profesor maria j. olszewska jej ¯ycie i osi¥gnięcia naukowe i

POSTÊPY BIOLOGII KOMÓRKI
TOM 36, 2009 SUPLEMENT NR 25 (3–7)
3
PROFESOR MARIA J. OLSZEWSKA
JEJ ¯YCIE I OSI¥GNIÊCIA NAUKOWE I AKADEMICKIE
PROFESSOR MARIA J. OLSZEWSKA
HER SCIENTIFIC AND ACADEMIC LIFE AND ACHIEVEMENTS
Prof. zw. dr hab. Maria Joanna Olszewska, studia wy¿sze in¿ynierskie ukoñczy³a
na Wydziale Ogrodniczym Wy¿szej Szko³y Gospodarstwa Wiejskiego w £odzi (194649), a tytu³ magistra uzyska³a w 1950 r. na Uniwersytecie £ódzkim. Stopieñ doktora
(kandydata nauk) Profesor Olszewska uzyska³a w 1956 r., stopieñ doktora
habilitowanego - 1960 r., tytu³ profesora nadzwyczajnego - 1969 r. a tytu³ profesora
PROFESOR MARIA J. OLSZEWSKA
zwyczajnego - 1976 r. Wyrazem uznania dla wybitnych osi¹gniêæ naukowych prof.
JEJ
OSI¥GNIÊCIA
NAUKOWE
I AKADEMICKIE
dr
hab.¯YCIE
Marii J.I Olszewskiej
by³o wybranie
Jej w roku
1989 r. na cz³onkakorespondenta Polskiej Akademii Nauk, a w roku 2004 na cz³onka rzeczywistego
PROFESSOR MARIA J. OLSZEWSKA
PAN.
WHER
latachSCIENTIFIC
1961-70 Prof.
zw.ACADEMIC
dr hab. Maria
J. Olszewska
by³a kierownikiem
AND
LIFE
AND ACHIEVEMENTS
Zak³adu Cytochemii na Uniwersytecie £ódzkim, a w latach 1970-1999 kierownikiem
Cytologii
Cytochemiistudia
Roœlinwy¿sze
w U£. in¿ynierskie
Dziêki wprowadzaniu
Prof. zw. drKatedry
hab. Maria
Joannai Olszewska,
ukoñczy³a
nowoczesnych
metod
badawczych
z
zakresu
cytochemii
i
cytogenetyki
na Wydziale Ogrodniczym Wy¿szej Szko³y Gospodarstwa Wiejskiego w molekularnej,
£odzi (1946–
w Katedrze
powsta³a
szko³a w
naukowa,
w
1949),
a tytu³tejmagistra
uzyska³a
1950 r. na
ramach której wiele
osób Stopieñ
uzyska³o doktora
stopnie
Uniwersytecie
£ódzkim.
doktora
i doktora
habilitowanego,
a tak¿e
(kandydata
nauk) Profesor
Olszewska
uzystytu³y
profesora.
Konsekwencj¹
tego
by³o
ka³a w 1956 r., stopieñ doktora habilitopowo³anie
Uniwersytecie
£ódzkim
w
wanego
– wna
1960
r., tytu³ profesora
nadzwy1993 r. Katedry
jej twórczyni¹
czajnego
– w Cytofizjologii;
1969 r. a tytu³
profesora
by³a
prof. zw.–drw hab.
Kwiatkowska
zwyczaj-nego
1976Maria
r. Wyrazem
uznania
(obecnie
emerytowany
profesor
dla wybitnych osi¹gniêæ naukowychU£).
prof. W
dr
1999Marii
r. z Katedry
Cytologii
Cytochemii
hab.
J. Olszewskiej
by³oi wybranie
Jej
Roœlin
samodzielny
w
rokuzosta³
1989 wyodrêbniony
na cz³onka-korespondenta
Zak³ad
Cytogenetyki
i
Biologii
Molekularnej
Polskiej Akademii Nauk, a w roku 2004 na
Roœlin,
którego kierownikiem
zosta³a
cz³onka rzeczywistego
PAN.
pocz¹tkowo
dr hab.prof.
Regina
W latach prof.
1961–1970
zw.Osiecka,
dr hab.
prof. nadzw.
U£, a od by³a
roku 2005
prof. zw.
Maria
J. Olszewska
kierownikiem
dr
hab. Andrzej
K. Kononowicz.
Zak³ad
ten
Zak³adu
Cytochemii
na Uniwersytecie
£ódzw
2008
r.
zosta³
przekszta³cony
w
Katedrê
kim, a w latach 1970–1999 – kierownikiem
Genetyki Cytologii
Ogólnej, iBiologii
Molekularnej
Katedry
Cytochemii
Roœlin nai
Biotechnologii
Roœlin - jej twórc¹
by³ prof.
U£.
Dziêki wprowadzaniu
nowoczesnych
zw.
dr
hab.
Andrzej
K.
Kononowicz.
metod badawczych z zakresu cytochemiiPoi
reorganizacji,
która mia³a
miejsce tej
w
cytogenetyki molekularnej,
w Katedrze
paŸdzierniku
2008
r. stan obecny
jednostek
powsta³a
szko³a
naukowa,
w ramach
której wiele osób uzyska³o stopnie doktora i
wy³onionych
z Katedry Cytologii
i Cytochemii
jest nastêpuj¹cy:
- Katedra
doktora
habilitowanego,
a tak¿e tytu³y
profesora.Roœlin
Konsekwencj¹
tego by³o1powo³anie
Cytologii
i
Cytochemii
Roœlin,
kierownik
dr
hab.
Miros³aw
Godlewski,
prof.
nadzw.
na Uniwersytecie £ódzkim w 1993 r. Katedry Cytofizjologii; jej twórczyni¹ by³a
prof.
U£;
ponadto
zatrudniony
jest
w
tej
Katedrze
profesor
nadzw.
U£
dr
hab.
Kazimierz
zw. dr hab. Maria Kwiatkowska (obecnie emerytowany profesor U£). W 1999 r.
2 - Katedra
Cytofizjologii,
kierownik
- prof. zw.
dr hab. Janusz
zMarciniak;
Katedry Cytologii
i Cytochemii
Roœlin zosta³
wyodrêbniony
samodzielny
Zak³ad
Maszewski, drugim
samodzielnym
dr hab. Andrzej
KaŸmierczak,
Cytogenetyki
i Biologii
Molekularnejpracownikiem
Roœlin, któregojest
kierownikiem
zosta³a
pocz¹tkowo
prof. nadzw. U£; 3 - Katedra Genetyki Ogólnej, Biologii Molekularnej i Biotechnologii
Roœlin, kierownik - prof. zw. dr hab. Andrzej K. Kononowicz; w Katedrze
zatrudnieni s¹ ponadto 3 profesorowie nadzw. U£ - prof. dr hab. Regina Osiecka,
dr hab. Alina B³aszczyk i dr hab. Tomasz Sakowicz. W ramach Katedry utworzona
zosta³a Pracownia Cytogenetyki, a obowi¹zki jej kierownika pe³ni prof. dr hab. Regina
4
prof. dr hab. Regina Osiecka, prof. nadzw. U£, a od roku 2005 prof. zw. dr hab.
Andrzej K. Kononowicz. Zak³ad ten w 2008 r. zosta³ przekszta³cony w Katedrê
Genetyki Ogólnej, Biologii Molekularnej i Biotechnologii Roœlin – jej twórc¹ by³ prof.
zw. dr hab. Andrzej K. Kononowicz. Po reorganizacji, która mia³a miejsce w
paŸdzierniku 2008 r. stan obecny jednostek wy³onionych z Katedry Cytologii i
Cytochemii Roœlin jest nastêpuj¹cy: 1 – Katedra Cytologii i Cytochemii Roœlin,
kierownik dr hab. Miros³aw Godlewski, prof. nadzw. U£; ponadto zatrudniony jest
w tej Katedrze profesor nadzw. U£ dr hab. Kazimierz Marciniak; 2 – Katedra
Cytofizjologii, kierownik – prof. zw. dr hab. Janusz Maszewski, drugim samodzielnym
pracownikiem jest dr hab. Andrzej KaŸmierczak, prof. nadzw. U£; 3 – Katedra
Genetyki Ogólnej, Biologii Molekularnej i Biotechnologii Roœlin, kierownik – prof.
zw. dr hab. Andrzej K. Kononowicz; w Katedrze zatrudnieni s¹ ponadto 3
profesorowie nadzw. U£: prof. dr hab. Regina Osiecka, dr hab. Alina B³aszczyk
i dr hab. Tomasz Sakowicz. W ramach Katedry utworzona zosta³a Pracownia
Cytogenetyki, a obowi¹zki jej kierownika pe³ni prof. dr hab. Regina Osiecka. Nale¿y
dodaæ, ¿e Zak³ad Cytologii i Cytochemii Roœlin kierowany do niedawna przez prof.
zw. dr hab. Barbarê Gabarê (obecnie emerytowany profesor U£) zosta³ w paŸdzierniku 2008 roku przekszta³cony w samodzieln¹ Pracowniê Mikroskopii Elektronowej,
a jej kierownikiem zosta³a dr S³awa Gliñska. Warto przypomnieæ w tym miejscu,
¿e na prze³omie lat 60' i 70', dwie osoby – wychowankowie Katedry Cytologii i
Cytochemii Roœlin zasilili dwa polskie uniwersytety: prof. zw. dr hab. Alicja GórskaBrylass – Uniwersytet im. Miko³aja Kopernika w Toruniu, a prof. zw. dr hab.
Bohdan Rodkiewicz – Uniwersytet im. Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie.
W okresie bezpoœrednio po przejœciu na emeryturê, tj. od 1.10.1999 r. do
30.09.2001 r. Profesor Olszewska by³a zatrudniona na 1/4 etatu w Zak³adzie
Cytogenetyki i Biologii Molekularnej Roœlin, wydzielonym z Katedry Cytologii i
Cytochemii Roœlin. Obecnie Profesor Olszewska jest afiliowana jako emerytowany
profesor U£ przy Katedrze Genetyki Ogólnej, Biologii Molekularnej i Biotechnologii
Roœlin. W latach 1961–1965 by³a kierownikiem Katedry Anatomii i Cytologii Roœlin
na Uniwersytecie Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie. Objêcie tego stanowiska,
wymuszone przez ówczesne Ministerstwo nadzoruj¹ce szkolnictwo wy¿sze, by³o
warunkiem przyznania etatu docenta w Uniwersytecie £ódzkim.
Praca badawcza. Od pocz¹tku kariery naukowej g³ównym obiektem badañ
Profesor Olszewskiej by³o j¹dro komórkowe i cykl komórkowy. Z tego wzglêdu,
jako miejsce pierwszego sta¿u podoktorskiego (1957 r., stypendium ówczesnego
Ministerstwa Szkolnictwa Wy¿szego) wybra³a s³ynny oœrodek kierowany przez prof.
Jeana Bracheta (Université Libre de Bruxelles), gdzie nauczy³a siê m.in. autoradiografii na poziomie komórkowym (zainicjowa³a tê technikê w Polsce), a nastêpnie,
w latach 1959–1960 (stypendium Fundacji Rockefellera) prowadzi³a badania na
modelowym glonie jednokomórkowym Acetabularia mediterranea. Na tym obiekcie
wykaza³a, ¿e RNA cytoplazmatyczny jest syntetyzowany w j¹drze komórkowym.
W dalszej pracy badawczej, m.in. zainspirowana przez ksi¹¿kê prof. Bracheta
„Biochemical Cytology” (Academic Press, 1957), Profesor Olszewska z powodzeniem adaptowa³a liczne metody biochemiczne do badañ in situ. W poszukiwaniu
5
dogodnego obiektu do badañ cyklu komórkowego wprowadzi³a do nauki (eksploatowany do dziœ) model – nici spermatogeniczne glonu Chara vulgaris. Wykaza³a m.in.,
¿e komórki nici dziel¹ siê synchronicznie, ale cykl pozbawiony jest fazy G1; ¿e po
kolejnych podzia³ach nastêpuje stopniowe ograniczanie wzrostu komórek, transkrypcji
i translacji; a wreszcie, ¿e po ostatnim podziale komórki przekszta³caj¹ siê w plemniki.
W toku dalszych badañ, Profesor Olszewska opracowa³a metodykê synchronizacji
cykli komórkowych w merystemach korzeni roœlin wy¿szych (cykl G1 + S + G2 +
M), opart¹ nie na toksycznych oddzia³ywaniach chemicznych, lecz na wp³ywie
czynników fizycznych (œwiat³o, temperatura). W toku intensywnych prac eksperymentalnych z wykorzystaniem nowych modeli wykazano, ¿e m.in.:
• przejœcie przez punkty kontrolne G1/S, S/G2 i G2/M jest poprzedzone przez
wzmo¿ony transport rRNA z j¹derka do cytoplazmy,
• 2 h przed inicjacj¹ mitozy nastêpuje synteza tubulin do puli niezbêdnej dla
budowy funkcjonalnego wrzeciona podzia³owego i fragmoplastu,
• nasilenie endoreplikacji DNA podczas ró¿nicowania komórek miêkiszu korzeni
nie zale¿y od rozmiarów genomu (2C DNA), ale typu cyklu ¿yciowego: jest wy¿sze
u gatunków jednorocznych ni¿ bylin w obrêbie tego samego rodzaju,
• w liœciach roœlin jednoliœciennych endoreplikacja zachodzi tylko w pochwie
oko³owi¹zkowej do poziomu podobnego w miêkiszu korzeni u tego samego gatunku,
• endoreplikacji towarzyszy proporcjonalna replikacja rDNA, ale jego ekspresja
ulega znacznemu ograniczeniu wskutek kondensacji rDNA.
We wspó³pracy z Profesorem Andrzejem B. Legockim i Jego Zespo³em, w
wyniku dwóch projektów badawczych dotycz¹cych rozwoju brodawek korzeniowych
z ³ubinu ¿ó³tego, wykazano drog¹ hybrydyzacji in situ cDNA koduj¹cego
leghemoglobinê, ¿e liczba sygna³ów w komórkach brodawek jest znacznie wy¿sza
ni¿ oczekiwana na podstawie zawartoœci DNA oraz, równie¿ in situ z u¿yciem
mRNA, zró¿nicowan¹ ekspresjê podczas rozwoju brodawek genów koduj¹cych dwie
noduliny. Po wykazaniu, ¿e nick-translacja in situ z zastosowaniem enzymów
restrykcyjnych wra¿liwych na metylacjê jest równie wiarygodna, jak metody molekularne, metod¹ t¹ wykazano m.in. postêpuj¹c¹ metylacjê DNA podczas spermatogenezy u Chara vulgaris i wy¿szy poziom metylacji chromosomu B ni¿ chromosomów A u Crepis capillaris.
Profesor Maria J. Olszewska jest autork¹ lub wspó³autork¹ 117 prac doœwiadczalnych i 20 artyku³ów przegl¹dowych. Jest jedyn¹ autork¹ lub wspó³autork¹ 5
podrêczników akademickich, spoœród których dwa mia³y 2 wydania, a jeden – 6
wydañ; dwóch podrêczników spoœród nich jest redaktorem i wspó³redaktorem.
Kszta³cenie kadry. W okresie 1961–1999 r. Profesor Olszewska wykszta³ci³a
ok. 100 magistrów, by³a promotorem w 14 zakoñczonych przewodach doktorskich
i sprawowa³a opiekê nad 6 zatwierdzonymi przewodami habilitacyjnymi.
Praca dydaktyczna. Po habilitacji Profesor Olszewska prowadzi³a wyk³ady
kursowe, monograficzne, seminaria magisterskie i doktoranckie. By³a wspó³inicjatork¹
i wspó³organizatork¹ powstania specjalizacji z genetyki na Uniwersytecie £ódzkim.
Specjalizacja ta cieszy³a siê i nadal cieszy olbrzymim zainteresowaniem studentów,
a po ukoñczeniu tych studiów wielu magistrów genetyki by³o i jest przyjmowanych
6
na Studium Doktoranckie Cytogenetyki, Genetyki Molekularnej i Radiobiologii na
Uniwersytecie £ódzkim (obecnie Studium Doktoranckie Genetyki Molekularnej,
Cytogenetyki i Biofizyki Medycznej), którego cz³onkiem Rady Naukowej Profesor
Olszewska jest od powstania Studium, tj. od 1988 r.
Praca organizacyjna. Na przebogat¹ dzia³alnoœæ organizacyjn¹ Profesor
Olszewskiej sk³adaj¹ siê liczne pe³nione przez Ni¹ funkcje: prodziekana (1966–1969)
i dziekana (1969–1972) Wydzia³u Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu £ódzkiego;
cz³onka Zespo³u Ekspertów Nauk Przyrodniczych (1972 – do dnia dzisiejszego) i
jego przewodnicz¹cej (1985–1989 i 1991–1993) przy kolejnych ministrach, którym
podlega³y uniwersytety; cz³onka Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytu³ów Naukowych
(1994–1996); w Polskiej Akademii Nauk: przewodnicz¹cej/prezesa Oddzia³u
£ódzkiego (1993–1998), cz³onka Prezydium PAN 1993–2006; w okresie 1993–1998
z urzêdu jako przewodnicz¹cej/prezesa Oddzia³u £ódzkiego PAN (z wyboru),
nastêpnie, przez dwie kadencje – z wyboru Zgromadzenia Ogólnego PAN; cz³onka
(4 kadencje) i przewodnicz¹cej (1 kadencja) Komisji Nagród przy II Wydz. PAN;
cz³onka i recenzenta (od pocz¹tku istnienia) Komisji Nagród Prezydium O£ PAN i
Konferencji Rektorów Pañstwowych Wy¿szych Uczelni £odzi dla m³odych pracowników nauki, w dziale nauk biologiczno-medycznych.
W okresie pe³nienia funkcji przewodnicz¹cej O£ PAN, z inicjatywy ówczesnego
Prezydenta m. £odzi, dr. Marka Czekalskiego, Profesor Olszewska doprowadzi³a
wraz z Przewodnicz¹cym Konferencji Rektorów Pañstwowych Uczelni £odzi – prof.
dr. hab. Micha³em Seweryñskim do sformu³owania i podpisania w 1996 roku
Porozumienia, w myœl którego Urz¹d m. £odzi zobowi¹za³ siê do dofinansowywania
badañ naukowych ³ódzkich uczonych. Porozumienie to, unikatowe w skali Kraju,
sprawnie funkcjonuje do dnia dzisiejszego.
Funkcje spo³eczne. W £ódzkim Towarzystwie Naukowym by³a sekretarzem
(1963–1972) i przewodnicz¹c¹ (1972–1975) Wydzia³u III; Polskie Towarzystwo
Histochemików i Cytochemików – przewodnicz¹ca Oddzia³u £ódzkiego (1964–1967),
wiceprzewodnicz¹ca (1967–1976) i cz³onek (1976–1989) Zarz¹du G³ównego.
Uczestniczy³a w radach naukowych: Instytutu Genetyki Roœlin PAN (od 1981 r.),
Instytutu Chemii Bioorganicznej PAN (1992–2002), Centrum Mikrobiologii i
Wirusologii PAN (1996–2002, przewodnicz¹ca 2001–2002), Centrum Ekohydrologii
PAN (2003–2006), Centrum Biologii Medycznej PAN (przewodnicz¹ca Rady
Naukowej 2004–2007), przekszta³conym w 2008 roku na Instytut Biologii Medycznej
PAN (przewodnicz¹ca Rady Naukowej 2008–2011). Wspó³redaktor kwartalnika
naukowego Postêpy Biologii Komórki (od 1972 r., dzia³y: komórka roœlinna i
informacja genetyczna), cz³onek komitetów redakcyjnych czasopism z tzw. Listy
Filadelfijskiej: Acta Societatis Botanicorum Poloniae (od 1975 r.), Folia
Histochemica et Cytobiologica (od 1975 r.), Acta Biologica Cracoviensis, Series
Botanica (od 1998 r.).
Nagrody: zespo³owe – 2 w wyniku konkursu PAN (1958, 1967), 2 – Polskie
Towarzystwo Histochemików i Cytochemików (1965, 1967), Polskie Towarzystwo
Genetyczne (1983), indywidualna £ódzkiego Towarzystwa Naukowego (1981),
zespo³owa (1967) i indywidualna (1972) Ministra Oœwiaty i Szkolnictwa Wy¿szego.
7
Wyró¿nienia: Doctor honoris causa Akademii Medycznej w £odzi (1999);
cz³onek honorowy Polskiego Towarzystwa Histochemików i Cytochemików (1995),
Polskiego Towarzystwa Botanicznego (1998), £ódzkiego Towarzystwa Naukowego
(2000), Polskiego Towarzystwa Biologii Komórki (2008). Za wyró¿nienie mo¿na
uznaæ zaproszenie prof. Olszewskiej, jako honorowej wiceprzewodnicz¹cej III
Miêdzynarodowego Kongresu Histo- i Cytochemii (Nowy Jork, 1968), z pe³nym
pokryciem kosztów podró¿y w obie strony i pobytu w USA.
Odznaczenia pañstwowe: Krzy¿ Kawalerski (1972), Oficerski (1990) i
Komandorski (1999) Orderu Odrodzenia Polski.
Wykaz wa¿niejszych prac oryginalnych
OLSZEWSKA M.J., BRACHET J. 1960. Influence of localized ultra-violet irradiation on the incorporation of
adenine-8-14C and D,L-methionine35S in Acetabularia mediterranea. Nature 187: 954–955.
OLSZEWSKA M.J., WROÑSKI M., FORTAK W. 1967. A histochemical method for revealing disulphide
bonds by means of hydrogen selenide. Folia Histochem. Cytochem. 5: 7–14.
OLSZEWSKA M.J., GODLEWSKI M. 1972. Autoradiographic study of the synthesis of nucleic acids and
protein during the cell cycle of synchronously dividing antheridial filaments in Chara vulgaris L. Folia
Histochem Cytochem. 10: 245–256.
OLSZEWSKA M.J. 1978. Chromatin condensation in late G2 phase as a factor related to the earlier initiation
of mitosis in successive generations of antheridial filaments of Chara vulgaris. Microsc. Acta 80: 115–
126.
OLSZEWSKA M.J., DAMSZ B., RABÊDA E. 1983. DNA endoreplication and increase in number of chloroplasts during leaf differentiation in five monocotyledonous species with different 2C DNA content.
Protoplasma 116: 41–50.
OLSZEWSKA M.J., OSIECKA R. 1983. The relationship between 2C DNA content, life cycle type, systematic position and the dynamics of DNA replication in parenchyma nuclei during growth and differentiation
of roots in some dicotyledonous herbaceaous species. Biochem. Physiol. Pflanzen 178: 581–599.
OLSZEWSKA M.J., DAMSZ B., KURAN H., MARCINIAK K. 1984. Enhanced rRNA transport from nucleoli
into cytoplasm at G1/S, S/G2 and G2/M transitory points of the cell cycle in root meristem of Helianthus
annuus L. Eur. J. Cell Biol. 33: 1–6.
OLSZEWSKA M.J., KONONOWICZ A.K., MASZEWSKI J., M¥DRZAK C., KONIECZNY A., LEGOCKI
A.B. 1989. Changes in DNA content during rhizobial nodule development in Lupinus luteus L. II. In situ
hybridization of cDNA coding for leghemoglobin. Biol. Zent. Bl. 108: 231–239.
OLSZEWSKA M.J., MARCINIAK K., KURAN H. 1990. The timing of synthesis of proteins required for
mitotic spindle and phragmoplast in partially synchronized root meristems of Vicia faba L. Eur. J. Cell
Biol. 53: 89–92.
OLSZEWSKA M.J., KAR£OWSKI W., LEGOCKI A.B. 1994. In situ hybridization of two nodule-specific gene
products from yellow lupin. Folia Histochem. Cytobiol. 32: 205–208.
OLSZEWSKA M.J., GERNAND D., GODLEWSKI M., KUNACHOWICZ A. 1997. DNA methylation during
antheridial filament development and spermiogenesis in Chara vulgaris L. (Charophyceae) analyzed by
in situ nick-translation. Eur. J. Phycol. 32: 287–291.
3
SAKOWICZ T., OLSZEWSKA M.J. 1997. DNA content, interphase AgNOR-area, number of HrDNA hybridization signals and the methylation level in coding rDNA sequence in different organs of Lupinus luteus
L. Genetica 99: 67–72.
£UCHNIAK P., MA£USZYNSKA J., OLSZEWSKA M.J. 2000. Different DNA methylation pattern in A and
B chromosome of Crepis capillaris detected by in situ nick-translation. Comparison with molecular
methods. Folia Histochem. Cytobiol. 40: 325–330.
Andrzej K. Kononowicz i Maria Kwiatkowska