Pobierz - Sąd Apelacyjny
Transkrypt
Pobierz - Sąd Apelacyjny
WYROK Z DNIA 6 MAJA 2010 R., I ACa 106/10 Powódka nie wykazała – tak jak wymaga tego art. 6 k.c. – okoliczności faktycznych pozwalających na przyjęcie, że w/w umowa była czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym (art. 36 § 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r.). O takiej kwalifikacji umowy nie może świadczyć, sama przez się, wzmianka w jej treści, iż „oświadczenie współmałżonka stosuje się w przypadku, gdy kwota kredytu przewyższa 4.000 zł i wysokość trzykrotnych dochodów kredytobiorcy netto”, lecz szersza ocena dokonana w oparciu o kryteria, które sformułował Sąd Najwyższy w powołanej, zarówno w apelacji jak i w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, uchwale siedmiu sędziów z dnia 25 marca 1994 r., III CZP 182/93 oraz w innych orzeczeniach, wskazujących na konieczność uwzględnienia także związku dokonanej czynności z prowadzoną przez dłużnika działalnością gospodarczą. art. 189 k.p.c. Sędzia SA Marek Klimczak (przewodniczący, sprawozdawca) Sędzia SA Anna Pelc Sędzia SA Kazimierz Rusin Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w sprawie z powództwa Marii G. przeciwko Getin Noble Bank S.A. w L. i Janowi G. o ustalenie nieważności umowy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 maja 2010 r. apelacji powódki od wyroku Sądu Okręgowego w Przemyślu z dnia 30 września 2009 r. o d d a l i ł apelację i postanowił nie obciążać powódki kosztami postępowania apelacyjnego poniesionymi przez pozwanego U za sa dnienie Powódka Maria G., w pozwie skierowanym przeciwko pozwanym Noble Bank S.A. w W. i Janowi G., domagała się ustalenia nieważności umowy kredytowej zawartej w dniu 8 listopada 1999 r. pomiędzy Wschodnim Bankiem Cukrownictwa Oddział w P., a Janem G. oraz zasądzenia kosztów procesu. W uzasadnieniu podała, że pozwany Jan G., z którym pozostawała w dniu 8 listopada 1999 r. w związku małżeńskim i którym łączył ją ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej, zawarł z poprzednikiem prawnym pozwanego Banku umowę kredytową na kwotę znacznie przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, na którą to umowę powódka nigdy nie wyrażała zgody. Pracownicy Banku przyjęli podrobione dokumenty zgody powódki i prawdopodobnie potwierdzili, że podpisy na dokumentach zostały złożone w ich obecności. Powódka dodała, że złożenie pozwu jest w pełni uzasadnione, gdyż Bank prowadzi 1 postępowanie sądowe dotyczące majątku dorobkowego małżonków, który w drodze darowizny przekazany został synowi Pawłowi G. Pozwany Noble Bank S.A. w W. – następca prawny Wschodniego Banku Cukrownictwa S.A. w L. wnosił o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódki kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Pozwany zaprzeczył twierdzeniom pozwu i podnosił, iż powódka nie sformułowała precyzyjnie zarzutów stanowiących o nieważności umowy, jak również nie wskazał dowodów pozwalających na potwierdzenie jej stanowiska. Pozwany Jan G. uznał żądanie pozwu i potwierdził w całości okoliczności faktyczne przytoczone przez powódkę. Sąd Okręgowy w Przemyślu wyrokiem z dnia 30 września 2009 r. ustalił nieważność części umowy kredytowej nr (…), zawartej w dniu 8 listopada 1999 r. pomiędzy Wschodnim Bankiem Cukrownictwa S.A. w L. Oddział w P., a Janem G. o treści „oświadczenie współmałżonka kredytobiorcy – niżej podpisana G. Maria (…) wyrażam zgodę na zaciągnięcie powyższego kredytu przez mojego współmałżonka 8.11.1999 r. G.”, oddalił powództwo w pozostałej części oraz orzekł o kosztach procesu. Wyrok ten, jak wynika z jego pisemnego uzasadnienia oparty został na następujących ustaleniach faktycznych i wnioskach prawnych. W dniu 8 listopada 1999 r. zawarta została umowa kredytowa nr (…) pomiędzy Wschodnim Bankiem Cukrownictwa S.A. w L. Oddział w P., a Janem G. (…), zgodnie z którą bank udzielił kredytu w wysokości 212.180,55 zł na zakup pojazdu marki Mercedes – Benz typ E – 240 ciężarowego o wartości 320.000 zł. Umowę podpisali kredytobiorca Jan G., sporządzający umowę referent ds. sprzedaży ratalnej Agata K. i za osoby działające za bank – podpisy nieczytelne. Pod umową znajdowało się oświadczenie współmałżonka kredytobiorcy „niżej podpisana G. Maria (…) wyraża zgodę na zaciągnięcie powyższego kredytu przez mojego współmałżonka 8.11.1999 r. G.”, przy czym brak było podpisu osoby przyjmującej to oświadczenie. Z adnotacji banku wynikało nadto, że oświadczenie współmałżonka stosuje się w przypadku, gdy kwota kredytu przewyższa 4.000 zł i wysokość 3-krotnych dochodów kredytobiorcy netto. Postanowieniem Sądu Rejonowego w Jarosławiu z dnia 31 sierpnia 2001 r. na wniosek wierzyciela Wschodniego Banku Cukrownictwa S.A. w L. Oddział w P. nadano klauzulę wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu nr (…) wystawionemu w dniu 29 czerwca 2001 r. przez wierzyciela, na podstawie którego dłużnik Jan G. z tytułu umowy kredytu nr (…) zawartej dnia 8 listopada 1999 r. powinien zapłacić wierzycielowi kwotę 200.057,81 zł z 40% od kwoty 144.483,96 zł od dnia 30 czerwca 2001 r. do dnia zapłaty, z uwzględnieniem zmian stopy procentowej obowiązujących w tym banku dla należności przeterminowanych – przy czym łączna kwota wszelkich należności objętych tytułem wykonawczym nie może przekroczyć 292.321,44 zł. Postanowieniem Komornika Sądowego Rewiru I przy Sądzie Rejonowym w Jarosławiu z dnia 19 grudnia 2001 r. umorzono postępowanie egzekucyjne prowadzone przeciwko dłużnikowi Janowi G. na podstawie powyższego tytułu wykonawczego – wobec stwierdzenia bezskuteczności egzekucji. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Krośnie Ośrodek Zamiejscowy w Przemyślu z dnia 27 października 2003 r. orzeczono rozwód małżeństwa Marii G. z Janem G. 2 Wyrokiem Sądu Rejonowego w Przemyślu z dnia 27 września 2004 r. Jan G. oskarżony m.in. o to, że w dniu 8 listopada 1999 r., posługując się sfałszowanymi dokumentami wprowadził w błąd pracowników Wschodniego Banku Cukrownictwa S.A. w L. Oddział w P. co do okoliczności mających znaczenie dla uzyskania kredytu i zamiaru jego spłaty, wyłudził kredyt w wysokości 212.180,55 zł, tj. o przestępstwo z art. 297 § 1 k.k. w zw. z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 270 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. w zw. z art. 12 k.k., został uznany winnym zarzucanego mu czynu i skazany na karę dwóch lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności oraz grzywnę. Wyrokiem Sądu Rejonowego w Przemyślu z dnia 15 czerwca 2009 r. Jan G. oskarżony o to, że w dniu 8 listopada 1999 r. w P. we Wschodnim Banku Cukrownictwa w L. Oddział w P. w celu uzyskania dla siebie kredytu podrobił podpis swojej żony Marii G. na umowie kredytowej nr (…) opiewającej na kwotę 212.180,55 zł w części „oświadczenie współmałżonka kredytobiorcy”, które to oświadczenie miało istotne znaczenie dla uzyskania przedmiotowego kredytu, tj. o przestępstwo z art. 297 § 1 k.k. i art. 270 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k., został uznany winnym tego czynu i skazany na karę dwóch lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby lat 5. Według dalszych ustaleń Sądu Okręgowego powódka Maria G. nigdy nie stawiła się w banku celem złożenia oświadczenia o wyrażeniu zgody na zawarcie umowy kredytowej nr (…) w dniu 8 listopada 1999 r., a także nie składała takich oświadczeń przy okazji zawierania przez pozwanego Jana G. innych umów ze Wschodnim Bankiem Cukrownictwa S.A. w L. Oddział w P. Wobec powyższych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że nieważnością dotknięta została tylko czynność prawna w zakresie obejmującym oświadczenie powódki o wyrażeniu zgody na zaciągniecie kredytu przez męża. Ta czynność prawna była sprzeczna z ustawą z racji podrobienia jej podpisu przez pozwanego Jana G., co stanowiło przestępstwo z art. 297 § 1 k.k. i art. 270 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. Uwzględnienie powództwa w tej części Sąd oparł na przepisie art. 58 § 1 k.c. Oddalając powództwo w pozostałej części Sąd Okręgowy przyjął, że powódka nie wykazała interesu prawnego w wytoczeniu powództwa, gdyż interes ten nie wynika z toczącego się postępowania dotyczącego majątku wspólnego powódki Marii G. i pozwanego Jana G. przekazanego synowi. Nie wykazała – jak argumentował Sąd Okręgowy – że wyrok uwzględniający powództwo, tj. unieważniający umowę pozwoli na skuteczne podniesienie zarzutów przeciwko bankowi jako powodowi w postępowaniu ze skargi pauliańskiej. Zdaniem Sądu Okręgowego obrona interesów powódki powinna być prowadzona przy wykorzystaniu instrumentów prawnych z art. 787 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 20 stycznia 2005 r. bądź w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego z art. 840 k.p.c. Należy mieć też na uwadze, że powództwo ze skargi pauliańskiej zgodnie z art. 527 i nast. k.c. dotyczy dłużnika, a powódka Maria G. nie jest dłużnikiem banku będącego pozwanym w niniejszej sprawie, a powodem w sprawie ze skargi pauliańskiej. Ponadto powódka nie wykazała w żaden sposób zgodnie z art. 6 k.c. – mimo reprezentowania jej przez fachowego pełnomocnika – że kwestionowana przez nią umowa była czynnością przekraczającą zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Tym samym nie niemożliwe było uwzględnienie jej powództwa nawet przy przyjęciu, że posiada interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. 3 Jako podstawa prawna rozstrzygnięcia o kosztach procesu wskazany został art. 100 k.p.c. Wyrok powyższy, w części oddalającej powództwo, zaskarżyła apelacją powódka podnosząc zarzuty: niesłusznego uznania, że powódka nie posiada interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności umowy wynikającego z wytoczenia przez bank jako wierzyciela, powództwa ze skargi pauliańskiej, zawisłego przed Sądem Okręgowym w Przemyślu oraz niesłusznego uznania, że powódka nie wykazała, że kwestionowana przez nią umowa była czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Wskazując na powyższe zarzuty wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku, uwzględnienie powództwa w całości i zasądzenie od pozwanych na jej rzecz kosztów procesu za obie instancje według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie tego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania z uwzględnieniem kosztów postępowania apelacyjnego jako części kosztów procesu. Pozwany Getin Noble Bank S.A. (powstały z połączenia Noble Bank S.A. z Getin Bank S.A. z jednoczesną zmianą nazwy na Getin Noble Bank S.A.) wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie na swoją rzecz od powódki kosztów postępowania według norm przepisanych. Sąd Apelacyjny zważył, co następuje: Zaznaczenia wymaga na wstępie, iż zaskarżony wyrok dotknięty jest wewnętrzną niespójnością polegającą na tym, że jeżeli Sąd Okręgowy doszedł do wniosku, iż powódka nie posiada interesu prawnego w wytoczeniu niniejszego powództwa, winien by powództwo to w oddalić w całości. W sytuacji bowiem, gdy strona dochodzi ustalenia nieważności czynności prawnej, bez względu na to, czy podstawa prawna tej nieważności tkwi w treści przepisu art. 58 § 1 k.c., czy też w jakimś innym przepisie przewidującym taką sankcję (np. w przepisach art. 36 i 37 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2004 r.) interes prawny, o którym mowa w art. 189 k.p.c., stanowi zawsze materialnoprawną przesłankę takiego powództwa, której brak skutkuje oddaleniem powództwa w całości. Bez znaczenia jest przy tym, czy nieważnością dotknięta jest całość czy tylko część czynności prawnej. Mówiąc jeszcze inaczej, przepisy art. 58 k.c., czy też inne przewidujące taką sankcję, w sprawie o ustalenie nieważności czynności prawnej, stosuje się zawsze w związku z art. 189 k.p.c. Z uwagi jednak na fakt, że wyrok w części uwzględniającej powództwo nie został zaskarżony, nie mogło dojść do korekty zaskarżonego wyroku w przedstawionym wyżej kierunku. Odnosząc się do apelacji powódki stwierdzić należy, że jest ona bezzasadna, a przesądzają o tym okoliczności wyłuszczone poniżej. Interes prawny w ujęciu przepisu art. 189 k.p.c. powszechnie rozumiany jest jako obiektywnie istniejąca potrzeba uzyskania ochrony prawnej przez dokonanie żądanego ustalenia w sytuacji naruszenia bądź choćby zagrożenia sfery prawnej zainteresowanego. W realiach rozpoznawanej sprawy powódka upatrywała zagrożenia dla swoich praw w ewentualnym uwzględnieniu skargi pauliańskiej wniesionej przez pozwany bank i skierowanej przeciwko jej synowi Pawłowi G. 4 Faktem jest, że postępowanie ze skargi pauliańskiej, toczące się przed Sądem Okręgowym w Przemyślu, jest zawieszone do czasu zakończenia niniejszego postępowania. Wynika to ze stosunku prejudycjalności między tymi postępowaniami wyrażającego się w tym, że u podstaw skargi pauliańskiej w sprawie oznaczonej sygn. akt I C leży niezaspokojona wierzytelność banku mająca swoje źródło w umowie kredytu bankowego z dnia 8 listopada 1999 r., zawartej pomiędzy poprzednikiem prawnym pozwanego w niniejszej sprawie banku, a Janem G. – mężem powódki. Konsekwencją owego stosunku jest to, że ewentualne stwierdzenie nieważności umowy kredytu z dnia 8 listopada 1999 r. prowadziłoby do unicestwienia roszczenia ze skargi pauliańskiej. W kontekście posiadania przez powódkę interesu prawnego do wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności umowy nie ma to jednak znaczenia. Istotne jest tylko to, czy ewentualne uwzględnienie skargi pauliańskiej w jakikolwiek sposób pogorszyłoby sytuację prawną powódki, czy choćby jej zagroziło. W uzasadnieniu apelacji podniesiono nadto, że ewentualne uwzględnienie skargi pauliańskiej pogorszyłoby sytuację materialną i rodzinną, bowiem mieszka ona wraz z dziećmi w budynku posadowionym na nieruchomości będącej przedmiotem tej skargi, jak również, zmieniłaby się jej sytuacja prawna. W związku z tym co powiedziano już wyżej o naturze interesu prawnego w ujęciu art. 189 k.p.c. ewentualne pogorszenie sytuacji materialnej i rodzinnej powódki jest tu bez znaczenia. Istotne jest tylko ewentualne pogorszenie sytuacji prawnej. Celem wyjaśnienia tej ostatniej okoliczności w postępowaniu apelacyjnym dopuszczono z urzędu dowód z umowy darowizny zawartej w formie aktu notarialnego w dniu 11 czerwca 2010 r. w Kancelarii Notarialnej notariusza Elżbiety G. w J. oraz z odpisu księgi wieczystej KW nr (…) Sądu Rejonowego w Jarosławiu. W oparciu o powyższe dowody ustalono, że w dniu 11 czerwca 2001 r. Maria G., działająca w imieniu własnym oraz jako pełnomocnik swojego męża Jana G., darowała synowi Pawłowi G. nieruchomość składającą się z działki nr 1258/3 o pow. 0,0275 ha zabudowanej budynkiem mieszkalnym w zabudowie szeregowej, położoną w miejscowości R., objętą księgą wieczystą KW (…), która to nieruchomość stanowiła ustawową wspólność majątkową darczyńców. W tym samym akcie notarialnym, który zawierał umowę darowizny, obdarowany Paweł G. ustanowił nieodpłatnie na nabytej nieruchomości na rzecz darczyńcy Marii G. dożywotnią służebność osobistą, polegającą na prawie wspólnego korzystania z całego budynku mieszkalnego oraz dożywotnie użytkowanie nieruchomości, polegające na prawie wspólnego użytkowania działki nr 1258/2 o pow. 0,0275 ha. Dopiero w świetle tych dodatkowych ustaleń możliwe jest rozważenie, jakie konsekwencje prawne dla powódki Marii G. wyniknęłyby w rezultacie ewentualnego uwzględnienia skargi pauliańskiej w sprawie toczącej się przed Sądem Okręgowym w Przemyślu. I tak, z uwagi na treść art. 527 § 1 k.c. wspomniana umowa darowizny okazałaby się bezskuteczna w stosunku do pozwanego w niniejszej sprawie banku. Z punktu widzenia wierzyciela (banku) nieruchomość będąca przedmiotem tej darowizny – gdyby nie uwzględnić jeszcze jednej okoliczności, o której będzie mowa poniżej – stanowiłaby więc majątek wspólny darczyńców. Sytuacja prawna powódki byłaby wówczas tego rodzaju, że na mocy art. 41 § 1 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r., ponosiłby ona odpowiedzialność z majątku wspólnego w zakresie ograniczonym do masy 5 majątkowej stanowiącej majątek wspólny i jednocześnie do wysokości wierzytelności, która legła u podstaw skargi pauliańskiej. Aby jednak mogło dojść do egzekucji konieczne byłoby nadanie klauzuli wykonalności przeciwko powódce jako małżonkowi nie będącemu dłużnikiem w trybie art. 787 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r. W ramach postępowania o nadanie klauzuli wykonalności małżonek dłużnika (w tym wypadku powódka) byłby uprawniony do podnoszenia zarzutów na podstawie art. 41 § 3 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r., zmierzających do ograniczenia bądź wyłączenia możliwości zaspokojenia się wierzyciela z majątku wspólnego (por. wyrok SN z 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/1, OSNC 2004/9/138 z aprobującą glosą A. Lutkiewicz – Rucińskiej GSP – Prz. Orz. 2005/4/47 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 września 1997 r., I ACa 599/97, Wokanda 1998/12/54). W rozpoznawanej sprawie schemat powyższy nie wchodzi już jednak w rachubę, gdyż uwzględniona być musi jeszcze jedna okoliczność, a mianowicie fakt, iż zgodnie z ustaleniami Sądu Okręgowego, w dniu 27 października 2003 r. orzeczony został rozwód małżeństwa powódki Marii G. i jej męża Jana G. Okoliczność ta jest niezależna od skutków prawnych składających się na bezskuteczność względną czynności prawnej, jako rezultatu ewentualnego uwzględnienia skargi pauliańskiej i konieczność jej respektowania obok tych skutków powoduje, że wierzyciel nie będzie mógł uzyskać klauzuli wykonalności w trybie art. 787 k.p.c. w dawnym brzmieniu, gdyż dłużnika i jego małżonka nie łączy już ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej. Ustrój ten uległ rozwiązaniu z chwilą rozwodu, zaś współwłasność łączna w odniesieniu do majątku wspólnego uległa przekształceniu we współwłasność w częściach ułamkowych (por. art. 43 § 1 k.r.o.). Wszystko to oznacza, że ewentualne uznanie za bezskuteczną względem wierzyciela umowy darowizny z dnia 11 czerwca 2001 r. stworzyłoby sytuację, w której wierzyciel byłby uprawniony do skierowania egzekucji w trybie art. 1004 i nast. k.p.c. wyłącznie w stosunku do ułamkowej części nieruchomości, jaka przypadłaby dłużnikowi Janowi G. Oznaczałoby to jednocześnie, że egzekucja taka nie mogłaby dotknąć ustanowionych na tej nieruchomości na rzecz powódki ograniczonych praw rzeczowych (por. art. 1012 k.p.c. oraz art. 1003 § 3 k.p.c. w związku z art. 1004 k.p.c.). Rozważania powyższe prowadzą do wniosku, iż powódka nie posiada interesu prawnego, w rozumieniu art. 189 k.p.c., w wytoczeniu niniejszego powództwa, zaś apelacja nie przedstawia zasługujących na akceptację argumentów skutecznie podważających ten pogląd. Okazuję się bowiem, że ewentualne uwzględnienie skargi pauliańskiej w niczym nie pogorszyłoby, czy choćby zagroziło, obecnej sytuacji prawnej powódki. Na marginesie tylko zaznaczyć można, że odmiennie rzecz przedstawia się w odniesieniu do syna powódki Pawła G., który jest aktualnie właścicielem całej przedmiotowej nieruchomości. W świetle tego co powiedziano do tej pory drugorzędne znaczenie ma kwestia zakwalifikowania umowy kredytu bankowego z dnia 8 listopada 2002 r. jako czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Niemniej jednak podzielić trzeba pogląd Sądu Okręgowego, iż powódka nie wykazała – tak jak wymaga tego art. 6 k.c. – okoliczności faktycznych pozwalających na przyjęcie, że w/w umowa była czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym (art. 36 § 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r.). O takiej kwalifikacji umowy nie może świadczyć, sama przez się, wzmianka w jej treści, iż „oświadczenie współmałżonka stosuje 6 się w przypadku, gdy kwota kredytu przewyższa 4.000 zł i wysokość trzykrotnych dochodów kredytobiorcy netto”, lecz szersza ocena dokonana w oparciu o kryteria, które sformułował Sąd Najwyższy w powołanej, zarówno w apelacji jak i w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, uchwale siedmiu sędziów z dnia 25 marca 1994 r., III CZP 182/93 oraz w innych orzeczeniach, wskazujących na konieczność uwzględnienia także związku dokonanej czynności z prowadzoną przez dłużnika działalnością gospodarczą, trafnie powołanych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Z tych wszystkich względów apelacja powódki podlegała oddaleniu, jako bezzasadna (art. 385 k.p.c.). Biorąc pod uwagę stosunkowo złożony pod względem prawnym charakter niniejszej sprawy, uznano za słuszne nie obciążać powódki kosztami postępowania apelacyjnego poniesionymi przez pozwany Bank (art. 102 k.p.c. w związku z art. 108 § 1 k.p.c.). 7