SOCJOLOGICZNE UJĘCIE NARODU Pojęcie narodu nie jest

SOCJOLOGICZNE UJĘCIE NARODU
Pojęcie narodu nie jest bardzo mocno opracowane teoretycznie w socjologii i
politologii. Istnieje wiele kontrowersji co do wyznaczania granic tego pojęcia.
W ostatnich dwu dziesięcioleciach zauważa się jednak pewien renesans problematyki
narodu w socjologii i – szerzej – w naukach społecznych. Przyczynami tego stanu rzeczy
mogą być:





upadek państw kolonialnych po II wojnie światowej i powstawanie nowych
państw, w których rozpoczynał się proces wyłaniania się nowych narodów
(początkowo nowe organizmy państwowe skupiały organizacje plemienne);
rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Jugosławii oraz
Czechosłowacji – koniec państw federacyjnych, „odmrażający” dawne podziały
narodowościowe;
imigracja do krajów Europy Zachodniej – ujawnienie się konfliktów
narodowościowych i odżywanie kwestii narodowej w wysoko rozwiniętych
państwach, w których problematykę narodową uznawano do lat 90. XX wieku za
nieco już anachroniczną;
pojawianie się i profesjonalizowanie się ruchów separatystycznych (np.: Baskowie
w Hiszpanii i Francji, Albańczycy w Macedonii i Serbii);
proces globalizacji – w wyniku tego procesu ożywiona została dyskusja na temat
przyszłości narodów; postawiono pytanie, czy globalizacja wzmocni czy osłabi
tożsamości i podziały narodowe.
Przyczyn doniosłości znaczenia kategorii narodu w życiu społecznym można upatrywać w
następujących jego właściwościach:






narody nadal są trwałym elementem strukturyzującym życie społeczne;
naród wytwarza trwałe dziedzictwo kulturowe;
naród wytwarza jeden z najsilniejszych rodzajów więzi społecznych;
naród jest ważnym elementem tożsamości indywidualnej i zbiorowej;
naród wytwarza bardzo silną świadomość odrębności, która może przybierać
różnorodne formy:
o poczucia wyższości cywilizacyjnej;
o etnocentryzmu;
o nacjonalizmu;
naród integruje w swoich ramach inne wielkie struktury społeczne, takie jak klasy
czy grupy religijne.
W socjologii panuje względna zgoda, że naród stanowi ostatnie ogniwo ewolucji
społecznej, prowadzącej przez następujące stadia:
1




wędrujące stada ludzkie;
struktury rodowe – więź naturalna, oparta na wierze w pochodzenie od
wspólnego przodka;
struktury plemienne – więcej czynników spajających niż w przypadku struktur
rodowych, bo również: kultura, wierzenia, dialekt. Tego typu struktury wciąż
stanowią podstawową formę organizacji etniczności w niektórych kulturach;
ludy – społeczności szersze i lepiej zorganizowane od struktur plemiennych,
bardziej zaawansowane w rozwoju kultury, ale wciąż z bardzo słabo
ukształtowaną organizacją polityczną i państwową, co odróżnia ludy od narodów.
W języku potocznym bardzo często – zwłaszcza w Polsce – słowo „naród” bywa utożsamiane
z określeniem „społeczeństwo” czy „obywatelstwo”. Są to jednak pojęcia szersze,
obejmujące również przedstawicieli innych grup etnicznych i odwołujące się do pewnego
statusu formalno-prawnego, a nie do subiektywnej identyfikacji.
Istnieją dwie główne orientacje socjologiczne w rozumieniu pojęcia naród:

ORIENTACJA OBIEKTYWISTYCZNA:
o poszukuje obiektywnych więzi etnicznych i stara się odpowiedzieć na pytanie,
jakie warunki muszą być spełnione dla zaistnienia i uformowania się narodu;
o badacze koncentrują się tutaj przede wszystkim na wspólnocie losów
historycznych (chociaż nie w przypadku wszystkich narodów da się tę
wspólnotę zauważyć i opisać, np.: naród amerykański charakteryzowałby się
brakiem wspólnoty losów historycznych);
o innym ważnym czynnikiem jest tutaj wspólnota terytorium zajmowanego
przez naród, które najczęściej będzie wyznaczone granicami danego państwa,
utworzonego przez naród, ale może być interpretowane również w odwołaniu
do pojęcia ojczyzny (trzeba tutaj pamiętać o dokonanym przez Stanisława
Ossowskiego rozróżnieniu na ojczyznę ideologiczną oraz ojczyznę prywatną);
o naród traktuje się w tym ujęciu również w kategoriach wspólnoty politycznej i
państwowej (szczególnie w tradycji anglosaskiej) – zakłada się bowiem, że
naturalnym dążeniem narodu staje się w którymś momencie jego rozwoju
posiadanie suwerennego państwa. Rola państwa w formowaniu narodu
analizowana jest najczęściej w odwołaniu do przykładów neokolonialnych
państw Afryki czy Azji. Państwo zapewnia więcej czynników ujednolicających i
podtrzymujących wspólnotę, takich jak np.: wspólna władza, urzędowy język,
wspólne prawo, wspólne instytucje, itd. Często można obserwować proces
„od państwa do narodu”, chociaż jest to proces bardzo długotrwały i nie
zawsze udany. Często można zaobserwować również proces odwrotny, kiedy
to w ramach jednego państwa funkcjonują różne narody i w pewnym
momencie zaczynają przejawiać tendencje separatystyczne;
2

o inne koncepcje obiektywistyczne kładą nacisk na wymiar wspólnoty
kulturowej – ten typ myślenia jest charakterystyczny dla tradycji
środkowoeuropejskiej. Uważa się, że naród wytwarza dziedzictwo, które jest
elementem wspólnototwórczym, pozwalającym narodowi na (prze)trwanie.
Stanowisko to jest reprezentowane szeroko w polskiej socjologii, np.: w
pracach Znanieckiego, Chałasińskiego, Ossowskiego czy Kłoskowskiej.
DZIEDZICTWO KULTUROWE jest to ta część kultury, która „zdała egzamin”
trwałości w czasie, czyli jest przekazywana i stanowi element
wspólnototwórczy. W jego skład wchodzą wytwory kultury materialnej i
duchowej, a także pewne wzory reakcji psychologicznej na pewne wytwory
kultury (na to ostatnie szczególnie mocno zwracał uwagę Ossowski). W tej
grupie koncepcji zwraca się także uwagę na pojęcie CHARAKTERU
NARODOWEGO, czyli wytwarzanego przez wspólnoty specyficznej
osobowości kolektywnej, zespołu cech przejawiającego się w zachowaniach
większości członków tej wspólnoty;
o koncepcje obiektywistyczne zwracają uwagę również na rolę JĘZYKA w
procesach narodotwórczych – uznaje się, że wspólnota narodowa dąży do
wytworzenia wspólnego języka (literackiego). Jest on podstawą uczestnictwa
w takich samych przeżyciach, dostępu do kultury i codziennej komunikacji.
Jest to zawsze bardzo silny czynnik spajający, chociaż nie warunek konieczny
istnienia narodu;
o ważnymi czynnikami narodotwórczymi są także: MITOLOGIA (zwłaszcza
opowieści o pochodzeniu narodu), RELIGIA (często więź oparta na religii
stanowiła substytut więzi narodowej; dziś coraz częściej integrację na
płaszczyźnie religijnej uznaje się za anachroniczną) czy GOSPODARKA (na
rynku spotykają się przedstawiciele wszystkich grup społecznych, co
niewątpliwie integruje; ponadto rozwój gospodarczy tworzy infrastrukturę
sprzyjającą tworzeniu się więzi, np.: drogi, środki komunikacji, media).
ORIENTACJA SUBIEKTYWISTYCZNA:
o charakterystyczna raczej dla tradycji środkowo-europejskiej;
o koncentruje się na psychologiczno-świadomościowym poczuciu więzi
narodowej, badając emocjonalne i psychologiczne czynniki, bez których
wspólnota nie stałaby się narodem;
o centralną tezą jest tutaj przekonanie, że dla istnienia narodu konieczna jest
ŚWIADOMOŚĆ NARODOWA, czyli przekonanie, że stanowi się naród;
o obecnie pojęcie świadomości narodowej zostało wyparte przez pojęcie
TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ – uważa się, że nie można mówić o narodzie bez
tożsamości narodowej, nawet jeśli zbiorowość integruje terytorium, język,
gospodarka czy państwo (widać to zwłaszcza w niektórych państwach
afrykańskich, gdzie mimo istnienia państw, dominuje tożsamość plemienna);
3
o podstawowymi przedstawicielami tego podejścia są Max Weber, Ernest
Gellner i Eric Hobsbawm, a w socjologii polskiej – Stanisław Ossowski;
o Gellner jest uznawany za twórcę pojęcia NACJONALIZMU, stojąc jednocześnie
na stanowisku, że nacjonalizm (czyli wyjątkowo silne poczucie tożsamości
narodowej) jest warunkiem koniecznym powstania narodu (a nie na odwrót –
w tym sensie to nacjonalizm kreuje naród, a nie zostaje przez naród
wykreowany);
o ujęcie subiektywistyczne nie wyklucza obiektywistycznego – bardzo często
obserwuje się stanowiska łączące te dwie perspektywy;
o uważa się, że najważniejszym wyrazem tożsamości narodowej jest myślenie
w kategoriach własnego państwa (już istniejącego czy dopiero
postulowanego). Innymi elementami tożsamości narodowej będą: duma
narodowa, poczucie odrębności od innych narodów, świadomość wspólnego
dziedzictwa narodowego;
o główną funkcją świadomości narodowej jest umacnianie solidarności
grupowej i poczucia odrębności od innych grup.
Tożsamość narodowa społeczeństwa polskiego jest zagadnieniem nieustannie
interesującym badaczy społecznych. W latach 70. XX wieku socjologowie sformułowali tezę o
istnieniu w społeczeństwie polskim tzw. próżni społecznej. Uznano, że ówczesny ustrój
prowadził do atomizacji społeczeństwa i przekształcania wspólnoty w ludność. Badania
Stefana Nowaka pokazały, że w tamtym czasie Polacy czuli przede wszystkim więzi z rodziną i
narodem. Cały „środek” struktury społecznej (państwo i instytucje społeczne) był odrzucany.
Wtedy też nastąpiła charakterystyczna również dla dzisiejszego społeczeństwa polskiego
ucieczka w prywatność (uznawanie rodziny za najważniejszą instytucję społeczną,
zapewniającą realizację większości potrzeb) i schizofrenia społeczna (przejawiająca się
skłonnością do wyrażania innych poglądów w sferze prywatnej, a innych w sferze publicznej).
Już w połowie lat 90. XX wieku zaczęto dostrzegać zmianę postaw wobec narodu.
Zauważano, że dominujący dotąd romantyczny wzorzec identyfikacji z ojczyzną, ustępuje
miejsca wzorcowi pozytywistycznemu. Dokonał się zwrot w kierunku pragmatyzacji postaw
(przejście od myślenia w kategoriach wartości do myślenia w kategoriach interesu), związana
z powrotem do kapitalizmu. Zaczęło zmieniać się w związku z tym podłoże postaw
patriotycznych – zaczyna dominować patriotyzm wspólnoty obywatelskiej, patriotyzm z racji
bycia obywatelem, a nie etnicznym Polakiem. W okresie lat 90. XX wieku spadały liczby osób
deklarujących dumę z powodu bycia Polakiem lub Polką (z 90 procent w 1989 roku, do 51
procent w 2002 roku). Słabła także rola kanonu kultury narodowej na rzecz rosnącej roli
kanonu kultury międzynarodowej, co miało związek z procesami globalizacji. Na przełomie
wieków sformułowano tezę o „odczarowaniu Polski”.
4
Wyniki badań z ostatnich lat pokazują, że nie jest tak, jak spodziewano się w latach
90. XX wieku, że patriotyzm obywatelski będzie wypierał patriotyzm romantyczny. Oba typy
patriotyzmu funkcjonują niejako obok siebie, a w początkach XXI wieku można nawet
obserwować pewne przejawy renesansu tego drugiego typu patriotyzmu (np.: wzrost liczby
osób deklarujących dumę narodową do 60 procent w 2010 roku), popularność manifestacji
nacjonalistycznych czy odradzanie się zainteresowań historycznych.
5