Józef Bau

OKRĄGŁY TRÓJKĄT
Maciej Wojewódka.
W Fabryce Schindlera, przy ulicy Lipowej 4, filii Muzeum Historycznego Miasta Krakowa
można zobaczyć wystawę poświęconą życiu i twórczości wybitnego artysty Józefa Baua,
który ocalał z krakowskiego getta i niemieckiego obozu koncentracyjnego w Płaszowie.
Okres jego dzieciństwa i wczesnej młodości upłynął w przedwojennej Polsce, jednak podczas
procesu w Wiedniu przeciwko zabójcy jego ojca w płaszowskim obozie stwierdził, że z
powodu okrucieństwa czasu Holokaustu dane mu było dorosnąć dopiero po wojnie. W czasie
okupacji początkowo mieszkał na Olszy, posługując się podrobioną kennkartą i korzystając z
fałszywego zameldowania. W 1941 roku nielegalnie przedostał się na teren krakowskiego
getta, aby zamieszkać z rodzicami i braćmi. Nielegalny pobyt w getcie oznaczał brak
dokumentów i przydziałów żywności, groził także wywozem do obozu zagłady. Dzięki
swoim uzdolnieniom plastycznym wykonywał tam różne prace graficzne, co później
umożliwiło mu legalizację pobytu w getcie. Józef Bau nie tylko konsekwentnie biernie
opierał się prześladowaniom ale jednocześnie podczas pobytu w getcie i w płaszowskim
obozie koncentracyjnym fałszował dokumenty i certyfikaty dla innych więźniów. Pomagały
one im uciekać i ukrywać się po ucieczce.
Józef Bau to także bohater żydowskiego love story, które rozpoczęło się w tragicznych
warunkach i zakończyło szczęśliwie po wojnie. W 1942 roku, w wieku 22 lat, został
przesiedlony do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Płaszowie, w którym w
romantycznych, a zarazem pełnych dramatyzmu okolicznościach poznał swoją przyszłą żonę
– Rebekę Tannenbaum. Ich pierwsze spotkanie wydarzyło się w momencie, kiedy pod groźbą
utraty życia musiał pewnego pochmurnego dnia, do wieczora wykonać na papierze
światłoczułym - słoneczne kopie dokumentów. Gdy pojawiła się Rebeka - Józef nazwał
swoim słońcem, a kopie się udały. Zawarł z nią potajemnie ślub, a podczas nocy poślubnej
cudem uniknął śmierci. Również sam fakt nielegalnego zawarcia małżeństwa mógł
zakończyć się dla obojga tragicznymi konsekwencjami. Dzięki wstawiennictwu Rebeki, i
odstąpieniu mu przez nią jej miejsca na „liście Schindlera” Józef ocalał z Holokaustu. Wojnę
przeżyła również Rebeka. Historia ich ślubu została przedstawiona w filmie Stevena
Spielberga Lista Schindlera.
Swoje przeżycia z okresu wojny Józef Bau opisał w niepozbawionej ironii książce Czas
zbeszczeszczenia, opatrzonej jego ilustracjami. Przedstawił w niej warunki życia w getcie i w
obozie koncentracyjnym, silny strach i poczucie zagrożenia odczuwane podczas pobytu poza
murami getta, bestialstwo niemieckich oprawców i okrutną postawę wysługujących się im
żydowskich policjantów. Z drugiej strony ukazuje postać Niemca, który dzielił się z nim
swoim drugim śniadaniem, a także sposoby na radzenie sobie z ówczesną rzeczywistością
przez mieszkańców krakowskiego getta. W książce Czas zbeszczeszczenia Józef Bau również
opowiada, że gdy sytuacja wydała mu się już beznadziejna lub niemożliwa do zniesienia
przypominał mu się sen z czasów kiedy przygotowywał się do Bar Micwy i czynił pierwsze
kroki w czytaniu Tory w języku hebrajskim. Podczas tego snu usłyszał niezrozumiałe
wówczas dla niego słowa Tagija le beit el, które wyjaśnił mu później rabin jako oznaczające:
kiedyś w przyszłości przybędziesz do domu mojego. Wspomnienie tego snu dawało mu
nadzieję, że przed nim znajduje się uświęcony cel, chociaż ten moment jeszcze nie nadszedł.
Opisuje także skutki, jakie pozostawiły dla jego zdrowia i psychiki przeżycia z okresu wojny,
oraz poczucie bezpieczeństwa, które zyskał gdy zamieszkał w Izraelu. W książce są też
1
zawarte refleksje na temat powszechnego zjawiska niedostrzegania tragedii nie tylko Żydów
ale i ofiar zbrodniczych systemów w innych krajach. Książka ukazała się w języku
hebrajskim, polskim, angielskim, hiszpańskim i chińskim.
Józef Bau jest także autorem opowiadań i wierszy 2+2=22, Szkicownik, Cień przechodnia,
Zimne pozdrowienia, Okrągły trójkąt, oraz humorystycznych rozważań na temat alfabetu
hebrajskiego Przymierze słów. Podczas pobytu w getcie i w obozie płaszowskim napisał i
oprawił, oczywiście nielegalnie, tomik wierszy Świat i ja wierszy kilkoro. W wierszu Powrót
taty … do ghetta (według A. Mickiewicza)- postać zbója o sercu zmiękczonym przez córki
mieszkańca getta, który korzystał z przepustki na wychodzenie poza jego mury – wzorowana
jest na tamtejszym naczelniku policji.
Po zakończeniu wojny Józef Bau ukończył studia na wydziale grafiki, zawarł ponownie, tym
razem oficjalnie ślub z Rebeką. W roku 1950 wraz z córką Hadasą wyemigrowali do Izraela.
Tam urodziła się ich druga córka - Clila. W Izraelu Józef Bau nie tylko publikował swoje
wiersze i opowiadania ale także tworzył grafiki, niejednokrotnie bawiąc się poznanym
alfabetem hebrajskim, szukając wieloznaczności w jego tradycyjnej formie i symbolice. Był
także autorem czołówek większości filmów izraelskich w latach sześćdziesiątych i
siedemdziesiątych dwudziestego wieku oraz tworzył własne filmy animowane.
Prace plastyczne Józefa Baua były wystawiane w ponad 100 muzeach, uniwersytetach,
galeriach, szkołach i innych miejscach w Polsce, Izraelu, Kanadzie, Wielkiej Brytanii,
Hiszpanii oraz w USA m.in. w 2007 roku w głównej kwaterze Organizacji Narodów
Zjednoczonych w Nowym Jorku.
2