Związki Zawodowe a bezpieczeństwo i higiena pracy

Związki Zawodowe a bezpieczeństwo i higiena pracy
Podstawy prawne działalności związków zawodowych wynikają z wielu źródeł prawa o
różnej hierarchii. Wśród tych źródeł należy w szczególności wskazać na art. 59 Konstytucji RP z dnia
2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 481) zapewniający wolność zrzeszania się w związkach
zawodowych. Także ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tj. Dz. U. z 1998 r., Nr 21, poz.
94 z późn. zm.) podkreśla w jednej z zasad tego kodeksu zawartej w art. 181 prawo do tworzenia
organizacji i przystępowania do nich przez pracowników i pracodawców w celu reprezentacji i obrony
swoich interesów. Zasadnicze jednak znaczenie dla działalności związkowej ma ustawa z dnia 28 maja
1991 r. o związkach zawodowych (tj. Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 854 z późn. zm.)
W odniesieniu do omawianego tematu według art. 23 ust. 1 powołanej ustawy
o związkach zawodowych, związki zawodowe sprawują kontrolę nad przestrzeganiem prawa pracy
oraz uczestniczą na zasadach określonych w odrębnych przepisach w nadzorze nad przestrzeganiem
przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Jeżeli w tych sprawach zdaniem związku
zawodowego postępowanie organu administracji państwowej i samorządu terytorialnego lub
pracodawcy jest niezgodne z prawem lub narusza zasady sprawiedliwości, związek zawodowy może
wystąpić w myśl art. 23 ust. 2 powołanej ustawy do właściwego organu z żądaniem spowodowania
usunięcia naruszenia we właściwym trybie stwierdzonej nieprawidłowości. Jest to istotne uprawnienie
związków zawodowych wynikające z przepisów rangi ustawowej, z którego należy korzystać w
działalności związkowej.
Związki zawodowe nie posiadają statusu organu państwowego w odniesieniu do organów
administracji państwowej. Organami tymi są bowiem organy państwa zajmujące się bezpośrednio
wykonywaniem funkcji administracyjnej państwa. Stąd też czynności podejmowane przez związki
zawodowe nie mają charakteru działań tych organów.
W nauce prawa administracyjnego pojęcie kontroli odnosi się do funkcji organu, która
polega na sprawdzaniu działalności określonych jednostek bez możliwości władczego wpływania na
działalność tych jednostek poprzez wydawanie decyzji administracyjnych. Kontrola sprawowana
przez związki zawodowe również polega na ustalaniu określonych stanów faktycznych w odniesieniu
do stanu prawnego i wyjaśnieniu przyczyny rozbieżności, a także w wyniku tego ustalenia
występowania z żądaniem usunięcia nieprawidłowości. Mieści się w niej też profilaktyka zmierzająca
do zapobiegnięcia podobnym nieprawidłowościom w przyszłości. Kontrole prowadzone przez związki
zawodowe określa się jako kontrolę społeczną występującą obok kontroli wykonywanej przez organy
państwowe. Wnioski wraz z określonym żądaniem kierowane w wyniku tej kontroli maja również
postawę prawną w art. 241 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego
(tj. Dz. U. z 2000, Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) W myśl powołanego przepisu przedmiotem wniosku
mogą być bowiem sprawy ulepszania organizacji, wzmacniania praworządności, usprawniana pracy,
itp.
Wnioski pokontrolne kierowane zarówno przez organy administracji państwowej jak
i związki zawodowe zawierające w swojej treści określone żądania nie są środkami formalnie
wiążącymi. Nie oznacza to jednak, że nie mają one mocy oddziaływania, stoi bowiem za nimi
autorytet podmiotu kontrolującego, obowiązek odniesienia się do ich treści i możliwość wystąpienia
także do jednostek zwierzchnich, co skutkuje ingerencję tych podmiotów wobec podmiotów
kontrolowanych. Kontrola państwowa jak i kontrola związkowa zawiera w sobie także określone
władztwo przejawiające się w braku możliwości uchylenia się od kontroli podmiotu, który ma być nią
objęty.
W oparciu o kryterium zasięgu kontroli wyróżnia się w nauce prawa administracyjnego:
1. kontrolę zupełną obejmującą całokształt działania podmiotu kontrolowanego lub
2. kontrolę ograniczoną dotyczącą określonej problematyki.
W działalności kontrolnej związków zawodowych występuje w zasadzie kontrola ograniczona
związana z zadaniami związków zawodowych w odniesieniu do określonego problemu.
Mając na uwadze etapy kontroli w działalności związków zawodowych można wyróżnić także
kontrolę wstępną i następczą. Kontrola wstępna wiąże się z określonymi obowiązkami podmiotu
kontrolowanego, który ma obowiązek przedstawienie kontrolującemu do wglądu określonej
dokumentacji jeszcze przed rozpoczęciem kontroli w celu zapoznania się z tą dokumentacją przez
podmiot kontrolujący. Związki zawodowe winny zatem korzystać z możliwości tej kontroli,
ponieważ daje ona możliwość ustalenia celowości kontroli i jej zakresu. Następcza natomiast
kontrola jest najczęściej spotykana formą kontroli i najbardziej efektywną. W jej wyniku
dokonuje się oceny działalności podmiotu kontrolowanego w zakresie objętym kontrolą i kieruje
wystąpienia zawierające wnioski zmierzająca do usunięcia stanu niezgodnego z prawem.
W czynnościach kontrolnych związków zawodowych biorąc pod uwagę usytuowanie
przeprowadzającego kontrolę najczęściej ma miejsce kontrola wewnętrzna z uwagi na usytuowanie
zakładowych organizacji związkowych w zakładach pracy. Nie oznacza to jednak braku możliwości
kontrolnych usytuowanych wyżej hierarchicznie struktur związkowych. Wskazuje na to brzmienie art.
23 ustawy o związkach zawodowych odnoszącego się do związków zawodowych jako określonej
organizacji, a nie wyłącznie do zakładowej organizacji związkowej. Przedmiotem kontroli mogą być
dokumenty, obiekty, pomieszczenia pracy, procesy technologiczne, itp.
Czynności kontrolne prowadzone przez związki zawodowe jak każda czynność człowieka
wymagają rozwagi jeżeli ma je cechować racjonalność i efektywność. Niezbędne jest także
przygotowanie podmiotu kontrolującego do kontroli, polegające na zapoznaniu się ze stanem
prawnym dotyczącym przedmiotu kontroli, ustaleniu tematyki kontroli, poznaniu struktury zakładu i
problemów, które w nim mają miejsce. Jakkolwiek z przepisów ustawy o związkach zawodowych to
nie wynika dla celów dowodowych ustalenia kontrolne winny zostać udokumentowane w zwięźle
sporządzonym protokole, który posłuży do podjęcia czynności pokontrolnych. Realizując kontrole
należy pamiętać aby była ona obiektywna, szybka, nie naruszająca praw i dóbr osobistych osób
kontrolowanych, a także informacji prawnie chronionych.
Specyficzna formą kontroli prowadzonej przez związki zawodowe jest np. zapoznawanie się z
określonymi materiałami poprzedzającymi zajęcie stanowiska na tle określonych problemów
występujących w zakładzie. Kontrola w takiej sytuacji odbywa się w szczególności w oparciu o
dokumenty przedstawiane przez pracodawcę dotyczącymi różnych zagadnień, jak np. problematyki
czasu pracy, urlopów, wynagrodzeń, zamiarów indywidualnych lub zbiorowych zwolnień z pracy, itp.
Materiały w tym przedmiocie są przedmiotem analizy właściwych statutowych organów związków
zawodowych w wyniku której zajmują one stanowisko.
Według art. 23 ust. 1 powołanej ustawy o związkach zawodowych, związki zawodowe
uczestniczą w nadzorze przestrzegania przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w
zakładzie. Same bowiem tego nadzoru bezpośrednio nie sprawują ze względu na to, że nie są
organami państwowymi wyposażonymi w prawo wydawania decyzji administracyjnych, które są
środkami nadzoru należącymi do czynności władczych administracji.
Uczestnictwo w nadzorze związków zawodowych sprawowanym przez wyspecjalizowane
organy państwowe w odniesieniu do warunków pracy wynika z autorytetu związków zawodowych
jako organizacji reprezentujących interesy ludzi pracy i broniących ich praw, obowiązku
współdziałania organów państwowych ze związkami zawodowymi i prawa związków zawodowych do
kierowania do właściwych organów żądań zmierzających do usunięcia naruszeń ustawodawstwa
pracy. Efektem tych żądań winny być właściwe działania nadzorcze organów państwowych.
Organem nadzoru i kontroli w zakresie przestrzegania prawa pracy o rozbudowanym
zakresie działania jest Państwowa Inspekcja Pracy. Według art. 1 ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o
PIP (tj. Dz. U. z 2012 r., poz. 404, zm. Z 2012 r., poz. 779) jest ona organem powołanym m.in. do
sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, a w szczególności przepisów zasad i
bezpieczeństwa higieny pracy. Także kodeks pracy w art. 181 wskazuje, że nadzór i kontrolę
przestrzegania prawa pracy, w tym przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy sprawuje PIP, a nadzór i
kontrolę przestrzegania zasad i przepisów higieny pracy oraz warunków środowiska pracy sprawuje
Państwowa Inspekcja Sanitarna. Według wyżej powołanego przepisu problematyka przestrzegania
przepisów i zasad higieny pracy należy do dwóch inspekcji specjalnych, a to do Państwowej Inspekcji
Pracy i Państwowej Inspekcji sanitarnej.
Oprócz wyżej wymienionych organów problematyka związaną z bezpieczeństwem
i higiena pracy zajmują się także inne organy państwowe jak np. Urzędy Górnicze czy Dozór
Techniczny.
Omawiana ustawa o związkach zawodowych w art. 26 pkt. 3 wskazuje do zakresu
działania zakładowej organizacji związkowej należy m. in. sprawowanie kontroli nad
przestrzeganiem w zakładzie pracy przepisów prawa pracy a w szczególności zasad
i przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Realizacji tego uprawnienia służą
postanowienia zawarte w art. 29 ustawy o związkach zawodowych. Jak wynika z powołanego przepisu
„ w razie uzasadnionego podejrzenia, że w zakładzie pracy występuje zagrożenie dla życia lub
zdrowia pracowników, zakładowa organizacja związkowa może wystąpić do pracodawcy z wnioskiem
o przeprowadzenie odpowiednich badań, zawiadamiając o tym równocześnie właściwego
Okręgowego Inspektora Pracy. Pracodawca jest zobowiązany w terminie 14 dni od dnia otrzymania
wniosku zawiadomić zakładową organizację związkową o swoim stanowisku. W razie
przeprowadzenie badań, pracodawca udostępnia ich wyniki zakładowej organizacji związkowej wraz z
informacją o sposobie i terminie usunięcia stwierdzonego zagrożenia. Zawiadomienie zakładowej
organizacji związkowej o odrzuceniu wniosku, o którym mowa w ust. 1, lub nie zajęcie przez
pracodawcę stanowiska wobec tego wniosku w terminie 14 dni od dnia jego złożenia upoważnia
zakładową organizację związkową do przeprowadzenie niezbędnych badań na koszt pracodawcy. O
zamiarze podjęcia badań, ich zakresie oraz przewidywanych kosztach zakładowa organizacja
związkowa zawiadamia pracodawcę na piśmie co najmniej 14 – dniowym wyprzedzeniem.”
Biorąc pod uwagę złożoność stanu prawnego wynikającego z tego przepisu zakładowa
organizacja związkowa winna korzystać z możliwości uprzedniej konsultacji z właściwa terenową
jednostka organizacyjna PIP. Nic też nie stoi na przeszkodzie, aby w określonej też sytuacji działania
związane z ustaleniem zagrożenia i jego usunięciem zostały podjęte przez właściwego inspektora
Państwowej Inspekcji Pracy na wniosek zakładowej organizacji związkowej.
W egzekwowaniu obowiązków pracodawców w zakresie prawa pracy, w tym przepisów,
zasad bezpieczeństwa i higieny pracy służy również przepis art. 26 ustawy o związkach zawodowych
wskazujący na kierowanie działalnością społecznej Inspekcji Pracy przez zakładową organizacje
związkową i jej współdziałanie z Państwową Inspekcją Pracy. W myśl art. 185 Kodeksu pracy
społeczna inspekcja pracy sprawuje społeczna kontrolę przestrzegania prawa pracy w tym przepisów
zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Organizację, zadania i uprawnienia tej inspekcji oraz zasady jej
współdziałania z Państwową Inspekcją Pracy i innymi państwowymi organami nadzoru określa
ustawa o Społecznej Inspekcji Pracy.
Przedstawienie jednakże zadań i uprawnień związków zawodowych w odniesieniu do
społecznej inspekcji pracy i realizacji innych aktów normatywnych związanych z bezpieczeństwem i
higieną pracy dotyczących komisji ochrony pracy, precyzowania problematyki bezpieczeństwa i
higieny pracy, w regulaminach pracy i układach zbiorowych pracy, ustalania okoliczności przyczyn
wypadków przy pracy winno być przedmiotem odrębnego opracowania.
Autor:
Dr Marian Andrzej Liwo
Adiut Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie