... Dni Ostrowa Tumskiego i Âródki”, stosowne wydaje si´ przedstawienie zasobu Archiwum na przyk∏adzie jego cenniejszych dokumentów. W ten sposób mo˝na ukazaç m.in. wi´ê naszej rodzimej historii z dziejami KoÊcio∏a, a tak˝e trwa∏à i naznaczonà w∏asnà niepowtarzalnoÊcià obecnoÊç Polski wÊród narodów Europy na przestrzeni wieków. W naszych archiwach znajdujà si´ bulle papieskie, przywileje królewskie, listy wybitnych postaci zwiàzanych z dziejami Wielkopolski, a tak˝e ksi´gi metrykalne, zawierajàce zapisy dotyczàce narodzin i zgonów. Te ostatnie dokumenty sà cennym êród∏em w opracowaniu historii regionu oraz w tworzeniu genealogii. Najstarszy dokument przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu to przywilej wystawiony w 1231 roku przez ksi´cia W∏adys∏awa Laskonogiego (1161–1231). Adresatami przywileju byli cystersi w Obrze, w dzisiejszym powiecie wolsztyƒskim. Sà to w rzeczywistoÊci dwa pergaminowe dokumenty pochodzàce z 1231 roku, dotyczàce klasztoru obrzaƒskiego. Pierwszy z nich to immunitet nadany cystersom przez Laskonogiego. Drugi dokument zawiera ksià˝´ce przyzwolenie na fundacj´ klasztoru. Dokumenty te – podobnie jak wiele innych wchodzàcych w sk∏ad zbiorów Archiwum – zosta∏y wydrukowane w Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolski (Codex Diplomaticus Maioris Poloniae)4. Przytoczony w przypisie tekst przywileju wymienia nazwy podatków, z których ksià˝´ W∏adys∏aw zwalnia zakonników. Z póêniejszych dokumentów królewskich nale˝y wymieniç jednostk´ oznaczonà jako Liber privilegiorum A. Jest to kopiarz zawierajàcy 94 kopie dokumentów odnoszàcych si´ do swobód i uprawnieƒ, nadanych KoÊcio∏owi poznaƒskiemu przez ksià˝àt i królów. Opatrzony jest w siedem piecz´ci zatwierdzeƒ królewskich z lat 1576–1765. Widniejàcy na jednej ze stronic podpis Stephanus Rex króla Stefana Batorego (1533–1586) pochodzi z pierwszego, tj. z 1576 roku panowania w∏adcy. Âwiadczy o tym datacja zapisana w j´zyku ∏aciƒskim: Anno Domini millesimo quingentesimo septuagesimo sexto Regni nostri anno primo. W zespole oznaczonym jako Dokumenty pergaminowe Kapitu∏y Katedralnej odnajdujemy dwa szczególnie wa˝ne dokumenty. Sà to przywileje wystawione przez Przemys∏a II (1257–1296) dla biskupstwa poznaƒskiego: pierwszy przywilej z 30 czerwca 1288 roku dotyczy Âródki, którà to ksià˝´ przekazuje biskupowi poznaƒskiemu Janowi II Gerbiczowi (1240–1297). Przywilej ten zosta∏ wyra˝ony nast´pujàco: „Dawne nasze miasto, po∏o˝one wokó∏ koÊcio∏a Êwi´tej Ma∏gorzaty w Poznaniu, nazywane powszechnie Âródkà, przekazujemy KoÊcio∏owi Poznaƒskiemu w osobie Czcigodnego Ojca biskupa Jana. Przekazujemy równie˝ wszystkie prawa, jakie wobec niej mamy i wykonujemy na wieczyste obj´cie i posiadanie”5. Adresatem dokumentu by∏ Jan II Gerbicz, który rzàdzi∏ diecezjà poznaƒskà w latach 1286–1297. Biskup ten w 1295 roku wzià∏ udzia∏ w koronacji Przemys∏a II na króla Polski, dokonanej przez arcybiskupa gnieênieƒskiego Jakuba Âwink´6. Drugi dokument7, wystawiony 6 grudnia 1288 roku, zawiera zgod´ Przemys∏a II na sprzeda˝ m∏yna (∏ac. molendinum), znajdujàcego si´ na Âródce. Wed∏ug zapisu z innego pergaminu8 m∏yn znajdujàcy si´ na Âródce zosta∏ sprzedany 6 grudnia Brewe Innocentego VII wystawione w Rzymie 19 kwietnia 1406 roku. © Archiwum Archidiecezji Poznaƒskiej . Brewe Grzegorza XII z 19 grudnia 1406 roku. © Archiwum Archidiecezji Poznaƒskiej Zbiory Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu Bulla Klemensa VII z 1523 roku. © Archiwum Archidiecezji Poznaƒskiej 64 1288 roku przez Reynolda – so∏tysa poznaƒskiego. Jako nabywców m∏yna dokument ten wymienia Tylona – prepozyta w Santoku oraz jego braci: JaÊka, Jakuba, Miko∏aja i Stefana. WÊród dokumentów papieskich wystawianych dla diecezji – a od 1821 roku Archidiecezji Poznaƒskiej – na szczególnà uwag´ zas∏ugujà trzy pergaminy. Pierwszy z nich to brewe9 Innocentego VII (1404–1406) wystawione w Rzymie 19 kwietnia 1406 roku. Jego treÊcià jest transumpt przywileju udzielonego przez poprzednika Bonifacego IX (1389–1404) 18 sierpnia 1403 roku dla klasztoru Bo˝ego Cia∏a oo. Karmelitów w Poznaniu. W myÊl Êredniowiecznego ustawodawstwa – zarówno koÊcielnego, jak i cywilnego – transumpt by∏ zatwierdzeniem istniejàcego wczeÊniej przywileju mutatis mutandis, czyli z odpowiednimi zmianami. Sam Bonifacy IX (Pietro Tomacelli) by∏ jednym z papie˝y, których pontyfikaty przypad∏y na czas wielkiej schizmy trwajàcej w KoÊciele w latach 1378–1417. Ten˝e papie˝ w 1391 roku wyda∏ bulle protekcyjne dla arcybiskupstwa gnieênieƒskiego. Jego nast´pca Innocenty VII (Cosimo Gentile de’ Migliorati) przeszed∏ do historii m.in. jako twórca wydzia∏ów medycyny, filozofii, logiki i retoryki oraz katedry greki na Uniwersytecie Rzymskim10. Drugi spoÊród dokumentów papieskich, o których wy˝ej wspomniano, to brewe Grzegorza XII (1406–1415) z 19 grudnia 1406 roku. Zosta∏o ono sklasyfikowane w nast´pujàcy sposób: „Papie˝ Grzegorz XII powierza biskupowi p∏ockiemu stwierdzenie i zatwierdzenie uposa˝enia wikariuszy przy katedrze poznaƒskiej, wyznaczonego przez biskupa poznaƒskiego Wojciecha w wysokoÊci 40 grzywien z dziesi´cin wsi biskupich pod Rogoênem, Czarnkowem i UjÊciem oraz pewnych dziesi´cin z wsi biskupich mi´dzy Kaliszem i Odolanowem”11. Pontyfikat Grzegorza XII (Angelo Correr) trwa∏ jeszcze w okresie wielkiej schizmy. Dnia 14 lipca 1415 roku Grzegorz XII abdykowa∏, co przyspieszy∏o kres wielkiego rozdarcia chrzeÊcijaƒstwa zachodniego. W czasie trwajàcego do 1418 roku Soboru w Konstancji na papie˝a wybrano Oddona z rodu Colonnów, który przyjà∏ imi´ Marcina V (11 listopada 1417). Ust´pujàcy papie˝ Grzegorz XII otrzyma∏ tytu∏ kardynalski biskupa Porto oraz legata Ankony. Od 1416 roku Angelo Correr (ju˝ nie Grzegorz XII) rezydowa∏ do Êmierci (18 paêdziernika 1417 r.) w Recanati ko∏o Ankony. Trzeci dokument to bulla12 Klemensa VII (1523–1534)13, w której papie˝ zatwierdza uczynione przez biskupa Piotra Tomickiego (1464–1535) zastrze˝enie dwóch kanonikatów katedralnych poznaƒskich dla doktorów teologii i prawa kanonicznego. Podobnie, jak przedstawione dotychczas dokumenty papieskie, bulla rozpoczyna si´ uroczystà inwokacjà: Clemens Episcopus, Servus Servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam („Klemens Biskup, S∏uga S∏ug Bo˝ych, na wiecznà rzeczy pamiàtk´”)14. Koƒczy si´ natomiast zapisem miejsca i czasu powstania bulli. W transkrypcji zapis ten przedstawia si´ nast´pujàco: Datum Romae apud Sanctum Petrum anno Incarnationis Dominicae millesimo quingentesimo vigesimo tertio... pontificatus nostri anno primo („Dane w Rzymie, u Êwi´tego Piotra, w roku od Wcielenia Paƒskiego 1523, w pierwszym roku naszego pontyfikatu”). Bulla jest zaopatrzona w o∏owianà piecz´ç, na której widniejà wizerunki aposto∏ów Piotra i Paw∏a oraz imi´ papie˝a (Clemens VII). Wspó∏czesny sposób datowania dokumentów pochodzàcych z kancelarii papieskiej jest bardzo podobny do tego, którym zakoƒczona jest powy˝sza bulla. Dnia 17 lipca 1821 roku Pius VII15 (1800–1823) na mocy bulli De salute animarum oraz brewe Quod de fidelium wyniós∏ biskupstwo poznaƒskie do rangi arcybiskupstwa i z∏àczy∏ je unià personalnà z arcybiskupstwem gnieênieƒskim. Z tego okresu Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu posiada oko∏o 140 dokumentów pergaminowych, w sk∏ad których wchodzà prawie wy∏àcznie brewe i bulle papieskie16 z nadaniami odpustów oraz z nominacjami dla arcybiskupów poznaƒskich. WÊród dokumentów biskupich wielkie znaczenie majà Akta wizytacji (Acta visitationum) oraz Akta dzia∏alnoÊci biskupiej (Acta episcopalia). Sà one istotnym êród∏em w opisie stanu i aktywnoÊci pastoralnej KoÊcio∏a diecezji poznaƒskiej. I tak np. w cz´Êci zbioru Akt wizytacji oznaczonym AV-1017 odnajdujemy zapis powizytacyjny z 1641 roku – z czasów biskupa Andrzeja Szo∏drskiego (1636–1650) – dotyczàcy parafii w Rostarzewie – w dzisiejszym dekanacie wolsztyƒskim. Dowiadujemy si´ z niego m.in., ˝e 9 marca 1641 roku archidiakon pszczewski Jan Branecki z pomocà kanoników poznaƒskich Andrzeja Swinarskiego i Feliksa Mietlickiego przeprowadzi∏ wizytacj´ koÊcio∏ów w Wielichowie, Prochach, Rostarzewie i GoÊcieszynie, a nast´pnego dnia, w niedziel´ 10 marca, uda∏ si´ do K´b∏owa, a stamtàd do Wolsztyna. Zachowany zapis dotyczàcy parafii w Rostarzewie Êwiadczy, i˝ w 1641 roku sta∏ tam drewniany koÊció∏ pod wezwaniem Êw. Andrzeja Aposto∏a (Ecclesia lignea Tituli Sancti Andrea Apostoli). Nad o∏tarzem widnia∏ napis w j´zyku ∏aciƒskim: Ad laudem Dei et Sancti Andreae. Prawo patronatu nale˝a∏o do Krzysztofa ˚egockiego (1618–1673) – Jus patronatus Generosi Domini Christophori ˚egocki Haeredis ibidem in Rostarzewo. W koÊciele znajdowa∏o si´ ponadto stare tabernakulum do przechowywania NajÊwi´tszego Sakramentu (cum tabernakulum antiquissimum ad conservandum Sanctissimum Sacramentum), a tak˝e ma∏y srebrny krzy˝ (crux parva argentea) oraz drewniana chrzcielnica (baptysterium ligneum). Adnotacja dotyczàca probostwa jest nast´pujàca: Domus plebanalis noviter constructa, nihil habet penes se (…) neque septa („Probostwo nowo wybudowane, nic wokó∏ siebie nie posiadajàce, nawet zagrody”). Z innych szczegó∏ów wspomnijmy jeszcze nast´pujàcy zapis niezwyk∏ej wagi: Haec Ecclesia constat quod fuerit catholica („Ten koÊció∏ pozostaje katolicki”). W okresie trwajàcej w Europie wojny trzydziestoletniej (1618–1648) przynale˝noÊç wyznaniowa odgrywa∏a szczególnà rol´. Zapis ten z pewnoÊcià odnosi si´ tak˝e do faktu, i˝ po Êmierci Jana T∏ockiego koÊció∏ w Rostarzewie sta∏ si´ w∏asnoÊcià innowierców. Dopiero w 1596 roku zosta∏ zwrócony katolikom. Acta episcopalia – oprócz bie˝àcych zapisów dotyczàcych dzia∏alnoÊci biskupów poznaƒskich – zawierajà tak˝e ich decyzje potwierdzajàce postanowienia poprzedników. Przyk∏adem takim jest akt fundacyjny koÊcio∏a w Rostarzewie, który odnajdujemy dzisiaj w postaci transumptu18, wystawionego 4 listopada 1551 roku przez biskupa Benedykta Izdbieƒskiego (1488–1553). Jest to potwierdzenie fundacji koÊcio∏a w Rostarzewie, zatwierdzonej ju˝ w 1401 roku19 przez Wojciecha Jastrz´bca (1362–1436) – biskupa poznaƒskiego i krakowskiego, a potem tak˝e arcybiskupa gnieênieƒskiego i prymasa Polski. W transumpcie z 1551 roku czytamy m.in.: „Benedykt Isdbieƒski, z Bo˝ej ∏aski biskup 65 Zbiory Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu 66 poznaƒski na wiecznà rzeczy pamiàtk´. Obwieszczamy wszystkim bez wyjàtku, ˝e szlachcic Jan Z∏oczki [T∏ocki], dziedzic wsi Rostarzewo i miejscowego koÊcio∏a, okaza∏ nam dokument erygujàcy koÊció∏ w Rostarzewie za rzàdów Wojciecha, z Bo˝ej ∏aski biskupa poznaƒskiego, spisany na pergaminie i bardzo skruszony z powodu staroÊci (in pergameno scriptas et vetustate nimia attritas), pochodzàcy z 3 marca roku 1401”20. Transumpt biskupa Benedykta Izdbieƒskiego przytacza w ca∏oÊci treÊç dokumentu z 1401 roku i dzi´ki temu dowiadujemy si´ m.in., jakie by∏y racje erygowania parafii w Rostarzewie (Rzesztarzewo). Zasadniczà racjà by∏a zbyt du˝a odleg∏oÊç pomi´dzy miejscowoÊciami obj´tymi jurysdykcjà parafii w Zbàszyniu. W zapisie stwierdza si´, ˝e „mieszkaƒcy Rostarzewa i Goli, a tak˝e Komorowa i Tuchorzy ucz´szczajà do koÊcio∏a w Zbàszyniu, a miejscowoÊci te sà od siebie bardzo oddalone”21. Do erygowanej w Rostarzewie parafii w∏àczono Gol´ i Komorowo wraz z Tuchorzà, gdy˝ dotychczas ich mieszkaƒcy ucz´szczali do koÊcio∏a w Zbàszyniu. Proboszcz w Rostarzewie mia∏ odtàd cieszyç si´ pe∏nià jurysdykcji, tak jak w parafii w K´b∏owie (sicut ecclesia Kiebloviensis)22. Ten zaÊ fakt wystawia ich na ryzyko „przemierzania du˝ych odleg∏oÊci w ulewie, poÊród borów i lasów, jakie zalegajà mi´dzy Zbàszyniem a Komorowem, co jest niebezpieczne dla ˝ycia”23. Powy˝sze wydarzenia, o których dowiadujemy si´ z analizy êróde∏ historycznych, ukazujà konkretny aspekt ˝ycia minionych pokoleƒ, jakim by∏a organizacja struktur koÊcielnych ówczesnego biskupstwa poznaƒskiego. Studium dziejów Archidiecezji Poznaƒskiej dzi´ki istnieniu takich zapisów nabiera wi´kszej rzetelnoÊci i wiarygodnoÊci. Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu zawiera tak˝e dokumenty dotyczàce bli˝szej nam przesz∏oÊci. Powszechnie w systematyzacji dokumentów przyjmuje si´, i˝ poczàwszy od 1800 roku, mamy do czynienia z tzw. Aktami nowymi w przeciwieƒstwie do poprzedzajàcych je, tzw. Akt dawnych. Niech jako przyk∏ad Akt nowych pos∏u˝y list kardyna∏a Mieczys∏awa Ledóchowskiego (1822–1902)24 do papie˝a b∏. Piusa IX (1846–1878)25, dotyczàcy uprawnieƒ kapelanów wojskowych. List zosta∏ napisany w Rzymie i nosi dat´ 3 grudnia 1877 roku. Na rewersie odnajdujemy potwierdzenie faktu, i˝ papie˝ zapozna∏ si´ z treÊcià korespondencji i przychyli∏ si´ do proÊby Ledóchowskiego26. Potwierdzenie to sporzàdzi∏ ksiàdz W∏odzimierz Czacki (1834–1888), póêniejszy kardyna∏, który od 1867 roku by∏ osobistym sekretarzem Piusa IX. Prymas Ledóchowski prosi∏ wówczas papie˝a, aby kap∏ani archidiecezji gnieênieƒskiej i poznaƒskiej mogli wype∏niaç pos∏ug´ kapelanów wojskowych wobec ˝o∏nierzy walczàcych w armii pruskiej. Dotyczy∏o to okolicznoÊci, w których na skutek usuni´cia biskupa z diecezji nie mia∏ kto udzieliç duchowieƒstwu takiego upowa˝nienia27. W Korespondencji kardyna∏a Ledóchowskiego28 odnajdujemy równie˝ list, jaki skierowa∏a do niego bratanica Julia Ledóchowska (1865–1939)29, wyniesiona do chwa∏y w∏aÊnie w Poznaniu 20 czerwca 1983 roku. Warto wspomnieç, i˝ og∏oszenie b∏ogos∏awionà Julii Ledóchowskiej – w zakonie siostry Urszuli – by∏o pierwszà w historii KoÊcio∏a beatyfikacjà, jakiej dokonano na ziemiach s∏owiaƒskich. List, który pisa∏a do swego stryja, a brata jej ojca Antoniego Ledóchowskiego, nosi dat´ 29 paêdziernika 1883 roku. Oto jego oryginalny tekst i t∏umaczenie: Eminence Mon cher Oncle, C’est la première lettre de l’année scolaire que je vous écris. C’est à l’occasion d’un anniversaire bien cher à nos coeurs que je veux vous offrir, mon cher Oncle, les voeux les plus respectueux c’est de tout mon coeur que je demande au bon Dieu de vous donner beaucoup de grâces. Pour vous faire plaisir je veux m’appliquer aux études et devenir une bonne enfant du Sacré Coeur. Si je continnue à être sage, j’aurai bientôt le ruban rose. Adieu, mon cher et vénéré Oncle, en vous priant de me bénir, je vous baise respectueusement la main et je reste De Votre Eminence La petite nièce Julie Ledóchowska Vienne le 29 Octobre 1883 Eminencjo Mój drogi Stryju, To jest pierwszy list, który pisz´ w roku szkolnym. Okazjà jest rocznica, tak bardzo bliska naszym sercom. Pragn´ wi´c, mój drogi Stryju, z∏o˝yç Tobie ˝yczenia z wyrazami najg∏´bszego szacunku. Ca∏ym sercem prosz´ dobrego Boga, aby obdarzy∏ Ci´ wieloma ∏askami. Niech Ci sprawi radoÊç fakt, i˝ zabieram si´ za studia, aby byç dobrym dzieckiem NajÊwi´tszego Serca. JeÊli b´d´ post´powa∏a màdrze, ju˝ wkrótce otrzymam czerwonà szarf´. ˚egnam Ci´, mój drogi i czcigodny Stryju, proszàc o Twoje b∏ogos∏awieƒstwo. Ze czcià ca∏uj´ twe r´ce. Oddana Waszej Eminencji Ma∏a bratanica Julia Ledóchowska Wiedeƒ, 29 paêdziernika 1883 roku List Julii Ledóchowskiej (awers i rewers). © Archiwum Archidiecezji Poznaƒskiej Zbiory Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu Zapis informujàcy o Êmierci arcybiskupa Floriana O. Stablewskiego, Ksi´ga zgonów z lat 1852–1918. © Archiwum Archidiecezji Poznaƒskiej 68 Ksi´gi metrykalne stanowià oddzielnà i nadzwyczaj cennà cz´Êç zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu. Prowadzenie tych˝e ksiàg to konsekwencja postanowieƒ Soboru Trydenckiego (1545–1563)30. W czasie ostatniej XXIV sesji soboru, za pontyfikatu Piusa IV31, 11 listopada 1563 roku stwierdzono, i˝ przy ka˝dej parafii nale˝y zaprowadziç Ksi´g´ ochrzczonych (Liber baptizatorum bàdê natorum), a tak˝e Ksi´g´ ma∏˝eƒstw (Liber matrimoniorum)32. W wielu parafiach prowadzono tak˝e Ksi´gi zgonów (Liber mortuorum bàdê defunctorum), chocia˝ nakaz prowadzenia tych˝e ksiàg wyda∏ dopiero w 1614 roku papie˝ Pawe∏ V (1605–1621)33. Najstarsze ksi´gi metrykalne przechowywane w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu dotyczà parafii farnej w Poznaniu. Sà to Ksi´gi ochrzczonych pochodzàce z 1577 roku. Na temat historii ksiàg metrykalnych ukaza∏ si´ w 2005 roku artyku∏ ksi´dza Tomasza Moskala pt.: Historia ksiàg metrykalnych koÊcio∏a katolickiego na ziemiach polskich, opublikowany na ∏amach „Archiwariusza” – biuletynu wydawanego przez Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu34. Ponadto w jego pierwszym numerze mo˝emy odnaleêç np. Spis zawodów zamieszczony w Ksi´dze zgonów z lat 1852–191835. Spotykamy tam m.in. nast´pujàce wpisy po ∏acinie: cieÊla – lignifaber, m∏ynarz – molitor, malarz – faber lapidarium, so∏tys – scultetus, stra˝nik – inspector finium, szewc – sutor. Innà cennà wzmiankà zawartà w „Archiwariuszu” jest Spis chorób zamieszczony w Ksi´dze zgonów z lat 1852–191836. Dowiadujemy si´, ˝e przyczynà zgonów w tych˝e latach by∏y takie choroby jak: ospa – variola, krwotok – haemorhagia, zapalenie p∏uc – pneumonia, podagra – arthritis, suchoty – phthisis pulmonum etc. Z zapisów metrykalnych dotyczàcych zgonów znanych nam postaci przytoczmy dwa. Pierwszy z nich to Ksi´ga zgonów parafii katedralnej w Poznaniu z 1906 roku. Pod datà 24 listopada odnotowano: Die 24 Novembris, hora 9 vespere, mortuus est Celsissimus Dominus Dr Florianus Oksza Stablewski, Archiepiscopus Gnesnensis et Posnaniensis, Legatus Natus, etc. etc. („Dnia 24 listopada o godzinie 9 wieczorem umar∏ najczcigodniejszy Florian Oksza Stablewski, Arcybiskup Gnieênieƒski i Poznaƒski, Legat urodzony etc. etc.”)37. Drugi zapis dotyczy Êmierci Karola Marcinkowskiego. W Liber Mortuorum 1846 nr 50 parafii w Ludomach, pod datà 7 listopada 1846 roku38 odnajdujemy nast´pujàcà adnotacj´: Nomen et Cognomen – Carolus Marcinkowski, aetas – 46, in quo loco – Dàbrówka, conditio – doctor medicinae, morbus – phthisis, unde patet Curato personam defunctam esse eandem ipsi relatam – ex relatione D. D. ¸akomicki. Powy˝szy zapis stwierdza, ˝e doktor Karol Marcinkowski umar∏ w Dàbrówce w wieku 46 lat. Przyczynà choroby by∏y – jak wynika z relacji ¸akomickiego – suchoty (phthisis). Zapis informujàcy o Êmierci Karola Marcinkowskiego, Ksi´ga zgonów z 1846 roku. © Archiwum Archidiecezji Poznaƒskiej Metrykalia39 stanowià t´ cz´Êç archiwaliów, która budzi najwi´cej zainteresowania. Sà one przede wszystkim êród∏em wykorzystywanym w opracowywaniu genealogii. Pomagajà równie˝ tym, dla których szczególnym przedmiotem poszukiwaƒ jest nazewnictwo i etymologia. Metrykalia dowodzà ponadto, jak ˝ywà i zakorzenionà w konkretnym Êrodowisku rzeczywistoÊcià jest j´zyk, w którym na co dzieƒ mówimy. Ksi´gi ochrzczonych, a tak˝e Ksi´gi ma∏˝eƒstw, jak równie˝ Ksi´gi zgonów stanowià cennà zawartoÊç wielu archiwów parafialnych. Dzi´ki otrzymywanym duplikatom tych ksiàg Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu stoi na stra˝y pami´ci wspólnot parafialnych, które tworzà KoÊció∏ poznaƒski i przyczyniajà si´ do rozwoju ojczystych tradycji i narodowego dziedzictwa kultury. Zakoƒczenie Dzie∏o ks. prof. Józefa Nowackiego Dzieje Archidiecezji Poznaƒskiej40 powsta∏o dzi´ki wnikliwym analizom zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, którego ksiàdz Nowacki by∏ dyrektorem w latach 1933–1964. To szczególnej wagi studium dziejów KoÊcio∏a poznaƒskiego po dziÊ dzieƒ nie ma sobie równych. Wzbudza wielkie uznanie znawców problematyki, zarówno ze wzgl´du na êród∏owy i systematyczny charakter, jak równie˝ z uwagi na wielokrotnie zastosowane odniesienia do historii powszechnej KoÊcio∏a katolickiego. Dzie∏o to obejmuje dwa tomy: w pierwszym autor podejmuje studium historyczne koÊcio∏a katedralnego w Poznaniu, w drugim natomiast zostajà omówione Dzieje ustrojowe Archidiecezji Poznaƒskiej. Nie ujrza∏ Êwiat∏a dziennego trzeci tom, o którym ksiàdz Nowacki pisa∏, ˝e jest poÊwi´cony Kapitule Metropolitalnej41. „Gotowa ju˝ pierwsza jego cz´Êç – czytamy w Przedmowie – rozpatruje jej ustrój, majàtek i dzieje. Druga cz´Êç obejmuje w alfabetycznym uk∏adzie wykaz jej cz∏onków ze zwi´z∏ymi o nich wiadomoÊciami biograficznymi”42. Lektura Dziejów Archidiecezji Poznaƒskiej wielu pobudza do g∏´bokiej refleksji. Ju˝ staro˝ytni myÊliciele uwa˝ali pami´ç o minionych pokoleniach za jeden z nieodzownych elementów kszta∏towania postaw odpowiadajàcych wymogom czasu. W tym samym duchu Adam Asnyk pisa∏ o „Êwi´tym p∏omieniu ˝arzàcym si´ na o∏tarzach przesz∏oÊci”. Sobór Watykaƒski II (1962–1965) w Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bo˝ym dostrzeg∏ wielkà rol´ historii w procesie kszta∏towania si´ chrzeÊcijaƒskiego Objawienia, którego 69 scenerià sà dzieje cz∏owieka. Dla chrzeÊcijan pami´ç o tych, którzy odeszli, przybiera postaç wiary we wspólnot´ Êwi´tych. Wyra˝a si´ ona m.in. poprzez przekonanie, ˝e ludzie, którzy „ze znakiem wiary odeszli z tego Êwiata”43 i którzy nie muszà ju˝ studiowaç przesz∏oÊci, pozostajà w g∏´bokiej wi´zi z nami, ˝yjàcymi jeszcze tutaj – na ziemi – w porzàdku doczesnoÊci. Or´dzie Nowego Testamentu potwierdza zatem to, co wyra˝a∏a ∏aciƒska maksyma: Defunctus adhuc loquitur („Ten, który odszed∏, nie przestaje do nas mówiç”). Zbiory Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu PRZYPISY 70 1 Niektóre podr´czniki metodologiii historii przytaczajà ∏aciƒskà wersj´ tej definicji: Quidquid ex rebus humanis praeteritis quocumque modo usque ad nos pervenit, por. J. Janssens, Note di metodo storico, Roma 1997, s. 7. 2 Edmund Dalbor urodzi∏ si´ w 1869 roku w Ostrowie Wielkopolskim. W 1915 roku papie˝ Benedykt XV mianowa∏ go arcybiskupem gnieênieƒskim i poznaƒskim. W 1919 roku Benedykt XV nada∏ mu godnoÊç kardynalskà. Kardyna∏ Edmund Dalbor – pierwszy prymas odrodzonej Rzeczypospolitej zmar∏ 13 lutego 1926 roku w Poznaniu, nie doczekawszy uroczystej ceremonii otwarcia Archiwum, która odby∏a si´ 27 maja 1926 roku. Zosta∏ pochowany w katedrze gnieênieƒskiej. Najnowszym opracowaniem dotyczàcym postaci kardyna∏a Edmunda Dalbora jest publikacja: ks. Cz. Pesta, Kardyna∏ Edmund Dalbor (1869–1926) – Pierwszy Prymas Polski Odrodzonej, Poznaƒ 2004. 3 „Miesi´cznik KoÊcielny dla Archidiecezji Gnieênieƒskiej i Poznaƒskiej”, 1925, nr 12, s. 96-97. 4 Verum viros religiosos, qui divini amoris igne validius flamescentes in Cisterciensis Ordinis habitu Deum purius colunt, nostre potestatis presidio tanto digniores estimamus, quo excellentius ipsos ostre coronam glorie fovere confidimus. Unie hoc autentico universis constare volumus, quo fratribus de Obra et hominibus forum omnem prorsus libertatem a prewocht, a podevorove, a capite, ab expeditione, a strosa et powos, et omnimodam pro n ostra nostrumque salute perpetuam contulimus immunitetem. Datum Anno Incarnationis Domini millesimo ducentesimo trigesimo primo, cyt. z: Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, nr 133. 5 (…) civitatem nostram antiquam, sitam circa ecclesiam sancte Margarethe in Poznan, Srodka vulgariter nuncupatam, in persona venerabilis patris nostri domini Ioannis episcopi Posnaniensis libere ac liberaliter ecclesie Posnaniensi, cum omni iure quo ipsam possedimus et tenimus, contulimus perpetuo possidendam patifice et optinendam, cyt. z: Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, nr 625. 6 S. Szczur, Historia Polski – Âredniowiecze, Kraków 2002, s. 325. 7 op. cit., nr 634. 8 op. cit., nr 633. 9 brewe (∏ac. brevis – krótki) to urz´dowe pismo papieskie, utrzymane w prostej formie, mniej uroczystej ni˝ bulla, zawierajàce dekrety, zarzàdzenia, nadania praw honorowych, przywilejów, dyspens, odpustów dla pojedynczych osób bàdê dla koÊcio∏ów, por. Encyklopedia Katolicka, t. 2, Lublin 1985, s. 1064-1065. 10 K. Dopiera∏a, Ksi´ga Papie˝y, Poznaƒ 1996, s. 262; Dizionario storico del papato, red. Ph. Levillain, Milano 1996, s. 798-799. 11 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, red. M. Banaszak, F. Lenort, w: Dzieje Poznania i Województwa Poznaƒskiego (w granicach z 1974 r.), red. Cz. Skopowski, Warszawa 1982, s. 280. 12 bulla (∏ac. piecz´ç) to uroczyste pismo papieskie w j´zyku ∏aciƒskim, sporzàdzone na pergaminie i zaopatrzone w piecz´ç, por. Encyklopedia Katolicka, t. 2, Lublin 1985, s.1192-193, Ph. Levillain, Dizionario storico del papato, Milano 1996, s. 123-129. 13 Klemens VII (Giulio de’ Medici) by∏ – obok Leona X (Giovanni de’ Medici) – papie˝em spokrewnionym z w∏adcami Florencji czyli z rodem Medyceuszów. 14 Tytu∏u tego u˝ywajà papie˝e od czasów Êw. Grzegorza Wielkiego (590–604). 15 Jako ciekawostk´ zamieszczamy informacj´, ˝e papie˝ Pius VII (1800–1823) – Barnaba Gregorio Chiaramonti – by∏ ostatnim benedyktynem zasiadajàcym na Tronie Piotrowym. 16 Nominacje arcybiskupów poznaƒskich w XX wieku odbywa∏y si´ w nast´pujàcych latach: w 1914 roku Êw. Pius X (1903–1914) zatwierdzi∏ dokonany przez w∏adze pruskie wybór Edwarda Likowskiego na arcybiskupa gnieênieƒskiego i poznaƒskiego. Rok póêniej Benedykt XV mianowa∏ Edmunda Dalbora, nast´pnie w 1926 Pius XI powierzy∏ t´ godnoÊç Augustowi Hlondowi. Po II wojnie Êwiatowej w 1946 roku Pius XII mianowa∏ arcybiskupem metropolità poznaƒskim arcybiskupa Walentego Dymka, a w 1957 roku ten˝e papie˝ powierzy∏ archidiecezj´ biskupowi Antoniemu Baraniakowi. Po Êmierci arcybiskupa Baraniaka w 1977 roku przez kilkanaÊcie miesi´cy rzàdy sprawowa∏ wikariusz kapitulny biskup Marian Przykucki. W 1978 roku – w czasie trwajàcego 33 dni pontyfikatu – Jan Pawe∏ I mianowa∏ arcybiskupem metropolità poznaƒskim Jerzego Strob´, a w 1996 roku Jan Pawe∏ II powierzy∏ ten urzàd biskupowi ∏om˝yƒskiemu Juliuszowi Paetzowi. 17 Visitatio Decanatuum Czarnków et Oborniki Archidiaconatus Posnaniensis atque Decanatuum Grodzisk, Lwówek et Zbàszyn Archidiaconatus Pszczewensis Administratore Episcopatus Posnaniensis eiusque commissariis Andrea Swinarski et Felice Mietlicki canonicis Posnaniensibus a. 1640 et 1641 peracta, cyt. z r´kopisu opracowanego przez ks. J. Nowackiego. 18 J. Nowacki, Ksiega uposa˝enia Diecezji Poznaƒskiej z roku 1510, Poznaƒ 1950, s. 260-265, a tak˝e Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. VII. 19 Benedictus Izdbienski episcopus Posnaniensis privilegium antecessoris sui Alberti super erectione ecclesiae parochialis in Rostarzewo una cum subinsertis literis dotationis eius anno 1401 concessum transsumit atque confirmat, cyt. z: J. Nowacki, Ksiega uposa˝enia Diecezji Poznaƒskiej z roku 1510, s. 260-261. 20 J. Nowacki, Ksi´ga uposa˝enia Diecezji Poznaƒskiej z roku 1510, s. 261. 21 op. cit., s. 262. 22 op. cit., s. 263. 23 W dekrecie biskupa Wojciecha Jastrz´bca z 1401 roku czytamy: (...) quod cum villae dicta Rzesztarzewo et Golia, quae in Comorowo, et Tuchorza, quae et earum incolae in Dzbàszin ad ecclesias parochiales praedictae diocesis ad divina audienda venire huc usque consueverant et ecclesiastica percipere in eisdem sacramenta, ab ipsisi ecclesis adeo elongate existant, quod ipsi incolae earumdem villarum tum propter longam distantiam, tum propter viarum inundantiam et periculosa discrimina ac praedas et spolia in sylvis et borris inter ipsas ecclesias in Zbaszin et Comorowo villasque superius nominatas mediantia et in illo districtu tamquam finibus et limitibus Regni Poloniae et dictae dioecesis Posnaniensis a multis retroactis annis et temporibus frequentatas ad divuna audienda (op. cit.). 24 Mieczys∏aw Halka Ledóchowski by∏ od 1864 roku koadiutorem przy arcybiskupie Leonie Przy∏uskim, a nast´pnie, w latach 1866–1876, arcybiskupem gnieênieƒskim i poznaƒskim oraz prymasem Polski. W 1875 roku Pius IX mianowa∏ go kardyna∏em. W 1878 roku uczestniczy∏ w konklawe, które wybra∏o papie˝a Leona XIII. W 1876 roku – po okresie dwuletniego uwi´zienia w Ostrowie Wielkopolskim – zrzek∏ si´ tytu∏u metropolity i opuÊci∏ kraj, udajàc si´ do Rzymu. W 1892 roku Leon XIII mianowa∏ go prefektem Kongregacji Krzewienia Wiary (De Propaganda Fide). Kardyna∏ Ledóchowski zmar∏ w Rzymie w 1902 roku. Po 25 latach jego cia∏o sprowadzono do Polski i z∏o˝ono w krypcie katedry poznaƒskiej. 25 Pontyfikat Piusa IX by∏ najd∏u˝szym okresem rzàdów w historii KoÊcio∏a. Giovanni Mastai Ferretti przeszed∏ do historii KoÊcio∏a m.in. jako papie˝ Soboru Watykaƒskiego I. Dnia 3 paêdziernika 2000 roku Jan Pawe∏ II og∏osi∏ Piusa IX b∏ogos∏awionym. 26 Na rewersie r´kopisu wyj´tego z Korespondencji kardyna∏a Ledóchowskiego znajdujàcej si´ w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu czytamy: Eminentissimus Dominus noster Pius Divina Providentia Papa IX, referente me infrascripto Secretario v. Congregationis Negotiis Ecclesiasticis Extraordinariis praeposita, attentis expositis et peculiaribus circustantis, animum suum moventibus, benigne annuit pro gratia iuxta petita, donec aliter ad hac sede provideatur. Mandat autem Sanctitas Sua, ut Cappellani Castrenses, de quibus in precibus quatenus ipsis extra suas dioceses hujusmodi munus exercere commissum fuerit, curent meliori modo quo fieri potest, si vel voce, sive in scriptis locorum Ordinarios certiores reddere de Apostolica delegatione in id obtenda (…). Datum Romae e Secretaria eiusdem v. Congregationis die, mense et anno praedictis. Wlodimirius Czacki, Segretarius (gratis omnino). 27 W rekopisie listu czytamy m.in.: Obest tamen in casu defectus auctoritatis ecclesiasticae, quae presbyteris de quibus agitur officium et facultates cappellanorum castrensium demandet, quia Cappellanus major exercitus germanici a Gubernio loco suo est dejectus, et Ordinarii quam plurimi vel exsulantur e sedibus suis detrusi, vel si remanent carent jurisdictione necessaria, ut cappellanis castrensibus extra dioceses suas munus hujusmodi exercendum committant, eoque facultatibus necessaris provideant (…). Hinc ad Sanctitatis Tuae Pedes provolutus, Cardinalis Archiepiscopus Gnesnensis et Posnaniensis humiliter exorat, ut Sanctitas Vestra concedere dignetur, si hoc expedire judicaverit, ut Sacerdotes diocesis Gnesnensis et Posnaniensis, quos in conditione superius exposita versari contingerit, possint munera cappellanorum castrensium pro exercitibus Germaniae acceptare, illisque facultatibus uti, ubicumque copiae germanicae consistant (…). 28 Korespondencja kardyna∏a Ledóchowskiego stanowi jeden ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu; patrz: Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, red. M. Banaszak, F. Lenort, w: Dzieje Poznania i Województwa Poznaƒskiego (w granicach z 1974 r.), red. Cz. Skopowski, Warszawa 1982, s. 467. 29 Kanonizacja Urszuli Ledóchowskiej odby∏a si´ w Rzymie dnia 18 maja 2003 roku. Warto wspomnieç, ˝e rodzona siostra Êw. Urszuli Maria Teresa Ledóchowska (1863–1922), za∏o˝ycielka Zgromadzenia Sióstr Klawerianek, zosta∏a og∏oszona b∏ogos∏awionà przez papie˝a Paw∏a VI 19 paêdziernika 1975 roku w Rzymie. 30 Sobór Trydencki obradowa∏ z przerwami przez 18 lat. By∏ najd∏u˝ej trwajàcym soborem w dziejach KoÊcio∏a katolickiego. 71 31 Pius IV (1559–1565) – Giovanni Angelo de’ Medici – wznowi∏ przerwane w 1552 roku obrady Soboru Trydenckiego i doprowadzi∏ je do koƒca. Jego rodzina nie by∏a spokrewniona z rodem Medyceuszów z Florencji, skàd wywodzili si´ wspomniani papie˝e Leon X i Klemens VII. 32 „Proboszcz b´dzie posiada∏ ksi´g´, w której odnotuje imiona ma∏˝onków i Êwiadków oraz dzieƒ i miejsce zawarcia ma∏˝eƒstwa, i b´dzie jà starannie przechowywa∏ u siebie”, cyt. z: Dokumenty Soborów Powszechnych – tekst ∏aciƒski, polski, t. 4, Kraków 2004, s. 723. 33 Pawe∏ V (1605–1621) – Camillo Borghese – przeszed∏ do historii jako papie˝, który powo∏a∏ do istnienia Archiwum Watykaƒskie (1611 r.), ustanawiajàc jego siedzib´ w pa∏acu apostolskim. 34 T. Moskal, Historia ksiàg metrykalnych koÊcio∏a katolickiego na ziemiach polskich, „Archiwariusz – Biuletyn Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu”, nr 1 (2005), s. 55- 83. 35 „Archiwariusz – Biuletyn Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu”, nr 1 (2005), s. 127-128. 36 op. cit., s. 128-130. 37 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, PM 228/30, mikr. 372-373. 38 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, PM 157/8, mikr. 202-203. 39 matricula – (∏ac.) katalog, opis. 40 J. Nowacki, Dzieje Archidiecezji Poznaƒskiej, t. 1, Poznaƒ 1959, t. 2, Poznaƒ 1966. 41 op. cit., s. V. 42 op. cit. 43 Sformu∏owanie pochodzàce z liturgii mszy Êwi´tej, zob.: Msza∏ Rzymski, Pierwsza Modlitwa Eucharystyczna.
