Untitled - Muzeum Haliny Poświatowskiej

Transkrypt

Dyrektor Muzeum Częstochowskiego:
Janusz Jadczyk
Redaktor merytoryczny:
Andrzej Kuźma
Redaktor:
Katarzyna Jezierska
Komitet redakcyjny:
Aleksander Jaśkiewicz
Katarzyna Jezierska
Andrzej Kuźma
Elżbieta Miszczyńska
Magdalena Wieczorek-Szmal
Przygotowanie do streszczenia w języku angielskim:
Katarzyna Jezierska
Streszczenie w języku angielskim:
Małgorzata Złotkowska
Projekt okładki:
Opracowanie graficzne:
Taak Publishing
Fotografie i obróbka komputerowa:
Zbigniew Burda
Fotografie:
Jacenty Dędek
Janusz Stępień
Druk
Drukarnia Garmond
Częstochowa
Muzeum Częstochowskie
Al. NMP 45 A
42-200 Częstochowa
tel. 034/360 56 31, tel./fax 034/360 54 55
www.mcz.net-galeria.art.pl
ISBN 83-60128-10-3
nakład 500 egz.
Muzeum Częstochowskie, 2005
Prezydent Miasta Częstochowy
Słowo wstępne
Nie wystarczy chronić dziedzictwo przeszłości. Trzeba umieć z tego dziedzictwa wydobyć wartości ponadczasowe i przekazać je kolejnym pokoleniom. Przeszłość bowiem kształtuje naszą tożsamość; pamięć historyczna przemienia społeczność w świadomą wspólnotę narodową i lokalną.
Dostrzegano to wyraźnie już w początkach XIX w., gdy w pozbawionej swojej państwowości
Polsce powstawały w miejsce „gabinetów osobliwości” pierwsze Muzea kształtujące ducha narodowego. Dwa wieki polskiego muzealnictwa pokazują, że na pierwszym miejscu stawiano edukację publiczną. Temu zadaniu podporządkowano podstawowe prace z zakresu zbierania, ochrony
i opracowywania zbiorów.
Dziedzictwo przeszłości służyć miało kształtowaniu przyszłości, bo tym jest właśnie edukacja. Takie też są także nasze, stuletnie, tradycje Muzeum Częstochowskiego. Pierwsze wystawy,
tworzone z inicjatywy lokalnego środowiska medycznego, służyły niezwykle ważnej wówczas
edukacji z zakresu higieny. Kolejnym etapem, możliwym dopiero w warunkach niepodległości
państwowej, była ochrona lokalnego dziedzictwa narodowego i kształtowanie na tej bazie uczuć
patriotycznych.
Obecnie stuletnie Muzeum Częstochowskie przeżywa czas wielkich remontów. Zakończone
zostały prace nad odrestaurowaniem i przystosowaniem do nowoczesnych funkcji wystawienniczych w dawnym Muzeum Higienicznym, w Skansenie Archeologicznym, w Zagrodzie Włościańskiej i Odwachu. Kończy się remont, widoczny jest już nowy kształt Ratusza. Zaczynają się
prace renowacyjne w kolejnych obiektach. Inwestycje pozwolą stworzyć bazę muzealną na miarę
potrzeb i aspiracji częstochowian.
Z wielkim uznaniem trzeba przyjąć, że w trakcie tych prac inwestycyjnych, utrudniających
działalność badawczo-edukacyjną Muzeum, zdecydowano o wznowieniu regularnego wydawnictwa – „Roczników Muzealnych”. Wydawnictwa niezwykle ważnego. Badania naukowe powinny
kończyć się publikowaniem wyników; zbiory powinny służyć edukacji publicznej – bez własnego
wydawnictwa praca Muzeum byłaby więc niepełną.
Jubileuszowy Rocznik Vademecum zbiorów Muzeum Częstochowskiego to piękny ukłon w stosunku do stuletniej tradycji i nadchodzącej przyszłości.
Wstęp
Muzeum Częstochowskie to stuletnia instytucja kultury w Częstochowie. Z dumą podkreślamy
ten fakt, bowiem przez cały miniony wiek nasi poprzednicy i my teraz tworzyliśmy wydarzenia,
których efekty znane są po dziś dzień, a zgromadzone w naszym Muzeum eksponaty świadczą
o istniejącym bogactwie intelektualnym i kulturowym miasta i regionu. Miło nam, że to właśnie
my możemy dziś korzystać z dorobku naszych poprzedników, historyków, etnografów, przyrodników, archeologów, historyków sztuki, pracowników technicznych. To oni przecież wypracowali
obecny kształt Muzeum. Każdy bowiem wnosił do tej instytucji swój potencjał naukowy, organizacyjny i czysto ludzki.
Dziś, gdy za nami już 100 lat istnienia Muzeum w Częstochowie i czas na podsumowanie tego
długiego okresu, najważniejsze, co nasuwa się w pierwszym odruchu myślowym, to wdzięczność
dla tych, którzy podjęli kiedyś inicjatywę utworzenia w naszym mieście takiej właśnie placówki
kulturalnej. Początkowo w prywatnym mieszkaniu, bez zaplecza, bez wsparcia finansowego, lecz
z ogromną ochotą do pracy. I tak minęło 100 lat, cały wiek historii, którą Muzeum Częstochowskie skutecznie dokumentowało i po wydarzeniach której gromadziło pamiątki, tworząc tym samym bogaty zbiór eksponatów.
Oddając Państwu do rąk tę publikację zatytułowaną Vademecum zbiorów Muzeum Cęstochowskiego, w której przedstawiamy najcenniejsze nasze zbiory wraz autorskimi komentarzami do tych
poszczególnych kolekcji, zamykamy w niej stuletni okres zbiorowej pracy wszystkich bez wyjątku
pracowników Muzeum, tych obecnych i tych, których z nami już nie ma. Pozostajemy w nadziei, że jak dotychczas, będziemy mogli tworzyć dla częstochowskiej społeczności wydarzenia
artystyczne i intelektualne, interesujące ekspozycje, naukowe konferencje i spotkania ze sztuką,
dokumentując jednocześnie historię najnowszą. Nasze prace badawcze i twórcze osiągnięcia publikować będziemy w kolejnych Rocznikach..., których zapowiedzią, po wielu latach niebytu, jest
ten właśnie Rocznik Jubileuszowy.
Janusz Jadczyk
Dyrektor Muzeum Częstochowskiego
Motto:
Przeszłość nie wraca jak żywe zjawisko
W dawnej postaci – jednak nie umiera,
Odmienia tyko miejsce czas nazwisko
I świeże kształty dla siebie przybiera.
Adam Asnyk
Zadaniem Muzeum miało być poglądowe przedstawienie
za pomocą rysunków, modeli i różnych przedmiotów „w naturze” wszystkiego, co odnosiło się do spraw szeroko pojętej
higieny.
Ustalono, że placówka będzie utrzymywana z funduszów
Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego i opłat za bilety
wstępu.
Frekwencja nie była jednak duża. Szukano więc różnych
sposobów, aby sytuację tę zmienić na lepsze. Myślano m.in.
o utworzeniu w Muzeum Działu Etnografii.
Równocześnie postulowano potrzebę przeniesienia Muzeum do bardziej odpowiedniego budynku z możliwością
urządzenia sali odczytowej.
Brano pod uwagę różne ewentualności. Ostatecznie zadecydowano, że dla Muzeum Higienicznego zostanie wzniesiony specjalny budynek na terenie przeznaczonym pod budowę pawilonów Wystawy Przemysłowo-Rolniczej z 1909 r.
Z kilku projektów przyszłego Muzeum wybrano rozwiązanie
Brunona E. Paprockiego z Warszawy, a realizację powierzono firmie „Sobieraj” z Częstochowy.
Z chwilą wzniesienia budynku przeniesiono tam wszystkie eksponaty z lokalu przy ul. Wieluńskiej i umieszczono je
w sali na piętrze, natomiast na parterze miała być sala odczytowa. Na otwarcie, poza stałą ekspozycją, udostępniono
również wystawę antyalkoholową sprowadzoną z Warszawy.
Znaczącym wydarzeniem był II Zjazd Higienistów, który
odbył się w 1909 r. w sali odczytowej. Później organizowano
tu spotkania poświęcone sprawom higieny i kultury.
Tak było do wybuchu I wojny światowej, kiedy budynek
został zajęty przez Niemców, a sprzęt i okazy uległy poważnemu zniszczeniu.
Wznowienie działalności Muzeum odbyło się dopiero
mniej więcej po dwuletniej przerwie. Zapoczątkowano ją
Wystawą pamiątek polskich (1916), na której pokazano wiele
eksponatów z zakresu malarstwa, grafiki, mebli, ceramiki,
szkła i zabytkowej zbroi. Budynek muzealny, od lat nieodnawiany, znajdował się jednak w nie najlepszym stanie. Jego
Z dziejów Muzeum
w Częstochowie
Muzeum w Częstochowie powstanie swe zawdzięcza Muzeum Higienicznemu. Utworzony w Częstochowie w 1902 r.
Oddział Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego w programie swej działalności na pierwszym miejscu stawiał potrzebę propagowania zasad higieny wśród szerokich kręgów
ówczesnego społeczeństwa miast i wsi. Dotarciu do nich
w Częstochowie sprzyjała ta okoliczność, że miasto to było
odwiedzane przez liczne rzesze pątników zdążających rokrocznie na Jasną Górę. Trzeba było stworzyć tylko odpowiednie warunki przekazu określonych treści w postaci przystępnie i czytelnie urządzonych wystaw. Pilną potrzebą okazało
się więc utworzenie specjalistycznego Muzeum Higienicznego. Z inicjatywą taką wystąpił dr Kazimierz Chełchowski,
członek Rady Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego,
po czym projekt Muzeum przedstawił dr Józef Polak, prezes Towarzystwa, w dniu 21 listopada 1903 r. Bardzo szybko
przystąpiono do gromadzenia eksponatów, częściowo sprowadzonych z Warszawy, częściowo zakupionych w Częstochowie; tu wykonano też niektóre potrzebne modele.
Muzeum urządzono w domu przy ulicy Wieluńskiej 22
(obecnie 3-go Maja 30), przeznaczając na ten cel dwa pokoje
i kuchnię o łącznej powierzchni 47 m². Jak wyglądała ekspozycja pozwala się zorientować jedno ze zdjęć opublikowanych
w „Tygodniku Ilustrowanym”.
15
Z DZIEJÓW MUZEUM CZĘSTOCHOWSKIEGO
remont przekraczał zaś możliwości finansowe Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. Dlatego o pomoc w tym
względzie zwrócono się do władz miasta, które wyraziły
zgodę na partycypowanie w kosztach, pod warunkiem, że
po wykonaniu niezbędnych prac budynek zostanie przekazany im na własność. Propozycja została przyjęta. Zgodnie
z umową Muzeum Higieniczne istniało nadal, ale w części
pomieszczeń miasto złożyło zbiory krajoznawcze, przekazane mu w 1924 r. przez Częstochowski Oddział Polskiego
Towarzystwa Krajoznawczego. Profil Muzeum został więc
rozszerzony, co znalazło również wyraz w jego nazwie, która
od 1925 r. brzmiała: Miejskie Muzeum Krajoznawcze i Higieniczne, a w formie skróconej: Muzeum Miejskie.
Po ukończeniu remontu w 1926 r. otwarto w Muzeum
przereorganizowaną wystawę higieniczną, równocześnie
udostępniono dział zbiorów krajoznawczych. Jednak wiadomości o tej pierwszej urywają się w 1928 r. i jakie były dalsze
jej losy nie wiemy. Nie wiemy również, co stało się ze zbiorami Muzeum Higienicznego.
Od końca lat dwudziestych stopniowo zaczyna natomiast
dominować problematyka regionalna, dużo uwagi poświęca
się też popularyzacji sztuki, co właściwie już wcześniej znalazło odbicie. Mianowicie udostępnionych zostało kilka tzw.
Wystaw Okrężnych. Były to m.in. Okrężna Wystawa Sztuki
Krakowskiego Związku Artystów Plastyków (1924), Wystawa
grafiki polskiej (1924), Wystawa prac młodych artystów krakowskich (1928/1929). Pokazano też twórczość miejscowego środowiska.
W 1932 r. Muzeum od Zarządu Miasta przejęło w dzierżawę na lat 15 (do 1947) Towarzystwo Popierania Kultury
Regionalnej. Za konieczne uznano teraz potrzebę gromadzenia zbiorów etnograficznych, historycznych i przyrodniczych
do przyszłej wystawy regionalnej, która miała określić podstawowy profil Muzeum.
Znaczącą rolę w pozyskiwaniu zabytków kultury ludowej
i nie tylko odegrała kustosz Muzeum (od 1928) Jadwiga Jakubowska, a wcześniej Kazimierz Staszewski, który w celu
gromadzenia eksponatów często odwiedzał wsie regionu.
Wspomniana wystawa została otwarta w 1936 r. pod ogólnym tytułem Zbiory regionalne. Ponieważ informacje o zbiorach okresu międzywojennego są więcej niż skromne, warto
przytoczyć, co na ich temat mówi sprawozdanie Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej (1938). Zawarte w nim
dane dotyczą czynnej wówczas wystawy stałej i eksponowane
na niej zbiory omówione są w kolejności sal. W dwóch z nich
znajdowały się eksponaty przyrodnicze. W dwóch innych
salach i na korytarzu pokazano etnografię (ubiory ludowe,
drewniane zamki do drzwi, narzędzia gospodarcze, stare
żarna, wnętrze chaty, szopka częstochowska). Jako ostatni
prezentowany był dział historyczny.
W czasie wojny większość eksponatów uległa rozproszeniu, a sale muzealne Niemcy przeznaczyli na magazyny,
w części zaś urządzali wystawy propagandowe.
Po wojnie w 1945 r. Muzeum znalazło się w bardzo trudnej sytuacji: zbiorów nie było, a budynek wymagał gruntownego remontu. Postanowiono jednak, że placówka podejmie
działalność i w 1945 r. została włączona do krajowej sieci
muzealnej. Kierownictwo jej powierzono inż. Kazimierzowi
Kühnowi, już przed wojną związanemu z Towarzystwem Popierania Kultury Regionalnej. W jego rozumieniu Muzeum
w dalszym ciągu powinno się zajmować gromadzeniem wytworów kultury regionalnej. Stanowisko to znalazło niejako
potwierdzenie w zorganizowanej po zakończeniu remontu
budynku w 1946 r. dużej wystawie sztuki regionalnej. Opracowana ona została z dużym rozmachem przez Janinę Orynżynę i Marię Wierzbicką pod kierunkiem Heleny Hohensee.
Na wystawie pokazano zabytki regionalnej sztuki cechowej
(ze zbiorów Kurii Diecezjalnej w Częstochowie) i częstochowskie pamiątkarstwo religijne.
Zakładano, że w przyszłości będzie to jeden z głównych
działów Muzeum, niestety później okazało się to nierealne.
Niewielki zbiór eksponatów muzealnych tuż po wojnie stanowiły przejęte z pałacu w Złotym Potoku pamiątki związane
z poetą Zygmuntem Krasińskim i Raczyńskimi. Pozyskano również zbiory Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej, Zarządu Miejskiego i eksponaty krajoznawcze stanowiące dotąd własność Gimnazjum im. H. Sienkiewicza w Częstochowie. Było to
jednak zbyt mało, by można zorganizować stałe ekspozycje.
W 1949 r. placówka została przejęta przez państwo.
W tym czasie zmieniło się również kierownictwo Muzeum,
które powierzono mgr Helenie Ciszewskiej-Hohensee. Rozszerzono wreszcie bazę lokalową przez przekazanie dodatkowego pawilonu w Parku im. St. Staszica, gdzie organizowano
z czasem wystawy zmienne.
Na początku lat pięćdziesiątych ustalono nową koncepcję
wystawienniczą Muzeum. Przyjęto, że wystawy stałe będą
miały charakter ogólnooświatowy, zaś gdy idzie o kolekcjonerstwo powinno się ono skupiać nadal na sprawach ściśle
związanych z regionem.
Po dłuższym okresie przygotowań na parterze budynku
głównego w 1952 r. urządzono wystawę obrazującą rozwój
życia człowieka i kultury, a na piętrze pokazano sztukę ludową Polski z uwzględnieniem stroju ziemi częstochowskiej.
Planowany dział sztuki polskiej posiadał zaledwie pięć
obrazów przekazanych w 1951 r. przez Ministerstwo Kultury
i Sztuki i wobec braku możliwości wypożyczenia dalszych
dzieł ekspozycja stała nie doszła do skutku. Organizowano
natomiast wystawy czasowe malarstwa wypożyczane z Muzeów Narodowych w Warszawie, Krakowie i innych. Pokazywano też sztukę miejscowego środowiska.
16
W 1951 r. placówka została włączona do górnośląskiego
okręgu muzealnego i odtąd merytorycznie podlegała Muzeum Górnośląskiemu w Bytomiu. Jej nazwa brzmiała: Muzeum Regionalne w Częstochowie.
Ogólnie jednak z uwagi na bardzo ograniczone możliwości finansowe i lokalowe, a zwłaszcza niewielką liczbę zbiorów, placówka nie mogła spełniać należycie swego zadania.
W roku 1958 ze stanowiska kierownika odeszła mgr Helena Hohensee, a po niej krótko obowiązki te pełniła mgr
Olimpia Wolska.
W lipcu następnego roku funkcję kierownika powierzono archeologowi mgr. Włodzimierzowi Błaszczykowi, przy
czym nadzór nad placówką sprawował on już kilka miesięcy
wcześniej. Również od listopada 1958 r. zatrudniony został
jedyny wówczas pracownik merytoryczny, historyk sztuki
mgr Aleksander Jaśkiewicz, który w sytuacji szybko zachodzących zmian w Muzeum pełnił liczne zadania nie tylko
natury merytorycznej.
Momentem zwrotnym w dziejach instytucji okazał się 19
luty 1959 r., kiedy odbyła się specjalna konferencja z udziałem władz miasta, na której ustalono, że będzie to muzeum
regionalne, z wyraźnie wyodrębnionymi działami: przyrody,
archeologii, etnografii, historii i sztuki. Stopniowo organizowano też pracownie konserwatorskie: archeologiczną,
drewna i metalu oraz fotograficzną. Tegoż roku (4 VII 1959)
Muzeum Częstochowskie, pozostające dotąd w kompetencji
ówczesnej Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach,
zostało przekazane Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
w Częstochowie. W nakreślonej wówczas problematyce pracy badawczej i kolekcjonerskiej starano się uwzględnić potrzeby i specyfikę terenu, na którym Muzeum miało działać.
Odstąpiono od tej zasady w przypadku galerii sztuki, w której programie przewidziano malarstwo i grafikę XX w. o zasięgu ogólnopolskim, nie wyłączając oczywiście twórczości
środowiska miejscowego.
Ważną rzeczą była wówczas decyzja władz o przekazaniu na cele muzealne budynku zabytkowego Ratusza. Była to
perspektywa, która wymagała od zespołu pracowników dużej mobilizacji wysiłków. W programie pracy szczególny nacisk położono na badania terenowe i pozyskiwanie tą drogą
zabytków do przyszłych wystaw stałych. Potrzeba rychłego
ich przygotowania w salach Ratusza skłoniła kierownictwo
placówki o zwrócenie się m.in. o pomoc w zbieraniu zabytków do społeczeństwa Częstochowy, do którego wystosowano w tej sprawie specjalny apel. W zakresie badań szczególne
miejsce zajęły prace wykopaliskowe na cmentarzysku w Częstochowie-Rakowie, odkrytym przypadkowo w czasie robót
ziemnych przy budowie wiaduktu kolejowego w 1955 r. Znaczenie odkrycia dla dziejów Częstochowy sprawiło, że na stanowisku tym nie tylko przeprowadzono badania, ale posta-
nowiono obiekt ten przystosować do potrzeb ekspozycyjnych
i udostępnić zwiedzającym. Wybudowano więc specjalny
pawilon według projektu arch. Włodzimierza Ściegiennego,
zachowując fragment cmentarzyska w stanie nienaruszonym.
Jego uroczyste otwarcie odbyło się w czerwcu 1965 r. Dwa
lata później (1967) dzięki wytężonej pracy całego zespołu
w wyremontowanym i zaadaptowanym na cele muzealne Ratuszu otwarto stałą wystawę, na którą złożyły się ekspozycje:
archeologiczna, etnograficzna, historyczna i przyrodnicza
pod wspólnym tytułem Dzieje Ziemi i Człowieka w regionie
częstochowskim. Autorami ich scenariuszy byli kolejno mgr
mgr Włodzimierz Błaszczyk, Jarosław Radkiewicz, Piotr
Owczarski, Janusz Lipiec, Andrzej Skalski.
Dodać należy, że już wtedy w kilku salach na piętrze
pokazano również gromadzony stopniowo zbiór malarstwa
polskiego XX w. (część eksponatów wypożyczono z innych
muzeów) oraz w piwnicach urządzono wystawę Zamków
i uzbrojenia na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.
Gromadzenie zbiorów szło w parze z wszelkiego rodzaju
badaniami. We wszystkich działach wytyczono wówczas podstawowe ich kierunki, z czasem oczywiście w miarę potrzeb
odpowiednio rozszerzane o nowe wyłaniające się problemy.
Głównym zadaniem, jakie postawiono przed Działem
Przyrody, było poznanie fauny i flory Wyżyny KrakowskoCzęstochowskiej, zwłaszcza zaś jej odcinka od mniej więcej
Mirowa koło Częstochowy do Ogrodzieńca.
Dział Archeologii miał skupić główną uwagę na badaniu
zamków Wyżyny. Drugim zaś tematem, który podjęto, było
osadnictwo wczesnośredniowieczne regionu częstochowskiego.
Szerokie pole badawcze otwierało się przed Działem Etnografii. Do jego programu włączono wszystko, co wiązało
się z szeroko rozumianym pojęciem kultury ludowej i życiem
codziennym wsi częstochowskiej. Dostrzeżono też potrzebę
dokumentowania zabudowań mieszkalnych i gospodarczych.
Już wtedy myślano też o celowości stworzenia skansenu etnograficznego.
Dla historyków szczególnie ważne było gromadzenie
wiadomości o Częstochowie, tej dawnej i tej współczesnej.
Współczesności poświęcano jednak najwięcej uwagi, koncentrując się na takich zagadnieniach, jak przemysł włókienniczy,
dzieje klasy robotniczej, czy w regionie – górnictwo rud.
W Dziale Sztuki, dla uzyskania pełniejszego obrazu życia
kulturalnego miasta, zajęto się twórczością artystyczną XIX
i XX w. W ten sposób zgromadzono wiadomości o Franciszku, Mateuszu i Józefie Mączyńskich, Władysławie Rudlickim, Jacku Sobieraju, Baltazarze J. Proszowskim, Janie
Szymczyńskim, Alfonsie Kanigowskiej i innych.
W badaniach terenowych za celowe uznano pogłębienie
wiedzy o zabytkach sztuki regionu. Wkrótce program ten
17
rozszerzono dodatkowo o studia nad wytwórczością dewocyjną Częstochowy.
Postanowiono wreszcie, że Muzeum będzie wydawać własny rocznik. Jego pierwszy tom ukazał się w 1965 r. i w całości
poświęcony był wynikom badań na cmentarzysku kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie. Dwa następne z lat 1966
i 1973 obejmowały problematykę szerszą, dotyczącą wiedzy
z różnych dyscyplin reprezentowanych w Muzeum.
Dużą wagę przywiązywano też do działalności oświatowej. W stosunkowo krótkim czasie, bo w 1961 r., utworzono
kolejny Dział, tym razem Naukowo-Oświatowy. W roku następnym rozpoczął działalność Ośrodek Naukowo-Oświatowy z siedzibą w budynku B Ratusza. Jego zadaniem było
m.in. organizowanie prelekcji w ramach cotygodniowych
„piątków muzealnych” (później były to tzw. „środy muzealne”), wyświetlanie filmów i urządzanie koncertów. Z bardziej
zaś szczególnych okazji odbywały się „Tygodnie Muzealne”,
na które zapraszano znanych przedstawicieli kultury i nauki
z różnych ośrodków kraju. Wyjątkową wymowę i znaczenie
miał program oświatowy Muzeum przygotowany z okazji
„II Międzynarodowej Kampanii Muzealnej” X 1967-VII
1968. Uświetniły go wystąpienia najwybitniejszych archeologów, historyków i historyków sztuki. Byli to m.in. prof.
prof. Witold Hensel, Stanisław Lorentz, Jan Białostocki,
Jerzy Szablowski, Jan Zachwatowicz, Władysław Tomkiewicz, Wiktor Zin.
W grudniu 1968 r. ważnym wydarzeniem było otwarcie
w Pawilonie w Parku im. St. Staszica Oddziału Muzeum
Górnictwa Rud Żelaza z wystawą stałą Górnictwo i hutnictwo żelaza na ziemiach polskich. Powstał on wspólnym wysiłkiem Muzeum i Zjednoczenia Kopalnictwa Rud Żelaza
w Częstochowie. W przedsięwzięciu tym chodziło o utrwalenie tradycji górniczych sięgających na tym terenie czasów
średniowiecza. W Muzeum, którego wystawę opracował inż.
DZIAŁ
31 XII 1958
1.
własne
—
depozyty
Jerzy Zimny, znalazły się wycofane z użycia urządzenia górnicze, modele, narzędzia i okazy rudy oraz bogate materiały
historyczne, wykresy, materiały ikonograficzne i dokumentacja fotograficzna.
W niedługim czasie przystąpiono wreszcie do budowy
części podziemnej Muzeum tuż obok Pawilonu A, w której
miał być pokazany w warunkach zbliżonych do naturalnych
chodnik górniczy. Niestety, decyzją władz zamiast chodnika
w podziemiu urządzono dużą salę wykorzystywaną na górnicze spotkania, m.in. z okazji „Barbórki”.
Tak było do 1980 r., kiedy muzeum górnicze przeniesiono
do Brzezin k. Częstochowy, przystosowując do zwiedzania
nieczynną już zabytkową kopalnię „Szczekaczka”.
Mimo, że w latach sześćdziesiątych powstały trzy duże
ekspozycje-muzea: w budynku Ratusza, Rezerwat Archeologiczny, Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, to nadal nie zaniechano starań o pozyskiwanie dalszych obiektów na cele
muzealne. Zbiory bowiem we wszystkich działach od roku
1959 powiększały się bardzo szybko. Ich stan w przełomowym okresie lat 1959-1960 pokazuje poniższe zestawienie.
Dział Sztuki zabiegał o pozyskiwanie zarówno malarstwa ogólnopolskiego, jak również twórczości środowiska
lokalnego. Początek tych starań wyznaczają dwie czasowe
wystawy zorganizowane przez Muzeum. Były to: Wystawa
polskiego malarstwa współczesnego (1959) i II Wystawa polskiego
malarstwa i grafiki współczesnej (1961/1962). Miały one przybliżyć społeczeństwu Częstochowy, jaki będzie kształt przyszłej Galerii; na wystawach tych zrealizowano też pierwsze
zakupy. Stała wystawa malarstwa współczesnego, udostępniona w roku 1967 w Ratuszu, jak świadczy jej katalog, była
jeszcze niewielka i w części składała się z obrazów wypożyczonych. Od początku więc uważano, że jest to rozwiązanie
tymczasowe. Z jednej strony w tym stanie rzeczy czyniono
starania o powiększenie zbioru malarstwa, a z drugiej myśla31 XII 1960
1+2+3+
badania i inne
2.
zakupy
3.
dary
—
depozyty
nieożywiona
Przyroda
ożywiona
265
407
672
—
407
20
—
5
65
—
29
103
Archeologia
75
36
4.445
—
10
36
Etnografia
92
169
360
125
143
1
Historia
7
—
972
19
946
—
Sztuka
76
41
544
51
383
190
RAZEM
515
658
7.058
195
1.918
350
18
Muzeum Higieniczne, arch. B.E. Paprocki
no o pozyskaniu dla Galerii oddzielnego budynku. Starania
w tym kierunku trwały dość długo, ale w ich efekcie władze
miasta przekazały do dyspozycji Muzeum zabytkowy obiekt
z 1875 r., tzw. „popówkę”, w sąsiedztwie Ratusza przy Al.
NMP 47. Po remoncie w lipcu 1973 r. otwarto w nim stałą wystawę malarstwa polskiego XX wieku oraz urządzono
magazyn zbiorów. Dyrektorem był wówczas mgr Jan Ławnikowski (1969-1975), a po nim od września funkcję tę pełnił
mgr Andrzej Skalski (do 1991).
W 1983 r. kosztem zmniejszenia ekspozycji malarstwa
ogólnopolskiego w trzech salach na parterze pokazano też
twórczość środowiska częstochowskiego z okresu 1850-1960.
Pozyskany dla Galerii budynek znacznie poprawił na owe
czasy warunki ekspozycyjne i magazynowe zbiorów, nadal
jednak spora ich część nie mogła być udostępniona.
W pewnym okresie myślano więc o powiększeniu budynku przez dostawienie dużej części przeszklonej. Rozwiązanie
takie w formie rysunkowej zaproponował arch. Włodzimierz
Ściegienny.
Galeria wraz z Rezerwatem i Muzeum Górnictwa
w strukturze placówki figurowały jako oddziały.
Zmiany administracyjne kraju i utworzenie województwa częstochowskiego sprawiły, że od stycznia 1976 r. Muzeum otrzymało status placówki okręgowej. Odtąd, zgodnie
z nowo opracowanym statutem, zyskało większą samodzielność: posiadało własną komisję zakupu muzealiów, sprawowało opiekę merytoryczną nad muzeami regionalnymi
w Praszce i Oleśnie, mogło też prowadzić penetracje terenowe na obszarze rozszerzonym do granic województwa.
Zmieniła się wreszcie forma finansowania Muzeum, którego budżet konsultowano z Wydziałem Kultury Urzędu
Wojewódzkiego. Rozszerzenie obszaru badań znalazło wyraz m.in. w publikacji Marcelego Antoniewicza Herby miast
województwa częstochowskiego (1984).
Na okoliczność włączenia placówki do sieci muzeów okręgowych urządzono wystawę czasową zatytułowaną Prze-
19
szłość dla przyszłości (28.02). Ponadto zorganizowano, nie
pierwszą zresztą, konferencję naukową (pierwszą - archeologiczną, urządzono w sali częstochowskiego teatru w 1960 r.),
tym razem poświęconą dziejom kowalstwa ludowego, która
odbyła się we wrześniu 1976 r. (materiały opublikowano w:
Kowalstwo wiejskie jako przedmiot zainteresowań etnograficznych, Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, red.
R. Rok, T.V, 1981, Etnografia, z. 2).
Wypada nadmienić, że w latach siedemdziesiątych Muzeum miało znaczący dorobek w zakresie upowszechniania
wiedzy o regionie (liczne wystawy), prowadzonych badań i na
polu wydawniczym. Aktywność pracowników merytorycznych była duża również poza Muzeum; uczestniczono w sesjach i konferencjach, publikowano artykuły w czasopismach
ogólnopolskich („Przyroda Polska”, „Przegląd Zoologiczny”,
„Biuletyn Historii Sztuki”, „Ochrona Zabytków”, „Polska
Sztuka Ludowa”) oraz brano udział w badaniach prowadzonych przez inne placówki.
Od roku 1974 zaczęto wydawać Rocznik Muzeum w zeszytach poświęconych oddzielnie przyrodzie, archeologii, historii, etnografii i sztuce. W ten sposób ukazały się 3 zeszyty
przyrody, 2 historii, 2 etnografii, 1 sztuki. Do koncepcji Rocznika T. 2 i 3 wrócono w roku 1992, kiedy wydano jego tom 6.
W połowie lat siedemdziesiątych zarysowała się koncepcja
rozszerzenia profilu zbiorów i utworzenia muzeum biograficznego. Otóż warszawskie Towarzystwo Lekarskie zwróciło
się do Muzeum z propozycją oddania w depozyt pamiątek po
znanym częstochowskim lekarzu i filozofie dr. Władysławie
Biegańskim. Zbiór przekazano w listopadzie 1976 r. Wśród
licznych, choć nie wszystkich pamiątek, znalazła się m.in.
biblioteka Wł. Biegańskiego. Wówczas zrodziła się myśl
przejęcia na cele muzealne domu dr. Biegańskiego przy Al.
Wolności 16. Tam właśnie odbył się pierwszy pokaz pamiątek, które później pokazano jeszcze dwukrotnie (ostatni raz
była to niewielka wystawa stała w wieży ratuszowej w 1991
r.). Niestety, starania Towarzystwa Lekarskiego o przejęcie
budynku po Biegańskim nie dały żadnego rezultatu, a zbiory,
jak się później okazało, zgodnie z ostatnią wolą wdowy, musiały wrócić do Warszawy. Ich ostateczny zwrot nastąpił po
dwudziestu latach w 1996 r.
W 1980 r. na czoło problemów muzealnych wysunęło się zagadnienie wystaw stałych. W lipcu zlikwidowano
wystawę górniczą w Pawilonie w Parku im. St. Staszica.
W związku z decyzją przystosowania do zwiedzania kopalni „Szczekaczka” postanowiono, że część muzealiów będzie
tam przeniesiona na wystawę, a pozostałe obiekty zostaną
zmagazynowane. Jako miejsce ich złożenia w grę nie wchodził już Pawilon w Parku, bo zgodnie z zamierzeniem władz
miał on być zamieniony na kawiarnię i restaurację. Pozostał
więc jedynie Ratusz, przy czym na piętrze miał się wkrót-
ce rozpocząć remont w związku z decyzją urządzenia tam
nowej, dużej wystawy historycznej. W tej sytuacji na magazyny zamieniano stopniowo sale na parterze, likwidując dotychczasową stałą wystawę przyrodniczą i archeologiczną.
Tam oprócz części eksponatów górniczych znalazły się teraz również zbiory etnograficzne ze zlikwidowanej wystawy
stałej na piętrze oraz te, które dotychczas były przechowywane czasowo w Myszkowie. Zbiory na przechowanie do
Myszkowa trafiły po zabraniu Muzeum kilku pomieszczeń
na piętrze w budynku (oficynie) przy ul. Nowowiejskiego
nr 3, gdzie dłuższy czas mieściły się magazyny zbiorów
i pracownia konserwatorska archeologiczno-etnograficzna.
Na przełomie lat 1990/1991 jako rekompensatę za utracone
tam pomieszczenia przyznano Muzeum całe piętro w budynku przy Al. NMP nr 49, gdzie urządzono dwa wspomniane działy.
Wystawa historyczna, zgodnie ze scenariuszem opracowanym przez mgr Iwonę Młodkowską-Przepiórowską (archeologia), mgr. Marcelego Antoniewicza, dr. Andrzeja Wasiaka,
mec. Jana Pietrzykowskiego, obejmowała dzieje Częstochowy od czasów prehistorycznych po najnowsze. Duży nacisk
położono na odpowiednie wyeksponowanie ruchu robotniczego i zgodnie z ówczesną ideologią naświetlenie wydarzeń
po 1945 r. Konsultantem tej części scenariusza był prof. Ryszard Nazarewicz z Komitetu Centralnego PZPR. Dodajmy,
że w jednej z sal pokazano ważniejsze wydarzenia z dziejów
klasztoru jasnogórskiego. Autorem aranżacji plastycznej wystawy był art. rzeźbiarz Jerzy Kędziora. Aranżacja nadała
wystawie bardzo monumentalny kształt. Istotną rolę pełniły
w niej elementy plastyczno-rzeźbiarskie, takie jak popiersia
ważniejszych postaci, makiety, detale architektoniczne, czy
nawet rozwiązania sugerujące wejście do jaskini, nie wyłączając fragmentu baszty zamkowej.
Wystawę realizowano w ciągu kilku lat i udostępniano
etapami; otwarcie całości odbyło się w 1985 r., w osiemdziesięciolecie istnienia Muzeum.
Drugim wydarzeniem, które złożyło się na program uroczystości jubileuszowych, było otwarcie w październiku stałej wystawy w oddanym na cele muzealne Dworku w Złotym
Potoku. Najpierw jednak przeprowadzono gruntowny remont
obiektu znajdującego się w stanie dużego zaniedbania (dotąd
służył jako budynek mieszkalny), a później przystąpiono do
urządzania wystawy.
Nie było żadnych wątpliwości, że w Dworku powinny być
pokazane pamiątki związane z poetą Zygmuntem Krasińskim i rodziną spadkobierców – Raczyńskimi, o udostępnienie których od dłuższego czasu dopominało się społeczeństwo Częstochowy.
Liczba eksponatów mienia podworskiego w stosunku do
stanu z 1958 r. powiększyła się o obiekty odzyskane w roku
20
Ratusz, arch. F. Reinstein
1961 z ówczesnego Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach
oraz o kilka zabytków odnalezionych i przejętych wówczas z Technikum Rolniczego w Złotym Potoku (popiersie
Z. Krasińskiego dłuta P. Tenerani’ego, prostokątny stół, kanapa należące do kompletu mebli w stylu Ludwika XVI).
Na udostępnienie kolekcji złotopotockiej w dworku przeznaczono dwie sale po prawej stronie, zaś pomieszczenia
z lewej zarezerwowano na wystawę przyrodniczą. Ponieważ
ta druga nie doszła do skutku, organizowano tam wystawy
czasowe o różnym profilu (w tym przyrodnicze), a na otwarciu w 1985 r. pokazano tę część mienia podworskiego (obrazy,
meble), której nie zakwalifikowano na wystawę zasadniczą.
Scenariusz wystawy poświęconej Zygmuntowi Krasińskiemu opracowała w sposób bardzo przystępny i czytelny
mgr Maria Wolska, kustosz Muzeum Literatury w Warszawie, zaś autorem aranżacji całości był art. plastyk Krzysztof
Burnatowicz. Później zmieniono koncepcję wystawy (ostatni
raz w 2003 r.), a w dużej sali, po lewej stronie, wyeksponowano część mebli i obrazów należących kiedyś do wyposażenia pałacu Raczyńskich (mgr Anna Dylewska i mgr Andrzej
Kuźma), nawiązując w ten sposób do podobnej wystawy czasowej z 1985 r.
Jeśli Dworek udało się pozyskać Muzeum i wyeksponować
tam zabytki związane z tym miejscem, to sprawa skansenu
etnograficznego, którego potrzebę istnienia widział już dyrektor Wł. Błaszczyk, nie doszła do skutku. Rozmowy na ten
temat odbywały się wprawdzie jeszcze w latach siedemdziesiątych, kiedy to do Częstochowy na konsultacje przyjeżdżali
prof. Roman Reinfuss i prof. Maria Prűfferowa, ale poza sferę dyskusji sprawa ta nie wyszła. Przypomnijmy, że według
początkowej koncepcji, miał to być miniskansen utworzony
w naturalnym otoczeniu zespołu stodół w Olsztynie, a we-
21
dług drugiej, w podobnych warunkach w Mstowie. Później
wysunięto cenną myśl stworzenia skansenu małomiasteczkowego. Niestety, z chwilą utworzenia województwa częstochowskiego z zamiaru tego zrezygnowano.
Utrzymanie kopalni „Szczekaczka”, jako obiektu muzealno-turystycznego, z każdym rokiem ze względów finansowych stawało się coraz trudniejsze. Problemem zasadniczym
było wypompowywanie ogromnych ilości wody. Na skutek
tego po pewnym czasie kopalnię postanowiono zalać wodą.
Zbiory z czynnej tam wystawy zabrano do Muzeum (choć
nie wszystkie) i zaczęto myśleć o nowym rozwiązaniu. Idei
stworzenia nowej placówki patronowała grupa starszych
górników (inż. Andrzej Adamski, inż. Wacław Głowa),
wspomagana przez „Budex”. Podjęli oni trud urządzenia
„kopalni”-makiety w istniejącej wcześniej części podziemnej
między budynkami A i B w Parku im. St. Staszica. Zadanie
i w sensie technicznym i finansowym było niemałe, ale ostatecznie doprowadzone pomyślnie do końca; muzeum-„kopalnia” zostało otwarte 4.12.1989 r., co upamiętnia wybity
z tej okazji medal. Efekt, jaki wówczas uzyskano, był interesujący. Po zejściu pod ziemię zwiedzający oglądał wnętrze do
złudzenia przypominające autentyczną kopalnię z podstawowymi jej urządzeniami. Nie doczekała się natomiast realizacji
część poświęcona historii górnictwa rud żelaza w Polsce, dla
której zarezerwowano salę na parterze w budynku A. 3 VI
1992 r. udostępniono tam wprawdzie niewielką wystawę
poświęconą górnictwu, urządzoną przy udziale inż. J. Zimnego, ale miała ona charakter tymczasowy i bardzo ogólnie
ujmowała zagadnienie.
„Kopalnia”-muzeum była czynna do czasu rozpoczęcia remontu wspomnianego Pawilonu A w 1996 r., kiedy wejście do
części podziemnej zostało zamurowane. Rozpoczęte w 2001
r. prace, mające na celu otwarcie kopalni poprzez wykonanie
specjalnego wejścia z zewnątrz, przedłużały się, a wnętrze
niszczało z powodu postępującego zawilgocenia. I mimo,
że estetyczna w swej formie wiata wejściowa w końcu maja
2004 r. została odsłonięta spod zabezpieczającej ją obudowy,
to zwiedzanie „kopalni” w dalszym ciągu nie było możliwe.
Do generalnego jej remontu przystąpiono w 2005 r. Wtedy
remontem objęto również sąsiedni Pawilon B od dłuższego
czasu nieużytkowany, a w drugiej połowie lat sześćdziesiątych przeznaczony na magazyn sprzętów muzealnych i wyjątkowo ciężkich, dużych eksponatów.
Od mniej więcej 1985 r. jedyną czynną ekspozycją stałą
w Ratuszu była wystawa historyczna. Jak wcześniej nadmieniono, na parterze wystaw nie było już od 1979 r., stopniowo
też zaczęto likwidować bardzo ciekawą wystawę pt. Historia
zamków i uzbrojenia na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej,
czynną w piwnicach w najstarszej części Ratusza. Pierwszy
wyłom w tej ekspozycji zrobiono na początku lat osiemdzie-
siątych, kiedy do konserwacji zabrano część udostępnionych
tam militariów. Ze względu zaś na dużą wilgotność pomieszczeń nie powróciły one już na swe dawne miejsce w ekspozycji.
Później zlikwidowano również część poświęconą zamkom.
Na początku 1991 r. nastąpiła zmiana kierownictwa placówki (objął ją autor niniejszego tekstu, IV 1991-IV 1994),
zmieniła się też nieco jej struktura, m.in. Dział Techniki
przyłączono do Działu Historii. Zamierzeniem władz administracyjnych było wprowadzenie pewnych oszczędności
przy jednocześnie efektywniejszym działaniu. Duży nacisk
został położony na uzyskiwanie własnych dochodów i lepsze
wykorzystywanie sal wystawowych. W 1991 r. ponownie zaczęto zagospodarowywać piwnice ratuszowe. W największej
sali po lewej stronie urządzono wówczas dużą stałą ekspozycję rzeźb Józefa Karczmarka z Chyczy (wg scenariusza mgr
R. Rok), natomiast po drugiej stronie rozpoczęto wkrótce
przygotowania do odtworzenia wystawy zamków na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, wykorzystując do tego zachowane ich makiety. Wystawę tę otwarto w 1992 r.
W 1991 r. podjęto też myśl urządzenia w opróżnionych
salach na parterze Ratusza (po przeniesieniu stamtąd archeologii i etnografii oraz po opuszczeniu pomieszczeń przez
Komitet VI Światowego Dnia Młodzieży) stałej wystawy
przyrodniczej i etnograficznej. Ta pierwsza, dla której zarezerwowano dwie sale, nie doszła do skutku (później urządzono w nich szatnię i salę edukacyjną), natomiast drugą, pod
ogólnym tytułem Kultura ludowa regionu częstochowskiego, po
dłuższych przygotowaniach otwarto 16 lipca 1993 r. W stosunku do wystawy wcześniejszej była ona nowym ujęciem
szeroko zakrojonej problematyki. Sporo miejsca poświęcono
m.in. rzemiosłom ludowym, a w jednej sali pokazano częstochowskie pamiątkarstwo religijne. Jej scenariusz opracowała mgr Regina Rok, a autorem aranżacji plastycznej był
art. rzeźbiarz Jerzy Kędziora. Wystawa ponad dziesięć lat (do
2004) spełniała ważne zadanie w programie pracy edukacyjnej Muzeum.
W 1992 r. pojawiło się pewne zagrożenie uszczuplenia posiadanej bazy lokalowej Muzeum w związku z wystąpieniem
władz Kościoła prawosławnego o zwrot tzw. „popówki”,
mieszczącej od wielu lat Galerię malarstwa. Sprawę udało się
jednak rozwiązać pozytywnie dla Muzeum. Dlatego po zlikwidowaniu czasowej wystawy Ad memoriam. Bruno Schulz
i po odnowieniu sal przystąpiono do urządzenia wystawy
Malarstwo polskie XX wieku w nowej, rozszerzonej wersji,
uwzględniającej bieżące nabytki, udostępnionej społeczeństwu w 1993 r.
Wśród kilku wydarzeń, którymi Muzeum pragnęło włączyć się w nową rzeczywistość polityczną kraju, nie można
nie odnotować czasowej wystawy pt.: Kamyk na szańcu. Opowieść o Druhu Aleksandrze Kamińskim i jego Bohaterach. Jej ot-
22
Rezerwat archeologiczny, arch. W. Ściegienny
warcie (5.03.1994) uświetnił spektakl Barbary Wachowicz.
Organizatorem programu były: Muzeum Niepodległości
w Warszawie, Muzeum Okręgowe w Częstochowie i Komenda Hufca w Częstochowie.
W grudniu 1993 r. zostało podpisane porozumienie pomiędzy Wojewodą Częstochowskim a Prezydentem Miasta
Częstochowy o przejęciu Muzeum przez gminę miasta Częstochowy w ramach tzw. programu pilotażowego. Porozumienie weszło w życie 1 stycznia 1994 r., w następnym roku
(1995) zmieniono nazwę placówki, która odtąd brzmi Muzeum Częstochowskie.
W sierpniu 1994 r. kierownictwo placówki objął mgr Andrzej Zembik. Tegoż roku zlikwidowano stałą wystawę historyczną zajmującą wszystkie sale na piętrze. Wystawa ta była
mocno krytykowana w wypowiedziach prasowych, głównie za
treści ideowe zawarte zwłaszcza w części poświęconej okresowi
powojennemu. Wprawdzie wcześniej dokonano już pewnych
zmian, przede wszystkim zlikwidowano salę poświęconą historii Częstochowy po 1945 r., a w salach obejmujących XIX stulecie i okres międzywojenny usunięto najbardziej rażące informacje, jednak uważano, że wystawa musi szybko zostać rozebrana.
Trzy z opróżnionych wówczas sal (w tym jedna największa
po lewej stronie od wejścia ze schodów) po remoncie przeznaczono na miejsce okolicznościowych spotkań; tu również
odbywał się tzw. „Salon Gwiazd” prowadzony przez Andrzeja Kalinina. W pozostałych salach organizowano wystawy czasowe, w części zaś służyły one na cele magazynowe
sprzętu muzealnego. Odtąd więc jedyną wystawą stałą była
wystawa etnograficzna.
Niedługo była również czynna stała ekspozycja malarstwa
polskiego XX w. w budynku Galerii. Po kilku wystawach
czasowych, jakie się tam odbyły (m.in. Grafika polska XX w.,
XII 1995-III 1996) malarstwo nie wróciło już na swoje dawne miejsce (1996). Wykonano ekspertyzę stropów obiektu
i orzeczono, że piętro nie może być dostępne zwiedzającym.
W ten sposób w budynku przy Al. NMP 49 pozostały tylko
zmagazynowane zbiory sztuki i pracownie. Niewielki natomiast zestaw obrazów malarzy polskich wyeksponowano na
ścianach sali reprezentacyjnej i dwóch bocznych w Ratuszu.
W związku zaś z zamierzonym remontem budynku Galerii
23
brano pod uwagę zmianę jego funkcji. Otóż w salach na dole
miała być urządzona Biblioteka muzealna, dostępna szerszej
publiczności, a na górze Dział Sztuki i Archeologii z magazynami zbiorów. Do remontu Galerii jednak nie doszło,
przystąpiono do niego dopiero w 2005 r., z zachowaniem
pierwotnej funkcji budynku.
Jak wspomniano, jedyną wystawę stałą po roku 1994 miał
Dział Etnografii, poza tym organizowano sporo wystaw
czasowych. Urządzano je ze zbiorów własnych bądź wypożyczanych z innych placówek. Nie rezygnowano również ze
sprowadzania wystaw w całości przygotowanych przez inne
muzea, w tym także lwowskie. Przy czym wypada zaznaczyć,
że w ramach współpracy z zagranicą swoje wystawy wysyłało
tam również Muzeum Częstochowskie. Np. w 1999 r. w Muzeum w Pforzheim (Stadtmuseum) ze zbiorów częstochowskich czynna była Wystawa współczesnej rzeźby ludowej.
W zakresie działalności wydawniczej okres ten przyniósł
kilkanaście interesujących publikacji. Są to katalogi zbiorów,
chociaż nie wyłącznie, zawsze bogato ilustrowane, edytorsko
stanowiące wyraźny krok naprzód w stosunku do publikacji
wcześniejszych. Niektóre z nich towarzyszyły tematycznym
wystawom czasowym. Tak powstały katalogi-albumy: A. Jaśkiewicz, Artyści Częstochowy 1950-1960, Częstochowa 1995
i tegoż Grafika polska XX wieku, Częstochowa 1996. Później
wydano: R. Rok, ...a rzeźby moje przetrwają czas..., Częstochowa 1997; tejże Częstochowski strój ludowy, Częstochowa
1998; A. Kuźma Broń w zbiorach Muzeum Częstochowskiego.
Zbiór broni palnej, Częstochowa 1999.
Gdy idzie o zakupy zbiorów, to w dalszym ciągu były one
realizowane, przy czym teraz wnioski w sprawie zakupu eksponatów składał kierownik danego działu, a zatwierdzał je
każdorazowo dyrektor. W ten sposób zrezygnowano z powszechnie obowiązującej procedury opiniowania przydatności eksponatu w Muzeum przez komisję zakupów.
W 1995 r. w strukturze Muzeum dotychczasowy dział
Naukowo-Oświatowy przekształcono w Dział Edukacji
i Wystaw, zwiększając z czasem jego obsadę personalną.
W programie zmian znalazła się również likwidacja pracowni fotograficznej.
Z roku na rok coraz większym problemem stawały się
remonty budynków muzealnych i dostosowanie ich do wymogów współczesnego wystawiennictwa. Najwcześniej, bo
w latach 1996-2000, udało się prace takie przeprowadzić
w Pawilonie głównym w Parku im. St. Staszica. Pierwszą
wystawą, jaką otwarto w jego salach, był Polski pielgrzym,
według scenariusza mgr Andrzeja Zembika. Wystawę tę
udostępniono w sierpniu 2000 roku wraz z towarzyszącym
jej wydawnictwem (albumem) pod tym samym tytułem (red.
A. Zembik), do którego obszerny tekst napisali prof. Antoni
Jackowski i dr Izabela Sołjan.
Od lutego 2000 r. kierownictwo placówki objęła mgr Iwona Młodkowska-Przepiórowska. Teraz postanowiono się zająć kolejnym obiektem wymagającym remontu, a mianowicie
Rezerwatem Archeologicznym w Częstochowie-Rakowie.
Zdecydowano, że na miejscu pierwotnego pawilonu z 1965 r.
zostanie wzniesiony nowy budynek. Jego projekt opracował
arch. inż. Lech Nowotarski w 2000 r., a do budowy przystąpiono w roku następnym (2001). Wstępne otwarcie Rezerwatu po starannie wykonanej konserwacji materiałów kostnych
(Dział Konserwacji Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie) i terenu cmentarzyska (pracownicy Działu
Archeologicznego Muzeum Częstochowskiego) odbyło się
w marcu 2004 roku. Nadmienić jednak trzeba, że wystawa stała kultury łużyckiej towarzysząca zachowanemu fragmentowi
cmentarzyska znajduje się nadal w przygotowaniu przez mgr.
Macieja Kosińskiego i mgr Magdalenę Wieczorek-Szmal.
Wystawa, której inicjatywa urządzenia zrodziła się wraz
z przystąpieniem do realizacji Polskiego pielgrzyma, została
pomyślana jako kontynuacja wcześniej podjętego przez Dział
Etnografii i Dział Sztuki tematu pamiątkarstwa religijnego.
Tym razem zatytułowano ją Z dawna Polski Tyś Królową. Pamiątka z pielgrzymki do Jasnej Góry. Otwarcie jej odbyło się
w czerwcu 2002 r. Do wystawy wydano duży katalog-album,
opracowany przez R. Rok i A. Jaśkiewicza. Wystawa i wydawnictwo otrzymały III nagrodę w „Konkursie na Wydarzenie Muzealne Roku. Sybilla 2002”.
Od mniej więcej 2000 r. Muzeum wydatnie zintensyfikowało współpracę ze szkołami, kładąc nacisk na upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o historii i kulturze,
prawie zawsze w oparciu o dostępne wystawy czy pojedyncze
eksponaty muzealne. Aktualne propozycje w tym zakresie
systematycznie zamieszczane są w specjalnym „Biuletynie”,
wydawanym od grudnia 2002 r.
Pracownicy poszczególnych działów przygotowując tematy lekcji dostosowują je do różnych poziomów nauczania
(szkoły podstawowe, gimnazja, szkoły średnie). Tak zostało
pomyślane wydawnictwo Eksponaty opowiadają historię. Muzealny program edukacyjny lekcji historii, autorstwa A. Kuźmy,
Karola Nabiałka i Moniki Świerczewskiej (Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2003).
Jakie znaczenie przywiązuje Muzeum do współpracy ze
szkołami może świadczyć zorganizowanie wspólnie z Muzeum Regionalnym w Radomsku w 2001 r. IV Ogólnopolskiego Sympozjum Muzealnictwa Regionalnego i w 2003 r.
samodzielnie – Sesji Edukacyjnej, z której materiały opublikowano w zeszycie pt. Regionalna edukacja historyczna w Muzeum Częstochowskim (2003).
Pewnym nawiązaniem do tradycji organizowanych w minionych latach przez Muzeum sesji i sympozjów, w roku 2003
była dwudniowa sesja Architektura Homines Arma. Obronność
24
na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych z udziałem
archeologów i historyków z trzech środowisk: krakowskiego,
łódzkiego i częstochowskiego.
Wprawdzie konkursy, podobnie jak sesje, w przeszłości
Muzeum również organizowało, ale było ich mniej (m.in.
„Częstochowa i region w starej ilustracji”, „Szukamy samorodnych talentów artystycznych”, „Konkurs na wspomnienie
górnika rud żelaza”, „Konkurs na dawne i współczesne artystyczne wyroby kowalskie oraz ozdobne z metalu przedmioty”, 1972) i miały charakter lokalny, tymczasem w 2000 r.
odbył się pierwszy Konkurs Ogólnopolski na Współczesną
Sztukę Ludową, a drugi w 2003 r. Obydwa ogłoszono w ramach trwających w Częstochowie Dni Europejskiej Kultury
Ludowej. Dokumentacją drugiego z nich jest wydawnictwo
opracowane przez mgr R. Rok (2003), pozyskano też wówczas szereg cennych eksponatów do zbiorów muzealnych.
Przeprowadzone remonty obiektów użytkowanych przez
Muzeum, o których wcześniej wspomniano, nie załatwiały
sprawy do końca, bo w bardzo złym stanie zachowania znajdował się nadal budynek Ratusza, główna siedziba placówki.
O potrzebie zmiany tego stanu na lepsze mówiło się od dłuższego czasu, brak było jednak odpowiednich środków na remont. Wysuwano więc różne koncepcje ratowania zabytku.
Między innymi rozważano myśl oddania go w częściowe użytkowanie komuś, kto sfinansowałby niezbędne prace. Ostatecznie pieniądze na ten cel zapewniły władze miasta, rozpoczynając generalny remont Ratusza w 2004 r. Najpierw objęto nim
Pawilon B, który oddano w całkowite użytkowanie Muzeum
w 2005 r., a następnie gmach główny. Na czas remontu Muzeum przeniesiono do pomieszczeń zastępczych budynku przy
Al. Wolności 30 i ul. Focha 19/21 (Pałac Ślubów).
Rok 2004 w historii Muzeum zapisał się również przejęciem na cele wystawiennicze Zagrody Włościańskiej pozostałej po Wystawie Przemysłowo-Rolniczej z 1909 r.
W budynku Zagrody, jeszcze przed oddaniem go do remontu, urządzono najpierw pokaz rzeźby ludowej ze zbiorów
Działu Etnografii, a po remoncie w 2005 r. udostępniono
wystawę Kościoły drewniane okolic Częstochowy, później były
czynne kolejno Nikifor – Mistrz z Krynicy ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie i Idąc
przez życie – rzeźby Zdzisława Purchały. Wystawa jubileuszowa z okazji 35-lecia pracy twórczej artysty.
Rok jubileuszowy Muzeum zaowocował również rozpoczęciem remontu budynku Galerii, „kopalni” rud żelaza i Pawilonu B w Parku im. St. Staszica.
Powiększała się też dalej liczba budynków będących
w użytkowaniu placówki, bowiem oprócz Zagrody Włościańskiej oddano jej jeszcze do dyspozycji Obserwatorium
Astronomiczne, również znajdujące się w Parku im. St. Staszica, dawniej pawilon Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie”
na Wystawie Przemysłowo-Rolniczej (1909).
Czas remontów i związanych z tym przeprowadzek zbiorów muzealnych zbiegły się z objęciem funkcji dyrektora
przez mgr. Janusza Jadczyka (2003).
Na zakończenie wypada zaznaczyć, że wystawy czasowe, o których w tym krótkim zarysie zaledwie wspomniano, stanowią tylko nikłą część stanu faktycznego. Ich lista
jest nieporównanie większa. Duży ich też procent dotyczy
dziejów miasta i regionu. Dzięki temu, wraz z obszernymi
materiałami publikowanymi przez Muzeum, stanowią znaczący przyczynek do poznania przyrody, historii i kultury
tego obszaru.
25
naukowych i twórczych z tym związanych, a także zwiększającej się ilości użytkowanych przez Muzeum obiektów
wystawienniczych i magazynowych.
Działania nasze nadzoruje Rada Muzeum Częstochowskiego, będąca ciałem oceniającym i doradczym, złożonym
z wybitnych przedstawicieli świata nauki i muzealnictwa
polskiego. Kadencja obecnej Rady Muzeum rozpoczęła się
wiosną tego roku, a przewodniczy jej dr Lech Szaraniec, dyrektor Muzeum Śląskiego w Katowicach.
Muzeum Częstochowskie użytkuje 11 obiektów. Jesteśmy obecnie w trakcie kompleksowego remontu kilku budynków, które były bardzo już zniszczone, a są obiektami
zabytkowymi i wymagają opieki i renowacji. W ostatnich
latach, dzięki zapobiegliwości muzealników częstochowskich i przychylności władz samorządowych miasta, udało się podjąć te jakże ważne dla nas, choć bardzo drogie
inwestycje remontowe. Dzięki nim już możemy poszczycić
się wyremontowanymi (pozostałymi po Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w 1909 roku): Pawilonem Wystawowym
i Zagrodą Włościańską w Parku im. Stanisława Staszica,
gruntownie przebudowanym Rezerwatem Archeologicznym
w dzielnicy Raków, odrestaurowanym Odwachem sąsiadującym z Ratuszem aktualnie remontowanym. Zakres prac
budowlanych i przebudowa Ratusza, to chyba największa
od wielu lat inwestycja w obiektach zajmowanych przez
Muzeum Częstochowskie. Z dumą i radością podglądamy częściowo już widoczne efekty tych prac, przygotowując
się do zagospodarowania wnętrza tego najważniejszego dla
Częstochowy budynku, tworząc w nim wystawę historyczną miasta i najlepszą naszą galerię malarstwa polskiego ze
zbiorów własnych.
Prace remontowe toczą się także w trzech kolejnych obiektach: Pawilonie Powystawowym z 1909 roku i replice Kopalni Górnictwa Rud w Parku im. Stanisława Staszica, a także w dawnej popówce znanej jako Galeria Malarstwa w Alei
Najświętszej Maryi Panny 47. Ich realizacja, założona na
dwa lata, pozwala nam mieć nadzieję, że w niedługim czasie
Janusz Jadczyk
Stan obecny
i koncepcja rozwoju
Muzeum Częstochowskiego
100-letnie Muzeum Częstochowskie w chwili obecnej to
mocno osadzona w strukturach miasta instytucja, realizująca
podstawowe zadania wynikające z ustawy o organizowaniu
i prowadzeniu działalności kulturalnej, pracująca zgodnie
z przepisami ustawy o muzeach, w oparciu także o ustawę
o samorządzie terytorialnym, który w naszym przypadku jest
jednostką organizującą i finansującą Muzeum.
Aktualnie Muzeum składa się z siedmiu działów merytorycznych (archeologii, etnografii, historii, przyrody, sztuki, edukacji i biblioteki), zajmujących się gromadzeniem
i opracowywaniem ogromnego zbioru eksponatów, przygotowujących wystawy własne i podejmujących współrealizacje
twórcze z innymi zaprzyjaźnionymi placówkami muzealnymi w Polsce. W zadaniach stawianych przez dyrektora naczelnego i koordynowanych przez zastępcę ds. naukowych,
realizuje się zdecydowana większość naszych pracowników,
kustoszy i asystentów, którzy z naszym Muzeum od wielu lat
związali swoje losy zawodowe. W działaniach tych dostrzegamy także młodych muzealników i na ich potencjale zawodowym w przyszłości będziemy się opierać. Rotacja kadr
w naszym Muzeum nie jest duża, ale też i instytucja, taka
jak nasza, zmian takich nie wymaga. Koniecznym natomiast
w niedalekiej przyszłości będzie zwiększenie zatrudnienia
w obliczu powiększającego się zasobu zbiorów oraz zadań
27
STAN OBECNY I KONCEPCJA ROZWOJU MUZEUM CZĘSTOCHOWSKIEGO
Muzeum Częstochowskie osiągnie oczekiwany od bardzo
dawna standard nowoczesnej muzealnej placówki. W wieloletnim planie inwestycyjnym przygotowanym przez władze
miasta, remonty obiektów muzealnych sa priorytetowe i kolejne przeznaczone do realizacji to: kompleks budynków w Alei
NMP 49 oraz tzw. Obserwatorium Astronomiczne, przez nas
chętniej nazywane Pawilonem Powystawowym 1909.
W wyremontowanych budynkach, jak też i w tych przeznaczonych do remontu, realizujemy własne ekspozycje,
prezentujemy etnografię, archeologię, przyrodę, sztukę oraz
historię Częstochowy i regionu, a także ciekawe propozycje
muzealne z różnych stron Polski. W swoich działaniach staramy się wnosić do kultury te wartości humanistyczne, które
nierozerwalnie związane są zarówno ze społecznością lokalną, jak i specyfiką naszego miasta.
W Rezerwacie Archeologicznym prezentujemy cmentarzysko kultury łużyckiej sprzed 2,5 tysiąca lat, które jest niewątpliwym unikatem w skali europejskiej. Przebudowany obiekt
pozwala w nowoczesny sposób prezentować zarówno zachowane „in situ” 100 m2 cmentarzyska łużyckiego, jak również
organizować wystawy zmienne o tematyce archeologicznej.
Obiekt jest świetnie dostosowany do obecnych wymogów
ekspozycyjnych i przechowywania unikalnych obiektów.
Częstochowianie często odwiedzają Rezerwat, co pokazuje
jak duże jest zainteresowanie prehistorią i archeologią.
W Pawilonie Wystawowym w Parku im. Stanisława Staszica, który od 1909 roku służy Muzeum Częstochowskiemu
(odrestaurowany w latach 1997-2000), prezentujemy zmienne wystawy z dziedziny historii, przyrody, sztuki, a także
udostępniamy go dla potrzeb okazjonalnych ekspozycji inicjowanych przez władze miasta.
Podobnie, na wystawy zmienne z dziedziny etnografii
i sztuki ludowej, wykorzystujemy wyremontowaną w 2004
roku Zagrodę Włościańską, a w planach – po zakończeniu remontu sąsiedniego dużego pawilonu, umieścimy w tych budynkach i wokół nich dział etnograficzny.
Obiektem ważnym dla naszej działalności jest też Dworek
Krasińskich w Złotym Potoku (gm. Janów), gdzie prezentuZagroda włościańska, arch. Z Kalinowski, Cz. Przybylski. Stan obecny
Muzeum Higieniczne, arch. B. E. Paprocki. Stan obecny
jemy stałą ekspozycję poświeconą rodzinie poety Zygmunta
Krasińskiego. Cieszący się dużym zainteresowaniem zabytkowy budynek położony w kompleksie pałacowo – parkowym w Złotym Potoku, niestety nie jest nasz, a podjęte przez
spadkobierców dawnych właścicieli działania uniemożliwiają
zarządzanie tym obiektem.
Obecnie, w czasie remontu Ratusza (zakończenie prac
planowane jest na wiosnę 2006 roku), w którym od 1967 roku
mieści się główna siedziba Muzeum Częstochowskiego, wystawy o charakterze edukacyjnym, z rożnych dziedzin muzealnych, realizujemy w czasowo przyznanym nam obiekcie
Urzędu Stanu Cywilnego, zwanym Pałacem Ślubów.
W roku 2006 uruchomimy w ramach naszych działań
nową placówkę – Muzeum Haliny Poświatowskiej, wybitnej
częstochowskiej poetki. Jej dom, w centrum Częstochowy,
dziś ogromnie zdewastowany, wydzierżawiony został od ro-
28
dziny w tym właśnie celu. Poddany zostanie gruntownemu
remontowi, a naszym zadaniem będzie stworzenie w nim
stałej ekspozycji poświęconej poetce. Działania w tym zakresie już podjęliśmy.
Muzeum Częstochowskie jest rozbudowaną strukturalnie
i organizacyjnie instytucją kultury, która jednak w najbliższym czasie musi się dostosować do nadchodzących warunków i możliwości technicznych. Wyremontowane obiekty,
powiększająca się ilość ekspozycji stałych i zmiennych, wydawnictwa własne oraz stale rosnąca ilość gromadzonych
zbiorów we wszystkich działach merytorycznych, zmuszają
mas do analizy i podejmowania działań w zakresie restrukturyzacji Muzeum. Konieczne jest stworzenie działu wydawniczego, który zajmie się przygotowaniem publikacji do druku.
29
Rezerwat archeologiczny. Stan obecny
i utrudnienia z tym związane, pojawiły się jaskrawo w chwili
przemieszczania całych magazynów i eksponatów z wystaw,
wymuszonego przeprowadzkami. Jak ważne jest panowanie
nad majątkiem Muzeum, za który jesteśmy odpowiedzialni
nie tylko przecież finansowo, poznaliśmy w ciągu ostatniego
roku, przekazując obiekty do remontu. Z tych doświadczeń
wyciągamy wnioski i podejmujemy decyzje o wprowadzaniu
zmian w strukturze organizacyjnej Muzeum.
Działania naukowo-badawcze są podporządkowane
w chwili obecnej, w znacznej mierze, wystawom stałym.
Zgodnie z planami inwestycyjno-remontowymi w roku 2006,
w odrestaurowanym budynku Ratusza, zostanie oddana stała wystawa historyczna, poświęcona dziejom Częstochowy
Od pradziejów do współczesności. Scenariusz naukowy wystawy
jest przygotowywany przez historyków z naszego Muzeum
oraz historyków-regionalistów z Akademii im. Jana Długosza
w Częstochowie oraz Archiwum Państwowego w Częstochowie. Scenariusz naukowy oparty jest na najnowszych badaniach dotyczących dziejów Częstochowy i regionu.
Ratusz, arch. F. Reinstein. Stan obecny
Już podjęliśmy działania organizacyjne w tym zakresie, czego efektem jest rozpoczęcie przez wytypowanego pracownika podyplomowych studiów specjalistycznych.
Niezwykle ważnym dla normalnego funkcjonowania Muzeum w rozproszonych obiektach, w których oprócz wystaw
są także magazyny muzealiów, jest stworzenie stanowiska
głównego inwentaryzatora zbiorów, odchodząc tym samym
od nie sprawdzającej się w naszych warunkach dotychczasowej koncepcji usytuowania magazynów w działach, bez możliwości kompleksowego zarządzania i kontrolowania zbioru
wszystkich muzealiów w Muzeum. Brak tych możliwości
Odwach, arch. F. Reinstein. Stan obecny
30
W tym samym roku, mamy nadzieję, zostanie również
zakończona praca nad stałą wystawą archeologiczną Kultura łużycka. Będzie ona uzupełniać cmentarzysko kultury
łużyckiej w Rezerwacie Archeologicznym w Częstochowie‑Rakowie.
Na przestrzeni roku 2007, w odrestaurowanym gmachu,
tzw. popówki, zostanie urządzona, według nowego scenariusza naukowego i plastycznego, wystawa sztuki Galeria Malarstwa Polskiego XX wieku.
Wyzwaniem dla zespołu etnografów naszego Muzeum
jest praca nad dwoma wystawami stałymi. Pierwsza z nich
wiąże się ze skansenem architektoniczno-etnograficznym,
którego zachowanym elementem jest dom mieszkalny, zwany
zwyczajowo Zagrodą Włościańską. Praca nad nią będzie polegała na odtworzeniu wyposażenia wnętrza domu mieszkalnego oraz zrekonstruowaniu pozostałych budynków zagrody
włościańskiej (stajni, obory, stodoły, spichlerza). W budynku
31
Pawilon Przemysłu Ludowego, arch. K. Jakimowicz. Stan obecny
planu i scenariusza badawczego przez naszych archeologów.
Bierze on pod uwagę zarówno podjęcie badań na stanowiskach kultury łużyckiej, jak również na stanowiskach późnośredniowiecznych. Pierwszym etapem będą badania wykopaliskowe planowane na 2006 rok, wznowione po dziesięciu
latach przerwy, o charakterze ratowniczo-rozpoznawczym.
Wśród prac naukowych, o charakterze gabinetowym,
priorytet będą miały opracowania zbiorów, których efektem
będą publikacje w postaci artykułów i monografii zbiorów.
W przyszłości, i to nie tej odległej, Muzeum Częstochowskie stawia na utrzymanie na wysokim poziomie działań o charakterze naukowo‑dokumentacyjnym. W oparciu
o stałe wystawy historyczne, archeologiczne, z dziedziny
sztuk pięknych i szeroko pojętej etnografii, prowadzić będziemy edukację młodzieży i dorosłych. Zakładamy zwiększenie oferty wydawniczej, dokumentującej nasze dokonania i stanowiącej trwały ślad naszej pracy. Organizacyjnie
zmierzać będziemy do stworzenia oddziałów Muzeum,
co pozwoli łatwiej zarządzać poszczególnymi obiektami,
a w konsekwencji całością tej jakże ważnej instytucji kultury
w Częstochowie.
Pawilonu Przemysłu Ludowego, zwanego także Muzeum Ludowym, znajdzie swoje miejsce druga wystawa etnograficzna,
mówiąca o kulturze ludowej regionu częstochowskiego.
Kolejnym obiektem wystawowym, oddanym w tym czasie,
będzie replika kopalni rud żelaza, wraz z ekspozycją dotyczącą historii górnictwa i hutnictwa regionu częstochowskiego.
Ta wystawa jest przygotowywana przez historyków z naszego Muzeum, przy konsultacji i współpracy Stowarzyszenia
Inżynierów i Techników Górnictwa w Częstochowie.
Należy dodać, że poprzednie wystawy stałe (historyczna, archeologiczna, etnograficzna) zostały zlikwidowane,
w większości z powodu remontu budynków Muzeum. Były
one efektem wieloletniej pracy naukowo-badawczej zespołu
pracowników Muzeum Częstochowskiego. Obecnie powstające wystawy są opracowywane na podstawie nowych scenariuszy naukowych i plastycznych.
Kolejnym elementem w opracowanej koncepcji naukowo‑badawczej Muzeum Częstochowskiego, będzie wznowienie
badań archeologicznych. Jest to możliwe dzięki stworzeniu
32
PAwilon Tow. Akc.
"Zawiercie", arch.
W. Jabłoński.
Stan obecny
33
Warto podkreślić, że również badania archeologiczne mgr
Iwony Młodkowskiej-Przepiórowskiej, kierownika Działu
w latach 1981-2000 oraz dyrektora w roku 2000-2003, doprowadziły do znalezienia ogromnej liczby przedmiotów ruchomych kultury łużyckiej, przyczyniając się do uzyskania
bogatszego obrazu tej kultury na ziemi częstochowskiej.
Najstarsze materiały w zbiorach to środkowopaleolityczny zespół artefaktów należący do kompleksu mustierskiego
z Jaskini Zamkowej Dolnej, znajdującej się w północnym
stoku wzgórza, na którym wzniesiono warownię olsztyńską.
W skład tego zespołu wchodzą narzędzia, takie jak: zgrzebła wykonane na odłupkach lub na odpryskach termicznych,
przekłuwacze, ostrza mustierskie, wiertniki, narzędzia zębate i wnękowe. Sporo jest odłupków retuszowanych oraz
odłupków i odpadów produkcyjnych ze spedolitowanymi
krawędziami. Występują rdzenie przeważnie typu krążkowego. Wyroby te wykonane zostały z miejscowego krzemienia jurajskiego. Większość z nich jest spatynowana na kolor
mlecznoniebieskawy i wyświecona eolicznie. Reprezentują
kulturę materialną, której twórcą był homo sapiens neanderthalensis. Zostały znalezione podczas wykopalisk prowadzonych przez dra J. Kopacza w roku 1969 i 1970 i datuje się
je na wczesną fazę zlodowacenia Wisły (Würm I), tj. około
50-60 tysięcy lat temu.
Nieliczne materiały górno i schyłkowopaleolityczne,
wśród których na uwagę zasługuje narzędzie zwane pazurem, wspomniany powyżej badacz odkrył w 1970 r. w Jaskini Niedźwiedziej w Kusiętach, gm. Olsztyn.
Wśród zabytków z młodszej epoki kamienia – neolitu, najbardziej interesujące wydają się siekierki krzemienne i topory
kamienne pochodzące m.in. z: Biskupic, gm. Olsztyn, Żarek,
gm. loco, Przystajni, gm. loco, Bystrzanowic, gm. Janów, Radostkowa, gm. Mykanów, Złotego Potoku, gm. Janów, Kochcic, gm. Kochanowice, jak również zdobiona amforka z uszkami kultury ceramiki sznurowej z Dudek, gm. Mykanów.
Wszystkie te zabytki trafiły do zbiorów muzealnych dzięki
przypadkowym odkryciom mieszkańców naszego regionu.
Maciej Kosiński
Zbiory Archeologii
Zbiory Działu Archeologii, powstałego w kwietniu 1959 r.,
liczą obecnie 10 214 pozycji inwentarzowych (stan z dnia
31.01.2005 r.). Pozyskane zostały w większości w wyniku
systematycznych badań wykopaliskowych prowadzonych
przeważnie przez pracowników Muzeum w Częstochowie
i Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego na
terenie licznych cmentarzysk, osad, zamków, grodzisk i innych obiektów. Część zbiorów stanowią dary od osób prywatnych.
Pochodzą głównie z terenów ziemi częstochowskiej i są
zestawem źródeł kultury materialnej, począwszy od starszej
epoki kamienia aż po czasy nowożytne włącznie.
Większość pozyskanych zabytków Dział Archeologii
zawdzięcza działalności dyrektora placówki w latach 19591969, dra Włodzimierza Błaszczyka, który z ogromną energią i pasją podjął się, praktycznie od podstaw, tworzenia
ośrodka archeologicznego w Częstochowie.
To z jego inicjatywy powstał w 1965 r., nad zachowaną
częścią cmentarzyska ludności kultury łużyckiej, Rezerwat
Archeologiczny w Częstochowie-Rakowie, jeden z pierwszych obiektów tego typu w Polsce. Obecnie gruntownie
przebudowany i zmodernizowany, zabezpiecza fragment
nekropolii z wczesnej epoki żelaza o mieszanym obrządku
pogrzebowym szkieletowym i ciałopalnym.
35
ZBIORY ARCHEOLOGII
Zabytki krzemienne z Jaskini Zamkowej Dolnej w Olsztynie
Skarb siekierek z Biskupic
Na ślady osadnictwa neolitycznego w postaci fragmentów naczyń glinianych, zdobionych odciskami sznura i towarzyszących im narzędzi krzemiennych, natrafił natomiast
dr J. Kopacz podczas badań w Schronisku Towarnym koło
Kusiąt w roku 1970.
Zabytki z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza związane są
z kulturą przedłużycką, a przede wszystkim z kulturą łużycką, która jest wyjątkowo bogato reprezentowana w zbiorach.
Uzyskane zostały w trakcie wykopalisk na cmentarzyskach, sporadycznie na osadach.
Wyjątek stanowi brązowa bransoleta zakupiona w 1994 r.
w „Salonie Desy Krajowej” w Częstochowie. Jest ona owal-
na, masywna, o przekroju w przybliżeniu płasko-wypukłym,
o stopkowatych końcach. Na stronie zewnętrznej, wypukłej,
posiada ornament w postaci sześciu grup kresek poprzecznych rozdzielonych partiami zakreskowanymi podłużnie,
zaś stopkowate końce oraz wewnętrzna część bransolety są
niezdobione. Bransoleta ta jest zabytkiem kultury przedłużyckiej, datowana jest na młodszy odcinek II okresu epoki brązu.
Zachowana jest w bardzo dobrym stanie, pokryta szlachetną
patyną. Bransoleta została znaleziona przez mieszkańca wsi
Opatów, gm. loco, na polu, w trakcie prac polowych.
Najbogatszy zbiór zabytków kultury łużyckiej, znajdujący
się w zbiorach naszego Działu, pochodzi z rozległego cmen-
36
tarzyska w Zbrojewsku, st. 3, gm. Lipie. Stanowisko zostało
odkryte w 1959 roku, a od 1961 roku prowadzone są na nim
systematyczne badania wykopaliskowe, kierowane przez prof.
Marka Gedla z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do dnia dzisiejszego przebadanych zostało ponad 1600 zespołów grobowych.
W Muzeum znajdują się zabytki z sezonów: 1959-1981. Najstarsze groby należy wiązać z tradycjami kultury przedłużyckiej. Cmentarzysko to założone było w II okresie epoki brązu
i użytkowano je po początek wczesnej epoki żelaza.
Najliczniejszą grupę zabytków stanowią naczynia ceramiczne, które wchodziły w skład wyposażenia grobów zarówno wczesnej, jak i późnej fazy cmentarzyska. Naczynia,
które zaliczane są do wczesnej fazy, to przede wszystkim
naczynia wazowate, garnki o esowatym profilu, misy oraz
kubki i dzbanki. Wśród naczyń wazowatych licznie występują naczynia o brzuścu jajowatym lub baniastym i wyodrębnionej szyi stromo stożkowatej lub cylindrycznej, brzusiec
mają chropowacony lub obmazywany, natomiast górna część
naczynia i pas przy dnie są wygładzone. Występują również
wazy o brzuścu zdobionym pionowymi bruzdami, karbami.
Grupa tych naczyń obok garnków esowatych, ze względu na
formę czy ornament, posiada bliskie analogie wśród naczyń
zaliczanych do tzw. fazy konstantynowskiej z terenu Polski
Środkowej. Spotykamy również wazy, kubki i dzbanki zdo-
37
ZBIORY ARCHEOLOGII
Materiały wczesnej fazy kultury łużyckiej w naszych
zbiorach reprezentowane są również przez zabytki z cmentarzyska w Kuźniczce, gm. Krzepice. Badania archeologiczne prowadzone były na tym stanowisku w 1961 roku przez
dr Wł. Błaszczyka i mgr J. Janikowskiego, odkryto wówczas
siedem pochówków ciałopalnych. Badania wykopaliskowe
kontynuowane były na stanowisku w 1987-1988 roku przez
mgr I. Młodkowską-Przepiórowską, przyniosły one odkrycie
kolejnych dwudziestu jeden grobów ciałopalnych. Zabytki
z tego stanowiska to przede wszystkim ceramika, tylko w jednym grobie znaleziono drobne ozdoby wykonane z brązu. Ceramika reprezentowana jest przez naczynia wazowate, garnki
esowate, misy profilowane, wśród których jest misa zdobiona
rytymi kreskami poniżej załomu oraz misa o powierzchni zewnętrznej chropowaconej i obmazywanej, a także fragmenty
naczyń z pogrubionym brzegiem czy z ornamentem guzowym.
Wystąpiły również pojedyncze okazy, takie jak miniaturowy
dzbanuszek, kubek esowaty czy misa stożkowata. Na podstawie materiału ceramicznego cmentarzysko w Kuźniczce datowane jest na schyłek II okresu epoki brązu i III okres epoki
brązu. Wyposażenie grobowe jest typowym materiałem charakterystycznym dla grupy górnośląsko-małopolskiej, świadczącym o wpływach z Polski Środkowej i ze Śląska.
Bransoleta z Opatowa
bione tzw. ornamentem guzowym (guzy wygniatane były
z wnętrza naczynia i obwiedzione dookolnymi żłobkami),
który pospolicie występuje na stanowiskach III brązowych
z terenów Śląska. Misy najliczniej reprezentowane są przez
misy profilowane o gładkiej powierzchni bądź zdobione na
brzuścu chropowaceniem, grupami poziomych i ukośnych
kresek, czy pionowymi kreskami rytymi. Ciekawą formą ceramiczną są misy na pustych nóżkach, a wśród nich wyjątkowa misa półkulista o płasko rozchylonych brzegach i trzech
nóżkach rurkowatych, wewnątrz pustych.
Ceramika z młodszej fazy kultury łużyckiej stanowi podobny zestaw naczyń, różniących się jednak zasadniczo
formą, zdobieniem, sposobem opracowania powierzchni.
Reprezentują ją naczynia wazowate, garnki jajowate, misy
oraz czerpaki i kubki, a także grzechotki gliniane, rzadziej
fragmenty placków glinianych. Naczynia te reprezentują formy charakterystyczne i licznie występujące na stanowiskach
grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej.
Bogaty i różnorodny jest również zestaw zabytków brązowych pochodzących z cmentarzyska w Zbrojewsku. Na uwagę zasługują szpile – szpila o czopowatej główce, dwie szpile
o tulejkowatej główce, szpila z płaską, tarczowatą główką
i charakterystycznym zgrubieniem na trzonku, szpila z kulistą
główką, szpila o guziczkowatej, prawie kulistej główce, szpila
o główce profilowanej, szpile uchate. Wśród ozdób występują
również bransolety brązowe, naszyjnik tordowany o gładkich
końcach, skręty i kółka wykonane z drutu brązowego, a także
drobne ozdoby, takie jak guziki kościane, paciorki gliniane.
Jest to tylko część bogatego zestawu zabytków, które odkryte
były na cmentarzysku w Zbrojewsku.
Ozdoby brązowe z cmentarzyska w Zbrojewsku
Kolejnym cmentarzyskiem kultury łużyckiej, z którego
pochodzi spora grupa ciekawych zabytków archeologicznych, są Truskolasy, st. 8, gm. Wręczyca Wielka. Stanowi-
38
sko zlokalizowane jest na południe od Truskolasów, na tere- prezentują typ o formie dwustożkowatej, odmianę baniastą
nie użytkowanej, dzikiej piaskowni. Zniszczenia stanowiska oraz beczułkowatą. Na końcach grzechotki beczułkowatej
zostały zaobserwowane przez P. Paruzela, mieszkańca wsi wystąpiły tarczowate płaskie rozszerzenia, w jednym z nich
Truskolasy, studenta archeologii Uniwersytetu Wrocław- przewiercony jest otworek. Naczynko w kształcie rogu jest
skiego. W latach 1995-1998 przeprowadzono ratownicze formą sporadycznie występującą na stanowiskach grupy górbadania wykopaliskowe finansowane przez Generalnego nośląsko-małopolskiej. Zabytkiem szczególnym jest figurka
Konserwatora Zabytków.
zoomorficzna, jej dobry stan zachowania pozwolił badaczom
W trakcie tych prac odkryto łącznie
52 obiekty archeologiczne, wśród których wyróżniono groby szkieletowe,
ciałopalne popielnicowe, ciałopalne
jamowe, symboliczne oraz paleniska.
Materiał archeologiczny pozyskany
w trakcie badań, wzbogacający zbiory
Działu Archeologii, to przede wszystkim materiał ceramiczny, zabytki metalowe stanowią mniejszą liczebnie
grupę. Cmentarzysko datowane jest
na IV i V okres epoki brązu i początek
wczesnej epoki żelaza.
Ceramika pochodząca z badań na
stanowisku w Truskolasach reprezentuje formy powszechne, często
występujące w obrębie grupy górnoGliniana figurka zoomorficzna z cmentarzyska w Truskolasach
śląsko-małopolskiej. Wśród naczyń
ceramicznych wyróżniamy: wazy,
czarki, kubki, garnki, czerpaki. Wazy
na stanowisku pełniły wyłącznie funkcję popielnic. Repre- stanowiska zidentyfikować znalezisko jako figurkę dzika.
zentowane są przez formy o brzuścu dwustożkowatym i sła- Niestety, nie można określić jej funkcji, ponieważ jest to znabo wyodrębnionej stożkowatej szyjce bądź posiadają brzuśce lezisko luźne, niezwiązane z żadnym zwartym zespołem.
baniaste i wyodrębnioną, cylindryczną szyjkę. Niektóre zdoZabytki metalowe reprezentowane są wyłącznie przez
bione były plastycznymi guzkami, symetrycznie rozmiesz- wyroby z brązu. Są to formy długo użytkowane i dość poczonymi u nasady brzuśca, bądź dookolnymi lub ukośnymi spolite w kulturze łużyckiej, takie jak: zawieszki z drutu
żłobkami. Dolne partie naczyń były obmazywane i chro- brązowego, blaszka brązowa zwinięta w rurkę oraz guziczki
powacone. Czarki reprezentują dwie odmiany – o brzuścu brązowe odmiany półkulistej z uszkiem. Guziczki brązowe
baniastym bądź dwustożkowatym. Powierzchnie tych na- występowały w grobach pojedynczo, jedynie w zniszczonym
czyń są wygładzone, nieornamentowane, niektóre naczynka grobie popielnicowym nr 8 znaleziono 11 sztuk. Stanowiły
posiadają małe, poziomo przekłute uszka, umieszczone na one prawdopodobnie części ozdoby głowy – diademu.
załomie brzuśca. Pozostałe naczynia to czerpaki półkuliste
Interesujących informacji oraz zabytków dostarczyły bai profilowane, kubki profilowane oraz garnki o powierzchni dania wykopaliskowe na cmentarzysku w Pawełkach, st. 7,
obmazywanej, brzuścu jajowatym lub profilowanym.
gm. Kochanowice. Stanowisko, odkryte w 1993 roku, leży
Zabytki, na które warto zwrócić uwagę, to miniaturowa na terenie dzikiej piaskowni. Ratownicze badania archeoloczarka o baniastym brzuścu i wyodrębnionej szyi oraz czerpak giczne w latach 1995-1997 prowadziła mgr I. Młodkowskaprofilowany, który ze względu na wymiary również należy za- -Przepiórowska. W zbiorach Muzeum znajdują się obecnie
liczyć do naczyń miniaturowych. Inna ciekawa i stosunkowo zabytki pozyskane w trakcie pierwszego sezonu badawczego
rzadko spotykana forma to czerpak stożkowaty. Wśród pozy- w 1995 roku, które stanowiły wyposażenie dwóch grobów
skanego w czasie badań i przekazanego do Działu Archeo- szkieletowych. W grobie nr 1 odkryto kości czaszki kobiety,
logii materiału zabytkowego, na szczególną uwagę zasługują przy których zachowały się fragmenty rzemienia skórzaneformy ceramiczne, takie jak: grzechotki (2 sztuki), naczynko go z przyczepionymi do niego miseczkowatymi guziczkami
w kształcie rogu oraz figurka zoomorficzna. Grzechotki re- zaopatrzonymi w uszko. Łączna długość rzemienia wynosi
39
ZBIORY ARCHEOLOGII
około 15 cm, szerokość 1,5-2 cm. Bardzo dobry stan zachowania znaleziska, jego pieczołowita eksploracja oraz natychmiastowa konserwacja w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie pozwoliły zrekonstruować autorce
opracowania, mgr I. Młodkowskiej-Przepiórowskiej, konstrukcję diademu – ozdoby głowy, którego części metalowe
– brązowe guziczki, dość często występują jako wyposażenie
grobów. Jak podaje autorka badań, w środkowej części pasa
skórzanego zaobserwowano nacięcia dwu-, trzymilimetrowe,
w odległości około 0,5 cm. Przez nacięcia przełożone były
uszka guziczków brązowych, przez które z drugiej strony
przewleczono mocującą je grubą nić, skręconą z kilku włókien. Całość rzemienia pierwotnie była spięta bądź związana w tyle głowy, na końcach rzemienia znaleziono małe,
brązowe kółeczko, które mogło temu służyć. Dodatkowo na
fragmencie rzemienia zachowanego przy kościach skroniowych znaleziono dwa skręty z drutu brązowego (po jednym
na skroni), natomiast pod rzemieniem, przy czaszce, odkryto
fragmenty tkaniny oraz fragmenty drewnianych „szpatułek”.
Na szyi zmarłej znaleziono naszyjnik brązowy, przy głowie
złożona była misa profilowana, w jej wnętrzu czerpak, przy
nogach zmarłej garnek.
W grobie szkieletowym nr 2 oprócz wyposażenia ceramicznego w postaci czterech naczyń – czarki, misy, garnka
i czerpaka, odkryto brązowy naszyjnik oraz bransoletę brązową. Cmentarzysko w Pawełkach na podstawie odkrytych
zabytków datowane jest na koniec epoki brązu. Użytkowane
było przez ludność grupy górnośląsko-małopolskiej kultury
łużyckiej.
Kolejne stanowisko, na którym badania archeologiczne
prowadzone były przez pracowników naszego Muzeum,
leży w Częstochowie-Mirowie. Stanowisko odkryto w 1962
roku, kilka grobów kultury łużyckiej zostało zniszczonych
przy wybiórce piasku, związanej prawdopodobnie z budową drogi z Mirowa do Mstowa. W tym samym roku dr
Wł. Błaszczyk i mgr J. Radkiewicz przeprowadzili na stanowisku badania ratownicze, które kontynuowali w 1963 roku.
Badania zostały wznowione po długiej przerwie, w 1994
oraz 1996 roku przez mgr I. Młodkowską-Przepiórowską.
Na stanowisku odkryto groby kultury łużyckiej, materiały schyłkowopaleolityczne, materiały ceramiczne z okresu
wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza. W wyniku
badań wykopaliskowych wyeksplorowano ponad 60 zespołów grobowych kultury łużyckiej, wśród których wyróżniono groby szkieletowe oraz groby ciałopalne jamowe. Zespoły
grobowe posiadały wyposażenie, które stanowiły głównie
naczynia ceramiczne oraz w mniejszej ilości wyroby z brązu i z żelaza. Analiza materiału archeologicznego pozwoliła
datować cmentarzysko na czas od V okresu epoki brązu aż
po wczesną epokę żelaza włącznie.
Naczynia reprezentowane są przez formy, takie jak: garnki, misy, czarki, czerpaki, placki gliniane. Wśród materiałów
ceramicznych najliczniejszą grupę reprezentują garnki. Formy najczęściej spotykane to: garnki o jajowatych brzuścach,
słabo wyodrębnionych, wychylonych na zewnątrz brzegach
lub brzegu zagiętym do środka. Powierzchnie tych naczyń
najczęściej były obmazywane, chropowacone. Misy reprezentowały formy profilowane i półkuliste o brzegu zagiętym do środka. Zdecydowana większość była wygładzona,
miejscami wyświecona. Wśród czerpaków dominują formy
półkuliste, w mniejszej ilości wystąpiły czerpaki profilowane. Są to formy cienkościenne, ich powierzchnie są starannie
wygładzone, w większości wypadków wyświecone, czarne.
Pojedyncze egzemplarze są zdobione trójkątnymi występami
na krawędzi. Czarki występujące na stanowisku w Mirowie
posiadają baniaste lub dwustożkowate brzuśce, wyodrębnione stożkowate albo cylindryczne szyje. Placki gliniane zachowane są fragmentarycznie.
Do najciekawszych zabytków ceramicznych pochodzących z tego cmentarzyska należy czarka, posiadająca ornament w postaci układów linii poziomych i skośnych, powstałych przez odcisk naszyjnika tordowanego (grób nr 10).
Ciekawe zdobienie posiada również czarka z grobu nr 37, na
załomie brzuśca ma głęboko ryty ornament, w postaci dwóch
poziomych rowków i występujących pomiędzy nimi zakreskowanych trójkątów wierzchołkami skierowanymi ku dołowi. Na uwagę zasługuje również fragment naczynia z dnem
zdobionym „ornamentem jodełkowym” oraz grzechotka, posiadająca długi, walcowaty uchwyt ze spłaszczonym zakończeniem oraz dwustożkowaty, asymetryczny brzusiec.
W zbiorach Działu Archeologii Muzeum Częstochowskiego znajduje się około osiemdziesięciu zabytków metalowych odkrytych na stanowisku w Częstochowie-Mirowie,
w tym około siedemdziesięciu z brązu. Do najciekawszych
zabytków należy naszyjnik, naramiennik, dwa egzemplarze
szpil z główką rozklepaną i zwiniętą w uszko oraz bransolety brązowe (jedna mała bransoleta zamknięta, bransoleta
otwarta wykonana z taśmy o przekroju płasko-wypukłym).
Inne zabytki to brązowe ozdoby głowy w postaci guziczków
miseczkowatych z uszkami (32 sztuki w 3 grobach) oraz
dość powszechnie występujące w materiale archeologicznym
ozdoby drucikowate. Wśród nich na uwagę zasługuje ozdoba
z grobu nr 44, która posiadała nanizaną na kółko zawieszkę
z kości zwierzęcej, prawdopodobnie z kręgu małego ssaka.
Do zabytków żelaznych należy grocik strzały. W grupie górnośląsko-małopolskiej znane są grociki wykonane z brązu
oraz kościane, wykonane z żelaza należą do rzadkości.
Cmentarzysko w Częstochowie-Wyczerpach Dolnych odkryto przypadkowo w 1961 roku. Badane było wykopaliskowo przez pracowników Muzeum Częstochowskiego w latach
40
1961-1977. Już w 1961 roku mgr J. Janikowski po zgłoszeniu
odkrycia przeprowadził badania sondażowe, a także dokonał
lustracji cmentarzyska i przyległych mu terenów. Regularne
badania wykopaliskowe były prowadzone przez mgr J. Radkiewicza w latach 1965-1967. Dalsze badania o charakterze
ratowniczym kontynuował mgr Z. Bolek, w sezonach badawczych w 1972, 1974 i w 1977 roku. Efektem tych badań
jest odkrycie i przebadanie 122 obiektów, wśród których
wyróżniono 110 zespołów grobowych ludności kultury łużyckiej. Materiały archeologiczne kultury łużyckiej odkryte na
cmentarzysku stanowią pokaźny zbiór ponad 200 zabytków
ceramicznych i metalowych.
Wyroby brązowe to przede wszystkim ozdoby i części
stroju. Do ciekawszych zabytków należą trzy szpile reprezentujące typ o główce rozklepanej i zwiniętej w uszko. Jedna
szpila dodatkowo jest zdobiona poprzez skręcenie wokół osi
górnej części trzonu. Najliczniej wystąpiły guziczki miseczkowate z uszkami. W grobie nr 40 znaleziono 24 sztuki, poza
obiektami znaleziono kolejne cztery guziczki romboidalne.
Liczną grupę zabytków brązowych stanowią również skręty brązowe oraz ich fragmenty. Wyżej wymienione drobne
przedmioty brązowe, przymocowane do opaski wykonanej
z substancji organicznej, stanowiły ozdoby głowy. Rekonstrukcja takiego diademu wspomniana została w opisie dotyczącym materiałów z cmentarzyska w Pawełkach.
Nieliczna grupa zabytków żelaznych reprezentowana jest
przez dwa noże. Lepiej zachowany egzemplarz reprezentuje typ o klinowatym przekroju i łukowato wygiętym tylcu.
Pozostałe zabytki żelazne to 3 fragmenty nieokreślonych
przedmiotów.
Najliczniejszą grupę zabytków pozyskaną ze stanowiska
w Częstochowie-Wyczerpach Dolnych stanowi materiał ceramiczny. Reprezentowany jest przez kilka form typowych
dla materiałów kultury łużyckiej grupy górnośląsko-małopolskiej. Są to garnki (najliczniejsze formy), czerpaki, misy,
naczynia wazowate i czarki, kubki – reprezentowane tylko
przez dwa egzemplarze. Wśród materiałów ceramicznych
na uwagę zasługują dwie grzechotki, a także trzy naczynka
w kształcie rogu. Jednym z najciekawszych zabytków ceramicznych z Wyczerp Dolnych jest naczynie wanienkowate,
niestety zachowane fragmentarycznie. Rekonstrukcja wykazała, że posiada ono płaskie dno, owalny przekrój, zdobione jest ornamentem w postaci linii poziomych i pionowych.
Naczynie to formą nawiązuje do tzw. tabakierek, które wg
J. Kostrzewskiego służyły do przechowywania ziół leczniczych lub używek.
Analiza typologiczna ww. zabytków archeologicznych
z Wyczerp Dolnych pozwoliła ustalić ramy chronologiczne
cmentarzyska na okres od drugiej połowy III okresu epoki
brązu po starszą fazę wczesnej epoki żelaza.
Cmentarzysko w dzielnicy Częstochowa-Raków zostało
rozpoznane w trakcie prac budowlanych prowadzonych przy
Al. Pokoju w styczniu 1955 roku. Na przełomie lipca i sierpnia przeprowadzone zostały pierwsze badania sondażowe,
mające na celu uchwycenie zasięgu niszczonej części cmentarzyska. Prowadził je A. Krauss, inspektor-rzeczoznawca
zabytków archeologicznych na woj. krakowskie, rzeszowskie
i katowickie. Badania wykopaliskowe wznowił w 1960/61
roku dr W. Błaszczyk, ówczesny dyrektor Muzeum Częstochowskiego.
Do chwili obecnej odkryto 85 pochówków, w tym 44 groby szkieletowe i 25 ciałopalnych jamowych. Pozostałe to zespoły grobowe nieokreślone z powodu złego stanu zachowania. Prawdopodobnie znaczna ich część to zniszczone groby
szkieletowe.
Z badań wykopaliskowych i ratowniczych pozyskano bogaty zestaw zabytków archeologicznych – ceramicznych, metalowych. Najliczniejszą grupę stanowią naczynia ceramiczne, zachowane w całości lub częściowo. Charakteryzują się
one znaczną jednolitością form i ornamentacji. Rozróżniamy
wazy, garnki, czarki, misy, czerpaki.
Na uwagę wśród naczyń zasługuje misa na pustej nóżce
z grobu nr 64. Posiada formę półkulistą o brzegu zagiętym
do środka, jest barwy czarnej, zdobiona poziomo przekłutym
uchem umieszczonym poniżej brzegu oraz trzema guzkami na krawędzi brzegu. Inne zabytki ceramiczne, o których
warto wspomnieć, to trzy grzechotki o kształcie zdeformo-
Gliniana grzechotka z cmentarzyska
w Częstochowie-Rakowie
41
ZBIORY ARCHEOLOGII
wanych ptaszków, odkryte w grobie ciałopalnym jamowym
nr 54. W trakcie wykopalisk pozyskano również imponujący
zestaw zabytków metalowych. Wśród nich wyróżniono kategorie: narzędzia – reprezentowane przez dwa noże żelazne,
dwa sierpy brązowe i jeden sierp żelazny; broń – dwa groty żelazne do włóczni, brązowy grocik strzały do łuku oraz ozdoby
i części stroju. Ostatnia kategoria jest najliczniej reprezentowana, posiada również najbogatszy zestaw form zabytków.
Do grupy tej należą naszyjniki, bransolety, nagolenniki wykonane z brązu i żelaza; paciorki brązowe, tzw. salta leone;
szpile brązowe o główce w postaci spiralnie zwiniętej tarczki
oraz – najliczniej występujące – ozdoby głowy. Zaliczyć do
nich można różnego rodzaju skręty, kółka oraz guziczki romboidalne i miseczkowate, stanowiące element składowy diademów, których konstrukcja jest analogiczna do znaleziska
diademu w Pawełkach st. 7, gm. Kochanowice. Szczególnym
zabytkiem jest ozdoba z grobu szkieletowego nr 8 – zawieszka w formie kółka z niepełnym krzyżem w środku. Analiza
materiału archeologicznego odkrytego w trakcie badań wykopaliskowych na cmentarzysku w Częstochowie-Rakowie
pozwoliła wydatować cmentarzysko na wczesną epokę żelaza
(okres halsztacki C – ok. 750-550 r. przed Chrystusem).
Warto dodać, że materiał archeologiczny oraz osteologiczny, pozyskany w trakcie badań wykopaliskowych, poddany był
badaniom specjalistycznym z różnych dziedzin naukowych
– przeprowadzono analizę antropologiczną, stomatologiczną,
poddano badaniom kości zwierzęce, poza tym przeprowadzono metaloznawcze badania wyrobów z żelaza oraz badania
fizykochemiczne ceramiki. Wyniki badań metaloznawczych
przeprowadzonych przez inż. J. Zimnego wykazały, że wyroby
żelazne wykonane były z żelaza niskofosforowego dobrej jako-
ści i technika wykonania również była na wysokim poziomie.
Uwagę zwracają dwie bransolety wykonane z żelaza o dużej
zawartości niklu, co – jak sugeruje badacz – może świadczyć
o wykonaniu ich z żelaza meteorytowego. Analiza materiału
kostnego, wykonana przez dr Z. Kapicę z Uniwersytetu Łódzkiego, dostarczyła danych na temat anomalii kostnych, zmian
patologicznych, a także interesujących spostrzeżeń dotyczących zabiegów chirurgicznych, albowiem w grobach mężczyzn nr 49 oraz nr 24 stwierdzono ślady trepanacji czaszki.
Kompleksowe opracowanie wyników badań cmentarzyska zamieszczono w pierwszym tomie Rocznika naszego Muzeum.
Badania wykopaliskowe, prowadzone na cmentarzysku
kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, dodatkowo silnie zaznaczyły się w historii Muzeum, gdyż w ich trakcie zrodził się pomysł zakonserwowania i zabezpieczenia fragmentu
cmentarzyska. 20 października 1960 roku podjęta została decyzja o budowie Rezerwatu Archeologicznego, który zabezpieczyłby 100 m² cmentarzyska. Metody konserwacji i zabezpieczenia cmentarzyska zostały omówione na konferencji,
która odbyła się 9 listopada 1960 roku. Udział w niej wzięli:
prof. dr R. Jamka z Uniwersytetu Jagiellońskiego, prof. dr K.
Jażdżewski z Uniwersytetu Łódzkiego, prof. dr I. Michalski
z Uniwersytetu Łódzkiego, prof. dr Z. Rajewski, Dyrektor
Muzeum Archeologicznego w Warszawie, prof. dr R. Cebertowicz z Politechniki Gdańskiej oraz badacze cmentarzyska.
Autorem projektu pawilonu wystawowego oraz mozaiki na
elewacjach pawilonu był W. Ściegienny. Wokół galerii nad
cmentarzyskiem, w gablotach, mieściła się wystawa stała dotycząca kultury łużyckiej w Polsce. Autorem scenariusza był
prof. Marek Gedl z Uniwersytetu Jagiellońskiego, aranżację
plastyczną wykonał F. Hayder. Uroczyste otwarcie Rezerwatu oraz mieszczącej się w nim wystawy stałej nastąpiło
9 czerwca 1965 roku. Po przeszło 35 latach, w 2001 roku,
z powodu bardzo złego stanu technicznego pawilonu przystąpiono do jego przebudowy i modernizacji. Prace te zostały
podjęte z inicjatywy mgr I. Młodkowskiej-Przepiórowskiej,
ówczesnego dyrektora Muzeum Częstochowskiego, wg projektu L. Nowotarskiego. Pawilon ponownie udostępniono
zwiedzającym 22 marca 2004 roku. Po modernizacji obiekt
wzbogacił się o nowoczesną salę edukacyjną, przeznaczoną
na lekcje muzealne, w czasie których młodzież zapoznaje się
z przeszłością naszego regionu.
Idea stworzenia Rezerwatu Archeologicznego na cmentarzysku w Częstochowie-Rakowie oraz eksponowania obiektów „in situ”, która narodziła się w latach 60., to ważny krok
w działalności naszej placówki, który otwierał nowy etap
w ochronie zabytków.
Prof. K. Jażdżewski na konferencji poświęconej Rezerwatowi Archeologicznemu, która odbyła się w Częstochowie w dniu
9 listopada 1960 roku, wyraził opinię, że „inicjatywa budowy
Badania wykopaliskowe na cmentarzysku
w Częstochowie-Rakowie w roku 1961
42
Fragment cmentarzyska w Rezerwacie Archeologicznym
pięknego, nowoczesnego w formie pawilonu-rezerwatu, jest
jeszcze jednym dowodem czołowej pozycji polskiej archeologii w Europie. Rezerwaty archeologiczne bowiem są wyrazem
troski muzealnictwa o poziom i atrakcyjność ekspozycji, o jak
największe zbliżenie zdobyczy nauki do społeczeństwa”.
Do dziś Rezerwat Archeologiczny w Częstochowie cieszy
się ogromną popularnością wśród zwiedzających oraz stale
wzrastającą frekwencją lekcji muzealnych.
Kolejne cmentarzysko zaliczone do grupy górnośląskomałopolskiej kultury łużyckiej odkryto przypadkowo w 1964
roku, w trakcie prac budowlanych na terenie Częstochowy
– Gnaszyna Dolnego. Wśród zbiorów Działu Archeologii
znajdują się materiały, które zostały zabezpieczone przez
mgr. Jarosława Radkiewicza w czasie przypadkowego odkrycia oraz z badań prowadzonych przez niego w 1965 roku. Sta-
nowią one grupę kilkunastu zabytków pozyskanych z dwóch
grobów ciałopalnych jamowych, które można datować na
schyłek epoki brązu. W zbiorach, niestety, znajduje się jedynie materiał ceramiczny w postaci kilku naczyń zachowanych
w całości i kilku fragmentarycznie.
Istotnych informacji dostarczył materiał archeologiczny
pozyskany na cmentarzyskach w Mstowie, w Kuśmierkach
i w Małusach Wielkich. Stanowiska te należą go grup ludności kultury łużyckiej w schyłkowej fazie jej rozwoju.
Cmentarzysko w Kuśmierkach, gm. Mokrzesz badane
było w 1947 roku przez M. Cabalską. Informację o odkryciu zabytków na polu w czasie orki przekazała do Muzeum
Regionalnego w Częstochowie nauczycielka z Woli Mokrzewskiej. Muzeum nasze z kolei poinformowało Muzeum
Archeologiczne w Krakowie. Materiał archeologiczny, po-
43
ZBIORY ARCHEOLOGII
Cmentarzyska w Kuśmierakach, w Mstowie i w Małusach
Wielkich reprezentują w naszych zbiorach materiały należące do cmentarzysk najpóźniej użytkowanych przez ludność
kultury łużyckiej.
Kultura pomorska reprezentowana jest w zbiorach przez
wyposażenie grobu podkloszowego odkrytego na gródku
stożkowatym w Zbrojewsku. Jest to jedyny grób podkloszowy kultury pomorskiej odkryty dotąd na Wyżynie Częstochowskiej, co może świadczyć o sporadycznym pobycie ludności tej kultury w okresie lateńskim na naszym terenie.
Niezwykle cennymi zabytkami w Dziale Archeologii są
skarby przedmiotów brązowych odkrytych w Białej Wielkiej, gm. Lelów oraz w Łobodnie, gm. Kłobuck.
W archeologii skarbami określane są zespoły przedmiotów stanowiące dużą wartość dla ich właścicieli, które zostały złożone w ziemi. Trudno jest jednoznacznie określić cel
składania skarbów. Mogły być to nagromadzone przedmioty
o wartości materialnej deponowane w sytuacji zagrożenia,
a mogły być to również ofiary wotywne. Kwestia przyczyn
deponowania skarbów nie jest jednoznacznie i ostatecznie
wyjaśniona.
Skarb w Białej Wielkiej został znaleziony w 1938 roku
przez K. Wąsowskiego, który przeprowadzał prace ziemne
przy budowie grobli. Na podstawie relacji rodziny znalazcy
– odkryty na wydmach piaszczystych, ok. 200 m od lewego brzegu rzeki Białki. Według informacji pochodzących
Skarb ozdób brązowych
z Łobodna
Rezerwat Archeologiczny
zyskany w trakcie badań na cmentarzysku, stanowił zalążek
zbiorów Działu Archeologii naszego Muzeum. Na przebadanym terenie odkryto 31 grobów ciałopalnych. Wśród
zabytków na uwagę zasługuje wyposażenie zmarłego z grobu nr 31, w którym obok fragmentarycznie zachowanej
ceramiki złożono przedmioty metalowe – szpilę z główką
w postaci tarczki spiralnej, bransoletę z taśmy brązowej
(dwuipółzwojowej), kółko brązowe, siedem przepalonych
fragmentów ozdoby brązowej, rekonstruowanych przez
M. Cabalską jako nagolennik oraz fragmenty przepalonych
przedmiotów szklanych. Cmentarzysko to datowane jest na
okres halsztacki.
Na ślady cmentarzyska w Małusach Wielkich natrafiono
w trakcie wybiórki piasku, jeszcze w okresie międzywojennym. Pierwsze badania wykopaliskowe prowadzone były
w 1937 roku z ramienia Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Odkryto wówczas 15 grobów ciałopalnych. Badania z ramienia Muzeum Częstochowskiego
prowadzone były w latach 1972-1974, pod kierownictwem
mgr. Z. Bolka. Były to badania ratownicze, które przyniosły
odkrycie dalszych 26 pochówków ciałopalnych. Groby były
wyposażone w ceramikę oraz nielicznie w przedmioty metalowe. Odkryte naczynia to głównie garnki kształtu jajowate-
go, naczynia wazowate, misy, czarki. Przedmioty metalowe
to dwa noże żelazne, szpila żelazna, szpila brązowa, fragmenty naszyjnika brązowego oraz drobne ozdoby brązowe,
takie jak skręty oraz guziczki.
Kolejne stanowisko, na którym badania wykopaliskowe
prowadzili pracownicy Działu, leży w miejscowości Mstów,
gm. Mstów. Pierwsze badania o charakterze ratowniczym
prowadzone były we wrześniu 1972 roku przez mgr. Z. Bolka.
Odkryto wówczas sześć grobów ciałopalnych. Badania kontynuowała w 1982 roku mgr I. Młodkowska-Przepiórowska, odkrywając kolejne 3 groby. Stanowisko leży na terenie eksploatowanym wiele lat jako piaskownia, dlatego prawdopodobnie
znaczna część cmentarzyska została zniszczona, a odkryty materiał stanowi marginalną część pierwotnego cmentarzyska.
Zabytki, pozyskane w trakcie badań, to pojedyncze naczynia lub ich duże fragmenty oraz cztery przedmioty metalowe. Zabytki z brązu i żelaza zachowane są fragmentarycznie, trudno więc zrekonstruować ich pierwotny wygląd,
natomiast przedmiot z ołowiu to mała kulka wykonana ze
zwiniętej do środka taśmy ołowianej.
Cmentarzysko w Mstowie reprezentuje najmłodszą fazę
kultury łużyckiej w naszym regionie, datowane jest na młodszą
fazę okresu halsztackiego i na początek okresu lateńskiego.
44
45
ZBIORY ARCHEOLOGII
od Służby Ochrony Zabytków w Częstochowie wiadomo, że
skarb prawdopodobnie został znaleziony na złożu wtórnym,
w ziemi nawiezionej. Pierwotnie w skład skarbu z Białej
Wielkiej wchodziło 14 przedmiotów brązowych, przekazano
10. Są to: szpila z główką w kształcie tarczki spiralnej, zapinka okularowata ze zwojem ósemkowatym z czworograniastego drutu, 2 bransolety z taśmy brązowej spiralnie skręcone
(trzy i pół zwoja), 6 naszyjników skośnie żłobkowanych.
Z przedmiotów niezachowanych syn odkrywcy wymienia
„dużą szpilę oraz dwie lub trzy bransolety”. Skarb miał się
pierwotnie znajdować w naczyniu. Datowany jest na wczesną
epokę żelaza.
Kolejny cenny skarb przekazany został do Muzeum w 1976
roku. Został on odkryty w Łobodnie, gm. Kłobuck w trakcie
prac ziemnych przy budowie stacji pomp wodnych.
W skład skarbu wchodzą 4 naszyjniki brązowe, nagolennik, bransoleta brązowa, 3 pręty brązowe i jeden fragment
naszyjnika tordowanego. Wśród naszyjników na uwagę
zasługuje pojedynczy naszyjnik brązowy z końcami haczykowato zagiętymi, tordowany oraz naszyjnik z pręta brązowego, zdobiony partiami ukośnych linii żłobkowanych
o końcach rozklepanych i zwiniętych w uszko. Skarb brązowy z Łobodna datować można na późny okres epoki brązu.
Z późnego okresu wpływów rzymskich oraz z początku
okresu wędrówek ludów w zbiorach Działu znajdują się materiały kultury przeworskiej z cmentarzysk zlokalizowanych
w dorzeczu Liswarty w: Kłobucku-Zakrzewiu, Waleńczowie, Częstochowie-Żabieńcu i Mokrej. Trzy pierwsze stanowiska zostały przebadane przez prof. K. Godłowskiego
z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 60. ubiegłego wieku.
Stanowisko w Kłobucku-Zakrzewie, położone na granicy
wsi Rybno i Zakrzew, na krawędzi doliny rzeki Białej Okszy,
zostało odkryte przypadkowo w 1957 roku.
Naczynie zdobione z cmentarzyska w Kłobucku-Zakrzewiu
Zabytki
z cmentarzyska
w Mokrej
Materiały znajdujące się w Muzeum pochodzą z badań
prowadzonych w latach 1964, 1966-1967.
Odkryto wówczas groby ciałopalne jamowe, popielnicowe, jak również pochówki w obiektach rowkowych pochodzące z okresu od 2 poł. II do 3 ćwierci IV w. po Chr.
W roku 1962, podczas badań powierzchniowych natrafiono na cmentarzysko zlokalizowane na południe od wsi
Waleńczów, gm. Kłobuck na terenie przysiółka Posadówka.
Z powodu jego zniszczenia przez orkę i karczowanie lasu
podjęto ratownicze badania wykopaliskowe w sezonach 1963
i 1964, w trakcie których odkryto 8 grobów popielnicowych
i jamowych datowanych na okres od ok. 2 poł. II do ok. poł.
III w. po Chr.
Cmentarzysko w Częstochowie-Żabieńcu znajdujące się
nad rzeczką Białką zostało odkryte w 1960 r. i przebadane
w całości w latach 1962-1963 i 1965-1967. Datuje się je na
koniec III – początek V w. po Chr. Ujawniono na nim liczne
groby rowkowe, tworzące jakby trzon całej nekropolii a także
46
pochówki w postaci skupień przepalonych kości w zbitej masie oraz warstwę zawierającą pozostałości wielu pochówków
typu dobrodzieńskiego.
Wyżej wymienione stanowiska dostarczyły: ceramikę,
ilościowo stanowiącą najliczniejszą grupę znalezisk, ręcznie
lepioną, jak i wykonaną na kole garncarskim (m.in. fragmenty naczyń wazowatych, garnków, miseczek, kubków,
pucharków i innych), narzędzia i przedmioty codziennego
użytku, takie jak noże, nożyce, krzesiwa, igły, szydła, grzebienie rogowe, przęśliki gliniane, ozdoby i części stroju - zapinki, sprzączki do pasa, wisiorki, uzbrojenie – groty broni
drzewcowej (tj. groty włóczni i oszczepów), metalowe części
tarcz (umba i imacze), ponadto importy z terenów Imperium
Rzymskiego – drobne ułamki naczyń terra sigillata, paciorki
ze szkła i szkliwa, fragment naczynia brązowego rondelka
lub czerpaka.
Niestety, znaczna część tych przedmiotów nosi ślady
przepalenia na stosie. Było to związane ze stosowanym przez
47
ZBIORY ARCHEOLOGII
ludność kultury przeworskiej dość jednolitym ciałopalnym
obrządkiem pogrzebowym i miało wpływ na nie najlepszy
stan ich zachowania.
Dzięki staraniom konserwatora ds. zabytków archeologicznych z Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Częstochowie – mgr. J. Koja, do Muzeum w roku 1994 trafiło kilkadziesiąt zabytków wyrabowanych z cmentarzyska
w Mokrej, gm. Miedźno przez tzw. poszukiwaczy skarbów,
którzy posługując się wykrywaczem metali zniszczyli kilkadziesiąt grobów przeważnie męskich, bogato wyposażonych.
Udało się odzyskać m.in. uzbrojenie – fragmenty mieczów
obosiecznych, groty broni drzewcowej, części tarcz – umba
i imacz, narzędzia – noże, nożyce, przęśliki, okucia wiader,
części stroju – zapinki, sprzączki od pasów, datowane na
późny okres wpływów rzymskich i początek okresu wędrówek ludów ok. 2 poł. II – początek V w. po Chr.
Od roku 1995 na stanowisku tym, znajdującym się w północnej części wsi Mokra Pierwsza, na wschód od drogi prowadzącej do wsi Zawady, prowadzone są systematyczne badania wykopaliskowe pod kierownictwem mgr. M. Biborskiego
z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Teren nasz jest niezwykle ubogi w ślady osadnictwa pochodzące z wczesnego średniowiecza, co znajduje swoje odzwierciedlenie w nielicznych zabytkach z tego okresu znajdujących się w zbiorach Muzeum, w przeważającej części
pozyskanych przez dr. Wł. Błaszczyka.
W wyniku przeprowadzonych prac ratowniczo-sondażowych na cmentarzysku w Częstochowie-Mirowie w 1962 r.
odkryto, oprócz grobów kultury łużyckiej, również palenisko wczesnośredniowieczne, na dnie którego znajdowały się
fragmenty około 10 naczyń. Jedno z nich zrekonstruowano.
Jest to zdobiony garnek z otworem w dnie. Jak dotąd są to
jedyne ślady osadnictwa z tego okresu na terenie dzisiejszej
Częstochowy. Tuż obok, ale już poza granicami miasta na
wzgórzu „Gąszczyk” w Siedlcu, znajduje się grodzisko, na
którym prowadzono wykopaliska w 1966 r. Przyniosły one
ubogi materiał ceramiczny.
Natomiast w trakcie badań sondażowych na obiekcie
obronnym w Grodzisku, gm. Kłobuck w 1966 r. znaleziono,
oprócz nielicznych ułamków naczyń, wczesnośredniowieczne, bardzo dobrze zachowane, kompletne wędzidło z wąsami,
wykonane ze sztabki ozdobnie skręconej wokół własnej osi.
Na wczesnośredniowieczny materiał zabytkowy natrafiono również podczas badań osady w Złotym Potoku, gm. Janów, prowadzonych przez mgr B. Gołąb w 1981 r.
Późne średniowiecze i czasy nowożytne reprezentują bardzo liczne ruchome materiały zabytkowe, będące plonem
pracy badawczej głównie dr. Wł. Błaszczyka na zamkach
jurajskich w Olsztynie, w Ogrodzieńcu, w Mirowie, na tzw.
strażnicy w Przewodziszowicach, jak również na położonych
rolnicze i do obróbki drewna oraz używane w gospodarstwie domowym, monety, fragmenty wyrobów szklanych,
naczyń i szkła okiennego, masowo występujący materiał
kostny – zwierzęcy.
Na szczególną uwagę zasługuje: pałąk i okucia dużego
wiadra; okładzina kościana noża o renesansowym motywie
zdobniczym; wielopłaszczyznowa, żelazna głowica buławy
o kształcie sześcianu ze ściętymi narożami odpowiadająca
typowi II zgodnie z systemem klasyfikacyjnym opracowanym przez A.N. Kirpičnikowa i opartym w dużym stopniu
na nim podziałem L. Kovácsa (wypada zaznaczyć, że do tej
pory znane są z terenu Polski zaledwie 4 głowice o podobnej
do naszego okazu formie); a także wysoce interesujący fragment zegara słonecznego wykonanego z czarnego wapienia,
ozdobionego reliefem przedstawiającym triumf patrona rycerstwa Archanioła Michała nad Szatanem.
Wg systematyki T. Przypkowskiego okaz ten należy zaliczyć do zegarów horyzontalnych, stałych. Zabytki te datuje
się w granicach od ok. poł. XIV do XVIII w. włącznie.
W trakcie badań wykopaliskowych na zamku w Mirowie
w roku 1962 odkryto w namulisku fosy bramnej zespół na-
Wędzidło z tzw. wąsami
z Grodziska (gm. Kłobuck)
Garnek wczesnośredniowieczny z Częstochowy-Mirowa
na zachód od pasma wzniesień Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej zamkach w Koziegłowach i Siewierzu, czy też na
terenie Starego Miasta w Częstochowie.
Ruiny warowni w Olsztynie badane były w sezonach 19591960 i 1969. Oprócz odsłonięcia reliktów architektury zamku
dolnego i średniego, prace prowadzono również we wnętrzu
i obok cylindrycznej wieży zamku górnego. W czasie eksploracji wykopów badawczych ujawniono duże ilości ceramiki
późnośredniowiecznej, nowożytnej i kości zwierzęcych oraz
bogaty zespół wyrobów żelaznych, m.in.: groty bełtów i strzał,
podkowy, fragmenty ostróg z gwiaździstym bodźcem i dwuczęściowych wędzideł z kółkami, zgrzebło, kłódki, noże,
sprzączki od pasa oraz, stanowiące największą grupę wśród
tych przedmiotów, gwoździe. Odkryto zespół pieców dymarskich i towarzyszące im żużle, surowiec i półfabrykaty żelazne,
jak również narzędzia kowalskie (młotki i przecinaki).
Materiały z zamku ogrodzienieckiego pochodzą z sezonów wykopaliskowych 1959,1960,1966 oraz z nadzoru
48
Podkowa z zamku w Olsztynie
archeologicznego w roku 1962. Przebadano wówczas m.in.
rejon bramy głównej stajni i wozowni przedzamcza oraz
pomieszczenia piwniczne i dziedziniec centralny zamku
górnego, jak również część południową obiektu.
Wśród bogatego i licznego materiału zabytkowego,
jaki odkryto, należy wymienić: ułamki naczyń późnośredniowiecznych i nowożytnych, kafli piecowych; części uzbrojenia (przeważnie groty bełtów), elementy rzędu
końskiego i oporządzenia jeździeckiego (wędzidła, ostrogi
z gwiaździstym bodźcem lub ich fragmenty); osprzęt zamku i jego wyposażenia (wrzeciądze, skoble, okucia, zawiasy, klucze, gwoździe); narzędzia kowalsko-ślusarskie,
Fragment zegara słonecznego
z zamku Ogrodzieniec
49
ZBIORY ARCHEOLOGII
jego rzut poziomy, ustalono konstrukcję wałów zewnętrznych oraz odkryto fragmenty murów baszty wjazdowej,
a Muzeum powiększyło swoje zbiory o zespół ruchomych
znalezisk, wśród których należy wyróżnić zwłaszcza późnośredniowieczne i wczesnorenesansowe ułamki kafli piecowych z ornamentami roślinno-geometrycznymi, figuralnymi i innymi. Część z nich udało się zrekonstruować. Są
to m.in. kafel ze znakiem herbowym Koziegłowskich „Lis”,
kafle przedstawiające stylizowane kaczki, czy kafel z wyobrażeniem rycerza w zbroi. Wśród przedmiotów metalowych
na uwagę zasługują: fragment wideł oraz 2 głowice mieczów,
będące dobrym elementem datującym, jedna oktagonalna
z zaklepanym końcem trzpienia odpowiada typowi I1, druga
natomiast płaska i owalna połączona na skutek korozji z obejmką, wykonaną z taśmy żelaznej, jest najbardziej zbliżona do
typu H1 R. E. Oakeshotta. Największa popularność głowic
kategorii I1 przypada na okres od pocz. 2 poł. XIV do poł.
XV w. Najwcześniej zaś datowany miecz zaopatrzony w taką
głowicę pochodzi z grobowca króla Albrechta I Habsburga,
zamordowanego w 1308 r. Egzemplarze typu H1 pojawiają
się w poł. XIV i występują do 1 ćwierci wieku XV. Miecz
Topór z zamku w Mirowie
rzędzi składający się z 3 toporów (siekier), 2 kopaczek, motyki, pręta żelaznego oraz narzędzia ciesielskiego. Niezwykle
ciekawe są tu topory (siekiery), bowiem dzięki odpowiednim
warunkom, w których zalegały, zachowały się w dobrym stanie. Dwa z nich posiadają nawet resztki drewnianych toporzysk w osadzie. Są to okazy łączące cechy narzędzia pracy
– siekiery i topora bojowego, wykonane do używania w gospodarstwie, ale w razie potrzeby stające się typowo plebejskim orężem. Na szyjce jednego z toporów widnieje znak kowalski przypominający przekrzyżowaną strzałę, obok której
znajduje się krzyż pozbawiony lewego ramienia. Zalicza się je
do typu IX wg systematyki prof. M. Głoska.
Narzędzia te mieszczą się w przedziale chronologicznym
od końca XIV po wiek XV, a nawet okres późniejszy. Pozostałe materiały pochodzące z badań w 1960, 1961 i 1962 r.,
przeprowadzonych w rejonie bramy głównej oraz na dziedzińcu wewnętrznym zamku dolnego, to głównie ceramika
późnośredniowieczna i nowożytna.
Z tzw. strażnicy warownej w Przewodziszowicach, położonej na północny wschód od Żarek na wysokiej, trudno
dostępnej skale, pochodzą późnośredniowieczne materiały
znalezione w trakcie inwentaryzacji tego obiektu w 1961 r. Są
to m.in.: ułamki naczyń, klucz gotycki (piórowy, o uchwycie romboidalnym) do zamka drzwiowego, ostroga z gwiaździstym bodźcem, wykazująca największe podobieństwo do
okazów odmiany A wg typologii dr. St. Kołodziejskiego,
wraz z którą zachowało się okucie do mocowania rzemienia.
W wyniku prac archeologicznych, przeprowadzonych na
zamku w Koziegłowach w latach 1966-1969 r., uchwycono
o takiej głowicy przedstawiono na nagrobBadania o charakterze ratowniczym w Puku Günthera ze Schwarzburga, zmarłego
karzowie w 1972 r., na wzniesieniu zwanym
w 1349 r.
przez miejscową ludność „kopcem”, odsłoniPrace wykopaliskowe na zamku biskupów
ły pozostałości zabudowań XVI-wiecznego
krakowskich w Siewierzu w 1963 r. miały chazamku zbudowanego wg prowadzącego prarakter rozpoznawczy. Objęto nimi wnętrze
ce wykopaliskowe dr. J. Augustyniaka „na
zamku – barbakan, wieżę bramną oraz dziesurowym korzeniu”. Na pozyskany inwendziniec. Pozyskany wówczas materiał archetarz ruchomy składają się: ułamki naczyń
ologiczny, który znajduje się w Muzeum, dr
ceramicznych i szklanych, fragmenty kafli,
materiał osteologiczny. Z interesujących zaWł. Błaszczyk wydatował na XV-XVIII w.
W roku 1960 na Starym Mieście w Czębytków wymienić należy wykonaną z kości
stochowie przeprowadzono 24 odwierty arbierkę szachową.
cheologiczno-geologiczne o charakterze sonRuiny zamku bastionowego w Dankodażowym, mające na celu poznanie zasięgu
wie, gm. Lipie położone na lewym brzegu
i rodzaju osadnictwa w tym rejonie, a w laLiswarty zostały przebadane w roku 1975
tach 1968 i 1975 ratownicze badania wykoi 1976 przez dr E. Szydłowską. W toku ekspaliskowe, m.in. w związku z pracami ziemploracji wydobyto liczne nowożytne znalezinymi przy budowie kanału ciepłowniczego.
ska ruchome w postaci fragmentów naczyń
Pieczęć cylindryczna z Ur
Większość znalezisk pochodzących z tych
i dachówek, stłuczki szklanej, przedmiotów
badań związana jest z okresem nowożytnym,
metalowych oraz kości zwierzęcych.
a tylko niewielka ich część była przez dr.
Kończąc omawianie zbiorów Działu,
należy wspomnieć jeszcze o niezwykle cennych zabytkach,
Wł. Błaszczyka datowana na okres późnego średniowiecza.
Do okresu nowożytnego Dział Archeologii rozporządza znalezionych na terytorium Iraku, związanych z cywilizacją
również zabytkami z Myszkowa, z Pukarzowa i z Dankowa.
starożytnej Mezopotamii, podarowanych Muzeum przez
Podczas badań sondażowych w roku 1972, prowadzo- J. Kołakowskiego. Są to m.in.: starosumeryjskie, kamienne
nych przez mgr. Z. Bolka na obiekcie obronnym położo- pieczęcie cylindryczne z nekropolii w Ur, fragment asyryjnym w zachodniej części Myszkowa, uzyskano obfity no- skiej figurki mężczyzny z Niniwy, ułamki cegieł pokrytych
wożytny materiał zabytkowy w postaci fragmentów naczyń, pismem klinowym z zikkuratu wzniesionego w stolicy pańkafli z ornamentyką roślinną i kości zwierzęcych. Wśród stwa Kasytów – Durkurigalzu (Akarkuf), czy znalezione
ceramiki na uwagę zasługuje kilka prawie w całości zacho- w Babilonie, a pochodzące z okresu chaldejskiego: kaganek
wanych naczyń pokrytych jasnobrązową lub jasnozieloną oliwny oraz odłamek z płyty fundamentowej zespołu pałapolewą, zdobionych poziomymi dookolnymi liniami rytymi cowego o umownej nazwie „Südburg” Nabuchodonozora II,
w górnej części brzuśca.
z jego pieczęcią w tekście klinowym.
Fragment kafla z wizerunkiem rycerza
z zamku w Koziegłowach
50
51
ZBIORY ETNOGRAFII
ułożona jest w drobne zakładki, przypominające plisowanie.
Pod wełniak kobiety zakładały koszule z płótna, o kroju przyramkowym, z płócien samodziałowych lub fabrycznych. Pod
szyją wiązano haftowane ozdobnie, białe kryzki z tkanin fabrycznych. Zapaski, wykonywane z samodziałowych tkanin
lnianowełnianych, dzieliły się na te przewiązywane w pasie,
popularnie nazywane fartuchami, oraz zapaski noszone na
ramionach, tzw. „na odziew”. Wszystkie je charakteryzował
powtarzający się rytmicznie pionowy układ pasów.
Wełniaki i zapaski, znajdujące się w zbiorach, pochodzą
m.in. z Mstowa, Wąsosza Górnego, Zbrojewska, Nowej
Wsi, Truskolas, Dąbrowy Zielonej. W kolekcji znajdują się
również kaftany szyte z sukna fabrycznego, a także cienkie,
jednobarwne fartuchy z tkanin fabrycznych. Uzupełnieniem
stroju kobiecego były białe, tiulowe czepce ozdobione haftem, chustki wełniane „szalinówki”, buty oraz naturalne lub
sztuczne korale.
Strój męski składał się z koszuli o kroju przyramkowym,
spodni płóciennych lub sukiennych oraz granatowej sukmany, zwanej często „kapotą”. W zbiorach znajdują się też elementy stanowiące uzupełnienie stroju męskiego, jak nakrycia
głowy: kapelusze filcowe i słomiane, czapka „baranica”, buty
i barwne, wełniane pasy. W kolekcji obok oryginalnych eksponatów są też rekonstrukcje fragmentów strojów.
Tkaniny dekoracyjne i użytkowe, znajdujące się w naszych
zbiorach, to przede wszystkim chodniki „szmaciaki”, lniane
ręczniki, haftowane makatki, obrusy i serwetki.
Ubiory i tkaniny przechowywane były w drewnianych
skrzyniach, których w Muzeum jest kilka. Są wśród nich
jednobarwne oraz zdobione kwiatową polichromią, znajdującą się na licu i wieku mebla. Inne elementy umeblowania to
m.in.: ławy, kredens, wiszące półki.
Meble stanowiły wyposażenie wnętrza, które dekorowane było wycinankami, pająkami, kwiatami oraz wyrobami
z wiórków. Wycinanki, znajdujące się w kolekcji muzealnej,
są jednobarwne, koliste i prostokątne. Piękne są zwłaszcza
ażurowe ozdoby okien i półek. Pająki, zawieszane w środ-
Autor nieznany
Zbiory Etnografii
Kolekcja etnograficzna Muzeum Częstochowskiego jest jedną z najstarszych. Eksponaty zaczęły być gromadzone już
w Dwudziestoleciu Międzywojennym. Większość z nich
uległa rozproszeniu w czasie II wojny światowej, do czasów
obecnych przetrwała jedynie niewielka część zbiorów. Została ona wzbogacona już po wojnie, zarówno o zakupy, jak
i o darowizny. Kolekcja licząca dzisiaj ok. 3 000 eksponatów obejmuje wszystkie dziedziny życia codziennego, sztukę,
przedmioty użytkowe wykonane przez wiejskich i małomiasteczkowych rzemieślników, narzędzia rolnicze, stroje, tkaniny, elementy wyposażenia wnętrz i gospodarstwa.
Niewątpliwie uwagę przyciąga kolekcja strojów. Strój kobiecy, którego poszczególne elementy znajdują się w muzealnych zbiorach, składał się z wełniaka, koszuli, zapasek, nakrycia głowy i obuwia. W wełniakach można wydzielić dwie
części: górną, zwaną stanikiem i dolną – spódnicę. Staniki
wykonane były z materiałów samodziałowych i fabrycznych.
Spódnica była samodziałowa, lnianowełniana, o pionowym
układzie pasów. Jej kolorystyka zmieniała się w zależności od
czasu i miejsca powstania. W najstarszych występuje czerwony
kolor tła i wąskie, czarne paski. W spódnicach późniejszych
zaczęło zanikać jednobarwne tło, a pojawiły się wszystkie
kolory tęczy. Spośród innych wyróżnia się wyraźnie wełniak
truskolaski, w którym tło jest widoczne, a tkanina spódnicy
52
53
ZBIORY ETNOGRAFII
ku izby u powały, wykonane są ze słomy i kolorowej bibuły.
Do najstarszych należą pająki kuliste, inne to pająki krystaliczne i tarczowe. Kwiaty bibułowe układane w płaskie bukiety służyły do ozdabiania obrazów świętych i domowych
ołtarzyków. W zbiorach znajdują się też dekoracyjne wyroby
z wiórków, robione w Koziegłowach, takie jak grzebieniarki.
Fragment zapaski
Chustka
W etnograficznej kolekcji znajduje się wiele eksponatów
wykonanych z drewna przez stolarzy i bednarzy, a także
narzędzia przez nich używane. Ciekawymi są zwłaszcza
wyroby klepkowe, takie jak maselnice, cebrzyki i pojemniki na smar do drewnianych kół wozów. Inne drewniane
naczynia, sprzęty gospodarstwa domowego, to pojemniki
zasobowe, niecki, szufle do zboża, sernice, łopaty do chleba, maglownice i kijanki do prania. Zbiór uzupełniają też
kamienne żarna i wagi zwane „przeźmianami”. Wśród narzędzi i sprzętów na uwagę zasługują: kobylica, warsztat
stolarski, siekiery, topory, strugi (heble), ośniki, wątorniki,
świdry, dłuta i piły. Kobylica jest to długa ława zaopatrzona
w ruchome ramię, którym pracujący mężczyzna przytrzymywał obrabiany kawałek drewna. Ośniki to wygięte noże,
zaopatrzone w uchwyty, służące do profilowania wyciętych
klepek, wątorniki natomiast to narzędzia przeznaczone do
robienia rowków w klepkach.
Czepiec tiulowy, korale kamienne
54
Grzebieniarka
zbiór kosiatek, małych wiklinowych koszyczków, większych
koszy na ziemniaki oraz dużych koszy zasobowych, przypominających kształtem beczki.
Podstawowym surowcem, z którego wykonywano naczynia, była glina, zaś narzędziem niezbędnym do pracy garn-
W gospodarstwie domowym używano również naczyń
wykonanych metodą plecionkarską. Wykorzystywanymi
surowcami były: słoma, korzeń sosny, wiklina. Bogaty jest
55
ZBIORY ETNOGRAFII
carza było obrotowe koło. W zbiorach Muzeum znajduje się
jedno koło bezsponowe, natomiast dość obszerna jest kolekcja naczyń ceramicznych różnego typu. Są to m.in.: garnki
z uchami i bez, dwojaki, misy, dzbanki, buńki, kubki, cedzaki oraz kropielniczki.
Część naczyń z czerwonej gliny pozbawiona jest polewy,
inne posiadają bezbarwną lub zieloną glazurę. Wymienione
eksponaty pochodzą z różnych okolicznych, nieczynnych już
warsztatów garncarskich, które znajdowały się w takich miejscowościach, jak: Mstów, Przyrów, Wąsosz, Częstochowa.
Oddzielną grupę stanowią tzw. siwaki, wypalane w piecu
garncarskim bez dostępu powietrza. Ceramika siwa charakterystyczna jest dla wschodnich regionów Polski,
a znajdująca się w naszych zbiorach – wykonana w Lelowie
i Szczekocinach – stanowi zachodnią granicę zasięgu jej występowania.
Jednym z podstawowych zajęć gospodyń wiejskich było
tkanie, dzięki czemu uzyskiwały one samodziałowe tkaniny lniane i wełniane. Wśród eksponatów zgromadzonych
w zbiorach tkactwa znajdziemy więc: drewniane cierlice
i międlice, żelazne szczotki o różnej gęstości zębów, gręple,
drewniane przęślice z krążąłkami, kołowrotki, motowidła,
zwijadła, potaki służące do zwijania nici na szpulkę. Zainteresowanie wzbudza dużych rozmiarów snowadło, czyli
Kropielniczki
Ceramika z czerwonej gliny
56
Ceramika siwa
urządzenie służące do snucia osnowy. Godne uwagi są także: warsztaty tkackie, czyli krosna i warsztat do wiązania
nicielnic.
Szczególnie interesującą częścią zbiorów etnograficznych Muzeum Częstochowskiego są eksponaty kowalskie.
Są to zarówno narzędzia, wyposażenie kuźni, jak i wyroby
kowalskie, zarówno użytkowe, jak i artystyczne. Elementy
wyposażenia kuźni to: wykonane z drewna i skóry miechy,
drewniany warsztat kowalski z metalowym imadłem, kleszcze, narzędzie do wyginania obręczy do naczyń klepkowych,
szczypce o różnych kształtach szczęk, zakuwki, młoty i młotki, gwintownice, gwintowniki, pilniki, klucze, wiertła oraz
inne narzędzia do plastycznej dekoracji wyrobów, takie jak
przecinaki, gładziki, żłobiki. Zbiór podstawowych narzędzi
kowalskich uzupełniają kowadła, z których jedno pochodzi
z 1816 r. Oddzielną grupę stanowiły narzędzia, których używano do kucia koni: drewniany lub żelazny trójnóg zwany
„pieskiem”, przenośny stolik wraz z zestawem przedmiotów,
takich jak: nóż do przycinania kopyt, strug, zdzierak do wyrównywania powierzchni kopyta i zaokrąglania jego brzegów, obcęgi do wyciągania podkowiaków, młotek do
odkuwania. W wyposażeniu
kuźni znajdowały się również
ostrzałki, kamienie do ostrzenia narzędzi, noży, kos, zwane
„bruskami”. Jednym z podsta-
wowych zadań kowala wiejskiego było też wykonywanie żelaznych części narzędzi rolniczych. Eksponaty opisane wyżej
pochodzą m.in. z Koziegłówek i Zrębic.
Wyroby kowalskie były niezbędne w domu i zagrodzie.
W Muzeum Częstochowskim znajdują się: zawiasy do mocowania drzwi, okien, bram, np. pasowe i esowe, zamki i klamki zapadkowe i naciskowe, skoble, wrzeciądze, kłódki, zamki do skrzyń, okucia mebli, wykładki i klucze do zamków,
gwoździe, podkowy. Wyrobami kowalskimi są ponadto:
obręcze do przytrzymywania klepek w naczyniach bednarskich, żelazne części wozów, takie jak: furmańczyki, śnice,
skręty, okucia dyszla. Choć są to przedmioty o charakterze
użytkowym, zwykle zdobiono je motywami geometrycznymi
w postaci żłobień i rowków, linii falistych i łamanych.
Teofil Czarnik, Zawias pasowy trójramienny
57
ZBIORY ETNOGRAFII
również drewniane cepy do młócenia zboża oraz sierpy do
żęcia. Oryginalnym i unikalnym eksponatem jest drewniany wał do ubijania zasianej ziemi. Nowszymi narzędziami
i urządzeniami rolniczymi są kosy, motyki, brony beleczkowe, sieczkarnia i wialnia. Kolekcję uzupełniają drewniane
widły oraz wóz drabiniasty na drewnianych kołach okutych
żelaznymi obręczami. W zbiorach znajduje się kilka uli kłodowych, pozyskanych z zamiarem organizacji ekspozycji plenerowej.
Dużą część kolekcji etnograficznej zajmują rzeźby o tematyce sakralnej i świeckiej, wykonane przez artystów nieprofesjonalnych i twórców ludowych. Interesujący jest szczególnie cykl płaskorzeźb – przedstawiona na kilkudziesięciu
tablicach koncepcja Stanisława Majewskiego ze Sternalic,
zatytułowana Zatajony świat. Wśród nich znajdują się takie
Św. Paweł
przedstawienia, jak np.: Ziemia pracuje, Wszechświat, Rehmozy i eksmozy, W postrachu dzikusy, Gadzina się mnoży, Bóg
stworzył Świat, Człowiek wyrusza wrejz, II podróż Papieża
do Ojczyzny. 600-lecie. Oprócz Zatajonego świata w muzealnej kolekcji znajduje się wiele kapliczek, płaskorzeźb i rzeźb
dłuta tego autora. Innym twórcą, którego prace zasługują na
wymienienie, jest Józef Kaczmarek z Chyczy. Cykl Stworzenie świata jego autorstwa składa się z trzech części. Są one
zaopatrzone w oryginalne komentarze. W twórczości Kaczmarka przeważają prace o tematyce świeckiej, ilustrujące codzienne życie wiejskiej społeczności, np. Dawniejsze żniwa,
Babcia motająca nici, Uprawa roli, Sobótki, Rodzina.
Kolejny twórca, pochodzący z Kossowa Zdzisław Purchała, jest autorem wielu rzeźb, głównie o tematyce sakralnej.
Jego ulubionymi tematami są przedstawienia Adama i Ewy,
Chrystusa Frasobliwego, zaś wśród przedstawień świeckich
przeważają postacie pracujących chłopów, np. Chłop z cepami, Chłop z szuflą, Chłop z widłami. Od pewnego czasu działalność rzeźbiarską Purchały uzupełnia malarstwo na szkle
i malarstwo sztalugowe. W zbiorach Muzeum Częstochowskiego znajdują się też prace Mariana Adamskiego, Fran-
Józef Kaczmarek, Rodzina
Franciszek Górniak, Świecznik
W zbiorach znajduje się również ozdobna furta, świeczniki i krzyż z misternie wykonaną dekoracją. Furta przyciąga
uwagę, gdyż pojawia się na niej rzadko spotykany w kowalstwie ludowym motyw antropomorficzny – w formie stylizowanej twarzy ludzkiej. Furta wykonana została przez Józefa
Kowalskiego z Częstochowy na początku XX w. Świeczniki
są to współczesne wyroby kowalstwa artystycznego. Na uwagę zasługują: trójramienny świecznik z podstawą w kształcie
podkowy zrobiony przez Edwarda Piekarczyka ze wsi Dziewki oraz trzynastoramienny świecznik o okrągłej podstawie,
wykonany przez Franciszka Górniaka ze wsi Własna.
Muzeum Częstochowskie posiada również zbiór narzędzi
i maszyn rolniczych z XIX i XX w. Jednymi z najstarszych są
drewniane radła ramowate z żelazną redlicą. Nowszymi narzędziami do spulchniania ziemi są żelazne pługi ze słynnej
fabryki Sucheniego w Gidlach. Do starych narzędzi należą
Władysław Sikora, Pielgrzymka Papieża Jana Pawła II
do Częstochowy
58
59
ZBIORY ETNOGRAFII
tej znajdują się także prace wykonane przez Władysława Sikorę ze Złotego Potoku.
Podstawowym tematem twórczości malarskiej, podobnie
jak w przypadku rzeźb, są motywy sakralne. Dzieła zgromadzone w Muzeum Częstochowskim są w zdecydowanej
większości anonimowe. Znani są autorzy tylko kilku z nich:
Tomasz Tomankiewicz, Franciszek Jędrzejczyk, Jan Szymczyński. W zbiorach etnograficznych najwięcej jest obrazów
przestawiających Matkę Boską Częstochowską.
Większość są to XIX-wieczne obrazy olejne na desce,
złocone i zdobione plastycznie. Kilka namalowanych jest na
płótnie i na blasze. Inne obrazy wykonane podobnymi technikami przedstawiają Matkę Boską Kodeńską, Matkę Boską
Gidelską, Matkę Boską Łaskawą, Matkę Boską Różańcową,
Chrystusa Ukrzyżowanego oraz innych świętych patronów,
np. św. Piotra i Pawła, św. Józefa z Dzieciątkiem, św. Kazimierza, św. Stanisława. Jednym z ciekawszych eksponatów
w tej grupie jest Chrystus Salvator Mundi.
Kolekcję wizerunków świętych uzupełniają stosunkowo
nieliczne obrazy wykonane techniką oleodruku.
Chrystus Salvator Mundi
Matka Boska Częstochowska
Chrystus Ukrzyżowany
Obrazy o tematyce sakralnej chętnie
były nabywane przez pątników, choć
niewątpliwie większą popularnością
cieszyły się drobne przedmioty kultu
religijnego. W zbiorach muzealnych
znajdują się różańce, medaliki, plakietki, obrazki, figurki ceramiczne, butelki
na wodę święconą, szkaplerze, ryngrafy, pierścionek i modele Jasnej Góry.
Na większości z nich znajduje się wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
i sylwetka Klasztoru. Na uwagę zasługują XIX-wieczne, ręcznie malowane
na szkle medaliki. Pielgrzymi, a także
mieszkańcy Częstochowy i przybywający do niej turyści, chętnie fotografowali
się na tle ekranów z przedstawieniem
Jasnej Góry. W zbiorach znajdują się
dwa takie ekrany oraz kilkanaście fotografii z lat 30., 40. i 50. XX w.
Kończąc omawianie zbioru etnograficznego należy zaznaczyć, że gro zgromadzonych w tym dziale eksponatów
związanych jest z kulturą materialną
i duchową Częstochowy i okolic, choć
w wyniku m.in. konkursów znajdują się
w nim również eksponaty pochodzące
z innych regionów Polski.
ciszka Anczyka, Tadeusza Dziuka, Władysława Dzwonnika, Edwarda Jabłońskiego, Józefa Janosa, Władysława
Kochalskiego, Janusza Kleczkowskiego, Kazimierza Korpasa, Bogumiła Michalaka. Do najpóźniej pozyskanych należą
rzeźby Henryka Sygudy, Mariana Pikuły, Grzegorza Króla, Józefa Chełmowskiego, Henryka Hernanta, Grzegorza
Kołaczka, Mariana Mółki. Skromniejszy jest zbiór rzeźby
dawnej, na który składają się eksponaty sakralne w większości nieznanych autorów. Do ciekawszych należą wykonane
w XIX w. figury: Św. Jan Nepomucen, Św. Wawrzyniec,
Św. Piotr, Św. Paweł, Chrystus Frasobliwy. Kilka płaskorzeźb świętych patronów wykonano w okresie międzywojnia
w warsztacie Szymaczków.
Kolekcję rzeźby uzupełniają kapliczki, zarówno domowe,
jak i te przeznaczone do lokalizacji w plenerze. Na szczególną uwagę zasługuje duża, drewniana kapliczka domkowa
na planie kwadratu, z czterospadowym gontowym dachem,
pochodząca z XIX w. z miejscowości Biała Górna. W grupie
60
61
ZBIORY HISTORII
Andrzej Kuźma
Zbiory karabinów
62
63
ZBIORY HISTORII
64
65
ZBIORY HISTORII
66
67
ZBIORY HISTORII
68
69
ZBIORY HISTORII
70
71
ZBIORY HISTORII
72
73
ZBIORY HISTORII
74
75
ce poza ramy zbiorów regionalnych, stanowiąc uzupełnienie
ikonograficzne o charakterze ogólnopolskim. Zebrane zbiory
stanowią w głównej mierze odbicie najbardziej charakterystycznych elementów życia społecznego czy politycznego.
Można wychwycić przykłady wzrostu aktywności społecznej
i politycznej częstochowian (związki, stowarzyszenia, ruch
robotniczy, podziemne organizacje polityczne). Wzrost aktywności społecznej, np. poprzez początki tworzenia samorządu, określa duża ilość fotografii podejmującej tematykę
społeczno-polityczną regionu.
Pozyskiwane zbiory stanowią niezwykle cenne źródło
ikonograficzne, wykorzystywane w dużej mierze dla celów
dydaktycznych, wystawienniczych, czy też jako element uzupełniający w pracach naukowych i popularnonaukowych.
Niejednokrotnie stanowią jedyny ślad wydarzeń czy też zapis
miejsc już nieistniejących.
Sama fotografia stanowi cenne źródło badań naukowych.
Jest skarbnicą wielu informacji, zwłaszcza biorąc pod uwagę
najstarsze zgromadzone w zbiorach fotografie (od II poł. XIX
w). Stanowi ona również podstawę do badań nad historią fotografii regionalnej z reprezentacją znanych częstochowskich
fotografików (m.in. Stanisław Trzciński, Wacław Wesołowski, Maksymilian Kohn).
Wartość poznawcza fotografii nabiera znaczenia przy dokładniejszym poznaniu szczególnie tzw. fotografii artystycznej (zawodowej). Przekaźnikiem wielu informacji jest nie tyle
sama fotografia, co tworzący całość kartonik reklamowy (winieta) z cennymi informacjami dotyczącymi autora, adresów
atelier fotograficznych. Informacje te niejednokrotnie stanowią bazę do głębszych badań, wykraczających również poza
warsztat pracy historyka, a mianowicie badań językoznawców (dedykacje).
Opracowywanie naukowe fotografii dostarcza wielu problemów, szczególnie jeśli chodzi o datowanie, a niejednokrotnie ustalenie miejsca wykonania, co może wynikać z obecnych zmian w architekturze, czy też braku innego rodzaju
źródeł pomocnych w datowaniu.
Małgorzata Szczęsna
Zbiory fotografii
Zbiory obejmują około 1300 fotografii i 346 negatywów szklanych, datowanych od II poł. XIX w. po koniec lat 70. XX w.
Wśród zgromadzonych zbiorów istnieją również reprodukcje,
które dotyczą głównie okresu II wojny światowej, a ściśle rzecz
biorąc ruchu oporu. Istnienie reprodukcji z pewnością nie
umniejsza wartości poznawczej zdjęć, niejednokrotnie wiele
z nich posiada unikatowy charakter. Przechowywane fotografie tworzą najczęściej samodzielne zespoły. Ponadto istnieją
również pojedyncze zdjęcia osób umieszczane w paszportach,
legitymacjach, jak również w zespołach dokumentów (teki
osobowe), będąc ich uzupełnieniem ikonograficznym.
Źródłem pozyskiwania fotografii są darowizny osób prywatnych przekazujących pamiątki rodzinne, instytucji, jak
również zakupy. Przekazy bądź zakupy dotyczą zarówno pojedynczych fotografii, a także (co cenniejsze) całych zespołów, np.: albumy rodzinne, albumy miasta.
Zebrane fotografie obrazują głównie wydarzenia dotyczące Częstochowy i regionu.
Pozyskany do zbiorów album rodziny Mężnickich z przełomu XIX i pocz. XX w. oraz pojedyncze fotografie portretowe z tego okresu są zaczątkiem wydzielenia w zbiorach
fotografii artystycznej.
Poprzez cały okres tworzenia się zbiorów, w sposób niezamierzony znalazły się w nich również zdjęcia wykraczają-
77
ZBIORY HISTORII
Przykładem działalności instytucji państwowych w regionie, funkcjonujących pod bacznym okiem władz rosyjskich,
jest tableau Wójtów i pisarzy powiatu częstochowskiego z lat
1902-1912, autorstwa Stanisława Trzcińskiego. Kolejnym
przykładem życia społeczno-politycznego społeczności wiejskiej jest część zespołu dotyczącego Kamienicy Polskiej.
Udokumentowana została również działalność społeczno-oświatowa, którą widzimy na przykładzie działającego
w Częstochowie stowarzyszenia Ognisko Robotnicze, autorstwa Wacława Wesołowskiego.
Najstarszą fotografią organizacji cechowej jest tableau
Zgromadzenia Majstrów Kowalskich z 1911 r., autorstwa Stanisława Trzcińskiego.
Kilka fotografii z zespołu dotyczącego rodziny Gawronów
przedstawia początki działalności ruchu robotniczego w ramach SDKPiL.
Szkolnictwo natomiast reprezentuje tableau Absolwenci Gimnazjum Rosyjskiego z lat 1903-1913, autorstwa J. Rudlickiego.
W grupie „Wojskowość” sklasyfikowane zostały fotografie, głównie portretowe, legionistów-częstochowian z lat
1914-1918 (bracia Pasierbowicz, Franciszek Czarnecki), jak
również fotografie grupowe legionistów oraz obóz internowania w Szczypiornie.
Mimo różnorodności zbiorów fotografii pod względem
merytorycznym i proweniencji, można go sklasyfikować,
dzieląc na grupy tematyczne, pod względem czasu powstania
oraz wielowątkowości badanej fotografii.
I. Częstochowa od poł. XIX do 1918 r.
Instytucje społeczno-polityczne: partie polityczne, stowarzyszenia, organizacje cechowe, szkolnictwo.
Wojskowość: legioniści.
II. Częstochowa i region w okresie międzywojennym
(1918-1939).
Instytucje, organizacje społeczno-polityczne: stowarzyszenia, organizacje cechowe, instytucje miejskie i ich pracownicy, partie polityczne (miejscowi działacze SDKPiL, KPP,
PPS), szkolnictwo.
Wojskowość: garnizon częstochowski (27 pułk piechoty,
4 pułk artylerii ciężkiej, 7 pułk artylerii lekkiej).
III. Częstochowa i region w czasie II wojny światowej
(1939-1945).
Instytucje, organizacje społeczno-polityczne: życie codzienne, instytucje miejskie i ich pracownicy, ruch oporu GL- AL,
ZWZ-AK, BCh, częstochowianie na frontach II wojny
światowej.
Wojskowość.
IV. Częstochowa i region po 1945 r.
Instytucje miejskie i ich pracownicy: wydarzenia społecznopolityczne, miejscowi działacze partyjni, życie codzienne.
Wojskowość: garnizon częstochowski (6 pułk zmechanizowany).
V. Ikonografia Częstochowy od przeł. XIX do XX w.
VI. Albumy: monograficzne, albumy okolicznościowo-pamiątkowe.
VII. Fotografia socjologiczna: strajki, manifestacje, wydarzenia religijne, koła artystyczne (zawodowe, amatorskie),
okolicznościowe wizyty dostojników państwowych.
VIII. Fotografia amatorska.
IX. Fotografia artystyczna.
X. Varia.
XI. Rewersy fotografii.
II. Częstochowa i region w okresie międzywojennym.
Przykładem funkcjonowania stowarzyszeń w tym okresie
jest zespół fotografii pamiątkowych Towarzystwa Cyklistów
i Motocyklistów, utworzonego z początkiem XX w. W zbiorach prezentowany jest zespół kilkunastu fotografii pamiątkowych, dokumentujących działalność towarzystwa w latach
20. i 30. XX wieku.
Organizacje cechowe obrazują fotografie dotyczące Towarzystwa Rzemieślniczego, skupiającego rzemieślników różnych branż, zrzeszonych w cechach.
W zbiorach reprezentowany jest również Chrześcijański
Cech Rzeźniczo-Wędliniarski z 1937 r., wykonany w formie
tableau przez Franciszka Zgóreckiego.
Szkolnictwo przedstawiają fotografie i tableau Gimnazjum im. Romualda Traugutta.
Bogaty materiał życia społeczno-politycznego społeczności wiejskiej w regionie częstochowskim w okresie międzywojennym stanowi kontynuowany zespół dotyczący Kamienicy Polskiej.
Przykładem funkcjonowania organizacji pomocy dla mieszkańców jest zespół fotografii albumowej dotyczącej Komitetu
Niesienia Pomocy Biednym Dzieciom i Bezrobotnym w Częstochowie Częstochowskie Kolonie Letnie w Kocierzowach z 1935 r.
Aktywną działalność partii politycznych, ze szczególnym
uwzględnieniem tzw. ruchu robotniczego, widzimy na przykładzie fotografii portretowych, pamiątkowych, dotyczących
I. Częstochowa od poł. XIX do 1918 r.
Zbiory otwiera grupa fotografii, dokumentująca działalność
społeczną i samorządową mieszkańców miasta i regionu.
Sklasyfikowano w niej różnorodne formy aktywności społeczno-politycznej ściśle związanej ze strukturą społeczną
Częstochowy w tym okresie.
W sklasyfikowanej grupie znajduje się fotografia z początków działalności samorządowej w Częstochowie Radni
miasta Częstochowy z lat 1914-1916, autorstwa Wacława Wesołowskiego.
78
A.n., 7 pułk artylerii lekkiej na ćwiczeniach
działaczy SDKPiL, KPP, PPS (m.in. Waleria i Tomasz Gawronowie, Kazimiera Jani, Feliks Fąferko, Ignacy Uljański).
Licznie reprezentowana jest fotografia sklasyfikowana
w grupie „Wojskowość”. Są to fotografie pamiątkowe żołnierzy biorących udział w działaniach militarnych, a wywodzących się w znacznej mierze ze środowiska częstochowskiego,
jak również grupowe, reportażowe, obrazujące życie garnizonu częstochowskiego w czasie pokoju: ćwiczenia bojowe,
manewry na poligonach, jak również bale (7 PAL - ćwiczenia
dywizjonu łączności, Bal 27 pp., Ćwiczenia dywizjonu łączności, 7 DP, datowana na maj 1939 r.).
W grupie tej znalazł się również zespół dotyczący powstań śląskich, jako przykład zaangażowania społeczności
Częstochowy i okolic, szczególnie w III powstaniu śląskim:
fotografie pamiątkowe, grupowe, niejednokrotnie legionistów (Franciszek Czarnecki, Stefan Cudak).
Zebrane fotografie charakteryzują ikonograficznie,
w mniejszym bądź większym stopniu, poszczególne etapy
i struktury podziemnego państwa na terenie Częstochowy
i okolic.
Pierwszy etap charakteryzują fotografie dotyczące zniszczeń z września 1939 r. okolic Częstochowy (Janów, Kłobuck), działań terrorystycznych oraz propagandowych Wehrmachtu i policji niemieckiej wobec ludności cywilnej, czego
przykładem są fotografie propagandowe (Ludność bierze żywność od Niemców, defilada Wehrmachtu przed częstochowskim
Ratuszem z 1939 r.), jak również życia codziennego mieszkańców.
Instytucje i organizacje społeczno-polityczne: są to fotografie dotyczące funkcjonowania administracji wojskowej
i policyjnej hitlerowców (Niemcy na Jasnej Górze), wizytacji wyższych funkcjonariuszy partyjnych w Częstochowie,
kontynuowanie działalności pomocy mieszkańcom poprzez
działalność Rady Opiekuńczej Miejskiej i Polskiego Komitetu Opiekuńczego.
III. Częstochowa i region w czasie II wojny światowej.
Zgrupowane fotografie tworzą dość wyczerpującą kronikę
II wojny światowej, ze szczególnym naciskiem na regionalny
aspekt okupacji.
79
ZBIORY HISTORII
Ruch oporu na ziemi częstochowskiej reprezentują zbiory
fotografii przekazanych w głównej mierze przez uczestników
tych wydarzeń. Znajdujemy w nich fotografie portretowe,
pamiątkowe i reportażowe. Dotyczą one organizacji podziemnych, funkcjonujących na terenie okupowanej Polski,
których struktury zostały powielone również w regionie częstochowskim.
Przedstawiają one działalność Okręgu Kielecko-Radomskiego AK, ZWZ-AK Obwodu Częstochowskiego (grupa
partyzancka „Ponurego” ppor. Jerzego Kurpińskiego, Feliks
Jędrychowski ps. „Brzechwa”, „Ostroga” Komendant Okręgu
Radomsko-Kieleckiego na przełomie 1941/1942 r.), Polskiego
Związku Wolności (fot. portretowe m.in. Józefa Gaczkowskiego, ps. „Mirek” - pierwszego komendanta PZW i innych
członków), GL-AL, w szczególności 3 Brygady AL im. Józefa
Bema (fotografie portretowe, reportażowe dotyczące oddziałów GL oraz członków brygady i jej dowódcy Bolesława Boruty ps. „Hanicz”). BCh obejmują lata 1943-1944 i dokumentują
działania okolicznych oddziałów „Sowy-Zawiszy” Stanisława
Sinitko, Stanisława Hardta ps. „Batory”, w lasach potockich,
orudzkich, zawadzkich oraz w powiecie włoszczowskim.
W wydzielonej grupie „Częstochowianie na frontach II
wojny światowej”, znajdują się fotografie portretowe, grupowe,
reportażowe dotyczące żołnierzy 2 Korpusu WP na Zachodzie
(zespoły dotyczące Jana Bednarka i Wacława Gdesza) oraz lotnika RAF-u w Dywizjonach 300 i 301 - Mieczysława Marynowskiego. Są to zespoły obejmujące lata 1942-1946, przekazywane z archiwów rodzinnych oraz zakupów dokonanych
w latach 90. XX wieku. Zostały wykonane przez anonimowych fotografów, być może przez fotoreporterów wojskowych,
w miejscach pobytu żołnierzy 2 Korpusu Wojska Polskiego
(m.in. Rzym, Wenecja, Betlejem, Tel Awiw) oraz w okolicach ośrodków szkoleniowych lotników RAF-u. Doskonałym
uzupełnieniem ikonograficznym są zakwalifikowane w grupie
„Wojskowość” fotografie dotyczące uzbrojenia (sprzęt wojskowy, bunkry, wraki samochodów i samolotów) z lat 1939-1945.
Okres II wojny światowej zamyka zespół 32 fotografii,
dotyczących wkroczenia wojsk radzieckich do Częstochowy
16/17.01.1945 r. Są to głównie fotografie przedstawiające powitanie żołnierzy oraz manifestacje zorganizowane na ulicach wyzwolonego z okupacji niemieckiej miasta.
Uljańskich, Feliksa Fąferki, działaczy, których korzenie sięgają początków ruchu robotniczego, datowanego na przełom
XIX i XX wieku.
Zespół ten zawiera również dokumentację ikonograficzną
spotkań kombatanckich, dotyczących kolejnych rocznic powstań śląskich, w których brali udział częstochowianie.
Wojskowość po zakończeniu II wojny światowej reprezentują fotografie dotyczące 6 pułku piechoty, stacjonującego od
września 1945 r. w garnizonie częstochowskim.
Zespół zamykają fotografie z 1968 r., dokumentujące stawianie pomnika wdzięczności dla Armii Radzieckiej na Placu Biegańskiego. Stanowią one z pewnością jeden z niewielu
śladów pomnika, usuniętego w latach 90. XX wieku.
V. Fotografia socjologiczna.
Najstarsza upamiętnia manifestację patriotyczną z 3 Maja
1916 roku. Tematyka socjologiczna to również zgromadzone
fotografie (reprodukcje) kompanii pielgrzymkowych z różnych części Polski, przybywających na Jasną Górę, wizyty
dostojników państwowych z lat 20. (m.in. Józef Piłsudski,
marszałek Ferynand Foch). Częstochowa lat 30. XX wieku
to udokumentowane strajki robotników w fabrykach: „Horowicz i S-ka”, „Stradom”, „Metros”, „Warta”, a także działalność kółek artystycznych (teatralnych) amatorskich i zawodowych na Rakowie, przy fabryce „Częstochowianka”.
VI. Ikonografia Częstochowy.
W zbiorach Muzeum wydzielony został również materiał
ikonograficzny, który obrazuje układ architektoniczno-przestrzenny Częstochowy. Daje tym samym możliwość spaceru
po Częstochowie XIX i XX-wiecznej, z charakterystyczną
zabudową ulic, takich jak Aleje NMP, ul. Piłsudskiego, ul.
Dąbrowskiego z budynkami architektury sakralnej, miejscami użyteczności publicznej. Do najstarszych należy wydawnictwo albumowe Pamiątka z Częstochowy. Jasna Góra
autorstwa Stanisława Trzcińskiego z 1896 r., z wnętrzami i architekturą klasztoru Jasna Góra.
Kolejnym ciekawym zbiorem przedstawień Częstochowy jest
Album m. Częstochowy z lat 1909-1910. Architekturę w okresie
I wojny światowej, ukazuje Album widoków Częstochowy i okolicy
zawierający opisy w języku polskim i niemieckim.
Jedną z ciekawszych luźnych fotografii jest przedstawienie
rogu ul. Teatralnej i II Alei, wykonane ok. 1914 r.
Kolejne pochodzą z lat 30. i dotyczą charakterystycznych
miejsc (planetarium, mostek) w Parku im. St. Staszica.
IV. Częstochowa i region po 1945 r.
W grupie tej zostały sklasyfikowane fotografie dotyczące
sytuacji społeczno-politycznej, oraz ZWZ-AK (budynków,
miejsc związanych z konspiracją akowską), wykonane w latach 1947-1956 i opatrzone komentarzem ofiarodawcy.
W zespole znajdujemy fotografie portretowe, pamiątkowe,
jak również dokumentacyjne, dotyczące lokalnych działaczy
PPR, a po 1947 r. PZPR. Przykładem są archiwa rodzinne
VII. Fotografia amatorska.
Zespół fotografii amatorskich reprezentują szklane negatywy i odbitki, przekazane przez Bronisława Andrzejewskiego
z rodzinnego archiwum. Autorem zdjęć wykonanych w la-
80
A.n., Manifestacja patriotyczna z 3 Maja 1916 r.
tach 1932-1939 na negatywach szklanych jest Feliks Andrzejewski (1899-1975).
Zespół ten został wyodrębniony ze względu na tematykę fotografii. Prace Feliksa Andrzejewskiego są charakterystyczne dla fotoamatorów, którzy z racji zainteresowań (bez
stosownych uprawnień) świadomie utrwalali życie codzienne
swoich bliskich, spotkania towarzyskie i rodzinne, scenki rodzajowe z wycieczek rowerowych po urokliwych okolicach
Częstochowy.
Zespół ten, pomijając poziom wykonywanych fotografii,
jest cenny ze względu na ciekawy materiał do badań nad kulturą materialną mieszczaństwa częstochowskiego, żyjącego
w latach 30. XX wieku. Najciekawsze z fotografii zostały
wykorzystane do wystawy fotograficznej, zorganizowanej
w Muzeum Częstochowskim, charakteryzującej obyczajowość miasta u schyłku okresu międzywojennego.
nej grupy jest przedstawienie wycinka działalności organizacji
społecznych, zawartych w albumach z lat 30. i 40. XX wieku, dotyczącej głównie funkcjonowania placówek podległych
częstochowskiej Radzie Opiekuńczej Miejskiej, Polskiego Komitetu Opiekuńczego, Komitetu Niesienia Pomocy Biednym
Dzieciom i Bezrobotnym w Częstochowie. Kategoria ta obejmuje 4 albumy przekazane wraz z dokumentacją działalności
ROM i Polskiego Komitetu Opiekuńczego, obejmujące lata
1935, 1941-1943;
- albumy okolicznościowe - przykładem jest Zjazd Strażactwa Polskiego na Jasnej Górze z 1939 r. Ukazany w formie
kroniki-reportażu jest być może jednym z ostatnich przedstawień ikonograficznych dotyczących ogólnopolskiej straży
pożarnej przed wybuchem II wojny światowej;
- albumy rodzinne (album rodziny Mężnickich).
VIII. Albumy.
Wydzielenie tej grupy jest spowodowane specyfiką fotografii
albumowej, którą można podzielić na:
- albumy monograficzne (klasztor Jasna Góra, miasto
Częstochowa);
- albumy pamiątkowe - głównym tematem wyszczególnio-
IX. Fotografia artystyczna, występująca w zbiorach fotografii.
Wyodrębniona ze zbiorów grupa obejmuje najstarsze fotografie, spełniające kryteria fotografii artystycznej, datowane
na przełom XIX-XX wieku. Stanowi jeden z wdzięczniej-
81
ZBIORY HISTORII
szych zespołów, zarówno ze względu na tematykę i postacie zdjęte na
fotografiach, jak również na znane
polskie i europejskie atelier fotograficzne, ze szczególnym uwzględnieniem częstochowskich zakładów.
Grupę tę prezentuje album rodzinny
Mężnickich oraz kilka luźnych fotografii. Na przykładzie zebranych
w albumie Mężnickich fotografii
(portretowe: kobiet, mężczyzn oraz
grupowe) można prześledzić historię kształtującej się na przełomie
wieków inteligencji częstochowskiej, na przykładzie jednego z bardziej znanych częstochowskich adwokatów Ludwika Mężnickiego.
Historię i zawirowania dziejowe tej
rodziny jesteśmy w stanie uchwycić,
biorąc pod uwagę autorów i miejsca
wykonania fotografii (Moskwa, Petersburg, Kazań, Dorpat). Album
ten również wiele wnosi do historii
fotografii, zarówno polskiej, regionalnej, jak również europejskiej.
Poprzez informacje zawarte na kartonikach reklamowych poznajemy
tworzących w tym czasie (w większości zawodowych) fotografików,
prezentujących tereny zaboru pruskiego (Bromberg, Gnesen, Thorn,
Culmsse) oraz rosyjskiego, a tym
samym znanych fotografików częstochowskich. Ponadto stanowią
przyczynek do badań nad kulturą
materialną (secesja w ubiorze kobiet, winiety reklamowe).
W. Dębski i A. Masłowski (wcześniej J. Golcz),
Młoda kobieta na fotelu, rewers
trety pośmiertne uczestników manifestacji przed powstaniem
oraz reprodukowaniem portretów przywódców styczniowego
powstania;
- varsoviana, dotyczące okresu II wojny światowej;
- fotografie obozowe - są to wglądówki najprawdopodobniej z obozu koncentracyjnego w Dachau, dokumentujące
zbrodnie hitlerowskie, a wykonane po wyzwoleniu obozu.
XI. Rewersy fotografii.
Wydzielenie tej grupy spowodowane jest cennymi informacjami zawartymi na rewersach fotografii z XIX i XX wieku.
Osobne potraktowanie jest uzasadnione ze względu na historię fotografii, jak również rozwój technik fotografowania.
Kartoniki reklamowe stanowią przegląd rodzajów zdobień
litograficznych i firm je wykonujących oraz rodzajów tekstów
zwyczajowych reklamujących jakość wykonywanej fotografii
(np. Niepogoda nie robi różnicy w zdjęciach).
Rewersy fotografii są źródłem poznania adresów zakładów i ich filii na terenie innych miast, udziału i zdobywania
nagród w konkursach fotograficznych, co z pewnością jest
wskaźnikiem umiejętności fotografa. Przykładem wykorzystania popularności i rangi atelier, jest rewers fotografii
z pieczęcią J. Golcz. Hotel Bristol, oraz drugą umieszczoną
na bibułce z informacją o nowych właścicielach (W. Dębski
i A. Masłowski), którzy przejęli atelier korzystając z kartonika reklamowego sławnej poprzedniczki.
X. Varia
W reprezentowanym zbiorze są zespoły, bądź pojedyncze fotografie,
które znalazły się poza klasyfikacją
ze względu na trudności w ich zaszeregowaniu. Znalazły się w niej:
- fotografie pocztówkowe, pochodzące z okresu powstania styczniowego i uroczystości związanych
z kolejnymi rocznicami. Tematyka
patriotyczna została w nich osiągnięta np.: poprzez wstrząsające por-
J. Golcz, Młoda kobieta na fotelu
82
83
Planowano również przeprowadzanie badań socjologicznych tego środowiska, zaś przedmiotem analiz miała być sytuacja ekonomiczna kopalń.
Pozyskiwanie eksponatów przebiegać miało różnorako,
m.in. z pomocą Zjednoczenia Kopalnictwa Rud Żelaza, które zadeklarowało pokrywanie kosztów związanych z dostarczaniem ich do Muzeum. Ponadto instytucja ta zobowiązała się do udostępnienia rejestrów materiałów archiwalnych,
wykazu kopalń, w których do niedawna używano starych
urządzeń oraz wystąpiła z apelem do podległych sobie jednostek o nieodpłatne przekazywanie sprzętów wycofanych
z użytkowania.
Pierwotnie siedzibą Muzeum miał być budynek Technikum Górniczego w Częstochowie. W marcu 1961 r. zapadła
decyzja o zlokalizowaniu Muzeum (jako oddziału Muzeum
Okręgowego) w dwóch pawilonach wystawienniczych, znajdujących się w Parku im. St. Staszica, postawionych w latach 1908-1909 na okazję Wystawy Przemysłu i Rolnictwa.
Pierwszy zbudowano na potrzeby Muzeum Higienicznego,
natomiast drugi pełnił funkcję Pawilonu Przemysłu Ludowego. Rozważano dwie koncepcje połączenia pawilonów: korytarzem podziemnym, imitującym wyrobiska kopalniane oraz
naziemnym łącznikiem i lapidarium. Pierwotnie zwyciężyła
opcja druga. W krótkim czasie został przygotowany ramowy scenariusz planowanych ekspozycji, który przewidywał
zorganizowanie stałej wystawy, składającej się z kilku części.
Parter w pawilonie pierwszym miał być poświęcony problematyce geologii i zasobów rud żelaza w regionie, w salach na
piętrze planowano prezentować eksponaty, ilustrujące dzieje
górnictwa od czasów najstarszych po wiek XX. W pawilonie
drugim zamierzano pokazać maszyny i narzędzia, używane
do urabiania i transportu rudy. Na terenie pomiędzy budynkami wystawowymi miała znajdować się możliwie najstarsza
wieża wyciągowa (np. z kopalni „Krystyna” lub „Maria”) i lapidarium techniczne. W przygotowanym w czerwcu 1961 r.
terminarzu prac przyjęto, że otwarcie wystawy nastąpi
4 grudnia tego roku.
Elżbieta Miszczyńska
Zbiory górnictwa
i hutnictwa
Pomysł utworzenia w Częstochowie pierwszego w Polsce
muzeum, poświęconego historii górnictwa rud żelaznych,
pojawił się jesienią 1960 roku. Inicjatywa ta zrodziła się
wśród działaczy górniczych i pracowników Zjednoczenia
Kopalnictwa Rud Żelaza. Uzasadnieniem było szybkie tempo rozwoju techniki górniczej, która powoduje bezpowrotne niszczenie przestarzałych i nienowoczesnych narzędzi
i urządzeń. Te przedmioty powinny stać się eksponatami
muzealnymi, zachowanymi dla młodszych pokoleń. Do realizacji przedsięwzięcia włączone zostało Muzeum Okręgowe w Częstochowie, którego rola miała polegać głównie
na gromadzeniu i opracowywaniu eksponatów. Działania
te miały skutkować zorganizowaniem stałej wystawy oraz
przygotowaniem publikacji naukowych, poświęconych
górnictwu częstochowskiemu. W zakres zainteresowań
wchodziły przedmioty służące do urabiania rudy żelaza,
jej transportu, urządzenia wyciągowe podziemne i naziemne, urządzenia służące do budowy chodników oraz różne
rodzaje obudowy korytarzy podziemnych. Zamierzano też
gromadzić materiały archiwalne, pamiętnikarskie, plany,
fotografie, dokumenty, odznaczenia i przejawy folkloru górniczego: legendy, pieśni itp. W zasobach muzealnych miały
też znajdować się dzieła sztuki, związane tematycznie z górnictwem rud żelaza w Polsce.
85
ZBIORY GÓRNICTWA I HUTNICTWA
Ogólne założenia przebudowy i adaptacji pawilonów wystawowych w Parku im. St. Staszica przygotowywało Muzeum, natomiast inwentaryzacją budynków, opracowaniem
projektu i sfinansowaniem remontu zajęło się Zjednoczenie.
Przewidywane były daleko idące zmiany w wyglądzie obiektów. Projektant planował m.in. usunięcie z elewacji pierwszego
pawilonu (dawne Muzeum Higieniczne) „szeregu detali architektonicznych typowo secesyjnych, które nie mają racji bytu
ani z punktu widzenia użyteczności, ani estetyki budynku”.
Do tak drastycznych działań nie doszło głównie dzięki stanowisku Wydziału Architektury Miejskiej Rady Narodowej.
Dyskusja nad ostateczną koncepcją adaptacji pawilonów
i sposobem ich połączenia (nad, na lub pod ziemią, schodami, korytarzem czy tarasem, a jeśli tak, to na którą stronę otwartym – w kierunku parku, czy klasztoru jasnogórskiego?)
powodowały kolejne zmiany terminu otwarcia Muzeum. Zaczęło ono funkcjonować od 1 stycznia 1966 r. jako Oddział
Górnictwa Rud, będący jednostką podległą Muzeum Okręgowemu w Częstochowie, po zmianach w statucie Muzeum,
zatwierdzonych przez Ministra Kultury i Sztuki w dniu 28
września 1965 r. Niewątpliwy wpływ na przedłużanie się
czasu udostępnienia ekspozycji miały względy finansowe,
zmiany w projektach remontowych wprowadzano również ze
względu na brak wystarczających funduszy. Ostatecznie uroczystego otwarcia Muzeum i stałej wystawy, zatytułowanej
Dzieje górnictwa i hutnictwa rud żelaza na ziemiach polskich,
dokonano 10 grudnia 1968 r. Komisarzem wystawy był Włodzimierz Błaszczyk, ówczesny dyrektor częstochowskiego
Muzeum. Autorem scenariusza był Jerzy Zimny – inżynier
górnik. Przy tworzeniu ekspozycji korzystano z konsultacji
inż. Tadeusza Jastrzębskiego – w zakresie maszyn i urządzeń
technicznych oraz Lecha Rumińskiego – geologa.
Na wystawie, przygotowanej we wszystkich pomieszczeniach Pawilonu Wystawowego w Parku im. St. Staszica,
pokazano w zasadzie całe zbiory. Pierwsza sala poświęcona
była geologii, prezentowano w niej miejsca występowania
w Polsce rud żelaza. Główną ekspozycję stanowiło prawie sto
okazów geologicznych, pochodzących z terenu całego kraju.
Prezentacja uzupełniona była o podpisy, informujące m.in.
o pochodzeniu i składzie chemicznym rudy.
W kolejnej sali zaprezentowano maszyny i urządzenia
górnicze oraz systemy obudowy chodników kopalnianych.
Najstarszy sposób obudowy wyrobisk ścian chodników przy
pomocy bali drewnianych pochodził z przełomu XIX i XX
wieku, późniejsze – dwudziestowieczne, wykonane były ze
stali i żelbetonu. Na wystawie znajdowały się np.: obudowy
łukami korytkowymi spiętymi stalową siatką, żelbetonowe
okładziny stropowe oraz najnowocześniejsze stalowe obudowy ze stojakami ciernymi. Rekonstruowane fragmenty chodników wyposażono w różnorodne urządzenia, wykorzysty-
wane do pracy w kopalniach rud żelaza, zarówno takie, które
zostały już wyparte przez nowocześniejsze, jak i te nadal
użytkowane w kopalniach. Znajdowały się tam różnego typu
wózki i szyny, transportery, lokomotywka akumulatorowa,
wgłębiarki, pompy odwadniające, czerpak do drążenia szybu,
wiertarki elektryczne, młotki pneumatyczne, kubły urobkowe, elektryczna ładowarka zasięrzutna, urządzenia oświetleniowe i wentylacyjne oraz osprzęt ratowników górniczych.
Przy aranżacji tej części ekspozycji starano się o stworzenie
warunków i atmosfery jak najbardziej zbliżonych do autentycznych. W sali tej wystawiany był również jeden eksponat
hutniczy – dziewiętnastowieczny dźwig drewniany, pochodzący z pobliskiej Huty „Blachownia”, uważany za jedyny
tego typu zabytek w Polsce. Tę część wystawy uzupełniała
dokumentacja nieczynnych już kopalń z Zagłębia Częstochowskiego, Staropolskiego i Łęczyckiego, panorama fotograficzna kopalń żelaza, hut oraz stare sztandary zawodowych, a także społecznych instytucji i organizacji górniczych
i hutniczych.
W salach na piętrze były umieszczone plansze, wykresy,
mapy, makiety i eksponaty, obrazujące historię górnictwa
i hutnictwa na ziemiach polskich od 2 500 lat p.n.e. po czasy
współczesne. Prezentowano m.in. wyroby żelazne i narzędzia służące do ich wykonania, a także eksponaty związane z wydobyciem rudy. Obok zabytków archeologicznych
(głównie fragmenty broni i narzędzi) znajdowały się także
żużle hutnicze, dziewiętnastowieczny miech i kowadło oraz
inne elementy wyposażenia kuźni. Nie brakło też narzędzi
używanych w kopalniach, takich jak: lampki górnicze, kilofy, świdry, kliny, kubły, wózki. Prezentowano też zrekonstruowany kołowrót górniczy z przełomu XIX i XX wieku,
z tzw. biedaszybu oraz oryginalną drewnianą obudowę szybu
i fragment chodnika kopalnianego.
Kolejną część wystawy stanowiły modele kopalni z pocz.
XIX wieku, makieta współczesnego, nowoczesnego zakładu górniczego, model nieistniejącego pieca martenowskiego
z częstochowskiej huty oraz makieta huty (wówczas im. B.
Bieruta), która na jej bazie powstała. Uzupełnieniem modeli
i makiet były stare mapy i plany oraz dawna i współczesna
literatura, dotycząca górnictwa i hutnictwa. Osobną część
ekspozycji tworzyły mundury górnicze galowe i robocze, dystynkcje i czapki górnicze.
Przy okazji otwarcia tej wystawy wydano kilkustronicową
broszurkę, zawierającą m.in. informacje o górniczych i hutniczych tradycjach Częstochowy i jej okolic oraz dane o ekspozycji. Wystawa została zdemontowana w 1980 r.
W 1969 r., wkrótce po otwarciu wyżej opisanej wystawy, z inicjatywy Stowarzyszenia Inżynierów i Techników
Górnictwa oraz dyrekcji Zjednoczenia Kopalń Rud Żelaza,
zapadła decyzja o rozszerzenie jej o część podziemną. W la-
86
tach 1974-1976 wykonano nawet podziemne korytarze pomiędzy pawilonami wystawowymi w Parku im. St. Staszica,
ale zanim została w nich uruchomiona ekspozycja, w 1978
r. władze wojewódzkie zadecydowały o przeznaczeniu na
muzeum-skansen jedną z zamykanych w tym czasie podczęstochowskich kopalń. Wybór padł na kopalnię „Szczekaczka” znajdującą się w pobliskich Brzezinach. Uroczyste otwarcie Kopalni Zabytkowej Górnictwa Rud Żelaza im. St.
Staszica w Brzezinach k. Częstochowy odbyło się 3 grudnia 1979 r. Prezentowana tam ekspozycja została częściowo wzbogacona o zabytki z zamkniętej w 1980 r. wystawy
Dzieje górnictwa i hutnictwa rud żelaza na ziemiach polskich.
Koszty utrzymania skansenu oraz inne problemy związane
z funkcjonowaniem kopalni jako obiektu muzealnego, m.in.
brak zaplecza i dogodnego dojazdu dla zwiedzających, spowodowały zamknięcie podziemnej ekspozycji już w 1982 r.,
a ostateczną likwidację Muzeum w 1985 r. Wkrótce wyro-
biska zalano wodą. O funkcji, jaką pełniła kopalnia przez
kilka lat, przypomina jedynie nazwa przebiegającej opodal
ulicy – Muzealna.
W kolejnych latach trwało przygotowywanie repliki zamkniętej „Szczekaczki” we wspomnianych już podziemnych
korytarzach. Umieszczono tam między innymi eksponaty
wcześniej przewiezione do byłego skansenu oraz kilkadziesiąt obiektów, których faktycznie w tej kopalni używano.
Ekspozycja zorganizowana została w kilku korytarzach,
w większości przypominających do złudzenia prawdziwe
wyrobiska kopalniane. Można było obejrzeć różne rodzaje
obudowy chodników, od prostych drewnianych konstrukcji
po nowoczesne ze stali i betonu, jak również maszyny i narzędzia służące do urobku rudy żelaza oraz jej transportu
wewnątrz kopalni. W oddzielnym pomieszczeniu znajdoFragment podziemnej ekspozycji
87
wała ekspozycja górniczego sprzętu ratowniczego. Udostępnienie tej podziemnej prezentacji dla zwiedzających
odbyło się 4 grudnia 1989 r.
Ponowne pełne uruchomienie działalności ekspozycyjnej
Muzeum Górnictwa Rud Żelaza nastąpiło 3 czerwca 1992 r.
otwarciem w Pawilonie Wystawowym w Parku im. St. Staszica ekspozycji Z dziejów górnictwa i hutnictwa żelaza na
ziemiach polskich od starożytności do współczesności. Podobnie
jak w przypadku pierwszej wystawy autorem scenariusza był
inż. Jerzy Zimny. Miała ona charakter prezentacji czasowej,
udostępnianej jedynie w sezonie letnim. Jej zawartość merytoryczna była bardzo zbliżona do poprzedniej i stanowiła
uzupełnienie repliki kopalni „Szczekaczka” z Brzezin.
Składała się z kilku części. Pierwszą stanowiły eksponaty
geologiczne – głównie okazy rud żelaza z różnych terenów
Polski, przeważały te pozyskane z okolic Częstochowy. Uzupełniały je zabytki archeologiczne, takie jak żużle dymarskie z Olsztyna i Gór Świętokrzyskich oraz wyroby żelazne
z XIII/XIV w.
Na drugą część wystawy składały się mapy, na których
zaznaczono występowanie kuźnic i hut żelaza od 1136 do
1939 r. oraz publikacje z zakresu rozwoju górnictwa i hutnictwa żelaza w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem okolic Częstochowy. Obok nich znajdowały się plany sytuacyjne
hut żelaza, m.in. plan generalny huty żelaza „Częstochowa”
z 1898 r. Inną grupę eksponatów stanowiły medale i odznaczenia, mundury i insygnia górnicze oraz sztandary górnicze
i hutnicze. Poza tym prezentowano modele obiektów i urządzeń górniczo-hutniczych, głównie z Huty im. B. Bieruta.
Nie brakło też autentycznych sprzętów i urządzeń, takich jak
lampy górnicze, kubły szybowe, łopaty, drewniane kołowroty
kopalniane, kowadła i inne narzędzia używane w kuźnicach
i hutach, np. obrotowy żuraw hutniczy.
Ekspozycję uzupełniały zabytki o charakterze artystycznym
– w przeważającej części niemieckie miedzioryty i inne grafiki,
przedstawiające pracujących górników i hutników.
Wystawa została zdemontowana w 1995 r. wraz z rozpoczęciem remontu Pawilonu Wystawowego, w trakcie którego zamurowano wejście do podziemnej repliki kopalni „Szczekaczka”.
Kolekcja muzealiów technicznych Muzeum Częstochowskiego liczy 416 eksponatów. Zaczęła być ona tworzona
w początku lat 60. XX w. równolegle z inicjatywą powołania
w Częstochowie Muzeum Górnictwa Rud Żelaza. Jednak
pierwsze, pojedyncze eksponaty, związane z wydobyciem
rud żelaza (wiertarki i lampy acetylenowo-karbidowe) znalazły się w zbiorach muzealnych już w latach 50. XX w. Zostały one przekazane z kopalni „Barbara” w Dybowie. Pomoc
w budowie kolekcji okazały Muzeum instytucje państwowe,
głównie Zjednoczenie Górnictwa Rud Żelaza, które wystąpiło z apelem do podległych mu jednostek. Pierwsze pisem-
ne deklaracje z kilku podczęstochowskich kopalń rud żelaza
zaczęły wpływać do Muzeum już w 1961 r. (np. z kopalni
„Osiny” i „Dźbów”). Pierwszy przekaz, na który składały
się: wóz, platforma do drewna, ładowarka, kołowrót, wrębówki chodnikowe i kubeł, miał miejsce 1 września 1961 r.
Eksponaty te podarowało Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń
Rud Żelaza w Częstochowie. Kolejne przekazy pochodziły
od pana Józefa Hillera z Częstochowy – zabytkowa lampa
górnicza i z kopalni „Dźbów”: 2 hełmy, 2 pary nakolanników
i 2 lampy karbidowe.
W początkowej fazie gromadzenia eksponatów górniczych wpisywano je do księgi inwentarzowej Działu Historii.
Po utworzeniu Muzeum Górnictwa Rud Żelaza jako oddziału Muzeum Okręgowego, została wydzielona osobna księga
inwentarzowa, do której przeniesiono odpowiednie zapisy.
Znalazły się w niej również pojedyncze, dotyczące górnictwa
eksponaty, pozyskane w latach 50. XX w. Ostatni wpis do
tego inwentarza został dokonany w 1995 roku.
Zdecydowana większość eksponatów – wszystkie przedmioty kultury materialnej, pochodzi z przekazów od osób prywatnych i instytucji, związanych z górnictwem i hutnictwem
rud żelaza. Wśród 40 instytucji, jakie znajdują się w grupie
darczyńców, większość stanowią kopalnie oraz Zjednoczenie
Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie. Największą ilość
eksponatów (około 70) pozyskano z kopalni „Szczekaczka”
w Brzezinach. Poza kopalniami z okolic Częstochowy wzbogacały zbiory muzealne także podobne zakłady z innych
terenów Polski, m.in. z Łęczycy. Mniej darów otrzymano
z hut, urzędów administracji państwowej oraz organizacji
zarządzających przemysłem górniczym i hutniczym. Jeden
eksponat – medal z okazji „Tysiąclecia Górnictwa Polskiego
– 68 r.”, przekazał Urząd Rady Ministrów.
Wśród darczyńców prywatnych znajdowali się głównie
emerytowani górnicy i hutnicy oraz ich rodziny.
Liczną grupę eksponatów stanowią okazy geologiczne pochodzące z kopalni rud żelaza z okolic Częstochowy oraz Łęczycy. Wśród nich znajdują się syderyty ilaste twarde i miękkie w ilości 28 przekazane z kopalń: „Rudniki”, „Tadeusz I”,
„Tadeusz II”, „Wręczyca”, „Przystajń”, „Malice”, „Paweł VI”,
„Szczekaczka”, „Dębowiec”, „Żarki III”, ,,Żarki IV”, „Stara
Góra”, „Henryk”, „Jerzy”, „Łęczyca I”, „Sabinów”, „Teodor I”.
Pozostałe eksponaty geologiczne to: 2 magnetyty podarowane przez kopalnię „Wolność”, „Wilcza”, 3 okazy rudy darniowej z kopalni „Grodzisko”, syderyt muszlowy i sterosyderyt
z kopalni „Łęczyca I”, limonit (ruda krucha brązowa) z Zakładu Górniczo-Hutniczego w Zrębcu oraz skamielina belemnit pochodząca z kopalni „Barbara”, znaleziona w 1962 r.
na głębokości 100 m, dar H. Bednarka.
Największy zespół tworzą narzędzia i maszyny służące do bezpośredniego pozyskiwania rudy żelaza i drążenia
88
chodników kopalnianych oraz transportu surowca. Zaliczyć
do nich należy wgłębiarkę chodnikową typu „Siskol”, przekazaną przez Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń Rud Żelaza
w Częstochowie, wgłębiarkę ścianową typu HOPKINSON
z Kopalni „Dźbów”, komplet 5 sztuk koronek do wgłębiarki podarowany przez Technikum Górnictwa Rud Żelaza
w Częstochowie, wgłębopodsadzarkę typu WPR-1 z kopalni „Osiny”, 2 rury wiertnicze płuczkowe o średnicy 140 mm
i 114 mm przekaz z Huty im. B. Bieruta. Powszechnie w kopalniach używane były również wiertarki, których w zbiorach
znajduje się kilkanaście. Są to: 2 obrotowo-pneumatyczne
typu WP-8 z kopalni „Dźbów”, 2 elektryczne typu WE-700
z kopalni „Barbara-Dźbów” i Technikum Górnictwa Rud
Żelaza w Częstochowie, elektryczna marki Simens-SCH
(produkcji angielskiej) z Technikum Górnictwa Rud Żelaza
w Częstochowie, 2 udarowe typu WUP-11 z kopalni „Barbara” w Dźbowie i z Technikum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie, 2 udarowe typu PM-508 i PA-23 (obie produkcji
radzieckiej), 2 udarowe typu WUP-18 (...) produkcji polskiej
(...), udarowa typu E-160 (produkcji czechosłowackiej) przekazane przez Technikum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie, 2 wiertarki powietrzno-obrotowe typu WP-8 i RV72 z Technikum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie,
ponadto styczniki wiertarkowe z Technikum Górnictwa Rud
Żelaza w Częstochowie oraz 2 inne wiertarki i 13 świdrów.
Narzędziami urobkowymi są również młoty pneumatyczne,
z których 3 typu KS-11-353, KS-11-428 i MP-9 podarowała
Lampa górnicza
acetylenowo
– karbidowa
Fragment podziemnej ekspozycji z urządzeniami
do transportu rudy
kopalnia „Dźbów”, a kolejne 14 typu KS-11, 4 typu S-1301,
2 typu SG-3735 i po jednej typu MP-7, typu SB-3735, typu
M-07-1098, typu KM-3, typu T-35, typu M-07-666 pochodzi z Technikum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie.
Do kucia ścian służyły także znajdujące się w zbiorach 2 kilofy górnicze oraz – do przerzucania rudy – 2 łopaty.
Grupa maszyn i urządzeń służących do transportu
składa się m.in. z lokomotyw: akumulatorowej typu EL-9
wyprodukowanej w NRD, posiadającej 2 silniki napędowe
o mocy 2 x 4,5 kw, przekazanej z kopalni „Grodzisko”,
akumulatorowej typu „Disel” z kopalni „Dźbów”, spalinowej
typu BND-30 „Škoda” (produkcji czechosłowackiej)
z kopalni „Dźbów” oraz typu „Karlik” z kopalni „Jerzy”
w Łojkach. W posiadaniu Muzeum znajduje się 5
wózków kopalnianych, z których 1 drewniany pozyskany
z kopalni „Warpy” pochodzi z XIX w., koleba wywrotka
89
o pojemności 0,3 m³, platforma do transportu drewna po
torach o szerokości 600 mm, ładowarki: zasięrzutna PML63 o pojemności kosza 0,12 m³, wyprodukowana w NRD
i chwytakowa ŁCH-331, używana do ładowania urobku
w czasie pogłębiania szybów, przekazane przez PB K.R.Ż.
Szczególnie cennymi eksponatami są przedmioty używane
do ręcznego transportu urobku, a więc 2 kubły o pojemności
0,15 m³ przekazane przez PB K.R.Ż., wiadro do rudy
o pojemności 0,06 m³ z kopalni „Krystyna” w Pankach, 3
wiadra klepkowe z żelaznymi okuciami o pojemności 0,05
m³ używane do transportu szybowego z kopalni „Maria”
i kopalni „Krystyna”. Z tej ostatniej kopalni pochodzi też
drewniany kołowrót szybowy.
W zbiorach Muzeum znajduje się 10 lamp acetylenowych
potocznie zwanych „karbidówkami”, z których po 2 ofiarowali
Józef Hiller z Częstochowy i Franciszek Dobrzański z Dźbowa,
1 – Ignacy Mazur z Dźbowa, a 5 pochodzi z kopalni „Barbara”
w Dźbowie, 6 lamp akumulatorowych typu 950/00 – 3 z Technikum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie i 2 z kopalni
„Dźbów” oraz 1 lampa benzynowa. Uzupełnieniem tej kolekcji
jest komplet 13 szczotek do czyszczenia lamp karbidowych.
Wśród urządzeń wentylacyjnych znajdują się: 3 pompy
powietrzne typu PP-80 przekazane z Kopalni „Dźbów”, PB
K.R.Ż. w Częstochowie, Technikum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie, wentylator lutniowy, elektryczny typu
WLE-400 z kopalni „Osiny” oraz 2 pompy wirowe typu OS80/2, z których jedna pochodzi z kopalni „Grodzisko”.
Obudowy chodników kopalnianych i stojaki podpierające
stropy pochodzą głównie z kopalni „Barbara”. Są to: 1 drewniana i 2 żelazne obudowy chodnika, 4 stropice typu SCGT62, 2 obudowy typu OKC-2, 2 stojaki typu SNP-20R, 1 typu
SNT-15, 4 stojaki wczesnopodporowe typu SW-30 i stojak
Ubrania służbowe to mundur generalnego dyrektora
górniczego II-go stopnia składający się z marynarki, spodni i czapki w kolorze granatowym oraz honorowy kordzik
dozoru górniczego, podarowane przez Zenona Dudka, podobny przekazany przez Z.G.R.Ż. w Częstochowie, a także
4 czapki. Do odzieży galowej należą: górniczy mundur galowy w kolorze czarnym, składający się z czapki z pióropuszem
wiśniowym, marynarki, spodni i czarnych skórzanych butów
– przekazane ze Z.G.R.Ż., 4 epolety oraz czako dyrektora
górniczego (bez pióropusza) podarowane przez Waldemara
Mesjasza z Częstochowy.
Niezbędnym wyposażeniem górników były też zgromadzone w Muzeum 2 maski, 4 półmaski przeciwpyłowe, 2
pochłaniacze CO² do aparatu ucieczkowego AK-2, 2 pochłaniacze CO² do aparatu oddechowego typu FSR-w63 i typu
FSR-MSL przekazane ze Stacji Ratownictwa Górniczego
w Sabinowie oraz przyrządy do pobierania prób powietrza
i badania szczelności aparatów tlenowych. Andrzej Adamski
– były dyrektor kopalni „Osiny”, podarował kompas górniczy.
Wśród dokumentów i pamiątek osobistych znajdują się dokumenty górnika Franciszka Zielińskiego przekazane przez
Marię Zielińską z Częstochowy: zaproszenie na akademię 1Majową oraz uroczystości związane z wręczeniem sztanda-
ru związkowego Radzie Zakładowej przy ZGH „Sabinów”,
zaświadczenie o nadaniu stopnia aspiranta górniczego, legitymacja stopnia górniczego, dyplom, legitymacja i odznaka
„Przodownika Socjalistycznej Pracy”, legitymacja i odznaka
„Wzorowy Pracownik”, zaświadczenie o nadaniu stopnia
górniczego aspiranta. Legitymację do odznaki zasłużonego
hutnika PRL dla Marcina Haładusa podarowała jego córka
– Aniela Marchewka z Częstochowy.
Inny charakter mają dokumenty przekazane do Muzeum
przez Waldemara Mesjasza z Częstochowy. Są to: dokumentacja likwidacji K.P.Ż. „Szczekaczka” w Brzezinach z 18.01
1983 r. zawierająca 51 stron tekstu, decyzja na druku oraz 7
map, dokumentacja przygotowań do akademii barbórkowych
oraz „Karczmy Piwnej”, na którą składają się m.in. zaproszenia z lat 1983-1990, śpiewnik z 1989 r., fraszki i litanie z lat
1985 i 1986, 4 egzemplarze aktu nadania imienia Gwarkowi
w dniu Święta Górniczego – 2 sztuki oprawione z 1985 r.,
2 sztuki nieoprawione z 1985 i 1987 r., rękopis scenariusza
do „Karczmy Piwnej” z 1992 r. oraz 2 egzemplarze dyplomu
honorowego nadanego przez Prezesa „Karczmy Piwnej” bratankowi Węgrowi z 1986/1987 i z 1988/1989.
Wśród eksponatów znajdują się również przyrządy geodezyjne i kreślarskie, takie jak: 4 niwelatory typu Ni 71, Ni
nr 4717, Ni 41 nr 8001, firmy „Zeiss”
nr 104326 o dokładności 0,1 mm, teodolit
ze statywem drewnianym z 1953 r., typ
TG-1 nr 7434, podarowany przez Waldemara Mesjasza z Częstochowy, statyw
drewniany do teodolitu marki „Gerlach”,
węgielnice dwupryzmatowe – przyrząd
geodezyjny do wytyczania kątów prostych,
wyprodukowany w Szwajcarii w okresie
międzywojennym, planimetr kołowy do
pomiaru nierównych powierzchni w skali lub mm oraz suwak tachimetryczny do
szybkiego obliczania powierzchni w skali,
Pol-Dingraf – przyrząd kreślarski i nanośnik kątowy do odczytywania kątów.
Bardzo ceny i interesujący zespół stanowią dokumenty własnościowe pochodzące z końca XIX i początku XX wieku przekazane, z wyjątkiem jednego, ze
Z.G.R.Ż. w Częstochowie. Składa się on
z wypisów z aktów notarialnych z 1907 r.,
z 1897 r. (dla Franciszka Maszczika),
2 będzińskiego notariusza Michała Mi-
Mundur generalnego
dyrektora
górniczego
II-go stopnia
wraz z kordzikiem
Czako górnicze
od galowego munduru,
skórzany hełm górniczy
z pełnym rondem
natychmiastpodporowy typu SN-15. Najstarsza, unikalna na
skalę krajową drewniana obudowa chodnika i szybiku z 1840 r.,
została przekazana do Muzeum z kopalni „Warpy”. Zbiór ten
uzupełniają stropica i podciągarka do stojaków. Niezbędnymi
urządzeniami w kopalniach były też podciągniki, takie jak: klinowy z kopalni „Barbara” oraz hydrauliczne typu PH-4.
Ubiory górnicze, znajdujące się w naszych zbiorach, można podzielić na ubrania robocze, służbowe i galowe. Do
pierwszej grupy należą: 3 hełmy skórzane, w tym 1 z Dźbowa, hełm bakielitowy hutniczy z kopalni Osiny, 4 pary nakolanników z Dźbowa i Osin, z ostatniej kopalni buty gumowe
zwykłe i rybackie, ochronne rękawice jednopalcowe oraz
ubranie szybowe składające się z kurtki i spodni.
90
Projekt kopalni „Józef” z miejscowości
Jarząb k. Poraja
91
chałowicza Cymkowskiego z 1899 r., kopii z aktów częstochowskiego notariusza z 1899 r., sporządzonej w 1912 r.,
dobrowolnej umowy pomiędzy Częstochowskim Towarzystwem Górniczym a właścicielami z 1905 r. oraz pisma firmy
„Vereinigte Kőnigs - und Laurahütte” oddział Katharinahütte, w sprawie kopalni, z 1904 r. Rejestr właścicieli ziem kopalni „Józef ” został przekazany z kopalni „Częstochowa”.
Dość bogaty jest także zbiór planów i dokumentów
o charakterze kartograficznym, podarowanych do Muzeum w większości przez Z.G.R.Ż. w Częstochowie, kopalnie „Grodzisko” i „Osiny”. Składają się na niego następujące
eksponaty: plan pokładowy zalegającego pokładu żeleziaka
ilastego przy Wręczycy, 4 plany nadania pola górniczego kopalni „Józef ”: dla eksploatacji rudy żelaza w częściach Wysoka Lwowska i Przybynów z 1897 r., dla eksploatacji rudy
żelaza w ziemiach włościan wsi Jastrząb, gminy Choroń pow.
będziński, Gub. Piotrkowska z 1896 r., inny z 1896 r. oraz
kolejny, bez daty, plan nadania górniczego „Dankowice” nr 2
dla eksploatacji rudy żelaza z 1927 r., plany nadania Krzepice
nr 4 i nr 9 dla wydobycia rudy żelaznej na gruntach osady
i gminy Krzepice pow. częstochowskiego, Gub. Piotrkowskiej, z kwietnia 1899 r., plan rządowego nadania górniczego
nr XVII C dla wydobywania rudy żelaznej na gruntach włościan wsi Kuków, Gub. Piotrkowska., pow. częstochowski,
mapa występowania rudy żelaza na dawnych ziemiach Polski,
mapa obszaru górniczego „Brzeziny”, 2 plany „Grupy Warszawa” w skali 1:25000 wraz z planem Częstochowy, plan
kopalni „Rudy” lub „Ostrowy” z 1902 r. (w jęz. rosyjskim)
i notatka wyjaśniająca w sprawie projektu eksploatacji drugiego pokładu kopalni „Józef ” z 1906 r. Pozostałe 2 eksponaty: mapa geologiczna Częstochowy i Gór Świętokrzyskich,
wytw. F. Bartonec, Wiedeń, 1914 r. i reprint techniką litograficzną mapy z 1846 r. „Karta Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskim”, zostały zakupione w „Desie”
w Krakowie w 1977 i 1978 roku.
Muzeum Częstochowskie posiada również w swoich
zbiorach plan pieców martenowskich nr 5 z pieczęcią Towarzystwa Zakładów Metalowych Huty Hantke z 1898 r.,
przekazany z Huty im. B. Bieruta oraz projekt dotyczący
kopalni „Józef ” w miejscowości Jastrząb k. Poraja z 1906 r.
(w jęz. rosyjskim).
W zbiorach Działu znajdują się także modele i makiety
urządzeń z Huty im. B. Bieruta w Częstochowie. Są to: model wielkiego pieca nr 2, model kadzi przechylnej służącej do
przewozu płynnego żużla wielkopiecowego, model chwytaka
czterolinowego do materiałów sypkich, model odlewni żeliwa, makieta pieca martenowskiego, makieta wielkiego pieca
z tej samej huty wybudowanego w latach 1950-1953. Jeden
model, wykonany przez Franciszka Skałę, przedstawia zakłady w Pankach wybudowane w latach 1798-1802.
stwa i najlepszej kopalni rudy żelaznej, umieszczone jest hasło: „Przez współzawodnictwo do socjalizmu”. Na kolejnym
widnieją napisy: „CZPH Przodująca kopalnia, Honorowy
sztandar pracy” oraz „CZPH, Szczęść Boże, Św. Barbara”. Wymienione i następne 2 sztandary: z tekstem o treści
„Wolność w Krzyżatce” po jednej stronie i „Szczęść Boże” po
drugiej oraz sztandar przechodni K.R.Ż. zostały przekazane
do zbiorów muzealnych przez Z.G.R.Ż. w Częstochowie.
Ostatni eksponat z tej grupy – „Sztandar przechodni Zarządu
Głównego Z.Z.G.”/„Najlepszej Kopalni Przemysłu Rudy Żelaznej w Okręgu”, podarował Ludwik Nowiński – przewodniczący Rady Zakładowej P.K.R.Ż. „Dźbów”. Uzupełnieniem
kolekcji jest metalowy grot do drzewca sztandaru.
Autor nieznany,
św. Barbara
F. Anczyk, Popiersie górnika
Modelarz z Huty im. B. Bieruta – Franciszek Skała,
podarował również wykonaną przez siebie drewnianą rzeźbę górnika. Autorem i darczyńcą 4 prac wykonanych w ile:
Żołnierz z orłem na ramieniu, Siedzący górnik – Franek oraz
2 popiersi górników jest Franciszek Anczyk. Nieznany jest
natomiast autor rzeźby przedstawiającej św. Barbarę, ofiarowanej przez Irenę Szreter z Częstochowy.
Eksponatami o charakterze pamiątkowym są medale, pieczęcie i plakiety. Medal wydany z okazji 150. rocznicy założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach (1816-1966)
podarował prof. dr inż. Wacław Różański z Krakowa, a inny
– wydany z okazji Tysiąclecia Górnictwa Polskiego, został
sprezentowany w 1968 r. przez Urząd Rady Ministrów. Kolejne 2 zostały wybite z okazji otwarcia Muzeum Górnictwa
Rud Żelaza w Częstochowie 10 grudnia 1968. Ten niewielki
zbiór uzupełniają: plakieta żeliwna „Instytut Odlewnictwa”,
sygn. Kraków, wyk. w 1949 r. i zakupiona w krakowskiej
„Desie” w 1977 r. i pieczęć metalowa „GRODZISKO-PBMOSINY, KARCZMA PIWNA 4 XII 1977”. Podobnie jak
wcześniejsze eksponaty należy też potraktować talerz porcelanowy z napisem o treści „Stanisław Staszic 1755-1826”,
wykonany w Chodzieży i zakupiony w „Desie” w Krakowie.
Sztandary w ilości 6 sztuk, zgromadzone w zbiorach
Muzeum, pochodzą z okresu socjalizmu. Wśród nich, na
dwóch przeznaczonych dla załogi najlepszego przedsiębior-
92
Sztandar, po stronie prawej „CZPH, Przodująca kopalnia, Honorowy
sztandar pracy”, po lewej „CZPH, Szczęść Boże, Św. Barbara”
Bardzo małą grupę stanowią zabytki związane z hutnictwem, na które składają się: bruzdowa walcownia drutu
z Huty im. B. Bieruta, żużel fryszerski z zakładów w Kostrzynie, Kuźnicy, Pankach, żużel wielkopiecowy ze St. Kuźnicy oraz ręczny miech kowalski przeniesiony ze zbiorów historycznych. Wartym szczególnej uwagi jest żuraw obrotowy
z 1840 r. pochodzący z Huty „Blachownia”.
Inne eksponaty o charakterze artystycznym to głównie
zakupy. Są to miedzioryty, staloryty, drzeworyty i inne grafiki nabyte za pośrednictwem Salonu „Desy” w Krakowie
93
eksponatów należą również 3 tlenowe
aparaty izolujące ucieczkowe typu: Au2, wykonany w FSRiLG w Tarnowskich Górach, typu OXY-SR-45 firmy
Dreager z RFN, typu SzS-7 produkcji
ZSRR, ratowniczy aparat telefoniczny
typu „PATO” o zasięgu słyszalności do
350 m, wykonany w Bydgoskiej Fabryce Sygnałów Kolejowych, maska górnicza typu MG-6 używana w aparatach
ucieczkowych wykonana w FSRiLG
w Tarnowskich Górach, maska górnicza – Panorama Nowa, wyprodukowana w Fabryce Dreager w RFN oraz
2 pochłaniacze ochronne do masek
górniczych. Ciekawym urządzeniem
jest detektor (wykrywacz) tlenku węgla
typu WG-2M, w którym zawartość
CO w powietrzu określa się na podstawie długości zabarwienia pumeksu
nasyconego J²O² umieszczonego w rurze wskaźnikowej, wykonany jak wiele
wcześniej wymienianych w FSRiLG
w Tarnowskich Górach.
Do grupy eksponatów używanych
do oświetlenia chodników kopalnianych należą 2 ręczne lampy akumulatorowe typu U-6 o kształcie prostopadłościanu
wykonane w Fabryce Sprzętu Ratunkowego i Lamp Górniczych w Tarnowskich Górach: ręczna lampa akumulatorowa
o cylindrycznym kształcie, akumulatorowa lampa zakładana
na hełm typu RC-12, lampa kopalniana typu OP-1, służąca
do oświetlania tyłów środków transportu wykonana w Fabryce Sprzętu Ratunkowego i Lamp Górniczych w Tarnowskich
Górach oraz lampa wskaźnikowa benzynowa LP-1.
W każdej kopalni używane są materiały wybuchowe oraz
urządzenia inicjujące wybuch. W naszych zbiorach znajdują się następujące: tablica materiałów strzałowych i środków
inicjujących, 2 ładownice na zapalniki, 2 zapalarki kondensatorowe typu ZK-300 na 80 zapalników mostkowych firmy
„Elektrocarbon”, zapalarka dynamoelektryczna typu W-6
o zdolności strzałowej 15 zapalników, maszynka strzałowa na
25 zapalników firmy „Schaffleriska” z Wiednia, a także 2 zapalarki magnetodynamiczne OHMEXA z wytwórni „Schaffler & Co” z Wiednia.
Materiały wybuchowe w „Szczekaczce” przewożono
między innymi na specjalnym wozie. Inne środki lokomocji
i transportu to elektryczna lokomotywa kopalniana LD-10
i ładowarka zasięrzutna typu ŁZK, łyżkowa, składająca się
z podwozia napędzanego silnikiem pneumatycznym, nadwozia i kołyski z czerpakiem. Do zbiorów Muzeum przekazano
G. Heck, Kopalnia
w 1977 i 1978 r. Większość z nich, pochodzenia niemieckiego i francuskiego, jest datowana na XVIII i XIX wiek. Wśród
zabytków z ubiegłego stulecia jest teka 13 drzeworytów zatytułowana Przemysł Województwa Krakowskiego. Zbiór ten
uzupełnia fotograwiura W kopalniach wg obrazu J. Styki oraz
anonimowa, niedatowana fotografia Chodnik w kopalni.
Ponadto w zbiorach Działu znajdują się następujące wydawnictwa: album Rajd plakietowy śladem starego hutnictwa po
Ziemi Kieleckiej zawierający fotografie i tekst, wyd. w 1966 r.,
zakupiony w „Desie” w Krakowie w 1978 r. oraz 1 i 3 numer
czasopisma Głosy Górnicze z 1947 r.
Jako oddzielną grupę eksponatów należy potraktować te,
które stanowiły oryginalne wyposażenie kopalni „Szczekaczka”. Większość z nich została przekazana do zbiorów
Muzeum w 1989 r., kilka 3 lata później.
Najliczniejszy i oryginalny zbiór stanowi sprzęt ratowniczy
składający się z aparatów ratowniczych ze stałym dawkowaniem
tlenu: roboczy typu FSR M-51, wykonany w Fabryce Sprzętu
Ratunkowego i Lamp Górniczych w Tarnowskich Górach,
roboczy naramienny typu Dreager M-160A , wyprodukowany
przez Firmę Dreager z RFN, roboczy boczny typu BG-172 również z tej samej firmy co poprzedni, oraz roboczy boczny typu
W- 63 produkcji zakładów w Tarnowskich Górach. Do tej grupy
94
też zwykłą łopatę górniczą, 2 kilofy: jeden
zwykły, drugi z wymiennym grotem, kotwinową obudowę chodnika kopalnianego oraz
zamek obudowy typu ŁP.
Urządzenia wentylacyjne i pompy stanowią małą grupę. Składają się na nią 2 pompy
odśrodkowe typu OS-250, pompa do pobierania powietrza i wentylator WEL-400A.
Niewiele też pozyskano z tej kopalni ubrań
roboczych i odświętnych: 2 pary nakolanników i hełm skórzany – przekazane w 1989
r. oraz podarowany w 1992 r. dyrektorski
galowy mundur górniczy w kolorze czarnym
składający się z marynarki, spodni i czapki
– czaka. Również w 1992 r. w zbiorach Muzeum znalazły się 2 sztandary ze „Szczekaczki”. Na pierwszym z nich po jednej stronie
znajduje się napis o treści: „Niech żyje nam
górniczy stan ZZG Kop. Rudy Żelaza Osiny
Rada Zakładowa,” po drugiej, bez napisu –
młotek, pióro i kłos pośrodku. Drugi sztandar
opatrzony jest napisami na obydwu stronach:
„Najlepszej Kop. Rudy Żelaznej w Okręgu
Zarząd Główny ZZG” oraz „Przez współzawodnictwo do Socjalizmu”.
Niewielki, ale interesujący, jest komplet
12 map Robót Górniczych Kopalni „Szczekaczka” (na blasze) w skali 1:2000, które
przedstawiają m.in. przekroje górnicze.
Ponadto z kopalni „Szczekaczka” pochodzą inne przedmioty, które trudno połączyć
w jednorodną grupę: telefon kopalniany typ
KTA 3444 polskiej produkcji wyk. w 1962 r.,
3 izolatory trakcji przewodowej, 2 omomierze typu OSI-1000 wykonane w Zakładzie
Elekrtoniki Górniczej w Tychach, maszyna
do szycia taśmy przenośnikowej, psychometr
asypijacyjny typu TŻ-9 służący do pomiaru wilgotności powietrza, tachograf, tablica
sygnalizacyjna, szybowskaz, lina wyciągowa, stojak typu „Valent” oraz niwelator kopalniany firmy
„Gustav Hyde” z Drezna.
Muzeum Górnictwa Rud Żelaza wzbudzało zawsze duże
zainteresowanie zwiedzających. Stanowiło część narodowej
historii i było niezwykle cenną lekcją dla młodego pokolenia.
W chwili obecnej rozpoczynają się prace nad renowacją wyrobiska kopalnianego. Zostaną też poddane konserwacji eks-
R. Paulussen, W kopalniach, fotograwiura wg obrazu J. Styki
ponaty stanowiące jego wyposażenie. Po zakończeniu tych
prac ekspozycja wróci do dawnej świetności i stała wystawa
poświęcona częstochowskiemu górnictwu zostanie ponownie udostępniona zwiedzającym – nastąpi to prawdopodobnie w końcu 2007 roku.
95
rangę muzealiów i tym samym opiekę merytoryczną i konserwatorską. W grupie tej znajdowały się 4 rzeźby, 5 grafik,
1 rysunek, 22 obrazy. Z pałacu dotarło także 8 elementów
dawnego umeblowania: 2 konsolki, skrzynia dębowa rzeźbiona, 4 zydle typu „sgabello” oraz pianino „firmy Erard”,
łączone z osobą Zygmunta Krasińskiego.
Wśród obrazów przeważały portrety oraz tematyka religijna. Najstarszym z obrazów sakralnych było przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem, namalowane na desce
na przełomie wieku XV i XVI (Polska). Z końca XVII w.
pochodziło płótno ukazujące św. Franciszka z Asyżu (szkoła włoska?), niewątpliwie najcenniejsze pod względem artystycznym. Pozostałe to 4 owalne obrazy z wieku XVIII,
o motywach biblijnych i hagiograficznych, wśród nich – Sąd
Salomona, Męczeństwo św. Pelagii z Tarsu i Zwycięstwo Eucharystii nad Bałwochwalstwem. Osiemnastowieczny obraz Chrystus na krzyżu należał do hrabiego Wincentego Krasińskiego,
starosty opinogórskiego, który odziedziczył go w 1791 r. po
swoim dziadku ze strony matki – Feliksie Czackim, o czym
świadczy inskrypcja na odwrociu płótna. W pałacu wisiały
również obrazy kultowe: Matka Boska Częstochowska i Święta
Rodzina, oba z XIX wieku.
Rezydencję Raczyńskich zdobiły także kompozycje o tematyce mitologicznej. Trzy z nich, wykonane przez nierozpoznanych, osiemnastowiecznych malarzy, przeniesiono
w 1945 r. do Muzeum. Są to przedstawienia: Fortuna, Sąd
Parysa (?) oraz Amor i Psyche.
Z bogatej galerii portretów Krasińskich, Branickich, Raczyńskich oraz spokrewnionych i spowinowaconych z nimi
osobistości z rodzin arystokratycznych, do Muzeum przekazano 11 portretów. W grupie tej znalazł się portret hrabiego
Wincentego Krasińskiego (malarz nieznany, przed połową
XIX w.), który w 1851 r. kupił Złoty Potok dla swojego syna
Zygmunta, autora m.in. Nieboskiej Komedii, Irydiona i Przedświtu. Muzeum otrzymało także 2 portrety Elżbiety Elizy
z Branickich Krasińskiej, żony poety: płótno prawdopodobnie pędzla Franza Winterhaltera z około 1850 r. oraz rysu-
Anna Dylewska
Zbiory Malarstwa
Zbiór malarstwa, rzeźby i grafiki po roku 1945 powstawał
od podstaw, bowiem przedwojenną kolekcję muzealną tworzyły eksponaty z dziedziny etnografii, przyrody (okazy botaniczne, zoologiczne i geologiczne), historii przemysłu oraz
numizmaty; muzealia te w czasie wojny uległy rozproszeniu.
Mimo zdarzających się sporadycznie zakupów, Muzeum nie
stworzyło własnej kolekcji artystycznej. Do roku 1939 dawne
i współczesne dzieła sztuki – obrazy, grafiki, rzeźby, rzemiosło artystyczne – pokazywano natomiast na wystawach czasowych, sprowadzanych do Muzeum.
Pierwszym nabytkiem restytuowanego w roku 1945 Muzeum było tzw. mienie podworskie z przejętego przez państwo w ramach nacjonalizacji majątków pałacu Raczyńskich
w Złotym Potoku niedaleko Częstochowy. Do Muzeum
w Częstochowie trafiła jedynie część bogatego wyposażenia pałacu należącego od roku 1851 do Krasińskich, od roku
1877 do Raczyńskich. W tym samym czasie 13 eksponatów
z Potoku zawędrowało także do Muzeum Świętokrzyskiego
w Kielcach. Nieznana ilość dzieł sztuki odebranych prawowitym właścicielom niestety przepadła.
W Częstochowie znalazło schronienie 40 obiektów z rezydencji Raczyńskich, stając się zaczynem odbudowywanego
po kataklizmie drugiej wojny światowej Muzeum. W 1945 r.
zostały one wciągnięte do księgi inwentarzowej, zyskując
97
ZBIORY SZTUKI
nek nieznanego artysty wykonany według tego portretu w 2.
połowie XIX w. Kolekcję tę uzupełniały: zbiorowy portret
dzieci Krasińskich – Władysława, Zygmunta, Marii Beatrix
i Elżbiety (kopia według Winterhaltera, 2. połowa XIX w.);
portret Marii Beatrix w wieku dziecięcym (malarz nieznany, po połowie XIX w.), przyszłej Edwardowej Raczyńskiej
i matki Karola Rogera, dziedzica Potoku Złotego do roku
1945; portret chłopca z książką z lat dwudziestych XX w.
(zapewne jednego z synów Karola Rogera – Konstantego lub
Rogera). Wśród pałacowej kolekcji nie mogło brakować wizerunków rodziców żony Karola Rogera Raczyńskiego – Stefanii: Stanisława ks. Światopełk Czetwertyńskiego i Marii
z Broel Platerów Czetwertyńskiej. Ich portrety namalował
Mojżesz Leibowski w 1905 r.; wizerunek hrabiego Ludwika Platera (nieznanego malarza), dziadka Stefanii, powstał
w końcu XIX wieku. Z pałacu przeniesiono także portret
Marii z von Closewitz Brülowej (malarz nieznany, początek
XIX w.), autoportret Walentego Wańkowicza z 1. połowy
XIX w., portret Wagnera namalowany przez W. Trojanowskiego w 2. połowie XIX w. oraz portret oficera austriackiego
z roku 1897 pędzla F. Schaussa.
Oprócz obrazów w przekazie z roku 1945 znalazło się 5
litografii wykonanych przez Alojzego Misyrowicza według
rysunków Napoleona Ordy do Albumu widoków Polski, wydawanego w seriach w latach 1873-1883: Purchawka, Mereczowszczyzna, Równe, Pietniczany i Kamieniec nad Smotryczem.
W 1946 r. przekazano natomiast komplet mebli, składający
się z 15 części: 4 stolików, 2 kanap, 2 foteli, 6 krzeseł i szafki.
W 1960 r. Technikum Rolnicze w Złotym Potoku ofiarowało popiersie Zygmunta Krasińskiego z roku 1856 autorstwa Pietro Teneraniego wraz z postumentem, stół i kanapę
z kompletu mebli po Raczyńskich, 2 rokokowe ramy do luster
i 2 ramy do obrazów oraz obraz Mariana Wawrzenieckiego
z przełomu XIX i XX w. o tematyce historyczno-metaforycznej zatytułowany Wichura. Z Muzeum Świętokrzyskiego
w roku 1961 powróciły inne podworniana potockie: rysunek
Louisa Letronne’a z roku 1819 przedstawiający Zygmunta
Krasińskiego w wieku dziecięcym, popiersie Elżbiety Krasińskiej z roku 1861 dłuta Henryka Statlera oraz meble (3
zydle typu „sgabello”, stolik owalny intarsjowany z początku
XIX w., 2 postumenty pod rzeźby).
Pierwszym samodzielnym nabytkiem Muzeum stała się
kolekcja 17 drzeworytów ludowych z Teki płazowskiej z wieku XIX, zakupiona w roku 1947 od dr. Tadeusza Seweryna.
Grafiki przedstawiały: Ostatnią Wieczerzę, Sceny z życia Adama i Ewy, Św. Barbarę i Św. Katarzynę, Chrystusa Bolesnego,
Św. Antoniego, Św. Kazimierza, Zaślubiny Matki Boskiej, Św.
Mikołaja, Matkę Boską Częstochowską, Św. Jana Chrzciciela,
Chrzest Chrystusa (2 odbitki), Chrystusa Tronującego, Świętą
Rodzinę, Pietę, Św. Jerzego; jeden z drzeworytów ukazywał
Stanisław Wyspiański, Karton witraża do kościoła
Mariackiego w Krakowie
kwiaty w doniczce. W roku 1948 w Salonie Sztuki Władysława Ratusińskiego w Częstochowie kupiono natomiast
pierwsze obrazy – Józefa Mehoffera Sadzenie drzewek wolności (projekt witrażu) z 1930 r. i Stanisława Wyspiańskiego
projekt witrażu do kościoła Mariackiego w Krakowie, które
dały początek zbiorowi malarstwa.
Trzecim w kolejności obrazem - pozyskanym w tym czasie
od Zarządu Miejskiego w Częstochowie – zostało duże płótno Józefa Rapackiego Z Mazowieckiej Ziemi z 1915 r. Czwarty
– to podarowana przez Starostwo Powiatowe w Częstochowie kompozycja Andrzeja Dąbrowskiego z 1857 r. Kacper
Karliński, obrońca zamku olsztyńskiego (kopia wcześniejszego
obrazu nieznanego malarza). Ten raczej przypadkowy zbiór
powiększył się dopiero w roku 1951 o 5 obrazów z Ministerstwa Kultury i Sztuki: Sobótki z 1898 r. Ferdynanda
98
Ruszczyca, W słońcu Stanisława Kamockiego, Sprzed dworu
Henryka Weyssenhoffa, Pole warzywne z 1903 r. Stanisława
Masłowskiego oraz Podwórko na Szlembarku współczesnego
malarza Edwarda Butrymowicza. Niewielką ilość obrazów,
namalowanych jednak przez tej rangi artystów, co Wyspiański, Mehoffer, Ruszczyc, Kamocki, Weyssenhoff, Masłowski, Rapacki – rekompensował ich niezwykle wysoki poziom
artystyczny. Co ważniejsze, dzieła te oraz nazwiska ich twórców wyznaczyły kierunek przyszłej kolekcji malarstwa, która
nie mogła pominąć sztuki okresu Młodej Polski.
Po pięcioletniej przerwie w gromadzeniu dzieł sztuki Muzeum w roku 1956 kupiło od miejscowego malarza
Edwarda Mesjasza obraz o tematyce historycznej, posiadający wymowę polityczno-ideologiczną: Fragment walk
ulicznych w roku 1905 w Częstochowie. Był to jedyny nabytek
w latach 1956-1957.
W roku 1957 zmarł w wieku 86 lat jeden z najwybitniejszych artystów częstochowskich – Józef Mączyński, który
pochodził z wielopokoleniowego malarskiego rodu tworzącego w tym mieście. Mączyński sztuki malowania uczył się
początkowo w pracowni swojego ojca Mateusza, a następnie
m.in. w warszawskiej Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona
(1889-1894) i w Académie Julian w Paryżu (1898/99). Rok
po jego śmierci rodzina ofiarowała dwa obrazy: Autoportret
i Kompozycję symboliczną, powstałe na początku wieku XX
i charakteryzujące się młodopolską stylistyką. W końcu 1958
roku kolekcja malarstwa wzrosła zatem do 12 obrazów.
Po skromnym w nabytki sztuki pierwszym dziesięcioleciu, Muzeum pozyskało w roku 1959 aż 49 eksponatów z tej
dziedziny. W tym czasie, w związku z obchodzoną rocznicą
50-lecia istnienia instytucji (w tym czasie początek Muzeum łączono z rokiem 1909), władze miasta i kierownictwo
Muzeum Regionalnego skierowało do społeczeństwa Częstochowy i okolic apel o przekazywanie zabytków i pamiątek
historycznych na wystawy z zakresu archeologii, etnografii,
historii i sztuki, które przygotowywano w nowo oddanym
na cele muzealne Ratuszu. W odpowiedzi na odezwę ofiarowano 38 eksponatów z dziedziny sztuki. Wśród darów
znalazły się 4 rzeźby częstochowskiego artysty Stanisława
Barylskiego (1889-1958), przekazane przez syna Wojciecha,
1 tkanina dekoracyjna wykonana przez mieszkającą w Częstochowie malarkę Bogumiłę Malec, 19 rysunków Józefa
Mączyńskiego oraz 14 obrazów. Jeden z nich, zatytułowany
Ulica, pochodził z pracowni częstochowskiej malarki Wandy
Wereszczyńskiej. Pozostałe obrazy były szkolnymi aktami (9
płócien) i półaktami (3 płótna) męskimi namalowanymi olejem przez Józefa Mączyńskiego w latach 1892-1894; obraz
Scena nad brzegiem morza (XIX/XX w.) Mączyński wykonał
techniką pastelową. Ze spuścizny artysty do Muzeum trafił
także jego szkicownik, zakupiony w tym samym roku.
Kupiono także 9 prac malarzy biorących udział w zorganizowanej z okazji 50. rocznicy powstania Muzeum „Wystawie polskiej sztuki współczesnej”: Adama Marczyńskiego
Nad wodą (1958), Jerzego Nowosielskiego Wnętrze z pejzażem (1958), Eugeniusza Arcta Pejzaż z Kazimierza (1957),
Zygmunta Radnickiego Pejzaż wiosenny (1956), Czesława
Rzepińskiego Kompozycję błękitno-różową, Tadeusza Brzozowskiego Garderobianą (1959), Zygmunta R. Pomorskiego
Młyn, Jonasza Sterna Kompozycję (1956/1957), Kazimierza
Ostrowskiego Czerwony pejzaż. Wszyscy ci twórcy trwale zapisali się w dziejach malarstwa polskiego. Do zbiorów
przyjęto również portrety własne współczesnych malarzy
związanych z Częstochową: Wandy Wereszczyńskiej (zakup) i Maksymiliana Brożka (dar).
Rok 1960 przyniósł wyjątkowy, jak dotąd, wzrost zasobów
muzealnych. Tylko dzięki darom zbiory Muzeum powiększyły się o 14 rzeźb, 22 grafiki, 2 rysunki i aż o 68 obrazów.
Od darczyńców (m.in. pp. Naszczyka z Poraja, Chudzika
z Wyczerp Dolnych, Mazura z Częstochowy i Józefa Budzowskiego, właściciela zakładu brązowniczego w Częstochowie)
przyjęto 7 obrazów o tematyce religijnej – Matkę Boską Kodeńską, Św. Annę Samotrzeć i 5 przedstawień Matki Boskiej
Częstochowskiej – które w zamyśle (niestety niezrealizowanym) miały zapoczątkować odrębną kolekcję sztuki dewocyjnej wytwarzanej przez malarzy warsztatowych na potrzeby
pielgrzymów nawiedzających sanktuarium Matki Bożej na
Jasnej Górze. Swoje prace przekazali też współcześni profesjonalni częstochowscy artyści: Edward Mesjasz Wkroczenie
do Częstochowy wojsk radzieckich w 1945 roku (1956), Edward
Strzyżewski Wnętrze z aktem (1956), Władysław Wagner
Reintegracja (1958), Stanisław Łyszczarz Kwiaty (1959), Jan
Antoni Studencki – Stara uliczka w Żywcu (1949) i Snopy
(1958). Maksymilian Brożek podarował akwarelę Klęcznik
Kacpra Karlińskiego (1960) oraz tekę Częstochowa i okolice, zawierającą 46 obrazów na papierze, częściowo naklejonych na
podkłady i wykonanych różnymi technikami (olej, akwarela,
czarna kredka, kredki, ołówek, sepia), obrazujących ikonografię Częstochowy (6 prac) oraz bliższych i dalszych miejscowości. Są to przedstawienia Mstowa (6 prac), Olsztyna
(7 prac), Dankowa (4 prace), Kłobucka (3 prace), Krzepic (3
prace), Złotego Potoku (3 prace), Gidel (1 praca), Będkowa
(1 praca), Kruszyny (1 praca), Brzeźnicy (1 praca), Majkowic
(1 praca), Koniecpola (1 praca), Wielunia (3 prace), Silniczki (1 praca), Bąkowej Góry (2 prace). W tece znajdowały się
również 2 prace o tematyce rodzajowej – Sprzedawca sznurowadeł i przedstawienie zatytułowane Typ baby.
Muzeum pozyskało także prace żyjącego w latach 18761949 częstochowskiego malarza i rzeźbiarza Władysława
Rudlickiego, absolwenta krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jego syn podarował 5 obrazów: 2 autoportrety (z roku
99
ZBIORY SZTUKI
1944 i 1948), obraz przedstawiający 6 postaci w różnych
stadiach ruchu, widok Jasnej Góry, Mazurek Dąbrowskiego
(Alegoria wojny) oraz 2 szkicowniki (liczące 34 i 142 karty).
Muzeum zakupiło dalszych 25 obrazów Rudlickiego, wśród
których znalazły się widoki miasta i sceny rodzajowe z życia
mieszkańców Częstochowy: Zaułek przedmieścia (1932), Stary zakamarek przedmiejski (1934), Klasztor jasnogórski (1938),
Fragment z ulicy Paulińskiej w Częstochowie (1943), Zaułek getta (1943), Ulica – zaułek (1944), Wnętrze kościoła Mariawitek
w Częstochowie (ok. 1945), Zaułek (1945), Brukarze (1947),
Scena rodzajowa (1947), Żydzi – handlarze (ok. 1947), Żydzi
na targu (1947). Namalował też portrety i pejzaże, zatytułowane: Wiejska dziewczyna (1931), Wójt gminy Krasocin (1935),
Głowa pielgrzyma (1943), Powstaniec śląski (1943), Dzwonnica
wiejska (ok. 1944), Pejzaż (1944), Pejzaż nocny (1944), Pejzaż (1945), Rotmistrz 11 Pułku Ułanów Polskich z 1920 r. (ok.
1945), Studium postaci (ok. 1945), Pejzaż (ok. 1946), Autoportret (1947); przyjęta wówczas Martwa natura powstała około
1944 roku. Obrazy Rudlickiego są ważne ze względu na ich
dokumentacyjną wartość, a niektóre z nich odznaczają się
niemałymi walorami artystycznymi.
W tym samym czasie do Muzeum trafiło kilka przykładów
malarstwa portretowego. Z. Zaremba z Warszawy ofiarował
Portret M. Adamowicza (mieszkańca Częstochowy) wykona-
ny w 1915 r. przez tworzącego tutaj Antoniego Przesłańskiego. Częstochowski artysta Wojciech Barylski podarował natomiast pochodzący z 2. połowy XIX w. obraz Głowa kobiety.
W Częstochowie wykupiono z prywatnego posiadania dwa
obrazy będące przykładem portretu sarmackiego – Portret
Ludwika Fundament Karśnickiego, kasztelana wieluńskiego, kawalera Orderów Orła Białego i Świętego Stanisława
i Portret Jacka Fundament Karśnickiego, brata Ludwika, starosty pląskowskiego, kawalera Orderu Świętego Stanisława,
namalowane przez nieznanych malarzy (malarza) na przełomie XVIII i XIX wieku. Ludwik Karśnicki na Sejmie Wielkim w latach 1788-1792 protestował przeciwko projektowi
odebrania klasztorowi paulinów na Jasnej Górze starostwa
kłobuckiego i brzeźnickiego, których dochody przeznaczone
były na utrzymanie twierdzy.
Powiększył się też katalog malarstwa okresu Młodej Polski, ponieważ w Warszawie kupiono jedną z wersji znakomitej
kompozycji Konrada Krzyżanowskiego z 1908 r. Pejzaż z Finlandii (Chmury w Finlandii); inna wersja znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Życzliwość okazał
częstochowianin Eugeniusz Suchecki, od którego Muzeum
otrzymało niewielki szkic o wymowie symboliczno-patriotycznej Mężczyzna w wojskowym szynelu, namalowany w roku
1912 przez Jacka Malczewskiego; w Muzeum Narodowym
w Krakowie znajduje się inny obraz o tej
samej tematyce (i zbliżonych wymiarach), zatytułowany Sybirak (olej, deska). Tematykę batalistyczną reprezentowało płótno Jerzego Kossaka Powrót
wojska z bitwy (z roku 1942) przekazane
przez ówczesnego przewodniczącego
Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
w Częstochowie Tadeusza Kowalskiego. Niebawem do zbiorów trafił także
inny obraz Jerzego Kossaka – Żołnierz
na koniu z luzakiem.
Do kolekcji sztuki współczesnej
dołączyły obrazy kolorystów: Autoportret Leona Dołżyckiego, Półakt
młodej dziewczyny i Cyrkowiec z harmonią Tymona Niesiołowskiego, Odwilż w Kazimierzu (1958) Eugeniusza
Arcta (nabyte od autorów). Kupiono
także prace od innych współcześnie działających polskich twórców:
Czerwone kwiaty (1958) od Jana WoKonrad Krzyżanowski, Pejzaż z Finlandii
(Chmury w Finlandii)
100
Stanisław Zalewski, Martwa natura
ze śledziami
dyńskiego, Przedmieście od Jana
Skoludy, Pejzaż II (1959) od
Bolesława Stawińskiego, Kompozycję z koniem i Getto – rozstrzelanie (1960) od Zdzisława
Lachura. Malarstwo abstrakcyjne w konwencji geometryzującej
reprezentował natomiast obraz
Stefana Gierowskiego z 1958 r.
Quadro LXI, ofiarowany przez
autora (związanego ze środowiskiem warszawskim) i Zmierzch
(1958) Adama Marczyńskiego,
zakupiony od twórcy (mieszkającego w Krakowie).
Wiele obrazów, bo aż 69, dotarło w roku 1960 z Centralnego Biura Wystaw Artystycznych
z Warszawy. Były one częścią
depozytu przekazanego do Muzeum, składającego się także
z 21 rzeźb, 88 grafik i 3 przedmiotów sztuki użytkowej. Malarstwo przedstawiało bardzo
różny poziom artystyczny. Piętnaście obrazów należało do
tzw. sztuki socrealistycznej, z powodów polityczno-ideologicznych obowiązującej programowo w latach 1949-1955,
kiedy to sterowanej odgórnie twórczości artystycznej narzucono konwencję realistyczną, pozbawioną ekspresji, unikającą mocniejszych zestawień kolorystycznych. W gabinetach
urzędników ustalono także zakres tematów. Obrazy malowane na zamówienie instytucji partyjnych i rządowych oraz
na krajowe, organizowane centralnie wystawy, miały więc
przede wszystkim podkreślać (tak jak inne dziedziny sztuki)
osiągnięcia socjalizmu, ukazywać przywódców partyjnych
i rządowych, przedstawiać narady produkcyjne, przodowników pracy, sławić wysiłek ludu pracującego miast i wsi.
W depozycie z CBWA znalazły się obrazy mniej lub bardziej zapomnianych dziś malarzy, jak np. Jadwigi Walker
Na filarze, Henryka Siedlanowskiego Odbudowa przemysłu,
Haliny Kwiatkowskiej W bibliotece dziecięcej, Konstantego
Mickiewicza Przetapianie broni, Tadeusza Łakomskiego Stary robociarz, Aleksandra Winnickiego Dzierżyński i Gorki
na Capri, Władysława Królikiewicza Odbudowa portu gdyńskiego, Marii Rostkowskiej Portret malarki. Przekazano także prace: Józefa Kluzy Malarze, Przemysława Brykalskiego
Ziemia, Zbigniewa Pronaszki Portret prezydenta Bolesława
Bieruta, Rafała Pomorskiego Narada produkcyjna, Krzysztofa
Zeydler-Zborowskiego Na kiermaszu książki, Czesława Rzepińskiego Portret lekarki i akwarelę Ignacego Witza Dzierżyński pisze pamiętniki więźnia (z teki Dzierżyńskiego). Wśród
pozostałych obrazów znalazły się jednak dzieła tak wybitne,
jak: Portret kobiety (Lekcja) Wojciecha Weisa, Martwa natura ze śledziami (1946) Stanisława Zalewskiego, Portret na
zielonym tle (1940) Jana Hrynkowskiego czy Martwa natura
z dzbankiem (1955) Aleksandra Rafałowskiego.
Godne uwagi są także: akwarela Antoniego Uniechowskiego Ilustracja do biografii Puszkina, Alicji Gregorczyk
Świątkowskiej Martwa natura (1958), Jana Książka Motyw
ze Słomnik, Eustachego Wasilkowskiego Pejzaż z Łańcuta,
Alojzego Siweckiego Łodygowice, Mariana Maliny Krajobraz z Zakopanego, Aleksandra Kobzdeja Krajobraz zimowy
(1951), Rafała Pomorskiego Pejzaż, Kazimierza Wąsowicza
Krajobraz (1958), Bolesława Stawińskiego Krajobraz śląski,
Krzysztofa Zeydler-Zborowskiego Akt, Henryka Stażewskiego Chopin II, Stanisława Fałata Dom rodzinny w Tuligłowach, Jana Sokołowskiego Ruiny Warszawy. Interesująca
jest także Kompozycja – obraz na szkle Jana Jachimiaka o charakterze fowistycznym, geometryczna abstrakcja Stanisława
Żółtowskiego Kompozycja oraz ekspresjonistyczny Autoportret Marka Oberländera.
101
ZBIORY SZTUKI
Pozostałe obrazy: Pejzaż Stanisława Borysowskiego, Łodzie i Ruiny Stanisława Marka Drozda, Kwadraty Tadeusza Dudzińskiego, Kompozycja Jerzego Fabiańskiego, Przy
toalecie (1946) Władysława Filipiaka, Kompozycja Witolda
Frydrycha, Wziernia I (1958) Walentego Gabrysiaka, Portret Władysława Góreckiego, Wspomnienie II Bronisława
Heyduka, Pejzaż z cyrkiem Zbigniewa Jaskierskiego, Pomidory Klaudiusza Jędrusika, Krajobraz znad Wisły Bogdana
Kamińskiego, Pomnik Edwarda Kieferlinga, akwarela Ulica w Szczecinie (1955) Aliny Klimczak, Adam i Ewa Adeli
Szwai, Kompozycja różowa (1957) Andrzeja Zaborowskiego,
W pracowni Euzebiusza Wańka, Pejzaż z Hopowa Bernardy
Świderskiej, Kompozycja numer 8 i Kompozycja numer 11 Jana
Świdzińskiego, Krajobraz wioski Władysława Zonia, Ilustracja do opowiadania A.E. Poe Marii Uszackiej, Kominy (1956)
Jerzego Brzozowskiego, Domy Władysława Lama, Wczasy
żeglarskie Wincentego Lewandowskiego, Martwa natura (1946) Zygmunta Radnickiego, Pejzaż z Dolnego Śląska
Konstantego Mackiewicza, Morze Zdzisława Przebindowskiego, Akwarium Jana Świderskiego, Amazonka Stanisława
Marka Drozda, Pejzaż Rajmunda Dybczyńskiego – reprezentują niezbyt interesujący poziom artystyczny. Depozyt,
decyzją Ministerstwa Kultury i Sztuki, w roku 1983 stał się
własnością Muzeum.
W roku 1961 Muzeum Regionalne w Częstochowie
przygotowało „II Wystawę polskiego malarstwa i grafiki
współczesnej”, prezentowaną w Pawilonie I w Parku im. St.
Staszica od 26 listopada do 6 stycznia 1962 roku. Z wystawy tej w końcu 1961 r. zakupiono pracę Marii Jaremy z roku
1956 Wyrazy (tempera, monotypia) oraz 3 oleje: od Jerzego
Tchórzewskiego Obraz 23/61, Drobiazgi z roku 1961 od Jana
Tarasina oraz Półakt od Czesława Rzepińskiego. Na wystawie eksponował swój obraz Cień brunatny (1961) Władysław
Popielarczyk (Warszawa), który przekazał go Muzeum wraz
z inną swoją kompozycją zatytułowaną Cień portretu (1959).
Poza malarstwem nowoczesnym, zbiór malarstwa realistycznego powiększyła akwarela Józefa Mączyńskiego Scena rodzajowa z koniem z lat 30. XX wieku, kupiona w Częstochowie.
W roku 1962 kolekcja malarstwa socrealistycznego,
przekazana w 1960 r. przez CBWA, powiększyła się wskutek decyzji Ministerstwa Kultury i Sztuki, które dla Muzeum Regionalnego w Częstochowie zakupiło 20 obrazów,
8 grafik, 1 rysunek i 7 rzeźb, eksponowanych w Muzeum
Narodowym w Warszawie w końcu 1961 r. na wystawie Polskie dzieło plastyczne w XV-lecie PRL. W widoczny sposób
kontynuację ideologii i stylistyki realizmu socjalistycznego
reprezentowały obrazy: Mieczysława Wątorskiego Kościusz-
kowcy (1961), Zygmunta Walasa Motyw z Nowej Huty i Żniwiarze (1961) Juliusza Krajewskiego, czołowego socrealisty,
wiernego tej konwencji do końca życia. Natomiast obraz Feliksa Z. Turskiego Przy warsztacie (1957), mimo swej tematyki, jest przykładem tradycyjnego, rodzajowego malarstwa
realistycznego. Z pozostałych 16 obrazów przekazanych
wówczas przez MKiS zdecydowanie wyróżniają się prace:
Leona Dołżyckiego Kolarze (1956), Władysława Jarockiego
Krajobraz nieco fantastyczny (1960) oraz Kompozycja (1961)
Mariana Jaeschke, Port w Kołobrzegu (1961) Witolda Ciechanowicza i Refleksy w deszczowy wieczór (1961) Stanisława Karpika, a także Biali w Afryce Mieczysława Baryłko,
namalowany w konwencji nowej figuracji. Natomiast obrazy: Dwie bramy (1960) Stanisławy Gajewskiej (Stano Gai),
Mężczyzna z kuflem piwa (1961) Olgierda Bierwiaczonka,
Dzieci do szkoły (1961) Witolda Frydrycha, Miejsce zabaw
Klaudiusza Jędrysika, Bulwary nad Odrą (1961) Zofii Krakowskiej-Zastwanik, Wyzwolenie (1959) Ernesta Kuklika,
Kobiety żydowskie (1961) Zdzisława Lachura, Marynarkę oddaję bratu (1956) Bolesława Stawińskiego, Przystań promowa
Świnoujścia (1961) Romana Szczerzyńskiego, Pyrzyce z teki
Ziemie Zachodnie (1955) tempera Stanisława Mrowińskiego
– mimo prób zmierzenia się z nowoczesnymi kierunkami
sztuki europejskiej, w przeważającej mierze są artystycznie
nieudolne.
Oprócz przekazu MKiS, w roku 1962 udało się kupić
w Krakowie obraz Stanisława Kamockiego Samotna grusza z około 1912 r. oraz dwa portrety dziewiętnastowieczne:
Portret mężczyzny namalowany w 1866 r. przez Milewskiego
oraz przypuszczalnie tegoż artysty Portret kobiety. W tymże
roku w Krakowie kupiono też kolorystyczny obraz Jerzego
Fedkowicza Martwa natura z misą i owocami, a Fryderyk
Hayder (Gliwice) przekazał swój obraz Pejzaż.
Jan Stanisławski, Kościółek cmentarny
102
Jacek Malczewski,
Rezygnacja (Polonia)
Rok później pozyskano do
zbiorów Zuzannę (ok. 1917), formis
tyczny obraz Tymona Niesiołow
skiego, zakupiony w Częstocho
wie oraz utrzymany w konwencji
kolorystycznej Portret mężczyzny
z fajką Zbigniewa Pronaszki z roku
1938 (nabyty w Słupsku). Kupiono
też od Heleny Walickiej (Warszawa)
jej Kompozycję z roku 1962.
Rok 1964 przyniósł bardzo
udane i dość liczne nabytki.
W roku tym Muzeum wzbogaciło
się o tak wybitne dzieła, jak Kościółek cmentarny (ok. 1900) Jana
Stanisławskiego, twórcy polskiej
szkoły pejzażu z okresu Młodej
Polski, profesora krakowskiej
Akademii Sztuk Pięknych oraz
Krajobraz nadmorski Ferdynanda
Ruszczyca, jego ucznia, profesora
ASP w Krakowie i w Wilnie (oba
od kolekcjonera w Krakowie).
W Tarnowskich Górach kupiono natomiast dużą kompozycję
Przybycie kompanii na Jasną Górę,
namalowaną w roku 1868 przez
Adriana Głębockiego. Artysta
ten (urodzony w 1833 r. w Pankach niedaleko Częstochowy,
zmarły w Warszawie w 1905 r.),
po studiach w latach 1850-1857
w warszawskiej Szkole Sztuk
Pięknych, zajął się malarstwem
religijnym, rodzajowym i historycznym, wykonywał ilustracje do czasopism oraz dokumentował zabytki. Uczył też rysunku w szkołach gimnazjalnych,
m.in. w Częstochowie, gdzie mieszkał w latach 1863-1873.
Nabyto również kolejne obrazy Józefa Mączyńskiego: nastrojowy nokturn Paryż w nocy z 1912 r. (wykupiony w Częstochowie z rąk prywatnych) – widoki ukazywane nocą były
ulubionym motywem malarzy młodopolskich – i Scenę rodzajową z 1898 r. (oferta z częstochowskiej Desy). Łącznie
z pozyskanymi wcześniej, w Muzeum znalazły się 83 prace
tego częstochowskiego artysty: 17 obrazów i 66 rysunków.
Mieszkający w Łodzi Józef Grott ofiarował 2 obrazy innego
powiązanego z Częstochową artysty – Teodora Grotta: Portret artystów Jana Wojnarskiego i Jana Popławskiego z roku
1910 (pastel) i Krajobraz włoski (akwarela). T. Grott, urodzony w 1884 r. w Częstochowie, był synem częstochowskiego
malarza Jana Nepomucena (1858-1919); w latach 1904-1911
studiował w krakowskiej ASP, m.in. u Leona Wyczółkowskiego, a następnie w Paryżu, Londynie i we Włoszech.
Oprócz malarstwa zajmował się także sztuką użytkową.
Zmarł w 1972 r. w Krakowie.
Kupowano również plastykę współczesną od twórców:
Henryka Musiałowicza (Warszawa) Krajobraz z roku 1944,
103
ZBIORY SZTUKI
Ludwika Maciąga (Warszawa) Pola, Edwarda Strzyżewskiego (Częstochowa) Gniewni, Stanisława Łyszczarza (Częstochowa) Pejzaż z wapiennikami. W krakowskiej Desie nabyto
Pejzaż Jerzego Fedkowicza.
Sam rok 1965 okazał się być ilościowo skromny. Z Warszawy dotarło płótno Włodzimierza Panasa Pejzaż miejski.
Drugim i ostatnim nabytkiem zamykającym rok 1965, i zarazem całe dwudziestolecie, zostało jednak dzieło tej rangi
co Pejzaż miejski Jerzego Nowosielskiego (1951); obraz został
wpisany do księgi inwentarzowej z numerem 494.
Do Muzeum przyjmowano także pojedyncze eksponaty sztuki dawnej, m.in. z myślą o uzupełnieniu kolekcji ze
Złotego Potoku, lub też w celach edukacyjnych, np. obraz
nieznanego malarza polskiego z XIX w. Kosynier, kupiony
w Salonie częstochowskiej „Desy” w roku 1962.
Omówione dwudziestolecie, pierwsze w powojennej historii Muzeum, zwłaszcza zaś lata 1959-1965, imponują wyjątkową konsekwencją w tworzeniu muzealnej kolekcji sztuki
od modernizmu po czasy współczesne. W tym okresie (nie
licząc podwornianów ze Złotego Potoku) przybyło 191 obrazów, w tym 117 z darów, 74 zakupiono, a w depozyt z CBWA
otrzymano 69 obrazów. Pozyskano również kilkanaście przykładów sztuki użytkowej i rzemiosła artystycznego.
Niezwykle cennymi „zdobyczami” zaowocował początek
następnego dwudziestolecia. W roku 1966 zespół poszerzył
się o 5 obrazów najwybitniejszych artystów z okresu Młodej Polski: Władysława Jarockiego Hucuł z 1910 r., Henryka
Szczyglińskiego Pejzaż z 1906 r., Józefa Mehoffera Portret
dziewczynki (wszystkie z Salonu „Desy” w Poznaniu), Jacka
Malczewskiego Scena rodzajowa przy oknie (1916) i Leona Wyczółkowskiego Sosna z 1895 r. („Desa” w Warszawie). W Salonie „Desy” w Częstochowie pojawiły się kolejne 2 obrazy
Józefa Mączyńskiego: martwa natura kwiatowa zatytułowana
Astry i Pejzaż, obraz Władysława Rudlickiego Wiejska dziewczyna z roku 1931 oraz Tadeusza Cieślewskiego Wnętrze Bazyliki Jasnogórskiej. „Desa” w Warszawie zarezerwowała dzieło związanego z ugrupowaniem Rytm Romana Kramsztyka
Portret malarza Borowskiego oraz obraz Piotra Potworowskiego
z roku 1953 Błękitna brama, należący do nurtu kolorystycznego. Kolekcja kolorystów wzbogaciła się również dzięki zakupionej w roku 1967 w „Desie” w Krakowie kompozycji Emila
Krchy Domki – Pejzaż z Krzemieńca z 1935 r., a także dzięki
obrazowi Eugeniusza Eibischa Pejzaż, który został nabyty rok
później w Krakowie oraz 2 obrazom Karola Larischa: Pejzaż
z Krynicy i Scena rodzajowa w parku, które pojawiły się na rynku antykwarycznym w Krakowie w roku 1969.
W Krakowie także od prywatnego kolekcjonera pozyskano obraz Jacka Malczewskiego Rezygnacja (Polonia) z 1913 r.,
a w krakowskiej „Desie” 3 dzieła: Józefa Pankiewicza Zatokę
z ok. 1920 r., Wojciecha Weissa Damę w ogrodzie (Odpoczynek
w ogrodzie) z 1930 r. i obraz współczesny - metaforyczne, irrealne Spotkanie Kazimierza Mikulskiego. Zrealizowano także ofertę sprzedaży (w Gliwicach) namalowanej w roku 1929
w konwencji realistycznej przez Marcina Kitza Martwej natury.
Niemniej korzystny był rok 1970, bowiem do zbioru włączono 10 nowych obrazów. Wśród nich znalazły się 4 kompozycje Wacława Wąsowicza, kupione w Warszawie. Były
to 2 akwarele z roku 1930: Krajobraz grecki z postacią kobiecą
i Dubrownik, żaglówki w porcie oraz akwarela z roku 1937 zatytułowana Tarkwinia; z roku 1931 pochodził olej Droga na
skraju lasu. Od kapistki Hanny Rudzkiej-Cybisowej kupiono
jej 2 kompozycje: w roku 1946 namalowane Tatry widziane z Poronina oraz późniejsze Krościenko II (1956). W Krakowie nabyto obraz Kompozycja (Martwa natura) z 1939 r.,
innego, związanego z krakowskim ugrupowaniem Jednoróg
kolorysty – Edwarda Matuszczaka. Z krakowskiej „Desy”
dotarły obrazy współczesnych artystów: Macieja Bieniasza
Zmartwychwstanie (1970) i Nike Danuty Leszczyńskiej Kluzy (1969). Zdzisław Kałędkiewicz (Gdańsk) sprzedał swoją
kompozycję z roku 1968 Etiuda rewolucyjna.
W dwudziestoleciu 1966-1985 zbiory Muzeum rosły nadal
dzięki życzliwości sympatyków, hojności sponsorów i ofiarności artystów. Pracownik Muzeum, historyk sztuki Krystyna Kotlińska w roku 1966 podarowała obraz Józefa Mączyńskiego Pejzaż morski (1912), a jego Autoportret powiększył
zasoby Muzeum w roku 1967 wskutek wielkoduszności
jednego ze spadkobierców artysty, Zygmunta Podleskiego.
Swoje kompozycje ofiarowali do zbiorów dwaj mieszkający
w Częstochowie malarze: w roku 1966 Pejzaż z obserwatorium Jerzy Pogorzelski, w 1968 Tadeusz Biskup – Martwą
naturę z talerzem (1967) i Zimę (1968), a Zdzisław Kałędkiewicz z Sopotu – Krajobraz z Oliwy. W roku 1970 Wydział
Kultury P.M.R.N. przekazał Scenę oblężenia Jasnej Góry,
obraz na blasze wg sztychu z XVII w., Kompozycję z 1966 r.
Alfreda Lenicy, Przed domem (1967) Wandy Wereszczyńskiej oraz Złotą jesień (1968) Władysława Michniewskiego.
Dar NBP w Częstochowie wzbogacił Muzeum o dwa realistyczne obrazy z początku XX w. – Mieczysława Korwina
Piotrkowskiego Las bukowy i Otto Altenkircha Park.
W 1971 r. Konstanty Chyliński mieszkający we Francji
ofiarował do Muzeum 2 cenne obrazy: Matkę Boską z Dzieciątkiem w krzaku różanym nieznanego malarza francuskiego
(wiek XVII ?) oraz Świętą Marię Magdalenę z w. XVII, również anonimowego twórcy. Dwa lata po ostatnim przekazie
z roku 1970 Wydział Kultury i Sztuki P.M.R.N. oddał kolejne 2 obrazy Wandy Wereszczyńskiej: Pejzaż jesienny (1968)
i Plac przy ulicy Dąbrowskiego (1970) oraz pracę Władysława
Michniewskiego Pejzaż letni (1968).
Dotychczasową kolekcję portretów pomnożył dar Zofii
Kieszkowskiej, obywatelki ziemskiej, właścicielki majątku
104
w miejscowości Zdrowa, po wojnie mieszkającej w Kiedrzynie pod Częstochową. Po jej śmierci, zgodnie z jej wolą,
Zofia Błażejewska z Lublina dostarczyła w roku 1974 do
Muzeum 9 rodzinnych wizerunków Kieszkowskich. Tę niezwykle wartościową kolekcję realistycznego malarstwa portretowego z końca XIX i 1. poł. XX w. tworzyły prace
pędzla Mariana Trzebińskiego i Ludomira Kochlera oraz
4 portrety nierozpoznanego malarza z przełomu XIX i XX
w., przedstawiające Michalinę, Kazimierza, Tadeusza i Tanię Kieszkowskich. M. Trzebiński sportretował natomiast
Władysława Kieszkowskiego i Stanisława Kieszkowskiego,
a L. Kochler wykonał portret Władysława Kieszkowskiego
w kontuszu oraz podobiznę Walerii Kieszkowskiej. W darze
tym znalazł się również obraz malarza amatora Kazimierza
Pomiana ukazujący Władysławę Kieszkowską w hamaku
oraz M. Trzebińskiego Dworek w Zdrowej. Zbiór dawnych
portretów powiększył się w roku 1978 dzięki darowanemu
przez Z. Żmigrodzkiego z Częstochowy Portretowi mężczyzny nieznanego malarza z XIX w.
Kilka obrazów, również reprezentujących sztukę dawną,
Muzeum otrzymało w latach 1976-1979 od Urzędu Miasta
i od Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego.
Miasto podarowało w roku 1976 obraz Teodora Axentowicza
Grajek i dziewczyna, a 3 lata później Scenę rodzajową (Pejzaż
Jan Cybis, Zaułek
105
ZBIORY SZTUKI
ze sztafażem) z 1865 r. Franciszka Kostrzewskiego, Wilka na
śniegu z około 1900 r. Alfreda Wierusz Kowalskiego oraz
Wykopki z 1923 r. Zdzisława Jasińskiego. W 2. turze przekazu znalazł się natomiast obraz Mariana Mokwy Pejzaż morski
i Martwa natura z 1975 r. Wandy Wereszczyńskiej. Urząd
Wojewódzki w roku 1976 darował obraz Zenona Kononowicza Kwiaty, z kręgu ekspresjonistycznego malarstwa lat 30.
XX w., a w roku 1977 – 3 obrazy częstochowskich artystów,
powstałe na plenerze Jurajska Jesień, zorganizowanym przez
Częstochowskie Biuro Wystaw Artystycznych w roku 1976:
Lecha Ledeckiego Rezerwat III - Jesienne owady, Sabiny
Lonty Brama Twardowskiego i Suliszowice oraz Lecha Kunki
z Katowic Dziewczyna z gotyckim motylem. Z pleneru Jurajska
Jesień z roku 1977 Wydział Kultury i Sztuki UW przekazał
pracę Olgierda Bierwiaczonka z Katowic Gospodyni odświętnie. W roku 1979 do zbioru przyjęto natomiast 7 obrazów
Janiny Nazarewicz: Zamyśloną, Studium portretowe, Studium
aktu, Pejzaż z Olsztyna, Kompozycję ruchu, Lilie, Autoportret,
które odstąpił ojciec artystki.
W 1980 r. Jerzy Wereszczyński z Londynu podarował Muzeum kilka prac z dorobku artystycznego swojej zmarłej w Częstochowie w 1978 r. siostry Wandy Wereszczyńskiej. Były to
jej 3 szkicowniki (liczące 150, 94 i 20 stron), projekt malowidła
ściennego dla świetlicy Częstochowskich Zakładów Przemysłu
Zapałczanego, 5 projektów malowideł ściennych dla oddziału
dziecięcego w Szpitalu im. dr. Chałubińskiego w Częstochowie,
3 szkice do dekoracji oraz obraz Portret matki.
W grudniu 1983 r. omówiony wcześniej depozyt CBWA
z 1960 r. decyzją MKiS Zarząd Muzeów i Ochrony stał się
własnością Muzeum i został przepisany z księgi depozytów
do księgi inwentarzowej od numeru 944 do 1118.
Planowe tworzenie kolekcji malarstwa polskiego od modernizmu po sztukę najnowszą było możliwe przede wszystkim dzięki starannie przemyślanym zakupom. W roku 1971
skorzystano z oferty krakowskiej „Desy” kupując 4 znakomite
obrazy, które reprezentowały różne kierunki polskiego malarstwa: symboliczno-młodopolskie, powstałe w roku 1909
Słoneczniki Kazimierza Sichulskiego, kubizujący Pejzaż Władysława Krzyżanowskiego, Zabawki z odpustu z roku 1920
Eugeniusza Eibischa namalowane w duchu koloryzmu i abstrakcyjny Emballages z roku 1967 Tadeusza Kantora, należący
do taszyzmu. W tym samym roku kolekcję powiększono o 2
kompozycje jednego z twórców polskiego koloryzmu – kapisty
Jana Cybisa, kupując od niego martwą naturę Maska i tykwa
z 1963 r. oraz pejzaż z 1968 r. zatytułowany Zaułek.
Równie owocny był rok 1972. Przybyło wówczas wiele dzieł malarstwa XX wieku najwyższej klasy. W „Desie”
w Częstochowie nabyto 2 obrazy: Vlastimila Hofmana
z roku 1909 Pogrzeb ptaszka, który uzupełnił muzealną kolekcję malarstwa okresu modernizmu o wymowie symbolicznej oraz formistyczny obraz W kuźni z około 1920 r. Andrzeja Pronaszki. Rok później w Częstochowie wypłynął Zamek
(Pejzaż z południowej Francji) Eugeniusza Zaka, a „Desa”
przedstawiła do sprzedaży oleje: Jana Wojnarowskiego
Wierzby nad Potokiem i Stefana Filipkiewicza Dunajec II oraz
akwarelę Juliana Fałata Pejzaż wiejski; wszystkie te oferty
znalazły się w zbiorze Muzeum. Natomiast obraz Fryderyka Pautscha Ogród, zgłoszony do zakupu w roku 1972 przez
„Desę” w Katowicach, wzbogacił coraz wyrazistszą kolekcję
kolorystów. W tymże roku w Salonie krakowskiej „Desy”
pojawił się, zainspirowany sztuką renesansu, pastel Głowa
dziewczyny z około 1910 r. Eugeniusza Zaka, kompozycja
Aleksandra (Saszy) Blondera Bajka (Żyd) z 1929 r., Praczka
nad strumieniem (przed 1936) Ludwika Misky i abstrakcyjny
obraz Tadeusza Brzozowskiego z roku 1972 Kolka. Środowisko krakowskie oprócz Blondera, Misky i Brzozowskiego
Alfonsa Kanigowska, Pejzaż wiejski z Giewontem
106
reprezentowały także zakupione w roku 1974 w tamtejszej
„Desie” prace artystów związanych z Grupą Krakowską: Las
z około 1931 r. Jonasza Sterna, Portret z 1946 r. Marii Jaremy
oraz abstrakcyjny obraz Peinture z 1961 r. Tadeusza Kantora,
założyciela II powojennej Grupy Krakowskiej. Sztukę Krakowa z lat 30. przybliżał także obraz Kazimierza Sichulskiego Róże z 1936 r. (zakup w Częstochowie). Z częstochowskiej
„Desy” trafił natomiast obraz o tematyce starotestamentowej
Samson i Dalila, namalowany w 1835 r. przez działającego
w Częstochowie i na Jasnej Górze artystę Piotra Cieślewskiego (zmarłego w Częstochowie w 1863 r.).
W roku 1973 Muzeum – dzięki pośrednictwu miejscowej
„Desy” – nabyło 4 akwarele poznanego już wyżej Adriana Głębockiego, autora obrazu Przybycie kompanii na Jasną
Górę (1868), który w Częstochowie mieszkał w latach 18631873. Akwarele powstałe po roku 1863 przedstawiają typy
w strojach ludowych, z autorskimi podpisami: Powiat Częstochowski/Wieś Panki, Powiat Częstochowski/Wieś Truskolasy,
Gubernia Lubelska, Gubernia Augustowska/Litwin żebrak od
Suwałk.
W Rędzinach pod Częstochową szczęśliwie zakupiono
w roku następnym 18 obrazów Alfonsy Kanigowskiej (18581948), od roku 1915 mieszkającej stale w sąsiednich Rudnikach w posiadłości ojca, od 1863 r. właściciela zakładu wapiennego. Kanigowska uczyła się malarstwa w Warszawie
w prywatnej szkole Bronisławy Poświkowej (m.in. u Kazimierza Alchimowicza) oraz w Paryżu. Zachowane pejzaże
i portrety ilustrują jej twórczość od realizmu akademickiego
z ostatnich dziesięcioleci wieku XIX po stylistykę młodopolską i wpływy impresjonizmu, dając – co prawda niepełny
– pogląd o jej osobowości artystycznej. Przed rokiem 1890
powstały: Dama z parasolką w ogrodzie, Malarka, Siedzący
chłopiec, Popiersie kobiety, Pejzaż z mostkiem. Z lat 90. pochodzą: Popiersie dziewczyny, Pejzaż z kościółkiem, Pejzaż włoski
z cmentarzem (1892), Pejzaż, Morze, Pejzaż górski z szałasem
(Szałas pod Jung frau). Pejzaż wiejski z Giewontem Kanigowska namalowała około roku 1900, Pejzaż wiejski z postacią
kobiecą w roku1903, w latach 20. – Krynicę, Hel, Pejzaż z grupą drzew, Pejzaż podgórski; Pejzaż z figurą Matki Boskiej na
kolumnie w Rudnikach powstał około roku 1930. Obrazy Kanigowskiej w zbiorach Muzeum Częstochowskiego są jedynym przykładem twórczości kobiecej z okresu Młodej Polski
i międzywojnia. Są także jedynym zbiorem jej prac malarskich w polskich muzeach.
Współczesne środowisko artystyczne Częstochowy reprezentowały prace: Wandy Wereszczyńskiej Pejzaż wieczorny (zakup od artystki w 1971 r.), Tematu wariant pierwszy
Władysława Wagnera i Szata godowa (1968) Edwarda Strzyżewskiego (oba nabyte w roku 1972). Polską sztukę współczesną i awangardową starano się udokumentować kupując
w roku 1973 prace od Igora Neubauera Dlaczego (1967),
Jerzego Dudy Gracza Piwo (1970), Andrzeja Urbanowicza
Wąż, Andrzeja S. Kowalskiego Obraz R-P8 (1960), Zygfryda
Dudziaka Sen (1973) i Zygmunta Lisa Biorca z dawcą, Jana
Dutkiewicza Kanał gliwicki (1967). W roku 1975 do zbiorów
trafiły także 3 kompozycje o charakterze nadrealistycznym
i metaforycznym: Martwa natura z pędzlami z roku 1969
Jerzego Krawczyka, Alegoria wieczoru Andrzeja Kołpanowicza i Henryka Ziębickiego Kraina Nod (1974), przywiezione
z krakowskiej „Desy”. Śląski artysta Jan Dutkiewicz odstąpił
natomiast obraz Nad Narwią II.
W tymże 1975 r. do kolekcji malarstwa młodopolskiego
dołączyła akwarela Teodora Grota Wnętrze kościółka w Lipnicy Murowanej, nabyta w Salonie „Desy” w Krakowie.
Dziesięciolecie 1976-1985 rozpoczął zakup, przy finansowej pomocy Ministerstwa Kultury i Sztuki, 4 obrazów artystów częstochowskich: Stanisława Łyszczarza Wapienniki
(1970) i Tysiąclecie w Częstochowie, Władysława Michniewskiego Warszawa nie zginie (1974) oraz Stefana Chabrowskiego Pejzaż z Bolkowa (1966). Już bez dotacji MKiS od twórcy
częstochowskiego Władysława Wagnera kupiono jego 2 kompozycje - Przeciw wojnie (1958) i Rekonstrukcja żalu (1959).
W warszawskiej Desie pojawiła się akwarela Adriana Głębokiego z roku 1868 Żebrak na Jasnej Górze, z „Desy” w Krakowie przybyła natomiast kompozycja Jana Hrynkowskiego
z 1931 r. Martwa natura. Rok 1977 przyniósł kolejne 3 ważne nabytki. W „Desie” w Częstochowie zaoferowano obraz
Franciszka Mączyńskiego (ojca malarza Józefa) z roku 1850
Św. Wincenty Ferrariusz i Pejzaż z krowami Marcina Kitza,
a z „Desy” w Warszawie przywieziono obraz Jana Rubczaka Wybrzeże portowe w Martiques, powstały ok. 1915 roku.
Rubczak namalował kilka wersji widoku portu w Martiques,
które znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego
w Kielcach, w Centralnym Muzeum Morskim w Gdańsku
(2 obrazy) oraz w zbiorach prywatnych. W roku następnym zakupy ograniczono tylko do 2 obrazów: Huty z roku
1934 Rafała Malczewskiego, związanego wówczas z Grupą
Krakowską (z krakowskiej „Desy”) oraz (z kolekcji prywatnej w Częstochowie) Portretu Tadeusza Kościuszki ( pocz.
XX w.), namalowanego przez tworzącego w Częstochowie
Jana Szymczyńskiego (1872-1918), ucznia Jana Nepomucena Grota, a następnie studenta w Akademii Sztuk Pięknych
w Krakowie w klasie Leona Wyczółkowskiego (1905/1906)
i Józefa Unierzyskiego (1906/1907).
Cennym nabytkiem wieńczącym rok 1979 stał się obraz
Stanisława Kamockiego Pejzaż z łanem zboża (Nad Wisłą).
Dzięki krakowskiej „Desie” w Muzeum znalazły się również
obrazy: Toaleta Jerzego Nowosielskiego z roku 1970 i Pejzaż
Tadeusza Cybulskiego. W Salonie „Desy” w Katowicach
dokupiono do kolekcji malarstwa okresu modernizmu obraz
107
ZBIORY SZTUKI
Vlastimila Hofmana – symboliczną, wzorowaną na malarstwie Jacka Malczewskiego kompozycję Nie z tego świata
z roku 1912 i akwarelę Marii Jaremianki z roku 1941 Studium portretowe mężczyzny, które uzupełniało twórczość artystów należących do Grupy Krakowskiej. Sztukę najnowszą
reprezentował natomiast obraz Alfreda Lenicy Erotyk 16 (zakup w „Desie” w Częstochowie) oraz 3 obrazy miejscowych
twórców: nadrealistyczna w charakterze Wieść o dziwnym
wydarzeniu z roku 1979 Mariana Michalika, Pejzaż Cecylii
Szerszeń i Pejzaż z szałasem z roku 1979 Edwarda Strzyżewskiego. Z „Desy” częstochowskiej do Muzeum szczęśliwie
trafiły 2 obrazy Józefa Mączńskiego: Portret mężczyzny w kapeluszu z roku 1906 i Portret Lucjana Mączyńskiego w stroju
legionisty, dzięki którym katalog prac malarskich tego artysty
w zbiorze Muzeum wzrósł do 19.
W roku następnym były tylko dwa nabytki. Częstochowska „Desa” zaproponowała obraz Bolesława Rutkowskiego
Studium portretowe starego Żyda i Władysława Michniewskiego Na pastwisku. Obraz Michniewskiego dołączył do
jego 4 wcześniejszych obrazów, płótno Rutkowskiego pozostało aż do roku 2004 jedyną w zbiorze muzealnym pracą,
dokumentującą istnienie i twórczość tego częstochowskiego
artysty, żyjącego w latach 1882-1978, ucznia m.in. Wojciecha
Gersona. W roku 1981 natomiast udało się kupić w „Desie”
częstochowskiej podmalowany akwarelą rysunek z 1898 r.
Józefa Mączyńskiego Portret mężczyzny w kapeluszu. Ponie-
waż z krakowskiej „Desy” przyszła ciekawa oferta z zakresu
sztuki współczesnej, w roku tym doszło jeszcze 6 obrazów:
Erny Rozenstein Zaćmienie z 1980 r., Stanisława Teisseyra
Drzwi uchylają się tylko raz z cyklu Ziemia z 1979 r., Jana
Szancenbacha Kwiaty niebieskie z 1981 r. oraz Józefa Kluzy
Kompozycję z roku 1967.
Dzięki zakupowi jeszcze w tym samym roku 2 obrazów
Wandy Wareszczyńskiej: W londyńskim parku z 1959 r. (od
kolekcjonera w Bielsku Białej) i płótna Kuter – Wisła w Kazimierzu z 1949 r., ilość jej prac wynosiła 15. Kolekcja ta jeszcze
powiększyła się w roku 1982, kiedy w częstochowskiej „Desie”
nabyto obraz Nad rzeką, a od osoby prywatnej Portret pracownicy. W roku tym kupiono także prace innych miejscowych
twórców: Nad rzeką Ełk z 1982 r. Jerzego Pogorzelskiego,
Kwitnący krzew z 1975 r. Aleksandra Markowskiego, Huciska – pejzaż z roku 1980 i Zima – Złoty Potok z roku 1982 (oba
z plenerów „Jurajska Jesień”) Wojciecha Barylskiego. W „Desie” częstochowskiej pojawiły się obrazy: Jasna Góra z roku
1944 Władysława Wagnera, Jana Strzałeckiego Martwa natura, kolorystyczna kompozycja Jerzego Fedkowicza Martwa
natura z aniołem (na odwrociu obrazu Fedkowicz namalował
kompozycję Astry i rękawiczki) z roku 1958 oraz Muzykanci
Antoniego Grabarza. Kolekcjoner z Katowic zaoferował dwa
obrazy Leona Dołżyckiego: Martwą naturę z wczesnego, kubizującego okresu twórczości i późniejszy Pejzaż, należący
do koloryzmu. Z „Desy” katowickiej pozyskano natomiast
obraz Martwa natura Adama Marczyńskiego, z przedkonstruktywistycznego
okresu twórczości, a od mieszkającego
w Bytomiu Bolesława Stawińskiego Portret modelki z 1933 r., z czasu działalności
Grupy Krakowskiej. Drugi obraz Adama Marczyńskiego Zima, kompozycję
abstrakcyjną z 1955 r., kupiono w roku
następnym w „Desie” Galeria Pawilon
w Krakowie.
Lata 1983-1985 zamykające czterdziestolecie Muzeum (od 1975 Okręgowego), przyniosły wiele istotnych nabytków w tworzeniu kolekcji polskiej sztuki
XX wieku; w sumie uzbierały się aż 32
obrazy, m.in. tej rangi artystów co Józef
Mehoffer, Sasza Blonder, Maria Jarema,
Jadwiga Maziarska czy Czesław Rzepiński. Oprócz wspomnianej wyżej Zimy
Marczewskiego do kolekcji dołączyły
więc w roku 1983 (z „Desy” w KrakoJerzy Nowosielski, Toaleta
108
Włodzimierz Tetmajer, Portret
synów artysty Kazimierza
i Tadeusza z kucykiem
wie): Doświadczenie (1956) Jadwigi Madziarskiej; Kompozycja z kontrabasem (1948) Janiny
Kraupe; Szesnastoletnia (1980)
Marii Więckowskiej (Salon
„Desy” w Krakowie – Kramy
Dominikańskie); Czarna misa
Czesława Rzepińskiego; Lillesond (1980) Włodzimierza
Buczka; akwarela Kompozycja
figuralna (1942) Marii Jaremy (Kramy Dominikańskie);
akwarela Kompozycja figuralna
bez tytułu Aleksandra Blondera;
akwarela Kompozycja figuralna
bez tytułu II (1942) Marii Jaremy; akwarele Kompozycja bez
tytułu I i II z 1979 r. Jana Tarasina ( wszystkie z „Desy” Galeria Pawilon Kraków). Dzieło
Mehoffera Dworek (Jankówka)
kupiono w roku 1984 od kolekcjonera w Częstochowie, 2
obrazy Józefa Mączyńskiego:
Kąpiący się (scena symboliczna
nad morzem) i Przed zagrodą
z 1906 r. wypłynęły w „Desie”
częstochowskiej.
Od mieszkającego w Londynie Jerzego Wereszczyńskiego, brata zmarłej w 1978 r.
Wandy Wereszczyńskiej, nabyto 9 obrazów: Pejzaż z Krynicy (1930), Pejzaż z Kościelca
(1935), Dworek w jesieni (przed
1939), W hali sportowej (1954),
Misia (1955), W domu (1952),
Portret ojca (1958), Autoportret
z paletą (1961) i Portret żołnierza
(1963). Dzięki temu ostatniemu
zakupowi w Muzeum znalazło
się 26 prac tej częstochowskiej
malarki, odznaczanej medalami
państwowymi, laureatki wielu
oficjalnych konkursów malar-
109
ZBIORY SZTUKI
skich. Kilka prac pochodzących z lat powojennych, zwłaszcza obrazy namalowane po roku 1950, reprezentuje stylistykę
typową dla sztuki narzuconej w okresie realnego socjalizmu.
Do kolekcji tej w roku 1985 dołączył Portret Jadwigi Wereszczyńskiej, matki artystki, namalowany w roku 1930 przez
Stanisława Przesłańskiego (od warszawskiego kolekcjonera).
Oprócz tego obrazu w częstochowskiej „Desie” kupiono 4
obrazy: Stefana Jędrkiewicza Wnętrze bazyliki jasnogórskiej
i Wnętrze kaplicy NMP na Jasnej Górze, powstałe w latach 30.
i 40. XX w. oraz kompozycję Bogumiły Malec Pejzaż i Drogę
w zimie z 1971 r. Maksymiliana Brożka.
Łącznie z rzeźbą, grafiką, rysunkami i rzemiosłem artystycznym rok 1985 kończył się w księdze inwentarzowej
numerem 1156, pod którą to pozycją figuruje drzeworyt Witolda Chomicza (Kraków) Wieża srebrnych dzwonów, dar rodziny artysty. Przez 40 lat istnienia Muzeum powstała więc
poważna, licząca się w skali kraju kolekcja dzieł, według założeń reprezentacyjnych dla sztuki polskiej od końca XIX po
współczesne, awangardowe kierunki.
Ostatnie w powojennej – i w całej stuletniej historii Muzeum w Częstochowie – dwudziestolecie rozpoczęło się w roku
1986 pojedynczym zakupem od tworzącego tutaj artysty
Edwarda Strzyżewskiego obrazu Dzieci (1954). Rok później
przybyło 5 obrazów, w tym tak znakomite, jak dzieło Konrada Krzyżanowskiego Pejzaż wieczorny i Fontanna w Weronie
Bolesława Buyko oraz współczesna nadrealistyczna kompozycja Henryka Wańka z 1983 r. Arc-Ewa, 5. obraz z cyklu
Arc-Łuk. Dwa pozostałe obrazy to martwe natury powstałe
w Częstochowie: Jacka Sobieraja Martwa natura z wazonem
z 1946 r. i Tulipany z 1947 r. Wandy Wereszczyńskiej.
W roku następnym ilość zakupów spadła znowu do jednego. W Częstochowie kupiono wtedy obraz Jana Szymczyńskiego z roku 1901 Portret mężczyzny. Rok 1989 nie przyniósł
ani jednego nabytku. W roku następnym na aukcji w Muzeum Regionalnym w Radomsku wylicytowano obraz z roku
1937 paulina Augustyna Jędrzejczyka Nawa boczna – Jasna
Góra. Kolekcję wzbogaciły również dzieła współczesnych,
miejscowych artystów: Pejzaż (1987) Andrzeja Desperaka
i Błękitny spacer Jadwigi Żołyniak. Od Katarzyny Patrzyk,
córki zmarłej w roku 1985 częstochowskiej artystki Bogumiły Malec, nabyto 4 kompozycje: Autoportret, Emigrantkę grecką, Przełamaną wierzbę (1983) i Przedwiośnie. W roku 1991
w częstochowskiej „Desie” pojawił się obraz Ludwika Misky
Architektura Krakowa, który dołączył do kolekcji kolorystów,
a z Galerii Sztuki AN w Łodzi przyjechał Czerwony pejzaż
z około 1956 r. Andrzeja Wróblewskiego.
Bardzo ważne okazały się dwa kolejne lata 1992 i 1993,
kiedy to zdobyto aż 20 obrazów. Z „Desy” w Krakowie pochodzą 2 dzieła Włodzimierza Tetmajera, które stały się
ozdobą kolekcji malarstwa Młodej Polski: Portret synów ar-
tysty z kucykiem i Portret dzieci artysty (oba z lat 1902-1914),
2 nadrealne obrazy Wandy Macedońskiej-Zalewskiej: Kompozycja z ptakami (1985) i Martwa natura (1992) oraz obraz
Andrzeja Pollo z cyklu hommage’a Krzysztof Penderecki.
„Desa” w Częstochowie przedstawiła 2 interesujące obrazy dawnych, nieżyjących twórców miejscowych: Józefa Mączyńskiego Portret kobiety i Władysława Rudlickiego Portret
powstańca śląskiego oraz 2 współczesnych: Wiek Chrystusowy
(1988) i Portret rodzinny II (1989) Jarosława Kweclicha, a także Martwą naturę ze śledziami Magdy Snarskiej. Zbiór prac
artystów częstochowskich powiększył się w roku 1993 dzięki
kolejnym obrazom Bogumiły Malec: Kompozycji i Kompozycji fantastycznej (sprzedanych przez córkę). Do muzealnego,
przekrojowego zbioru sztuki polskiej dołączyły prace najwybitniejszych artystów współczesnych: Henryka Stażewskiego Kompozycja abstrakcyjna, Stanisława Rodzińskiego
Żółto i niebiesko (1993), Jonasza Sterna Tak wszystko płynie,
Witolda Urbanowicza Wyspa, Kazimierza Mikulskiego Miłe
spotkanie, miła pogwarka (1990), Adama Marczyńskiego
Kompozycja (1974), Stanisława Fijałkowskiego Kompozycja
(1969) – wszystkie z „Desy” krakowskiej.
W roku 1994 zakupów znowu nie było. W roku 1995
z „Desy” częstochowskiej wpłynęła oferta sprzedaży obrazu
Józefa Mączyńskiego z roku 1910 Pejzaż nadmorski i był to jedyny zakup w tymże roku, podobnie jak i w roku 1996, kiedy
to od katowickiego twórcy Jacka Rykały kupiono jego tryptyk
z 1992 r., zatytułowany Łopiany I. Również rok 1997 nie przyniósł zmian w ilości zbiorów. Dopiero w roku 1998 w Galerii
na Freta w Warszawie nabyto 4 gwasze Józefa Hollaka: Akt
w stylu orientalnym, Trzy kobiety (W kąpieli), Ewa (Kuszenie
Ewy) i Akt z klamrami, a w Domu Aukcyjnym Ostoya – obraz
Teodora Axentowicza Przed kapliczką. W roku tym w Salonie
Aukcyjnym „Rempex” sfinalizowano zakup obrazu Kazimierza Alchimowicza Obrona Olsztyna z 1912 r., autorską replikę
tej samej kompozycji z 1881 r., która zajęła 1 miejsce w konkursie na obraz o tematyce historycznej, zorganizowanym
w roku 1882 przez Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych
w Warszawie (oryginał w zbiorach Muzeum Narodowego
w Warszawie). Zakup był możliwy tylko dzięki zbiórce pieniędzy od społeczeństwa i dzięki sponsorom, m.in. Stowarzyszeniu „Nasza Częstochowa”. Jest to drugi obraz w zbiorach
przedstawiający bohaterskiego obrońcę zamku w Olsztynie
pod Częstochową w czasie walk o tron Polski po śmierci króla
Stefana Batorego – Kacpra Karlińskiego.
W roku 1999 Muzeum wzbogaciło się o jeden obraz:
symboliczno-patriotyczno-religijną kompozycję z 1985 r.
W słońcu sierpnia częstochowskiego artysty Aleksandra
Markowskiego. Rok później – o 2 obrazy również twórców
miejscowych: Światło nadziei Władysława Ratusińskiego
i Święty Patryk, walka geparda z kotem (1999) Janusza Rafała
110
Głowackiego. W tym czasie w tutejszej „Desie” nabyto Autoportret Maksymiliana Brożka z roku 1921, a w roku 2001
– ekspresyjną Procesję (lata 30. XX w.) lwowskiego malarza Erno Erba oraz postimpresjonistyczną Martwą naturę
z różami Stefana Filipkiewicza. Kolekcja powiększyła się
w roku 2002 dzięki zakupowi nadrealistycznej Martwej natury z ważką z 1993 r. od artystki częstochowskiej Anny
Wawrykowicz-Żakowicz.
W roku 2004 zawarto z Bolesławem Januszewskim umowę sprzedaży 8 prac jego dziadka, częstochowskiego twórcy Bolesława Rutkowskiego, żyjącego w latach 1882-1978,
malującego zwłaszcza portrety i obrazy religijne oraz zajmującego się odnawianiem starych płócien. Do jedynej jak
dotąd w zbiorach Muzeum jego pracy, dołączyły więc – Pejzaż zimowy i 7 rysunków o tematyce sakralnej. Zakup ten
potwierdził wysokie umiejętności artysty, którego dorobek,
niestety, w większości przepadł.
W ciągu ostatnich 15 lat zbiory sztuki wzbogaciły się
w istotny sposób dzięki darom artystów: w 1989 – od Zdzisława Salaburskiego 3 kompozycje abstrakcyjne: Bez tytułu
I, Bez tytułu II (oba z roku 1958) i Bez tytułu (1988); w 1993
– od Hanny Centkiewicz-Michalskiej Nastrój spokoju (1992)
i obraz jej męża Leona Michalskiego Muszle (1973); w 1994
– od Józefa Konopki, mieszkającego w USA, kompozycja
z 1969 r. Compact; w 1996 – od Leszka Drygalskiego obraz
Matka (1991) według Rembrandta; w 1997 – od Wojciecha Barylskiego 20 akwareli: Kwiaty (1987), Święta Anna
– chata (1985), Róże (1987), Święta Anna – zagroda (1989),
Chata w Huciskach (1988), Huciska – zabudowania (1988),
Portret E… (1986), Jasna Góra (1986), Kościół w Lelowie
(1988), Zamek w Olsztynie (1985), Kazimierz – jarmark
(1984), Mirów – stadnina (1986), Skrzydłów – krowy (1986),
Dębice – zmierzch (1987), Pejzaż o zachodzie (1988), Drzewa
– zimą (1988), Zamek w Olsztynie II (1988), Pejzaż z chatą
(1985), Ostańce I (1988) i Ostańce II (1988); w 2001 – od
Anny Wawrykowicz-Żakowicz Stary Rynek z cyklu Częstochowskie pejzaże.
W tym okresie Muzeum otrzymało 3 duże przekazy:
w 1997 z Wydziału Kultury i Sztuki UM w Częstochowie, w 1999 z Miejskiej Galerii Sztuki w Częstochowie
i w 2002 r. z dawnego Urzędu Wojewódzkiego w Częstochowie. Wydział Kultury i Sztuki ofiarował Muzeum gromadzone przez wiele lat prace częstochowskich twórców
oraz obrazy pozostawiane przez uczestników międzynaBolesław Rutkowski, Pejzaż zimowy
111
ZBIORY SZTUKI
gańskiego (1972); Marka Zakrzewskiego Plątanisko (1983);
Z. Zalejskiego W zarysach przestrzeni.
W 2002 r. Śląski Urząd Wojewódzki Oddział Zamiejscowy oddał znajdujący się w dawnym Urzędzie Wojewódzkim w Częstochowie zbiór obrazów i grafik, w większości
powstałych na plenerach „Jurajska Jesień”. Z przedstawionych obrazów wybrano: akwarelę Piotra Czadankiewicza
Bez tytułu, Jana Jerzego Skąpskiego Skalisty księgozbiór
(1997), Iwony Rudnickiej Ruiny, Franciszka Maśluszczaka W Kroczycach (1996), Leona Macieja Bez tytułu, Romana Kulasiewicza Nad wodą (1977), Elżbiety Wyrożemskiej
Huta Bieruta (1975), Janiny Skolik-Kędziory Akt jurajski,
Jerzego Kędziory Z okolic (1975) oraz nierozpoznanego malarza realisty obraz Pole.
W ostatnich latach Muzeum nadal wzbogacało swoją kolekcję sztuki dzięki życzliwości swoich dawnych i nowych
sympatyków. W roku 2001 Fundacja Wspierania Kultury
i Stowarzyszenie „Nasza Częstochowa” podarowały obraz
Ludwika Maciąga Sokólak. W roku 2003 Stowarzyszenie
„Nasza Częstochowa” ofiarowało 2 obrazy Stanisława Baja
z Warszawy: Portret mężczyzny – Adam i Rzeka Bug. W marcu 2004 r. od Bolesława Lewandowskiego z Bielska Białej
z okazji zbliżającej się rocznicy 100-lecia powstania Muzeum w Częstochowie otrzymało cenny obraz Teodora Grotta
z początku XX w. Biedny chłopczyna (wpisany do zbiorów
z numerem inwentarzowym 1458). Swoją intencję darczyńca
uwiecznił na tabliczce przytwierdzonej do ramy obrazu.
Ostatnim nabytkiem jest część spuścizny artystycznej częstochowskiego twórcy Edwarda Strzyżewskiego, przekazana
Muzeum zgodnie z wolą zmarłego w maju 2005 r. Do Muzeum trafiło więc 14 jego obrazów: Wierch, Tatry, Tatry wiosMarian Michalik, Z niewielką pomocą
ną, Tatry we mgle, Wiosna w Tatrach, Złoty Potok, Kościół
w Złotym Potoku, Pejzaż, Pejzaż jesienny, Kościół I, Kościół II,
Dzwonnica, Kwiaty, Kompozycja postaci. W Muzeum znalazły
się także 2 rysunki: Drzewa (Stary suchar), Kompozycja postaci
oraz zeszyt – notatnik, m.in. z 30 karykaturami (na luźnych
kartach) i pamiątki po artyście – w tym przybory malarskie
(sztaluga, paleta, pędzle). Prace te dołączyły do innych obrazów tego znakomitego twórcy, a także znawcy broni.
Przedstawiony zbiór malarstwa Muzeum Częstochowskiego, składający się z ok. 690 obrazów, powstał dzięki
zakupom, darom od osób prywatnych i przekazom od instytucji państwowych i urzędów lokalnych. Istotną część kolekcji (90 obrazów) Muzeum pozyskało również od twórców,
działających nie tylko w Częstochowie, ale w innych środowiskach artystycznych. Istotne okazały się dary od rodzin
nieżyjących malarzy. W ten sposób trafiło do Muzeum 37
prac malarskich i 5 szkicowników. Syn Władysława Rudlickiego oddał 2 szkicowniki i 5 obrazów. Piętnaście obrazów
powstało w pracowni Józefa Mączyńskiego, brat Wandy Wereszczyńskiej darował namalowany przez nią Portret matki, 3
szkicowniki oraz 3 szkice i 6 projektów dekoracji ściennych.
Siedem obrazów swojej zmarłej córki Janiny Nazarewicz do
częstochowskiego Muzeum ofiarował jej ojciec.
Zgromadzone obrazy stworzyły znaczący zespół malarstwa polskiego z końca XIX i XX wieku. W jego ramach
powstały kolekcje tematyczne: pejzaż, portret, martwa natura, sceny rodzajowe. Dzieła te dają możliwość poznania
prądów i tendencji stylowych występujących w malarstwie
polskim od końca wieku XIX przez cały wiek XX, unaoczniając także różnorodność i bogactwo zagadnień artystycznych tego okresu.
chową (1991); Agnieszki Żmudzińskiej Bez tytułu (Kościółek
Pana Jezusa Konającego na Rynku Wieluńskim) (1991) i Trakt;
Zdzisława Żmudzińskiego Bez tytułu I (1995) i Bez tytułu II
(1995); Ryszarda Mamisa Nad miastem (1991); Włodzimierza Kunza Antibes – plaża (1993).
Miejska Galeria Sztuki przekazała natomiast 17 grafik
i 20 obrazów, w tym 2 oleje Wojciecha Barylskiego: Mstów –
pejzaż (1982) i Stary budynek – Częstochowa (1985); Barbary
Chowańskiej-Najwer Jura Jesienią (1990); Henryka Kmiecia Pejzaż jesienny (1985); Elżbiety Ledeckiej Osty w lesie;
Sabiny Lonty Niepokój (1978); Stanisława Łyszczarza Most;
Aleksandra Markowskiego Chwilę; Mariana Panka Artykulację N 3 – zmiana akcentu (1986) i Zapis przestrzeni;
Władysława Ratusińskiego Drogę; Janiny Skolik-Kędziory
Autoportret II (1980) i Autoportret z Białowieży (1980); Cecylii Szerszeń Nad wodą; Wandy Wereszczyńskiej Plac Bie-
rodowego pleneru malarskiego „Jurajska Jesień”. Z WKiS
UM dla Muzeum wyselekcjonowano więc, oprócz grafik
i rysunków, 22 obrazy: Tomasza Lubaszki Obraz mały II
(1991); Wojciecha Kołsuta Pamięci Grażyny Bacewicz; Tadeusza Kosela Kompozycja na temat I z cyklu Podwórka miasta;
Andrzeja Desperaka Nokturn, Zdzisława Wiatra Pielgrzym;
Mariana Michalika Z niewielką pomocą (1993), Zbigniewa
Sprycha Bez tytułu (1992); Włodzimierza Karankiewicza
Energia ujarzmiona, żółto-zielony trójkąt, konewka szara
i biała (1993); Mariana Jarzemskiego Bez tytułu (1991), Janusza Rafała Głowackiego Bez tytułu (1991), Włodzimierza Kuleja Ściana i Bez tytułu (1996); Tomasza Sętowskiego
Bez tytułu; Mariana Panka Szycie; Anny Wawrykowicz-Żakowicz Powroty – fragment poliptyku Spotkania z Często-
112
113
Zbiór grafik i rysunków
W 1959 roku, kiedy precyzowano zakres pracy kolekcjonerskiej organizowanego Działu Sztuki, postanowiono, że
oprócz malarstwa XX w. gromadzona będzie również grafika polska tego czasu, ze szczególnym jednak uwzględnieniem prac powstałych po 1945 roku.
Pierwsze egzemplarze wspomnianej grafiki trafiły do
zbiorów w 1960 r. W wyniku podjętych wówczas starań
Centralne Biuro Wystaw Artystycznych w Warszawie oddało Muzeum w depozyt 179 dzieł, w tym 88 grafik (całość
przekazana na własność w 1983 r.). Z kolei na przełomie
1961 i 1962 r. Muzeum zorganizowało II Wystawę Malarstwa Polskiego i Grafiki Współczesnej (pierwszą w 1959 r.
poświęcono wyłącznie malarstwu), na której pokazano 48
grafik, z czego zakupiono 20. Przy okazji kilku artystów
(Halina Chrostowska-Piotrowicz, Edmund Piotrowicz,
Andrzej Rudziński) prace swe ofiarowało do zbiorów.
W jakimś sensie utwierdzało to kierownictwo placówki
w przekonaniu, że inicjatywa utworzenia w Częstochowie
galerii sztuki polskiej jest słuszna i organizatorzy mogą
liczyć na wsparcie w tym względzie również ze strony samych twórców.
Kolejna III wystawa odbyła się w 1970 r. i poświęcona była wyłącznie grafice. Eksponowano na niej 114 prac,
z czego pozyskano 36.
Włodzimierz Błocki, Kościół św. Marka w Krakowie
115
ZBIORY SZTUKI
Poza wystawami kupowano również bezpośrednio od
artystów w salonach „Desy” (Kraków, Częstochowa) oraz
od osób prywatnych. Tą drogą dość często nabywano m.in.
prace wcześniejsze, pochodzące z okresu międzywojennego
i z początku wieku.
Zgodnie z przyjętym programem starano się pozyskiwać
dzieła liczących się twórców z Warszawy i Krakowa oraz reprezentantów Gdańska, Katowic, Łodzi, Poznania, Torunia.
Nie rezygnowano oczywiście również z gromadzenia grafik
artystów Częstochowy, którzy tą dziedziną sztuki zajmowali
się jednak w ograniczonej mierze.
Przechodząc do omówienia ważniejszych przykładów
zbioru liczącego około 400 pozycji, najpierw wypada wspomnieć o pracach pochodzących z pierwszej połowy XX w.
Najwcześniejsza jest litografia barwna Włodzimierza Błockiego, kościół św. Marka w Krakowie z 1911 r., ucznia
Leona Wyczółkowskiego. Błocki był grafikiem i malarzem,
i podobnie jak Wyczółkowski w swych litografiach dbał
o efekty malarsko-światłocieniowe.
L. Wyczółkowski reprezentowany jest dwoma litografiami z 1915 r. Przedstawiają one domy na Starym Mieście
w Warszawie z teki o tej samej tematyce, przekazane Muzeum przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Częstochowie.
Interpretacja malarska to znamienna cecha nieco późniejszych (1920) akwafort Zofii Stankiewicz, która również
podejmowała tematykę staromiejską Warszawy. W kolekcji
reprezentują ją dwie prace, trzecia zatytułowana jest Hel.
Spośród prac Jana Wojnarskiego zwraca uwagę jego miedzioryt na jedwabiu Krucyfiks królowej Jadwigi w katedrze
wawelskiej, zaliczany do bardziej udanych realizacji artysty.
W technice litografii pracował Jan Gumowski, którego
jedyna posiadana teka poświęcona jest Jasnej Górze (1925).
Podobnie jak inne prace tego artysty, nosi ona wyraźne znamiona sztuki graficznej, źródłem której jest twórczość Leona Wyczółkowskiego.
Na zestaw grafik okresu międzywojennego składają się
prace przede wszystkim reprezentantów polskiego drzeworytu, przy czym – podobnie jak wcześniej wspomniano – są
to na ogół pojedyncze egzemplarze. Na pierwszym miejscu
wymienić należy prace Władysława Skoczylasa, ponadto reprezentowani są jego uczniowie i członkowie Stowarzyszenia Polskich Artystów Grafików „Ryt” oraz Grupy Artystów
Grafików „Czerń i Biel”: Edmund Bartłomiejczyk, Stanisław
Ostoja-Chrostowski, Tadeusz Cieślewski syn, Wiktoria J.J.
Goryńska, Tadusz Kulisiewicz, Stefan Mrożewski. Wśród
ich drzeworytów zwraca uwagę m.in. rzadki przykład Piety
W. Goryńskiej z 1929 r. (złoty medal na wystawie florenckiej, 1934), reprezentujący szerszy wątek tematyki religijnej
w twórczości artystki.
wszyscy związani z Krakowem, należący do grupy „9 grafików”, powstałej w 1947 r.
Z wczesnych powojennych drzeworytów kilka należy również do Konstantego Marii Sopoćko, Adama Marczyńskiego, Mieczysława Jurgielewicza i Józefa Hollaka. Ten ostatni,
znalazłszy się w czasie wojny w Częstochowie, stworzył tekę
poświęconą Jasnej Górze, z której Muzeum posiada cztery
drzeworyty.
Z okresu po 1945 r. pochodzi wreszcie kilkanaście litografii
artystów starszego pokolenia, m.in. Ulica Freta w dawnej Warszawie (1954) Józefa Toma i teka 10 autolitografii Tymona Niesiołowskiego, wydana w 1949 r.
Zasadniczy zbiór muzealny tworzą jednak prace powstałe
w końcu lat pięćdziesiątych i w następnych dziesięcioleciach
XX w., wykonane w technikach bardzo różnych, częściowo wcześniej nie uprawianych, czasem łączonych po kilka
w jednym egzemplarzu. Kompozycje te zadziwiają swym
nowatorstwem i pomysłowością artystów, którzy w zasadniczy sposób zmienili rozumienie grafiki w sztuce nowoczesnej. Są to zwykle prace dużego formatu, a o ich wymowie
decyduje często kolor nie stosowany wcześniej na taką skalę
i duża biegłość warsztatowa.
Tadeusz Kulisiewicz, Za Żelazną Bramą
Stefan Mrożewski, Burmistrz i śmierć, teka Legendy Starej Warszawy
Dla Częstochowy wartość szczególną mają dwie teki drzeworytów S. Mrożewskiego: Parsifal i Legendy Starej Warszawy.
Ten wybitny artysta, urodzony w Częstochowie i utrzymujący z nią kontakty poprzez zaprzyjaźnione osoby, pierwszą tekę
dedykował odręcznie około 1942 r. miejscowemu księgarzowi
i wydawcy Władysławowi Nagłowskiemu, zaś druga została
ofiarowana w 1938 r. przez prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego prezydentowi Częstochowy J. Szczodrowskiemu.
Charakterystyczny jest drzeworyt barwny Adama Bunscha Kwiaty (Dzika róża, 1936) o wyraźnych odniesieniach
do sztuki japońskiej, a praca Stanisława Raczyńskiego
Knock-out 1939 przemawia dużą siłą wyrazu. Dodajmy, że
kiedyś była wystawiona w Salonie Sztuki Władysława Ratusińskiego, seniora.
Artyści, którzy po wojnie pozostali wierni tradycji drzeworytu i mają w kolekcji muzealnej swe dzieła, to Bogna Krasnodębska-Gardowska, Helena Krażowska-Knotowa, Adam
Młodzianowski, Mieczysław Wejman i Konrad Srzednicki,
116
117
ZBIORY SZTUKI
W zbiorze tego typu realizacje należą do twórców reprezentujących wszystkie środowiska, te z bardziej odległymi tradycjami i te, które na szerszą skalę rozwinęły się dopiero po wojnie.
Najbogatszy pod tym względem zestaw tworzą jednak
dzieła artystów warszawskich i krakowskich. Ponadto
są prace grafików poznańskich, wrocławskich, katowickich, łódzkich i toruńskich. Szczegółowe ich omówienie zajęłoby zbyt dużo miejsca. O niektórych wypada
jednak przynajmniej wspomnieć. Na uwagę zasługują
m.in.: Klepsydry w Brügge Stanisława K. Dawskiego, Akty
i dzbany Haliny Chrostowskiej, Dewiacja Edmunda Piotrowicza, Nad wodą Andrzeja Rudzińskiego, Świt, dzień,
zmrok i noc Konrada Srzednickiego, Katedra V i Katedra
X Lucjana Mianowskiego, Dym XV Romana Skowrona,
Przeciw chorobom Józefa Gielniaka, Horoskop Janiny Kraupe-Świderskiej, Opowieść wolińska Andrzeja Kandziory,
Tańcząca tarantula Izoldy Kotlarczyk, Zapis Józefa Kotlarczyka, Klatka Zygmunta Kotlarczyka, Ogród Kopernika
i Uratowany Ryszarda Osadczego, Rodzina Stefana Suberlaka, Western Benona Liberskiego.
Kolekcja grafiki w różnych zestawach była kilkakrotnie pokazywana na wystawach w Muzeum i innych placówkach w Częstochowie (1984) oraz wypożyczano ją do
Muzeum w Kluczborku (1989/1990) i Muzeum im. Dunin-Borkowskiego w Krośniewicach (1999).
Rysunki stanowią tylko niewielką część zbioru. Najstarsza jest praca Jana Rembowskiego, rysownika amatora z przełomu XVIII/XIX w., przedstawiająca Górala
(1915), ofiarowana przez dr. Józefa Grotta z Łodzi, brata
malarza Teodora, częstochowianina.
Starszy jest również rysunek przypisywany Ludwikowi
Krasińskiemu, wykonany we Francji. Należy on do kolekcji pamiątek po Krasińskich ze Złotego Potoku.
Maksymilian Brożek, Kościół św. Zygmunta
w Częstochowie
118
Wśród najnowszych dzieł są pojedyncze prace Barbary
Gawdzik-Brzozowskiej (Gerlinda 71), Tadeusza Brzozowskiego (Żabot Brandmaistra Hochglanc ma), Adama Hoffmanna (Na
drodze życia, Wzlot), Tadusza Kulisiewicza (Warszawa 1945,
Za Żelazną Bramą), Adama Macedońskiego (Ułani), Kazimierza Mikulskiego (bez tytułu), Erny Rosenstein (Kompozycja),
7 rysunków Antoniego Uniechowskiego i m.in. 13 rysunków
z serii Wędrowcy i ich bagaże Tadeusza Kantora, wypożyczanych na wystawy i publikowanych przez Cricotekę w Krakowie, zakupionych w „Desie” krakowskiej w 1975 r.
Artystów Częstochowy w zbiorze grafiki reprezentują:
Grzegorz Banaszkiewicz, Wojciech Barylski, Stefan Chabrowski, Tadeusz Miśkiewicz, Barbara Polakowska, Jerzy
Sztuka, Włodzimierz Ściegienny, Zdzisław Żmudziński.
Barylskiego przechowywany jest m.in. duży zestaw ekslibrisów, podobnie Ściegienny ma w zbiorze tekę ekslibrisów
poświęconą Rezerwatowi Archeologicznemu w Częstochowie-Rakowie.
Wśród ekslibrisów W. Barylskiego pewna ich część to
również swego rodzaju częstochoviana, przybliżające nam
miejscowych miłośników książek.
W zbiorze rysunków reprezentowani są rzeźbiarz Stanisław Barylski, malarze Mateusz i Józef Mączyńscy, są też
pojedyncze prace artystów bardziej nam współczesnych.
Okazale prezentuje się teka rysunków, akwarel i szkiców
olejnych Maksymiliana Brożka, poświęcona licznym zabytkom architektury sakralnej i świeckiej okolic Częstochowy.
Szczęśliwym trafem w 1973 r. udało się pozyskać cztery
rysunki tuszem podkolorowane akwarelą Adriana M. Głębockiego, z których dwa przedstawiają stroje i ubiory ludowe
mieszkańców wsi Panki i Truskolasy k. Częstochowy.
Całość materiału graficznego i rysunkowego zamyka
niewielki zestaw egzemplarzy stanowiących przyczynek
do ikonografii Częstochowy, zwłaszcza Jasnej Góry (Władysław Bielecki, A. Głębocki, Julian Cegliński, Bronisław
Podbielski).
W Dziale Sztuki znajdują się wreszcie drzeworyty ludowe. Ich część ręcznie kolorowana pochodzi z tzw. Teki Łazarskiego (20), odbita z osiemnastowiecznych i dziewiętnastowiecznych klocków w 1921 r., natomiast druga część (17)
to drzeworyty z Płazowa, wiązane z warsztatem Macieja
Kostryckiego, czynnym od 1830 r. lub wcześniej. Pierwsze
zostały pozyskane przed II wojną światową przez Towarzystwo Popierania Kultury Regionalnej, kiedy od 1932 r. Muzeum było w jego dzierżawie, i po wojnie przekazane placówce na własność. Natomiast drzeworyty płazowskie tuż
po wojnie zakupiono od dr. Tadeusza Seweryna, ówczesnego dyrektora Muzeum Etnograficznego w Krakowie, gdzie
znajdują się klocki tych drzeworytów. Zbiór częstochowski
jest bardzo cenny, bo stanowi stosunkowo dużą część tych
dwóch zespołów drzeworytów. Plansze z Teki Łazarskiego
są szczęśliwie zachowanym śladem działalności muzealnokolekcjonerskiej Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej w Częstochowie.
119
Oddział w Częstochowie (2 rzeźby Antoniego Frilli), OSP
w Częstochowie (Popiersie M. Walońskiego Stanisława Barylskiego i anonimowa rzeźba Św. Mikołaja), Śląski Urząd Wojewódzki ( Jurajskie powroty Leszka Wieluńskiego), Wydział
Kultury Miejskiej Rady Narodowej w Częstochowie (Macierzyństwo Czesława Dukata). Instytucje publiczne przekazały
Muzeum łącznie 36 dzieł.
Wiele prac ofiarowały osoby prywatne (44 realizacje rzeźbiarskie) – największy zespół 31 rzeźb przekazał Wojciech
Barylski, syn rzeźbiarza Stanisława. Kolekcję rzeźby Muzeum Częstochowskiego wzbogacały również dary artystów
(4 realizacje). Swoje prace ofiarowali Muzeum Szymon Wypych (Portret z ramką), Jerzy Kędziora (2 popiersia), Witold
Wichecki (rzeźba bez tytułu). Część zbioru stanowią dzieła
pozyskane jako tzw. mienie podworskie (6).
Ze złotopotockiej kolekcji do zbiorów Muzeum Częstochowskiego trafiły rzeźby: Henryka Stattlera Popiersie Elżbiety Krasińskiej z 1861 r.; Pietro Teneraniego Popiersie Zygmunta Krasińskiego z 1856 r.; A.n. Popiersie cesarza Caracalli; A.n.
Głowa Lucjusa Calciliusa Ineundusa bankiera pompejańskiego;
Fr. Rollanda Głowa mężczyzny XIX w (?); Marcela Guyskiego Dziewczyna z warkoczem z 1887 r. Z Pałacem Raczyńskich
wiązane są trzy inne rzeźby, które w przeszłości mogły przynależeć do jego wystroju: marmurowa Dłoń Elżbiety Krasińskiej, anonimowa rzeźba z XIX w. oraz prace włoskiego artysty
Antoniego Frilli Kobieta na ławce i Kobieta z dzieckiem na ławce
(obie w złym stanie zachowania, z licznymi ubytkami; przechowywane w magazynie muzealnym).
Na stałej ekspozycji w dworku Krasińskich w Złotym Potoku prezentowane są 4 rzeźby.
Popiersie cesarza Caracalli, wykonane z brązu i ustawione
na kolistym marmurowym postumencie, to historyczna kopia
dzieła antycznego. Cesarz rzymski przedstawiony jest w todze upiętej na prawym ramieniu. Głowa zwrócona w lewo.
Twarz o surowym i gniewnym wyrazie – zmarszczone czoło,
ściągnięte brwi i zaciśnięte usta. Broda krótka, włosy kręcone z wyeksponowanymi nieregularnymi kędziorami.
Katarzyna Sucharkiewicz
Zbiory Rzeźby
Kolekcję rzeźby, zgromadzoną w Muzeum Częstochowskim,
cechuje dość jednolity charakter. Istotnym jej punktem jest
nabywanie sztuki artystów polskich, tworzących w wieku
XX, ze szczególnym nastawieniem na twórczość rzeźbiarzy,
związanych ze środowiskiem artystycznym Częstochowy.
Łącznie w Dziale Sztuki znajduje się 111 prac rzeźbiarskich.
Zasadniczy trzon kolekcji stanowią prace polskich twórców współczesnych (97). Odrębną grupą są rzeźby, ozdabiające w przeszłości Pałac Raczyńskich w Złotym Potoku (9).
Dawną rzeźbę sakralną i współczesną o tematyce religijnej
reprezentuje jedynie 5 dzieł.
Mimo tematycznie i stylistycznie spójnego charakteru kolekcji, sam proces jej powstawania i powiększania przebiegał
w sposób dość przypadkowy. Zakupiono jedynie 27 dzieł.
Z ważniejszych zakupów, dokonanych w Salonie „Desy”
w Częstochowie, wymienić należy: Spoczywającą Dianę
Konstantego Laszczki, Głowę dziewczyny Antoniego Madeyskiego oraz Sierotkę i Handlarza starzyzną Władysława
Rudlickiego. W latach 80. zakupiono 21 rzeźb od artystów
środowiska lokalnego.
Znaczną część zespołu stanowią przekazy Ministerstwa
Kultury i Sztuki (7 rzeźb) i CBWA w Warszawie (1960 r.
– przekaz 23 rzeźb w formie depozytu) . Do zbiorów muzealnych dzieła przekazywały również instytucje lokalne – NBP
121
ZBIORY SZTUKI
Autorem marmurowego Popiersia Zygmunta Krasińskiego
jest włoski rzeźbiarz Pietro Tenerani (1798-1869). Rzeźba
złotopotocka powstała w 1856 r. Zygmunt Krasiński przedstawiony jako dojrzały mężczyzna z głową lekko zwróconą
w lewo, z włosami krótko przystrzyżonymi i zaczesanymi na
prawo.
Henryk Stattler (1834-1877), twórca Popiersia Elżbiety Krasińskiej, pochodził z rodziny artystycznej, był synem malarza Wojciecha. W latach 1852-1860 kształcił się
w Rzymie, skąd odbywał podróże do Paryża, Warszawy
i Krakowa. W 1864 r. osiadł na stałe w Warszawie. Jest autorem scen religijnych i licznych portretów, m.in. Popiersia
gen. J. Chłopickiego (Muzeum w Wersalu), A. Mickiewicza
(Muzeum Narodowe w Warszawie, Hotel Lambert w Paryżu), grupy Ecce Homo (Muzeum Pałac w Wilanowie) i brązowego posągu Augustyna Kordeckiego (klasztor na Jasnej
Górze w Częstochowie). W roku 1861 wykonał marmurowy portret Elżbiety Krasińskiej. Żona poety przedstawiona
została jako młoda, wytwornie ubrana kobieta o szczupłej
twarzy i dość wydatnym nosie. Włosy długie, uczesane
z przedziałkiem i upięte z tyłu głowy. Złotopotocką wystawę w dworku Krasińskich uzupełnia marmurowa, XIXwieczna rzeźba dłoni Elżbiety Krasińskiej.
XX-wieczne rzeźby, przechowywane w zbiorach Muzeum Częstochowskiego, reprezentują realistyczny nurt obecny
w sztuce polskiej tego okresu. W obrębie tej grupy najliczniejszy jest zespół rzeźb artystów miejscowych (65 realizacji).
Autorami pozostałych 32 rzeźb są twórcy różnych środowisk
artystycznych (Poznania, Warszawy, Krakowa, Gdańska),
działający od lat 30. wieku XX. Prace wykonane są różnorodnymi technikami w kamieniu, gipsie, terakocie, metalu
i drewnie. Są to zarówno rzeźby pełnoplastyczne, jak i formy
reliefowe (medale). Cechuje je niewielkie zróżnicowanie tematyczne. Najliczniej reprezentowane są portrety (50), dalej
sceny rodzajowe (Edward Piwowarski Pocałunek), zoomorficzne (Maria Przyłuska Labrador, Anna Dębska Wilczek),
mitologiczne (Konstanty Laszczka Odpoczywająca Diana),
alegoryczne (Ferdynand Staszewski Wawel i Polska). Artyści
podejmują również temat macierzyństwa (Karol Muszkiet
Matka z dziećmi, Zygmunt Kępski Matka Azjatka, Czesław
Dukat Macierzyństwo).
Wśród prac powstałych w środowisku artystycznym Częstochowy są rzeźby m.in.: Stanisława Barylskiego (32), Baltazara Józefa Proszowskiego (1), Józefa Proszowskiego (1),
Władysława Rudlickiego (4), Jerzego Sztuki (6), Szymona
Wypycha (4), Jerzego Kędziory (5), Leszka Wieluńskiego
(4), Macieja Kędziory (3), Aleksandra Nowaka Głowa kobiety,
Ferdynanda Staszewskiego Wawel i Polska, Czesława Dukata
Macierzyństwo, Gabriela Hajdasa Głowa Lenina, Stanisława
Łyszczarza Grajek, Witolda Wicheckiego (bez tytułu).
Stanisław Barylski
Andrzejek
Najpełniej „udokumentowany” jest dorobek artystyczny
Stanisława Barylskiego (1889-1958). Jest to rzeźbiarz, który
całą swą uwagę skupia na człowieku, zarówno na jego fizjonomii, jak i na stanie ducha. Aż 27 studiów portretowych
tworzy bogatą galerię typów psychologicznych. Są wśród
nich m.in. portrety ludzi starych, zmęczonych: Portret J.R.,
Głowa chłopa, młodych: Portret chłopca, twarze o ciekawym
wyrazie: Głowa Żyda, Głowa emerytki, jest Autoportret i Portret syna Wojciecha. Inne realizacje Barylskiego w zbiorach
muzealnych to: Kariatyda, Łyżwiarz, Byk oraz dwa projekty pomnika i fontanny. Tak duży zbiór prac artysty pozwala
na analizę stylu i charakterystykę jego rzeźbiarskiego oeuvre. Barylski tworzy dzieła impresyjne. W grupie portretów
wyraźnie odbija się dążenie do uchwycenia momentów ulotnych, chwilowych, charakterystycznego przechylenia głowy
czy zmarszczenia brwi. Rzeźby te żyją, są pełne ekspresji
i wewnętrznej dynamiki. Artystę nie interesuje detal i szczegółowe opracowanie formy. Traktuje ją bardzo swobodnie,
wręcz szkicowo.
122
Podobne cechy stylowe można przypisać rzeźbom innego
częstochowskiego artysty – Władysława Rudlickiego (18761949), ucznia Konstantego Laszczki. W naszych zbiorach
są 4 realizacje rzeźbiarskie tego twórcy. Pracą, nawiązującą
stylem do rozwiązań akademickich, jest Akt kobiecy siedzący
z ok. 1942 r. To klasyczne, realistyczne studium nagiej kobiety. Inne w wyrazie są rzeźby Głowa starca (1909 r.), Sierotka
(1917 r.), Handlarz starzyzną (1942 r.). Wszystkie rozwiązane bardzo malarsko i z wielką swobodą. Postacie doskonale
scharakteryzowane z wydobyciem ich indywidualnych emocji i nastroju.
W roku 1899 powstała rzeźba Baltazara Józefa Proszowskiego (1860-1906), założyciela Salonu Sztuki w Częstochowie pt.
Wyrok śmierci dla świata. Jest to ekspresyjne wyobrażenie dwóch
postaci, półnagiej kobiety i przytrzymującej ją śmierci.
Odrębną grupę w zespole XX-wiecznych rzeźb stanowią
realizacje twórców nowszej generacji, żyjących współcześnie
i działających w środowisku artystycznym Częstochowy.
Prace Jerzego Kędziory (Kostium, Zbrojny, Zbrojny II)
i Macieja Kędziory (Zakluczony, Pryszczaty kołonotatnik,
Nie bity w ciemię, bo ruszył ziemię) obrazują proces odchodzenia od tendencji realistycznej. Wciąż w centrum zainteresowania pozostaje człowiek, jednak jego sylwetka,
kształt, zaczyna przypominać formę abstrakcyjną. Rzeźby
nie naśladują i nie odtwarzają, a raczej interpretują temat
człowieczeństwa. Popiersia przypominają zawieszone na
wieszaku ubrania (Kostium), twarze tracą rysy (Pryszczaty
kołonotatnik), a sylwetka cechy anatomiczne (Zakluczony).
Nie brak w tych realizacjach pewnej przewrotności i rysu
humorystycznego.
Dwie inne rzeźby Jerzego Kędziory, popiersia portretowe
Jana Długosza i Augustyna Kordeckiego, są pracami o wysokich
walorach artystycznych. Cechuje je znakomita forma, malarska
faktura ze „światłocieniową grą” i harmonia kompozycji.
Odkrywczo i z fantazją traktuje materię rzeźbiarską Szymon Wypych. Muzeum przechowuje 4 jego prace: Nauka
chodzenia, Stańczyk, Pegazy na uwięzi, Portret z ramką.
Inne jakości formalne prezentują rzeźby Jerzego Sztuki.
Cykl „małych form rzeźbiarskich” (Tym, którzy odeszli, Wspomnienie dzieciństwa – Rodzina, Wspomnienie dzieciństwa wędrownego, Spotkanie, Mały podróżnik, Droga życia), na który
składają się płaskorzeźbione plakiety z drewna i metalu, swą
symboliką nawiązuje do różnych etapów życia ludzkiego.
Prace cechuje syntetyczna forma i umowność w traktowaniu
motywu.
Medale Leszka Wieluńskiego: Tatry I, Las, Wycieczka
za miasto, Jurajskie powroty to zespół prac o ciekawej, jakby
malarskiej stylistyce. Ich tematem jest pejzaż, potraktowany
umownie i szkicowo, z głębią przestrzenną i nakładaniem się
planów.
Dla częstochowskich zbiorów rzeźby istotnym momentem jest początek lat 60. XX w. W roku 1960, jako depozyt
CBWA, przekazano Muzeum 23 rzeźby, które w roku 1983
przeszły na jego własność. Są wśród nich realizacje Józefa
Aumillera (1892-1963), absolwenta warszawskich szkół artystycznych, od 1925 r. kierownika artystycznego Mennicy
w Warszawie, Teodory Dąbrowskiej, Anny Dębskiej, Józefa
Gosławskiego, Józefa Kandefera, Adama Prockiego, Franciszka Strynkiewicza, Józefa Wajdy, Janusza Wildena.
Na przełomie 1961 i 1962 roku w Muzeum Narodowym
w Warszawie miała miejsce wystawa rzeźby Polskie Dzieło
Plastyczne w XV-lecie PRL, nad którą patronat objęło Ministerstwo Kultury i Sztuki. Do Muzeum Częstochowskiego trafiło z tej prezentacji 7 prac: Jana Bakalarczyka Dziecko
(1960), Pawła Fietkiewicza Główka (1961), Józefa Galicy
Głowa ucznia (1959), Zygmunta Kępskiego Matka Azjatka,
Alfonsa Łosowskiego Doktór (1961), Karola Muszkieta Matka z dziećmi, Marii Przyłuskiej Labrador.
Rzeźby te, zarówno z przekazu z 1960, jak i z 1962 roku,
wierne są estetyce realizmu i „programowej figuratywności”.
Są to głównie portrety, pełnoplastyczne i płaskorzeźbione
plakiety, m.in. Van Gogh Strynkiewicza, M. Curie-Skłodowska Gosławskiego, Paganini Dąbrowskiej, Prof. Jan Dembowski
Aumillera. Mimo różnorodnej stylizacji i zindywidualizowania, rzeźbom tym brakuje swobody i finezji wykonania. AutoAntoni Madeyski, Głowa dziewczyny
123
ZBIORY SZTUKI
Konstanty Laszczka,
Spoczywająca Diana
rzy stosują bardzo oszczędne środki wyrazu i ekspresji. Dostrzegamy
pewną niekonsekwencję. Z jednej
strony obserwujemy próby pogłębienia psychologicznego, a z drugiej proces idealizowania i heroizowania portretowanych postaci.
Do stylistyki kubistycznej nawiązuje drewniana rzeźba Karola
Muszkieta (artysty związanego ze
Zrzeszeniem Artystów Plastyków
Zwornik) Matka z dziećmi. Sylwetki ludzkie, wciąż czytelne, powtarzają układ zgeometryzowanych,
wydobytych „pryzmatycznymi”
cięciami form.
Jedyną w tej grupie rzeźbą
abstrakcyjną jest powstała przed
1960 r. praca Adama Prockiego
Zgliszcza. Kształt podpartej postaci ludzkiej jest aluzyjny. Asymetryczna forma, przebita nieregularnym otworem, zatraca swe
granice, rozpada się. Powierzchnia rzeźby opracowana jest fakturowo.
Dwie rzeźby ze zbioru muzealnego zasługują na szczególną
uwagę i dokładniejsze omówienie.
Prace wybitnych artystów – Konstantego Laszczki Spoczywająca
Diana i Antoniego Madeyskiego
Głowa dziewczyny, zakupione zostały w l. 70. XX w. w Salonie „Desy” w Częstochowie.
Antoni Madeyski (1862-1939) – rzeźbiarz, medalier, malarz. Studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Plastycznych,
Akademiach Wiedeńskiej i Petersburskiej. W pracy twórczej
pozostawał pod silnym wpływem sztuki antycznej i włoskiego renesansu. Tworzył kompozycje harmonijne, syntetyczne, chłodne w wyrazie. Cechy rzeźby symbolicznej posiada
Głowa dziewczyny z kolekcji częstochowskiej. Jest to wizerunek młodej kobiety o lekko pochylonej głowie. Rozpuszczone, proste włosy okalają regularną, wyidealizowaną twarz.
Dziewczyna ma przymknięte oczy. Ów rys zadumy i pewnej
„nieobecności” jest jedną z jakości symbolizmu, dążącego do
maksymalnego uduchowienia i tajemniczości.
Spoczywająca Diana dłuta Konstantego Laszczki (18651956) to jedyna rzeźba w kolekcji częstochowskiej o tematyce
mitologicznej. Jej autor był profesorem rzeźby w krakowskiej
ASP. W latach 1891-1896 studiował w Paryżu, gdzie zetknął się
z twórczością A. Rodina. Uległ wpływowi symbolizmu i impresjonizmu. Laszczkę interesowała głównie tematyka portretowa.
Majolikowa rzeźba Diany przedstawia siedzącą, zwróconą lekko w lewo, nagą niewiastę z podkurczonymi nogami
i opuszczoną głową. Rzeźba ta, inspirowana sztuką włoskiego renesansu, zadziwia harmonią i rytmem. Ciało kobiety
jest miękko i łagodnie modelowane.
Rzeźbę sakralną w zbiorach częstochowskich reprezentują jedynie 3 dzieła nieznanych twórców. Są to wykonane
124
z drewna polichromowanego wizerunki świętych: Bartłomieja, Judy Tadeusza, Mikołaja.
XIX-wieczna półfigura Św. Mikołaja to praca nieznanego
artysty. Do 1945 r. ustawiona była na kolumnie przy ulicy
3 Maja w Częstochowie.
Wyobrażenia Św. Bartłomieja i Św. Judy Tadeusza są
najstarszymi, wczesnobarokowymi zabytkami sztuki rzeźbiarskiej w zespole muzealnym. Powstały prawdopodobnie
w wieku XVII. To wysokie na ok. 40 cm, przyścienne, całopostaciowe figury. Przedstawiają odziane w długie szaty
postaci świętych z przynależnymi im atrybutami w dłoniach
(św. Juda trzyma mieszek i maczugę, a św. Bartłomiej księgę).
Zwraca uwagę wielkość głów apostołów – nieproporcjonalnie
duża w stosunku do reszty ciała. Postacie należały prawdopodobnie do jednego zespołu kościelnego.
Prace Antoniego Rząsy (1919-1980) Madonna i Józefa Proszowskiego (1904-1961) Chrystus w koronie cierniowej są jedynymi przykładami współczesnej rzeźby o tematyce religijnej
w zbiorach muzealnych. Pierwsza z nich przedstawia siedzącą
postać Matki Boskiej trzymającej przed sobą Dzieciątko z rozkrzyżowanymi ramionami. Rzeźba drewniana, silnie stylizowana, nawiązująca do form ludowych. Praca Proszowskiego
wyobraża siedzącego Chrystusa z pochyloną głową i z dłońmi
skrzyżowanymi na wysokości bioder.
Kolekcja rzeźby, zgromadzona w Muzeum Częstochowskim, ma charakter lokalny. Miejsce zarówno dzieł sztuki
dawnej, sakralnej, jak i realizacji wybitnych XX-wiecznych
rzeźbiarzy polskich jest w tym zespole incydentalne. Program merytoryczny i scenariusz kolekcji realizowany jest
jedynie w odniesieniu do rodzimego środowiska twórczego.
Rzeźby artystów częstochowskich udostępniane są na wystawach i prezentacjach sztuki, organizowanych przez miejskie
instytucje kulturalne, takie jak: Muzeum Częstochowskie
(m.in. wystawy prac Jerzego Kędziory), BWA – od 1995 r.
Miejska Galeria Sztuki (IV-V 1985 r., prezentacja rzeźb
St. Barylskiego i W. Rudlickiego), Towarzystwo Przyjaciół
Sztuk Pięknych (14 IX 1995 r., Spotkanie „Wokół sztuki”
poświęcone twórczości St. Barylskiego), Miejska Galeria Sztuki (m.in. wystawa z 2000 roku Artyści Częstochowy
XX w., na której eksponowane były dzieła St. Barylskiego,
B. J. Proszowskiego, W. Rudlickiego), Muzeum Archidiecezji Częstochowskiej, Instytut Plastyki Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie (od 2004 Akademii im. J. Długosza), Teatr Dramatyczny im. A. Mickiewicza. Pozostałe
egzemplarze, przechowywane w magazynach muzealnych,
są przedmiotem badań i opracowań naukowych, służą celom
dydaktycznym.
Józef Proszowski,
Chrystus w koronie
cierniowej
125
ślonym celu. Najprawdopodobniej gromadzono je na „Wystawę szkolną” zorganizowaną w 1916 r. przez Gimnazjum
Żeńskie Wacławy Chrzanowskiej i Gimnazjum Męskie
Towarzystwa Opieki Szkolnej.
Ponowne gromadzenie zbiorów przyrodniczych rozpoczęto w latach 60. XX wieku. W 1950 r. od prof. Stanisława
Kontkiewicza syna zakupiono dokumentalną kolekcję geologiczną, liczącą 338 okazów, która przedstawia dużą wartość
ekspozycyjną oraz historyczną jako przykład kolekcjonerstwa
pierwszej połowy XX wieku. Zbiór mineralogiczny, pochodzący z jury dolnej, środkowej i górnej okolic Częstochowy,
został zgromadzony w latach 1941-1947; natomiast kolekcja
paleontologiczna, pochodząca z lat 1916-1947, reprezentuje
jurę środkową i górną tego regionu. Część okazów paleontologicznych zebranych zostało w 1916 r., zawierają one
etykiety autorskie St. Kontkiewicza ojca. Są to okazy gromadzone i systematyzowane wspólnie z ojcem.
Pozostała część zbioru paleontologicznego z lat 19161947, zawierająca etykiety autorskie St. Kontkiewicza syna,
pochodzi z Wyżyny Częstochowskiej oraz z Jasnej Góry,
która jest miejscem klasycznym, nawet w znaczeniu europejskim, gdzie zachowany jest profil dolnego oksfordu.
Na zbiór ten składają się skamieniałości charakterystyczne
dla okresu jurajskiego: amonity, belemnity, ramienionogi,
małże, ślimaki, łodziki, gąbki, jeżowce oraz pierścienice.
Amonity z kolekcji Kontkiewiczów, znajdującej się w Muzeum Częstochowskim, należą do takich rodzajów, jak Stephanoceras, Kosmoceras, Parkinsonia, Perisphinctes, Garantiana,
Cardioceras i inne; belemnity do rodzaju Hibolites, małże do
rodzajów Pholadomya, Pleuromya, Lima, Astarte, Trigonia,
Ostrea, Nucula i inne; ramienionogi do rodzin Terebratulidae
i Rhynhonellidae, ślimaki do rodzajów Pleurotomaria, Trochus i Amberleya; łodzik do rodzaju Cenoceras oraz inne.
Kolekcja St. Kontkiewicza syna stanowi niemal pełną dokumentację częstochowskiego obszaru rudonośnego. Dzięki starannemu opisowi, ma również dużą wartość naukową
i dydaktyczną.
Ewa Kaczmarzyk
Zbiory Przyrody
Muzeum Częstochowskie nieomal od początku swojego istnienia, tzn. od 1905 r., oprócz zbiorów historycznych, etnograficznych, archeologicznych i dzieł sztuki,
gromadzi również okazy przyrodnicze. Dział Przyrody
formalnie został utworzony w 1959 r. na mocy uchwały
podjętej 18 lutego 1959 r. przez Prezydium Miejskiej Rady
Narodowej, przekształcającej Muzeum z placówki o charakterze oświatowo-wystawienniczym w instytucję o profilu naukowo-badawczym. Kolekcjonerstwo przyrodnicze
w Muzeum Częstochowskim ma zatem 100-letnią tradycję. Dział Przyrody gromadzi zbiory przyrodnicze: mineralogiczne, paleontologiczne, speleologiczne, botaniczne
i zoologiczne, przede wszystkim w aspekcie regionalnym,
ale również krajowym i światowym. Ogółem zbiory przyrodnicze liczą 51 886 okazów. Wszystkie dawne zbiory,
z wyjątkiem części okazów geologicznych, uległy rozproszeniu i zagubieniu podczas II wojny światowej. Nie zachowały się również ich katalogi. Znajdujący się w posiadaniu Muzeum zbiór mineralogiczny i paleontologiczny
Stanisława Kontkiewicza ojca pochodzi z daru Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej. Najwięcej okazów
zebranych zostało w 1916 r. Na tej podstawie oraz z treści
etykiet i faktu, że są one wypisane przez Kontkiewicza
ojca, można przypuszczać, iż były kompletowane w okre-
127
ZBIORY PRZYRODY
drzewiaste, dochodzące do 30 m wysokości. Na powierzchni
pnia, na tak zwanych poduszeczkach, znajdowały się skrętolegle ułożone rombolidalne blizny po odpadłych liściach,
tworzące charakterystyczny ornament przypominający rybią
łuskę. Drugim obok lepidodendrona rodzajem występującym pospolicie w karbonie była Sigillaria, czyli pieczętowiec.
Była to forma drzewiasta o wysokości 10-20 m. Okrągławe
blizny po odpadłych liściach, podobne do pieczęci, ułożone są na poduszeczkach w pionowych rzędach. Skamieniałe
fragmenty powierzchni kory obu tych rodzajów występują
bardzo często i pospolicie w osadach towarzyszących pokładom węgla kamiennego. W stanie kopalnym zachowały się
również tzw. stigmarie, czyli organy, które wyrastały u podstawy pni, utrzymując roślinę w podłożu. Dużą grupę roślin
karbońskich stanowiły „rośliny paprociolistne”, obejmujące
zarówno paprocie właściwe, czyli zarodnikowe, jak również
wymarłą grupę tzw. paproci nasiennych. W zbiorach posiadamy odciski liści paproci nasiennych z rodzajów Sphenopteris i Neuropteris. Zachowały się także odlewy łodyg skrzypów
karbońskich, tzw. kalamitów, będące często spotykanymi
skamieniałościami.
Szczególnie interesującym eksponatem jest odcisk ryby
z rodzaju Amblypterus, występującej licznie w bagnach karbońskich.
Metryczka ze zbiorów St. Kontkiewicza syna
Przekrój amonita z rodzaju Parkinsonia z kolekcji A. Adamskiego
Ząb pliozaura Pliosaurus cf. andrewsi, jura
Znajdujący się w posiadaniu Muzeum Częstochowskiego
zbiór paleontologiczny liczy 724 sztuki. Jedną ze znaczących jest kolekcja 106 skamieniałości jurajskich podarowana
w 1962 i 1993 r. przez inż. Andrzeja Adamskiego, byłego
dyrektora Przedsiębiorstwa Kopalń Rudy Żelaza „Osiny”. Są
to głównie małże z rodzajów Pleuromya, Trigonia, Pholadomya i Ostrea; amonity z rodzaju Parkinsonia; ślimaki z rodzaju
Pleurotomaria; ramienionogi z rodzajów Terebratula i Rhynchonella; jeżowce z rodzaju Collyrites i inne. Pochodzą one
z kopalń położonych w okolicach Częstochowy.
Jednymi z ostatnich nabytków są zakupione w latach 20012003 skamieniałości z jury górnej, tzw. białej, pochodzące
z okolic Choronia koło Częstochowy oraz z jury środkowej,
czyli brunatnej, z cegielni „Gnaszyn” i „Anna”, położonych
w okolicach Częstochowy.
W dziale geologicznym na uwagę zasługuje, podarowana
w 1960 r. przez Towarzystwo Popierania Kultury Regionalnej, kolekcja roślin z okresu karbońskiego, licząca 45 sztuk.
Karbon, zwany „złotym wiekiem” roślinności, rozpoczął się
około 350 mln lat temu i trwał około 65 mln lat. Ówczesne
warunki geograficzne i klimatyczne umożliwiły niezwykle
Amonit z rodzaju Perisphinctes z kolekcji St. Kontkiewicza syna
W zbiorach Działu Przyrody znajdują się także szczątki
jurajskiego gada morskiego Pliosaurus cf. andrewsi w postaci
fragmentów szczęki oraz zębów.
Pliozaur ten został znaleziony w latach 60. XX w. w kamieniołomie Mirów koło Częstochowy. Ze względu na niezwykle rzadkie znajdowanie szczątków gadów morskich
z tego okresu w Polsce, jest to znalezisko bardzo cenne. Fragmenty wymienionego Pliosaurus cf. andrewsi zostały oznaczone i opisane przez Teresę Maryańską z Muzeum Ziemi
PAN w Warszawie.
128
bujny rozwój pierwszych w dziejach Ziemi zbiorowisk leśnych, które dały początek największym formacjom węgla
kamiennego na świecie. Okazy roślin karbońskich, znajdujące się w Dziale Przyrody, pochodzą z osadów Górnego
Śląska. Są to takie skamieniałości, które zachowały się m.in.
w postaci odcisków fragmentów form drzewiastych z klasy
widłaków. Były to najbardziej charakterystyczne rośliny lasów karbońskich, z których żadna nie przetrwała do czasów
dzisiejszych.
Odcisk ryby z rodzaju Amblypterus, karbon
Były to przeważnie małe rybki o spłaszczonym ciele
z wielkimi rombowymi płytkami; stanowiły one pokarm dla
rekinów żyjących w wodach puszczy karbońskiej.
Z okresu holocenu pochodzą, znajdujące się w Dziale
Przyrody, kości mamuta, takie jak m.in.: fragmenty kości
szczękowej, udowej, kości miednicy, kręgi, zęby oraz posiadający dużą wartość ekspozycyjną, mierzący ok. 1,10 m fragment ciosu mamuta.
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest obszarem
ogromnego nagromadzenia jaskiń, dlatego w zbiorach Muzeum nie zabrakło kolekcji nacieków jaskiniowych pochodzących z tego terenu. Jest to zbiór stalaktytów, stalagmitów,
rurkowatych makaronów, draperii, nacieków koralowych
Lepidodendron – odcisk powierzchni pnia, karbon
Do najpospolitszych rodzajów roślin widłakowych należy zaliczyć Lepidodendron, czyli łuskodrzew. Były to formy
129
ZBIORY PRZYRODY
informacje: nazwę gatunkową polską i łacińską, datę zbioru,
stanowisko oraz nazwisko zbieracza.
Dominują zbiory zoologiczne, liczące 50 563 okazy,
co stanowi ponad 95% wszystkich zbiorów. Z kręgowców
najliczniej reprezentowany jest zbiór ptaków i oologiczny,
a z bezkręgowców owady, wśród nich głównie motyle.
Zbiór ptaków jest oznaczony i opracowany. Obejmuje on
109 gatunków reprezentowanych przez 172 okazy ptaków
zebranych w okolicach Częstochowy. W większości zbiór
ornitologiczny pochodzi z kolekcji Józefa Markiewicza, zatrudnionego w latach 1960-1977 w Muzeum Częstochowskim na stanowisku konserwatora zbiorów przyrodniczych.
Reprezentuje on wszystkie środowiska regionu częstochowskiego - są to ptaki związane ze środowiskiem skalnym, naj-
Fragment ciosu mamuta, holocen
stanowiących szatę naciekową podziemnych sal i korytarzy
jaskiń, głównie z Sokolich Gór, takich jak Jaskinia Koralowa
i Studnisko.
Badania wykopaliskowe, prowadzone w latach 70. XX w.
wspólnie z Działem Archeologii Muzeum Częstochowskiego, przyniosły odkrycie w namulisku Jaskini Dolnej Zamkowej w Olsztynie dużego nagromadzenia kości różnych grup
kręgowców wczesno i późnoplejstoceńskich. W zbiorach
Działu Przyrody znajdują się, pochodzące ze schyłku plejstocenu, kości niedźwiedzia jaskiniowego Ursus spelaeus.
Zbiory botaniczne są stosunkowo nieliczne. Są to dwa
zielniki oraz pojedyncze okazy roślin zielnych, z których kilka gatunków jest rzadkich i charakterystycznych dla regionu
częstochowskiego.
Szczególnie cenny jest zakupiony w 1987 r. zielnik Karola
Karpały, zawierający 134 arkusze głównie roślin naczyniowych, a także mchy, porosty i widłaki. Zostały one zebrane
w okolicach Częstochowy w latach 1914-1941.
Na szczególną uwagę zasługuje, znajdująca się w kolekcji, reliktowa skalnica gronkowa Saxifraga aizoon rosnąca na
skałach w Olsztynie oraz takie rośliny, jak m.in. zanokcica
skalna Asplenium trichomanes, zanokcica właściwa Asplenium
ruta-muraria, przewiercień długolistny Bupleurum longifolium, rosiczka okrągłolistna Drosera longifolia itd.
W 1980 r. botanik pracujący w Muzeum Częstochowskim,
Grażyna Janiszewska zebrała zielnik, którego zasadniczą
część stanowią rośliny naczyniowe zebrane w okolicach Mirowa, Olsztyna, Gnaszyna, Drogobyczy, Złotego Potoku itp.
Zbiór liczy 121 okazów, w jego skład wchodzi m.in. ożanka
pierzastosieczna Teucrium botrys, gatunek południowo-zachodni osiągający w regionie częstochowskim kres swojego
zasięgu. Etykiety mają tę samą formę i zawierają następujące
Skalnica gronkowa
– Saxifraga aizoon
z zielnika K. Karpały
130
bardziej typowym i swoistym dla Wyżyny Częstochowskiej
oraz ptaki leśne, wodne, środowisk zurbanizowanych i ptaki
otwartych przestrzeni. W zbiorach Działu Przyrody znajdują
się takie ptaki skałolubne, jak kawka Corvus monedula, sowa
pójdźka Athene noctua, płomykówka Tyto alba, pustułka Falco
tinnunculus oraz orzeł przedni Aquila chrysaëtos, odłowiony
w lasach złotopotockich w 1931 r.
Aktualnie, jako gatunek skrajnie zagrożony i ginący, podlega on ścisłej ochronie gatunkowej. Do kategorii gatunków
skrajnie zagrożonych i ginących należą gatunki, których liczebność zmalała do poziomu krytycznego, a ich siedliska
i areały występowania uległy drastycznej redukcji. Uratowanie gatunku jest raczej niemożliwe bez specjalnej, aktywnej
ochrony i usunięcia przyczyn zaniku.
Do tej samej kategorii należy znajdujący się w zbiorach,
charakterystyczny dla Wyżyny, piaskolubny kulon Burhinus
oedicnemus. Na początku lat 60. okolice Częstochowy były
jednym z obszarów jego najliczniejszego występowania. Kilka par lęgowych występowało w latach 70. Później gatunku
tego w regionie częstochowskim nie stwierdzono.
Zbiór ornitologiczny obejmuje również takie ptaki utracone dla awifauny regionu, jak: batalion Philomachus pugnax
i kulik wielki Numenius arquta oraz gatunki bardzo rzadkie,
zalatujące, takie jak: nur czarnoszyi Gavia arctica, nur rdzawoszyi Gavia stellata, kaczka kazarka Tadorna ferruginea.
Do ptaków zurbanizowanych, znajdujących się w zbiorach, należą m.in.: szpak Sturnus vulgaris, orzechówka Nucifraga caryocatactes, sroka Pica pica, wrona Corvus corone, kruk
Corvus corax, wróbel domowy Passer domesticus, kos Turdus
merula, kukułka Cuculus cannorus, dzwoniec Carduelis chloris. Stosunkowo licznie reprezentowany jest zbiór gatunków
leśnych. Spośród ok. 45 okazów, do rzędu wróblowatych należą m.in.: sikora modra Parus caeruleus, sikora bogatka Parus
major, sikora czubatka Parus cristatus, kowalik Sitta europea,
pełzacz leśny Certhia familiaris, dzięcioł zielony Picus viridis i dzięcioł duży Dendrocopos major. Do ptaków nielicznie
występujących w lasach okolic Częstochowy zaliczyć należy kraskę Coracias garrulus, złowioną w rezerwacie „Zielona Góra” koło Częstochowy w 1957 r. oraz krzyżodzioba
świerkowego Loxia curvirostra, grubodzioba Coccothraustes
coccothraustes, dzierzbę srokosza Lanius excubitor i dzięcioła
czarnego Dryocopus martius.
Zbiór ptaków wodnych liczy 39 gatunków. Charakterystycznymi ptakami wodnymi są: perkoz zausznik Podiceps
nigricollis, perkozek Podiceps ruficollis, kaczka krzyżówka
Anas platyrhynchos, kaczka cyranka Anas querquedula, kaczka głowienka Aythya ferina, gągoł Bucephala clangula, tracz
nurogęś Mergus merganser, łabędź niemy Cygnus olor, zimorodek Alcedo garrulus, czapla siwa Ardea cinerea, słonka Scolopax rusticola itp.
Orzeł przedni –
Aquila chrysaëtos
131
ZBIORY PRZYRODY
W kolekcji oologicznej, zgromadzonej w latach 1913-1960
przez leśniczego Pawła Kaczmarczyka, w większości oznaczonej przez Leopolda Pomarnackiego i opublikowanej przez
J. Markiewicza, znajduje się 505 jaj 137 gatunków ptaków
pochodzących z okolic Julianki koło Złotego Potoku i Skotnik. Zbiór P. Kaczmarczyka przedstawia jedyną dokumentację oologiczną tych terenów, często gatunków, które już
tutaj nie występują. Z okolic Julianki zebrał jaja 89 gatunków
ptaków w latach 1920-1951. Spośród nich na uwagę zasługuje kilka rzadkich, często niewystępujących już w naszym regionie gatunków, jak: jaja kani rudej Numenius arquta, orlika
krzykliwego Aquila pomarina, bataliona Philomachus pugnax,
dubelta Capella media, kulona Burhinus oedicnemus, kulika
wielkiego Numenius arquta, dzierzby czarnoczelnej Lanius
minor i innych.
Kolekcja jaj, zebrana do 1920 roku, pochodzi z okolic
Skotnik, liczy ona 57 gatunków jaj ptaków, w tym kilka
rzadkich. Zaliczyć do nich można: gołębia siniaka Columba
oenas, dzierzbę czarnoczelną Lanius minor, pustułeczkę Falco
naumanni i jarząbka Tetrastes bonasia. Praca kolekcjonerska
Pawła Kaczmarczyka, prowadzona na terenie lasów liściastych, mieszanych i sosnowych w okolicach Złotego Potoku
i Skotnik oraz na terenie dawnych łąk podmokłych, moczarów i bagien koło Julianki, wnosi do poznania awifauny okolic Częstochowy 16 nowych gatunków ptaków lęgowych.
Badania, dotyczące herpetofauny Wyżyny Częstochowskiej, prowadził w latach 60. Józef Markiewicz. Z tego okresu pochodzi stosunkowo niewielki zbiór płazów i gadów,
liczący 29 okazów. Są to następujące gatunki płazów: żaba
zielona Bufo viridis, żaba trawna Rana temporaria, rzekotka
drzewna Hyla arborea i ropucha szara Bufo bufo oraz takie gatunki gadów, jak: jaszczurka zwinka Lacerta agilis, jaszczurka
żyworodna Lacerta vivipara, padalec zwyczajny Angius fragilis, zaskroniec zwyczajny Natrix natrix, gniewosz plamisty
Coronella austriaca i żmija zygzakowata Vipera berus. W zbiorach Działu Przyrody znajdują się wszystkie gatunki gadów,
stwierdzone w okolicach Częstochowy.
Zbiór ssaków w ilości 39 szt. obejmuje m.in. charakterystyczne dla Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nietoperze
Chiroptera. Aktualnie w jaskiniach Wyżyny Częstochowskiej występuje 15 gatunków nietoperzy. W zbiorach Działu
Przyrody znajduje się najliczniejszy i najczęściej występujący
w jaskiniach Wyżyny Częstochowskiej gatunek, nocek duży
Myotis myotis oraz aktualnie nieliczny podkowiec mały Rhinolophus hipposideros.
W jego skład wchodzą również następujące gatunki z rzędu owadożernych Insectivora: jeż zachodni Erinaceus europaeus i kret Talpa europaea; z rzędu gryzoni Rodentia m.in.:
piżmak Ondatra zibethica, wiewiórka Sciurus vulgaris i chomik Cricetus cricetus; z rzędu drapieżnych Carnivora: kuna
domowa Martes foina, kuna leśna Martes martes, łasica Mustela nivalis, lis Vulpes vulpes i tchórz Mustela putorius; z rzędu
parzystokopytnych Artiodactyla: dzik Sus scrofa oraz łoś Alces
alces. Wymienione ssaki są przeważnie gatunkami pospolicie
występującymi w regionie częstochowskim.
Jednym z cenniejszych eksponatów jest głowa dzika, stanowiąca zbiory podworskie, która została przejęta w 1962 r.
z Muzeum w Kielcach. Z napisu umieszczonego poniżej okazu wynika, że został on ustrzelony w 1903 r. przez
hr. Edwarda Raczyńskiego.
Bezkręgowce reprezentuje nieliczny zbiór muszli, głównie egzotycznych, podarowanych w 1964 r. przez Mirosławę
Ogonowską z Kenii. Są to muszle małży z rodzajów Mytilus,
Venus, Chlamys, Cardium i Tridacna oraz ślimaki z rodzaju
Mitra.
Zbiór muszli mięczaków z regionu częstochowskiego stanowią ślimaki słodkowodne z rodzaju błotniarek Lymnaea
i zatoczków Planorbis, pochodzące z rozlewisk koło Mirowa.
Został on zebrany w 1968 r. przez J. Markiewicza.
Najliczniejszy i bardzo cenny zbiór owadów, dokumentujący głównie entomofaunę regionu częstochowskiego, liczy
49 922 okazy. Większość stanowią motyle Lepidoptera (80%),
mniej liczne są chrząszcze Coleoptera w ilości ok. 4 000 okazów. Inne rzędy reprezentowane są przez kilkadziesiąt do
kilkuset okazów, są to m.in.: ważki Odonata, prostoskrzydłe
Orthoptera, pluskwiaki równoskrzydłe Homoptera, pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera, błonkoskrzydłe Hymenoptera,
muchówki Diptera i skorki Dermaptera.
W latach 1961-1965 Mirosława Ogonowska z Kenii podarowała zbiór około 900 motyli, głównie z rodzajów: Pieris,
Prioneris, Delias, Appias i Catopsilia oraz kolekcję chrząszczy
i szarańczaków egzotycznych pochodzących z okolic Nairobi
w Afryce Środkowej.
Większe kolekcje entomologiczne zostały zakupione w latach 70. i 80. od M. Kotarbińskiego (8 226 okazów), J. S.
Dąbrowskiego (1 400 okazów), E. Krajewskiego (16 148 okazów) i C. Rojewskiego (2 522 okazy).
Zbiór owadów, głównie motyli nocnych i dziennych okolic Częstochowy, liczący ponad 6 tys. okazów, został zgromadzony przez Józefa Markiewicza. Materiały dowodowe
z badań prowadzonych przez niego w okolicach Dębowej
Góry i Zielonej Góry, Złotego Potoku, Sokolich Gór oraz
Mirowa, Korwinowa, Kusiąt, Bobolic, Julianki i Błeszna,
zostały opublikowane w 1966 r. i znajdują się w Muzeum
Częstochowskim. Jest to wykaz 146 gatunków motyli, dotąd
niepodawanych z tego regionu. Należą one do takich rodzin,
jak: oczennicowate Satyridae, rusałkowate Nymphalidae,
modraszkowate Lycaenidae, powszelatkowate Hesperiidae,
kraśnikowate Zygaenidae, niedźwiedziówkowate Arctiidae,
garbatkowate Notodontidae, zawisakowate Sphingidae, sówko-
132
wate Noctuidae, miernikowce Geometridae i inne. Są to m.in.
takie gatunki, jak szachownica galathea Melanargia galathea,
wykazujący tendencje do okresowych ekspansji, obecnie należący do najpospolitszych motyli na Wyżynie Częstochowskiej oraz gatunki znajdujące się na czerwonej liście owadów
regionu częstochowskiego. Czerwona lista owadów regionu
częstochowskiego obejmuje gatunki wymarłe, wymierające
i narażone na wyginięcie. Zgodnie z zasadami przyjętymi
przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN)
wyróżniono następujące kategorie zagrożeń: Ex - gatunki wymarłe lub zaginione, E - wymierające, V - narażone
na wyginięcie, R - rzadkie, I - szczególnej uwagi. Jednym
z nich jest pokłonnik kamilla Limenitis camilla, wykazany
w latach 70. przez Markiewicza w pobliżu Źródeł Zygmunta
w Złotym Potoku oraz modraszek adonis Lysandra bellargus.
Aktualnie oba gatunki należą do kategorii wymarłych (Ex).
W zbiorach znajduje się także modraszek arion Maculinea
arion, motyl zagrożony wymarciem w regionie częstochowskim (E). Z kolekcji J. Markiewicza pochodzą również takie
owady z czerwonej listy regionu częstochowskiego, jak: paź
żeglarz Iphiclides podalirius, pokłonnik osinowiec Limenitis
populi, przeplatka aurinia Euphydryas aurinia, przeplatka
didyma Melitaea didyma, górówka meduza Erebia medusa,
skalnik alcyone Hipparchia alcyone, niedźwiedziówka hebe
Arctia hebe i inne oraz owady pospolite okolic Częstochowy,
takie jak m.in.: bielinek kapustnik Pieris brassicae, niestrzęp
głogowiec Aporia crataegi, listkowiec cytrynek Gonepteryx
rhamni, bielinek rukiewnik Pieris daplidice, bielinek rzepnik
Pieris rapae, pawica grabówka Endonia pavonia, niedźwiedziówka gosposia Arctia caja, modraszek ikar Polyommatus
icarus, mieniak stróżnik Apatura ilia, mieniak tęczowiec
Apatura iris, paź królowej Papilio machaon, rusałka admirał
Vanessa atalanta, rusałka pawik Inachis io i rusałka pokrzywnik Vanessa urticae.
J. Markiewicz w Niegowej i Podlesicach na Wyżynie Częstochowskiej złowił nowy dla fauny Polski gatunek Hydraecia
ultima, należący do rodziny sówkowatych Noctuidae.
W latach 60. i 70. została zgromadzona kolekcja owadów
Andrzeja W. Skalskiego, cenionego entomologa i dyrektora
Muzeum Okręgowego w Częstochowie w latach 1975-1991.
Liczy ona około 2 500 okazów. Są to głównie motyle regionu częstochowskiego. Część motyli i chrząszczy została zebrana w latach 1955-1961 w Bieszczadach. Zbiory te zostały
częściowo oznaczone i opublikowane. W zbiorach z kolekcji
A.W. Skalskiego znajdują się gatunki uznane przez niego za
wymarłe na Wyżynie Częstochowskiej, są to: Limenitis populi, Boloria aquilonaris, Euphydryas aurinia, Hipparchia statilinus, Gleucopsyche alexis i Lysandra bellargus. Z rezerwatu
„Zielona Góra” i Gór Towarnich koło Częstochowy pochodzi, złowiony przez A.W. Skalskiego w latach 60., nowy dla
Polski gatunek Philotes vicrama schiffermuelleri, należący do
rodziny modraszkowatych Lycaenidae.
A.W. Skalski odkrył na Wyżynie Częstochowskiej nowe
stanowiska kraśnika karynckiego Zygaena carniolica, zagrożonego w naszym kraju wyginięciem. Są to m.in. stanowiska na Wzgórzu 401,7 m w Gorzkowie Nowym, w Górach
Gorzkowskich, Ludwinowie, Złotym Potoku, Ostrężniku,
Górze Zborów i w Trzebniowie.
Z badań Skalskiego pochodzą także, znajdujące się
w zbiorach Działu Przyrody, endemiczne chrząszcze: Catops
tristis infernus i Choleva lederiana gracilenta, żyjące w Jaskini
Pod Sokolą i w Studnisku na terenie Sokolich Gór oraz Speonomus hydrophilus, paleotroglobiotyczny pirenejski gatunek
chrząszcza, introdukowany przez niego w 1982 r. w Jaskini Dzwonnica w Górach Towarnich. Speonomus hydrophilus
aklimatyzował się w nowym środowisku, oddalonym o około
1700 km od swojej macierzystej populacji w Pirenejach.
Cenną kolekcję motyli, tzw. Microlepidoptera, zakupiono
od Eugeniusza Krajewskiego w latach 1970-1977 oraz od
jego rodziny w 1978 r. Do tej pory oznaczono część kolekcji,
należącą do omacnicowatych Pyralidae. Oznaczenie zostało
wykonane przez Krzysztofa Pałkę z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Ogółem liczy ona 144 gatunki
takie jak m.in. Crambus perellus, C. heringiellus, C. pratellus,
Agriphila inquinatella, A. straminella, A. selasella, Catoptria
margaritella, C. permutatella, C. osthelderi, Platytes cerusella,
Pediasia contaminella, P. fascelinella, Pyralis farinalis, Pyrausta purpuralis, Evergestis extimalis, E. pallidata, Eurrhypara
hortulata, Sitochroa palealis, S.verticalis. Zostały one zebrane
głównie na Wyżynie Częstochowskiej, częściowo pochodzą
również z Wyżyny Wieluńskiej, Obniżenia Górnej Warty
i Obniżenia Liswarty-Prosny.
Kolekcja chrząszczy Coleoptera z okolic Częstochowy została zebrana w latach 1964-1980 przez Cezarego Rojewskiego, pracownika Działu Przyrody Muzeum Częstochowskiego. Liczy ona około 2 500 okazów, są to m.in. chrząszcze
należące do rodziny biegaczowatych Carabidae, takie jak:
biegacz niebieski Carabus intricatus, biegacz fioletowy C.
violaceus, biegacz łąkowy C. nemoralis, biegacz ogrodowy C.
hortensis, biegacz wręgaty C. cancellatus, biegacz skórzasty
C. coriaceus, biegacz złocisty C. auronitens, biegacz złocistoczerwony C. nitens oraz tęcznik liszkarz Calosoma sycophanta.
W kolekcji C. Rojewskiego znajdują się także gatunki, które
nie występują już w regionie częstochowskim, takie jak: jelonek rogacz Lucanus cervus i pachnica dębowa Osmoderma
eremita. Licznie reprezentowane są następujące rodziny: żukowate Scarabaeidae, kózkowate Cerambycidae, jelonkowate
Lucanidae, kusakowate Staphylinidae, pływakowate Dytiscidae, omarlicowate Silphidae, kałużnicowate Hydrophilidae,
przekraskowate Cleridae, bogatkowate Buprestidae, majkowa-
133
ZBIORY PRZYRODY
te Meloidae i inne. Gatunki z wymienionych rodzin pochodzą m.in. z takich stanowisk na Wyżynie Częstochowskiej,
jak: Zielona Góra, Sokole Góry, Olsztyn, Mstów, Jaskrów,
Kręciwilk i Dębowa Góra.
Ponownych zakupów większych kolekcji entomologicznych
dokonano w latach 2000-2002. Jest to zbiór owadów egzotycznych (1192 okazy) oraz motyli dziennych i nocnych (734 okazy)
zakupionych od kolekcjonera Jana Bieńkowskiego, zbiór owadów Pawła Dzionka, 2 512 okazów) oraz zbiór motyli nocnych
i dziennych Grzegorza Amurskiego (5 418 okazów).
Kolekcja motyli i chrząszczy egzotycznych J. Bieńkowskiego uporządkowana jest według krain geograficznych:
indoaustralijskiej, neotropikalnej i etiopskiej. Krainę indoaustralijską, rozciągajacą się od Pakistanu po Australię i Nową
Gwineę, reprezentują m.in. motyle z rodzaju Ornithoptera
zwane motylami rajskimi, jak np. Ornithoptera priamus oraz
charakterystyczne dla niej amatusie Amathusiidae.
Chrząszcz Dynastes hercules z kolekcji
J. Bieńkowskiego – Kolumbia
Motyl Morpho menelaus huebneri
z kolekcji J. Bieńkowskiego – Brazylia
Kraina etiopska, obejmująca kontynent afrykański na południe od Sahary włącznie z południową częścią Półwyspu
Arabskiego, reprezentowana jest przez charakterystyczne dla
niej akreje Acraeidae, posiadające ubarwienie w różnych odcieniach barwy czerwono-brązowej i piaskowej - typowych
dla afrykańskiego krajobrazu oraz takie rodziny, jak: danaidy
Danaidae, rusałkowate Nymphalidae i paziowate Papilionidae.
Okazy pochodzą m.in. z Ugandy i Afryki Centralnej.
Oddzielny zbiór w kolekcji owadów egzotycznych stanowią motyle nocne i chrząszcze, reprezentanci wymienionych
wyżej krain zoogeograficznych.
Motyle nocne wyróżniają się nie tylko rozmaitością barw
i kształtów, ale imponują również rozmiarami. Jest wśród nich
największy pod względem rozpiętości i powierzchni skrzydeł
motyl świata Thysania agryppina, występujący w krainie neotropikalnej. Pozostałe gatunki motyli nocnych należą do rodziny pawicowatych Saturniidae, zawisakowatych Sphingidae
i uranii Uraniidae.
Wśród chrząszczy znajduje się największy chrząszcz świata, południowoamerykański Dynastes hercules z podrodziny
rohatyńców Dynastinae oraz olbrzymie chrząszcze z rodzaju
Goliatus, jak np. afrykański Goliatus goliatus.
W skład kolekcji J. Bieńkowskiego wchodzi również
zbiór o charakterze edukacyjnym, obrazujący takie zjawiska
w świecie owadów, jak polimorfizm, mimikra, dymorfizm
płciowy, barwy owadów, migracje motyli, owady chronione
Polski, ciekawostki z życia owadów itp.
Motyle nocne i dzienne, zakupione od J. Bieńkowskiego, należą do takich rodzin, jak: sówkowate Noctuidae,
Motyl Ornithoptera priamus poseidon z kolekcji
J. Bieńkowskiego – Papua Nowa Gwinea
Inne rodziny należące do tej krainy to: danaidy Danaidae,
paziowate Papilionidae, rusałkowate Nymphalidae, modraszki
Lycaenidae i bielinki Pieridae. Większość okazów pochodzi
z Indii, Papui Nowej Gwinei, Celebesu i Filipin.
Dla krainy neotropikalnej, którą tworzy Ameryka Południowa, większość Meksyku i Wielkie Antyle, najbardziej
charakterystyczne są morfidy Morphidae o pięknych, metaliczne połyskujących niebieskich skrzydłach oraz helikonidy
Heliconidae i brasolidy Brasolidae.
Oprócz wymienionych rodzin, w zbiorach znajdują się
motyle należące do następujących rodzin: paziowatych Papilionidae, rusałkowatych Nymphalidae, akrejów Acraeidae,
powszelatkowatych Hesperiidae i bielinków Pieridae. Okazy
pochodzą głównie z Brazylii, Kuby i Peru.
134
pawicowate Saturniidae, niedźwiedziówkowate Arctiidae,
barczatkowate Lasiocampidae, zawisakowate Sphingidae,
garbatkowate Notodontidae, miernikowcowate Geometridae,
nasierszycowate Endromididae, oblaczkowate Syntomidae,
wycinkowate Drepanidae, kraśnikowate Zygaenidae, powszelatkowate Hesperiidae, oczennicowate Satyridae, rusałkowate Nymphalidae, modraszkowate Lycaenidae, bielinkowate Pieridae.
Kolekcja entomologiczna, zakupiona od Pawła Dzionka,
została zebrana w latach 1990-2000. Zbiór ten pochodzi
z dwóch rejonów Polski: okolic Częstochowy i Puszczy Białowieskiej. Całość zbioru liczy ok. 2 500 okazów, z czego
większość stanowią motyle Lepidoptera oraz chrząszcze Coleoptera. W kolekcji znajdują się również inne rzędy owadów:
ważki Odonata, błonkówki Hymenoptera, muchówki Diptera
oraz skorki Dermoptera. Przedstawiciele wymienionych rzędów są stosunkowo rzadko reprezentowani w zbiorach muzealnych i z tego względu godni uwagi.
Dużą wartość dokumentacyjną przedstawia kolekcja motyli dziennych i nocnych Grzegorza Amurskiego, zebrana
w latach 1990-2002, głównie w regionie częstochowskim.
Zwraca również uwagę niezwykle staranne spreparowanie
okazów, co podwyższa walory estetyczne kolekcji. Są to obszary będące na przestrzeni dziesięcioleci obiektami badań
entomologicznych, takie jak: Zielona Góra, Sokole Góry,
Wzgórze Osona, Kręciwilk, Mirów, Lusławice itp. Znaczna
część zbioru została opracowana merytorycznie. W całości
oznaczone są następujące rodziny motyli dziennych: rusałkowate Nymphalidae, modraszkowate Lycaenidae, bielinkowate Pieridae, kraśnikowate Zygaenidae, oczennicowate Satyridae, powszelatkowate Hesperiidae oraz motyli nocnych:
pawicowate Saturniidae, niedźwiedziówkowate Arctiidae,
barczatkowate Lasiocampidae, zawisakowate Sphingidae,
garbatkowate Notodontidae.
Nieoznaczone lub częściowo oznaczone zostały sówkowate Noctuidae oraz miernikowcowate Geometridae. Niewielka
liczba okazów pochodzi z Puszczy Białowieskiej, jednego
z najciekawszych pod względem przyrodniczym regionów
Motyle z rodziny Lycaenidae z kolekcji G. Amurskiego
Polski. Są to m.in. takie gatunki, jak: pokłonnik osinowiec
Limenitis populi, szlaczkoń torfowiec Colias palaeno, przeplatka purpuroskrzydła Euphydryas maturna i rojnik morfeusz
Heteropterus morpheus. Z Tatr pochodzi niewystępująca już
w regionie częstochowskim górówka meduza Erebia medusa
oraz Boloria aquilonaris. Aktualnie oba gatunki należą do kategorii wymarłych (Ex) w regionie częstochowskim.
135
dawczych. A uchwałę taką podjęła Miejska Rada Narodowa
w Częstochowie na konferencji w dniu 18 lutego 1959 roku.
Ustalono, że Muzeum w Częstochowie będzie muzeum regionalnym z pięcioma specjalistycznymi działami: archeologii, etnografii, historii, przyrody i sztuki. W roku 1961
utworzono jeszcze dział naukowo-oświatowy, a następnie
dział techniki.
Zadaniem działów było gromadzenie zbiorów muzealnych, urządzanie wystaw i prowadzenie badań naukowych
w ściśle określonych dyscyplinach.
Każdy z działów rozpoczął więc systematyczny zakup
książek i czasopism potrzebnych do pracy badawczej. Zatem
w działach powstawał i rozrastał się specjalistyczny księgozbiór naukowy i popularnonaukowy. Księgozbiory działowe
wzbogacały również dary.
W latach 1959-1960 przybyło ogółem 566 pozycji.
Kiedy w roku 1961 utworzono w Muzeum Dział Naukowo-Oświatowy, przejął on księgozbiór zgromadzony w Pawilonie w Parku im. St. Staszica, a także nadzór nad księgozbiorami znajdującymi się w działach.
Z czasem zaczął prowadzić centralny zakup książek
w porozumieniu z pracownikami merytorycznymi, które następnie były przekazywane poszczególnym działom.
W samym Dziale Naukowo-Oświatowym pozostawiono
księgozbiór ogólny.
Początkowo dział prowadził jeden centralny inwentarz
księgozbioru muzealnego. Jednak w roku 1971 postanowiono założyć odrębne księgi inwentarzowe dla poszczególnych działów, i tak w roku tym założono je dla Działu
Archeologii i Etnografii.
Dział Naukowo-Oświatowy ponadto: prowadził rejestr
ubytków, opracowywał karty do katalogu bibliotecznego,
prowadził wymianę wydawnictw z instytucjami w kraju
i za granicą, przygotowywał protokóły wyceny dla wydawnictw z wymiany, uzgadniał zapisy w księgach inwentarzowych księgozbioru ze stanem wykazywanym w księgach
rachunkowych w księgowości. Okresowo przeprowadzał
Maria Dyła
Zbiory Biblioteki
Biblioteka Muzeum Częstochowskiego w obecnym kształcie
powstała w 1973 roku.
Początki tworzenia księgozbioru są jednak znacznie wcześniejsze, przypadają na przełom roku 1949/50. Choć Muzeum
w Częstochowie powstało w roku 1905, trudno stwierdzić,
czy gromadzono książki przed rokiem 1945. Zbiory muzealne uległy bowiem rozproszeniu w czasie II wojny światowej.
Gromadzenie zbiorów bibliotecznych rozpoczęło się od
momentu przejęcia Muzeum w Częstochowie przez państwo
w 1949 roku. Zwierzchnictwo nad Muzeum objęła wówczas Naczelna Dyrekcja Muzeów w Warszawie. Muzeum
otrzymało drugi budynek w Parku im. Stanisława Staszica.
Po wykonaniu prac adaptacyjnych urządzono w nim m.in.
bibliotekę, ponadto salę wystaw zmiennych i magazyn eksponatów. Nabywanie literatury, choćby w ograniczonym zakresie, stało się koniecznością, gdyż działalność wystawienniczą
Muzeum łączyło z pracą popularyzatorską – ta z kolei pozostawała w ścisłym związku z badaniami terenowymi. A do
tego była potrzebna specjalistyczna literatura. Do końca lat
50. zgromadzono jednak niewiele zbiorów bibliotecznych,
w roku 1958 było ich około 1300 wolumenów.
Przełomowe znaczenie miał fakt formalnego przekształcenia skromnego i niezasobnego wówczas Muzeum z placówki wystawienniczej w instytucję o zadaniach naukowo-ba-
137
ZBIORY BIBLIOTEKI
kontrolne inwentaryzacje księgozbiorów działowych, zaś
w przypadku zmiany osób materialnie odpowiedzialnych
za księgozbiory w działach przeprowadzał inwentaryzacje
zdawczo-odbiorcze.
W latach 1964-1970 księgozbiór Muzeum wzrósł o 2 870
pozycji.
Na początku roku 1964 ogółem w działach były 3 093 wolumeny, a w roku 1970 już 5 963 wolumeny. Najwięcej pozycji było
w Dziale Przyrody – 2 219 oraz w Dziale Archeologii – 1 164.
Z czasem księgozbiory działowe tak się rozrosły, że zaczęto myśleć o ich scaleniu.
Koncepcja taka powstała na naradzie kolegium muzealnego we wrześniu 1972 roku.
Praktyczną realizację uzyskała na początku roku 1973, za
dyrekcji Jana Ławnikowskiego.
Powstała jedna centralna Biblioteka muzealna jako odrębny dział, podlegający bezpośrednio dyrektorowi naczelnemu,
z 1-osobową obsadą. Pieczę nad Biblioteką powierzono p. Jad
widze Zając. Lokum Biblioteka znalazła w pomieszczeniu
w budynku Ratusza B, na Placu Wł. Biegańskiego 45.
Jednak do końca roku 1973 nadal Dział Naukowo-Oświatowy planował zakup, realizował wymianę wydawnictw,
opracowywał nabywane pozycje. Trwało bowiem inwentaryzacyjne przekazywanie liczącego kilka tysięcy wolumenów
zbioru, znajdującego się w działach. Musiano ustalić także
braki w księgozbiorze.
Stan księgozbioru na koniec 1972 roku, tuż przed przekazaniem go do przyszłej Biblioteki muzealnej, przedstawiał
się następująco: druki zwarte – 7 378 wolumenów, czasopisma – 1 705 wolumenów, łącznie: 9 083 pozycje.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że pod koniec roku 1986
stan zbiorów wg zapisów w inwentarzach bibliotecznych wynosił: druki zwarte – 8 381 wolumenów, druki ciągłe – 784
wolumeny, zbiory kartograficzne – 51 jednostek, łącznie: 9
216 pozycji.
Tak mała różnica w przyroście zbiorów na przestrzeni
kilkunastu lat wynikała z tego, że znaczna część wydawnictw przekazanych do Biblioteki w roku 1973 nie została
zinwentaryzowana. Do końca roku 1976 do nowych ksiąg
inwentarzowych Biblioteki wpisano 6 209 wolumenów druków zwartych i 557 wolumenów czasopism, w tym pozycje
nabywane w latach 1974-1976.
Część zbiorów, przekazanych w roku 1973 do Biblioteki,
przez następne lata pozostała niezinwentaryzowana.
Po scentralizowaniu Biblioteka podjęła działalność
w oparciu o regulamin, zatwierdzony w roku 1982, a następnie uzupełniony i w rozszerzonej wersji przyjęty w roku 1986.
Regulamin ten obowiązuje do chwili obecnej.
Biblioteka Muzeum Częstochowskiego jest biblioteką
naukową. Gromadzi naukowe książki i wydawnictwa ciągłe
z zakresu dyscyplin reprezentowanych w Muzeum, a więc:
archeologii, etnografii, historii Polski i powszechnej, czenstochovian, historii sztuki, przyrody, a także nauk pokrewnych wymienionym i muzealnictwa. Jest warsztatem dla
działalności naukowo-badawczej, wystawienniczej i popularyzatorskiej pracowników merytorycznych.
Rycina na odwrocie strony tytułowej dzieła A. Kordeckiego
Nova Gigantomachia z r. 1717 z wyobrażeniem Matki Boskiej
i wizerunkiem klasztoru
138
Zbiory podzielone są formalnie na: wydawnictwa zwarte
– wśród nich starodruki i druki wydane przed rokiem 1900,
wydawnictwa ciągłe, księgozbiór specjalny: kartografia, katalogi wystaw muzealnych.
Z księgozbioru zwartego wyodrębniony jest, jak w każdej
bibliotece, księgozbiór podręczny – wydawnictwa informacyjne o charakterze ogólnym (encyklopedie, słowniki terminologiczne i językowe, leksykony itp.).
Druki zwarte podzielone są na 4 formaty, w obrębie których ustawione są na półkach wg numeracji bieżącej inwentarza („numerus currens”). Jest to tzw. europejski system
inwentarzy i ustawienia zbiorów na półkach, powszechny
w polskich bibliotekach naukowych.
Wydawnictwa ciągłe podzielone są na 2 formaty, w ich
obrębie ułożone alfabetycznie wg tytułów.
Katalogi wystaw także podzielone są na formaty – 3 w obrę
bie formatów ustawione wg numeru bieżącego zgodnie z numeracją w inwentarzu.
Księgozbiór podręczny ustawiony jest w układzie rzeczowym wg działów Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej.
Księgozbiór udostępniany jest pracownikom Muzeum na
zewnątrz i na miejscu, osobom spoza Muzeum tylko na miejscu, a także w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych.
Średnio w ciągu roku biblioteka udostępnia ok. 1 050 pozycji.
Na przestrzeni sześciu ostatnich lat, tj. w okresie 19992004, udostępnianie przedstawiało się następująco: 1999 r.
– 968 wol., 2000 r. – 1 152 wol., 2001 r. – 1 043 wol., 2002 r.
– 1 214 wol., 2003 r. – 847 wol., 2004 r. – 1 030 wol. Dostępne
są katalogi: alfabetyczny i rzeczowy.
Książki i czasopisma, gromadzone w Bibliotece Muzeum,
pochodzą z zakupów, w tym z prenumeraty, a także z wymiany i z darów.
W druki zwarte Biblioteka zaopatruje się głównie u polskich wydawców w: Wydawnictwie Naukowym PWN, Wydawnictwie Naukowym „Semper” w Warszawie, Wydawnictwie „Universitas” w Krakowie, Wydawnictwie DiG
w Warszawie; instytutach PAN-u, także w antykwariatach
i księgarniach na terenie kraju. Znaczna część gromadzonych
książek pochodzi z wymiany.
Wydawnictwa ciągłe są nabywane drogą prenumeraty,
zakupu oraz wymiany.
Prenumerata jest realizowana bądź bezpośrednio u wydawców, takich jak: Instytut Paleobiologii PAN w Warszawie,
Biblioteka PAN w Warszawie, Ośrodek Ochrony Zbiorów
Publicznych w Warszawie, Polskie Towarzystwo Entomologiczne we Wrocławiu, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami
w Warszawie, Wydawnictwo DiG w Warszawie, Wydawnictwo Antykwa w Krakowie i innych, bądź za pośrednictwem
kolporterów, z których największą ilość tytułów dostarczają
Dom Handlowy Nauki PAN oraz „Ruch” S.A.
Biblioteka prowadzi wymianę wydawnictw z instytucjami
w całym kraju oraz kilkoma zagranicznymi. Ogółem współpracujemy ze 153 instytucjami: 14 zagranicznymi i 139 polskimi.
Polscy partnerzy w wymianie są to w pierwszym rzędzie
muzea (w tym muzea narodowe w Krakowie, Kielcach, Poznaniu, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu oraz Zamek
Królewski w Warszawie), wyższe uczelnie, Polska Akademia
Nauk, towarzystwa naukowe, stowarzyszenia, biblioteki, wydawnictwa, galerie sztuki, parki narodowe, archiwa i inne.
Z zagranicznych wymianę prowadzimy m.in. z: Déri
Muzeum w Debreczynie, Herman Ottó Múzeum w Miszkolcu, Slezskim Zemskim Muzeum w Opawie, Staatliches
Museum für Naturkunde w Görlitz, Universita Degli Studi
di Roma „La Sapienza” w Rzymie, National Science Museum w Tokio, National Speleological Society w Huntsville
w Alabamie.
Wielkość zasobu bibliotecznego w roku 2004 przedstawiała się następująco: druki zwarte – 10 304 wolumeny, druki ciągłe – 4 262 wolumeny, katalogi wystaw – 398 folderów
i wolumenów, kartografia – 98 jednostek. Łącznie: 15 062
wolumeny i jednostki.
Trzon księgozbioru stanowią wydawnictwa zwarte i czasopisma naukowe wydane po roku 1900, zwłaszcza przyrodnicze, archeologiczne, historyczne oraz dotyczące historii
sztuki polskiej.
Struktura tematyczna zbiorów przedstawia się następująco:
druki zwarte: historia Polski i powszechna oraz literatura
poświęcona naukom pomocniczym historii – 22,9%, sztuka
– 22,3%, przyroda, głównie zoologia, botanika, ekologia –
17,1%, archeologia – 10,8%, etnografia – 6,1%, muzealnictwo
– 5,6%, geografia – 4,6%, czenstochoviana – 2,1%, technika,
głównie wydawnictwa poświęcone górnictwu i hutnictwu
żelaza – 1,3%, inne, m.in. wydawnictwa z religioznawstwa,
nauki o książce, socjologii, naukoznawstwa, księgozbiór ogólny – encyklopedie, słowniki, leksykony – 7,2%; wydawnictwa
ciągłe polskie: przyroda 25,5% – 108 tytułów, archeologia
18,5% – 78 tytułów, historia 11,8% – 50 tytułów, muzealnictwo, w tym wydawnictwa ciągłe muzeów, tj. roczniki, zeszyty itp. 11,3% – 48 tytułów, sztuka 10,9% – 46 tytułów,
etnografia 4,7% – 20 tytułów, geografia 4,7% – 20 tytułów,
technika 2,1% – 9 tytułów, czenstochoviana 1,9% – 8 tytułów,
inne 8,6% – 36 tytułów.
Dużą wagę przywiązuje się do nabywania pozycji potrzebnych do opracowania źródeł muzealnych. Są one podstawą
wszelkich badań i studiów porównawczych prowadzonych
nad własnymi zbiorami muzealnymi. Także do wydawnictw,
stanowiących kompendia wiedzy z danej dziedziny, czy do
monumentalnych opracowań monograficznych.
W zespole druków zwartych znaczącymi dziełami są
przykładowo: Encyklopedia Powszechna Samuela Orgelbran-
139
ZBIORY BIBLIOTEKI
da (Warszawa 1898-1904), Wielka historia powszechna (Warszawa 1937), reprinty wydawnictw: Herbarz polski Kacpra
Niesieckiego, Herby rycerstwa polskiego Bartłomieja Paprockiego, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, a zwłaszcza 37-tomowy Allgemeines Lexikon
der bildenden Künstler von Antike bis zur Gegenwart, zwany
potocznie Thieme-Becker (od nazwiska autorów), który jest
podstawowym słownikiem wiedzy z historii sztuki świata do
końca XIX wieku.
Wydawnictwa ciągłe stanowią obok druków zwartych
podstawę księgozbioru.
Na uwagę zasługuje bogaty zasób czasopism naukowych
polskich, zgromadzony głównie po roku 1975. Z wielu tytułów można skorzystać w Częstochowie tylko w Bibliotece
Muzeum.
Zasadniczą część tytułów bieżąco kompletowanych stanowią wydawnictwa ciągłe polskie – 218 tytułów (ogółem
jest ich 423 tytuły), ponadto na bieżąco jest kompletowanych
9 tytułów wydawnictw ciągłych zagranicznych (ogółem – 74
tytuły).
Biblioteka posiada w swoich zbiorach niewielki, bo liczący zaledwie 10 pozycji zbiór starodruków. Są jednak wśród
nich egzemplarze wyjątkowe i bardzo cenne.
Do najcenniejszych należą dwa: Historiae Polonicae Jana
Długosza i Kronika polska Marcina Bielskiego, dlatego należy im poświęcić trochę uwagi; do ciekawszych, ze względu
na fakt, że są czenstochovianami: Analecta Mensae Reginalis
Ambrożego Szymona Nieszporkowica i Nova Gigantomachia
Augustyna Kordeckiego.
Pierwszy druk częstochowski Analecta Mensae Reginalis
został wydany w języku łacińskim w Krakowie, w 1681 roku,
w drukarni Schedla. Było to pierwsze wydanie dzieła, które
cieszyło się dużą popularnością, gdyż do końca wieku XVIII
doczekało się aż dziewięciu wydań.
Autor – Szymon Nieszporkowic (imię zakonne Ambroży,
1643-1703) był jedną z czołowych postaci prowincji polskiej
Zakonu Paulinów II połowy XVII wieku.
W roku 1666 studiował teologię w klasztorze Paulinów
w Krakowie, gdzie następnie w latach 1675-1677 był podprzeorem. W roku 1681 otrzymał na Węgrzech od generała
zakonu promocję na doktora teologii. W latach 1697-1699
był przeorem klasztoru Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie.
W roku 1682 był głównym organizatorem niezwykle uroczystego jubileuszu 300-lecia Jasnej Góry, obchodzonego
w dniach 7-18 września.
Analecta Mensae Reginalis to opis dziejów i kultu obrazu
Matki Boskiej Częstochowskiej.
Na treść utworu składa się: dedykacja poświęcona Janowi
III Królowi Polski; aprobaty, czyli zezwolenia na druk z roku
1680 Mikołaja Oborskiego biskupa krakowskiego i władz
klasztornych Jasnej Góry – paulinów Tobiasza Czechowicza,
Rafała Michalskiego, Mikołaja Łubnicza, Adama Graczyńskiego; przedmowa do czytelnika „ad amicum lektorem”; sam
druk Analecta, który zajmuje 336 stron i podzielony jest na 12
partitiones.
Dzieło zdobią: jedna rycina na odwrocie strony tytułowej
oraz inicjały w tekście.
Drugi druk to Nova Gigantomachia contra Sacram Imaginem Deiparae Virginis Augustyna Kordeckiego. Wydany został w 1717 roku na Jasnej Górze w Częstochowie.
Jest to dzieło o historii obrony klasztoru na Jasnej Górze
w roku 1655.
Autor – Klemens Kordecki (imię zakonne Augustyn,
1603-1673), był od roku 1644 przeorem na Jasnej Górze. Śluby w Zakonie Paulinów przyjął już w roku 1634; od roku 1635
Karta tytułowa dzieła A. Nieszporkowica
Analecta Mensae Reginalis
140
Angelina Siemszyckiego do Kordeckiego gratulatur, wiersz
do Kordeckiego napisany przez I.B. Soc. Jesu. Dzieło kończy
Anagramma Piotra Lasoty.
Nova Gigantomachia z roku 1717 była trzecim wydaniem
dzieła. Pierwsze wydanie ukazało się w Krakowie prawdopodobnie w roku jego powstania, drugie w 1694 r. w Częstochowie.
Wydanie z roku 1717 zdobią inicjały, ornamenty i 3 ryciny: na odwrocie tytułu rycina Matki Boskiej i klasztoru oraz
dwie ryciny przedstawiające znaki na słońcu.
Najstarszym starodrukiem, jaki znajduje się w zbiorach
Biblioteki Muzeum Częstochowskiego, jest Kronika polska
Marcina Bielskiego wydana w roku 1597 w Krakowie, w drukarni Jakuba Sibeneychera .
Autorzy Kroniki – Marcin i Joachim Bielscy, byli pisarzami i historykami XVI wieku.
Marcin (1495-1575), syn szlacheckiej rodziny Wolskich,
rycerz i ziemianin, kronikarz i pisarz, pochodził z Białej k.
Pajęczna w Sieradzkiem, gdzie spędził większą część życia.
Choć nie był osobą wykształconą, to głód wiedzy, pracowitość i upór w jej zdobywaniu sprawiły, że stał się jednym
z ważniejszych twórców prozy polskiej XVI wieku.
Dziełem życia Marcina była napisana po polsku Kronika wszystkiego świata, wydana po raz pierwszy w Krakowie
w roku 1551, w trzecim wydaniu w roku 1564 przerobiona
i zatytułowana Kronika to jesth Historia świata.
Kronika świata była typową w tamtych czasach kompilacją różnych źródeł, głównie kronik, ale także legend, bajek,
przypowieści, anegdot, biografii. Opisał w niej Bielski dzieje
powszechne od stworzenia świata do roku 1564 (w pierwszym
wydaniu do roku 1550) oraz przedstawił, pierwszy w języku
polskim, zarys geografii powszechnej z mapą świata.
Jedną z ksiąg Kroniki poświęcił historii Polski. Księgę tę
przerobił następnie i znacznie rozszerzył syn Marcina – Joachim (ok. 1550-1599), także historyk i poeta, który po ojcu
odziedziczył zamiłowanie do pisania.
Kronika polska była zatem rozszerzoną wersją części Kroniki
wszystkiego świata. Joachim dokonał przeróbek i uzupełnień,
a przede wszystkim oczyścił Kronikę ze śladów protestanckich
poglądów ojca, po czym wydał ją pod jego imieniem.
Kronika polska jest więc wspólnym dziełem ojca i syna.
Jest pierwszą kroniką Polski pisaną w języku ojczystym.
Dzieje Polski w swojej Kronice wszystkiego świata Marcin
doprowadził do śmierci Zygmunta I Starego w roku 1548
i zawarł w jednej księdze. W wydaniu trzecim z roku 1564
była to księga VIII. Oparł ją głównie na kronice Macieja z Miechowa – czasy do r. 1506, Josta Ludwika Decjusza
– lata 1506-1516 i Bernarda Wapowskiego – lata 1516-1535.
Wiadomo, że korzystał też z pierwszego i drugiego wydania dzieła Marcina Kromera O sprawach, dziejach… polskich.
Karta tytułowa w bordiurze
dzieła A. Kordeckiego Nova
Gigantomachia
przebywał na Jasnej Górze. Przeorem Jasnej Góry z krótkimi
przerwami (1645-1650 i 1658-1662) pozostał aż do śmierci.
Był zatem Kordecki przeorem Jasnej Góry i podczas najazdu
szwedzkiego w roku 1655.
Zdarzenia z końca roku 1655 zostały przedstawione w pamiętniku Nova Gigantomachia. Pamiętnik zawierał opis podejścia wojsk szwedzkich pod wzgórze jasnogórskie, pertraktacji ze Szwedami, samego oblężenia klasztoru i zbrojnego
oporu załogi jasnogórskiej, zatem wydarzeń, które miały
miejsce od października do końca grudnia.
Gigantomachia powstała w roku 1657 z inspiracji królowej
Ludwiki Marii, a Kordecki wówczas oficjalnie figurował jako
jej autor.
Na treść Gigantomachii składa się: dedykacja – Augustissimae Polorum et Polonorum Reginae, przedmowa do czytelnika ad lectorem, opis oblężenia klasztoru przez Szwedów (131
stron), oda kanonika kapitularnego Stefana Damalewicza
na cześć Panny Maryi Virgini Deiparae ode, wiersz Tomasza
141
ZBIORY BIBLIOTEKI
Okres 1535-1548 opisał na podstawie własnych notatek. Wydarzenia opisał skrótowo, jedynie bitwę z Wołochami nad
Seretem w r. 1538 i pogrzeb Zygmunta Starego w r. 1548
– szczegółowo.
Joachim uzupełnił historię Polski o lata 1548-1586, a zatem
zamknął rokiem śmierci Stefana Batorego. Oparł ją dodatkowo na kilku innych kronikarzach i historykach: na ostatnim
wydaniu wspomnianego Kromera z roku 1589, na rocznikach Stanisława Orzechowskiego – czasy Zygmunta Augusta
1548-1552, na dziełach Jana Dymitra Solikowskiego, Jana
Łasickiego, Reinholda Heidensteina – lata 1572-1586.
Korzystał ponadto z Wincentego Kadłubka, Jana Długosza, Baszka, Kallimacha, Bonfiniego, Eneasza Sylwiusza,
Nauklera, Curaeusa, a także z akt metryki koronnej. Wiadomo, że dopisywał też uwagi w części opracowanej przez
ojca. Charakterystyczną cechą Kroniki jest wprowadzenie
herbów i historii rodzin szlacheckich. Egzemplarz, będący
w posiadaniu Biblioteki Muzeum Częstochowskiego, jest
niekompletny, nie posiada pierwszych 4 stron, 4 następne są
uszkodzone.
Kronika składa się z sześciu ksiąg. Jak podaje Estreicher,
rozpoczyna się dedykacją Joachima królowi Zygmuntowi III.
Dalej następuje przywilej królewski i przedmowa Joachima,
w której stwierdza, że ojciec pisał kronikę do ostatnich dni życia, tj. do 18 grudnia 1575 roku. Od strony 6 następuje księga
I (do strony 112): opis dziejów Polski oraz wiadomości o Słowianach i innych ludach Europy. Historia Polski rozpoczyna
się przedstawieniem legend o Lechu, Krakusie, Wandzie, Popielu, po nich – czasów
pogaństwa za pierwszych Piastów:
Piasta, Siemowita, Leszka, wreszcie
czasów historycznych władców Polski od Mieszka I i Bolesława Chrobrego do Bolesława Krzywoustego.
Kończy się na roku 1139, tuż po
śmierci Krzywoustego. Księga II
przedstawia czasy od Władysława II, syna Bolesława Krzywoustego, do śmierci Kazimierza
Wielkiego, tj. lata 1140-1370.
Podaje tu Bielski także informacje o Krzyżakach i Litwinach. Księga III rozpoczyna
się rokiem 1371, kończy 1446,
opisuje więc lata panowania
Ludwika Węgierskiego, Władysława Jagiełły i Władysława
Warneńczyka. Księga IV – czasy Kazimierza Jagiellończyka
i jego synów: Jana Olbrachta i Aleksandra, lata 1447-1506.
Dwie ostatnie księgi przedstawiają historię Polski za panowania ostatnich Jagiellonów i pierwszych królów elekcyjnych: Henryka Walezjusza i Stefana Batorego, księga V
– czasy Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta, lata
1506-1572, księga VI – okres od wolnej elekcji po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w roku 1573 do śmierci
Stefana Batorego w roku 1586.
Dzieło wyróżniają liczne piękne drzeworyty: podobizny
królów, herby szlacheckie, sceny przedstawiające bitwy oręża
polskiego, m.in. bitwę pod Grunwaldem w 1410 roku, bitwę pod Warną w 1444, bitwę z Krzyżakami pod Puckiem
w 1463 roku w czasie trwania wojny trzynastoletniej, czy
bitwę z Wołochami pod Obertynem w 1531 roku, w której
udział brał sam autor – Marcin Bielski.
Najważniejszym starodrukiem w zbiorach Biblioteki Muzeum Częstochowskiego jest bardzo cenna Historiae Polonicae
Jana Długosza. Jest to największe historyczne dzieło polskiego
średniowiecza, a jego wartość źródłowa w badaniach nad historią Polski do XV wieku jest po dzień dzisiejszy ogromna.
Dzieło wydane zostało w Lipsku w dwóch tomach: T. 1
– Ioannis Długossi seu Longini, canonici quondam cracoviensis,
Historiae Polonicae libri XII w roku 1711 ; T. 2 – Ioannis Długossi seu Longini, canonici quondam cracoviensis Historiae Polonicae liber XIII et ultimus w roku 1712 .
Drzeworyt z wizerunkiem króla
Stefana Batorego z dzieła Kronika
polska Marcina Bielskiego
142
Autor – Jan Długosz (1415-1480), był najwybitniejszym
kronikarzem i historykiem polskim okresu średniowiecza.
Od roku 1432 był sekretarzem, następnie kanclerzem biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, co miało szczególne znaczenie dla rozwoju jego działalności pisarskiej. Pobyt na dworze był bowiem dla Długosza doskonałą szkołą
polityczną, a praca w kancelarii dawała sposobność stykania
się z dokumentami historycznymi. Ważne znaczenie miała
także praca dyplomatyczna Długosza, najpierw w służbie
Oleśnickiego, następnie króla Kazimierza IV Jagiellończyka oraz uzyskanie kanonii w katedrze krakowskiej. Podróże
zagraniczne dawały możność wglądu w obce źródła historyczne, a funkcja kanonika – sposobność zapoznania się z dokumentami w archiwach biskupstwa, kapituły, w archiwum
państwowym na Wawelu, z zasobem bogatych archiwów
klasztornych.
Cała zdobywana w ten sposób wiedza znalazła ujście
w dziele życia Jana Długosza, w Historiae Polonicae libri XII
– Dziejów Polski ksiąg dwanaście, później nazwanym Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego.
Historiae Polonicae powstała z inspiracji biskupa Oleśnickiego, jemu też ją autor dedykował. Inspiracją było także
wielkie pragnienie wypełnienia luk w ówczesnej historiografii Polski. Za wzór stylistyczny służyły Długoszowi dzieła
pisarzy starożytnych, głównie Liwiusza. Od Liwiusza przejął kompozycję dzieła obejmującego całe dzieje narodu oraz
układ – podział na księgi, prowadzone chronologicznie i stanowiące pewne całości.
Historiae Polonicae obejmuje dzieje Polski od czasów najdawniejszych po rok 1480 oraz wiadomości z historii krajów
sąsiednich i papiestwa, ułożone w 12 księgach.
Pierwsza księga rozpoczyna się chorografią, czyli charakterystyką geograficzną ziem polskich: omawia historyk
ukształtowanie powierzchni, sieć hydrograficzną, opis miast
Polski, Litwy i Rusi. Po niej następują dzieje legendarne, czasy pogaństwa i Mieszka I.
Następnie od księgi drugiej chronologiczny opis wydarzeń z historii Polski: księga II – dzieje Bolesława Chrobrego i Mieszka II, księga III – dzieje Kazimierza Odnowiciela
i Bolesława Śmiałego, księga IV – Władysława Hermana
i Bolesława Krzywoustego, księga V – czasy do śmierci Bolesława Kędzierzawego, księga VI – do pierwszego najazdu
Tatarów, VII – do koronacji Przemysława II, księga VIII
– czasy do roku 1300, księga IX – czasy Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, księga X – rządy Ludwika
Węgierskiego, Jadwigi i Jagiełły do roku 1409. Dwie ostatnie
księgi XI i XII obejmują dzieje współczesne Długoszowi: XI
– czasy do roku 1434, XII – do roku 1480.
Dzieje czasów Kazimierza IV Jagiellończyka mógł Długosz przedstawić opierając się na własnych przeżyciach,
gdyż były to czasy mu współczesne. Dzieje ubiegłe musiał
poznać przez źródła pisane. Księgi II-X oparł zatem na źródłach. Nie były one jednak tylko prostą kompilacją wiadomości dawniejszych kronik, jak to czynili dziejopisarze dawni
i Długoszowi współcześni. Historyk dostrzegł potrzebę wydobycia wiadomości z materiałów archiwalnych, z oryginalnych dokumentów historycznych. Ilość materiału źródłowego, z jakiego korzystał, była wobec tego ogromna.
Wiadomo, że dotarł do prawie wszystkich znanych dzisiaj
ówczesnych polskich źródeł.
Były nimi: roczniki i kalendarze – w tym najcenniejsze:
Rocznik Kapituły Krakowskiej, Rocznik Traski, Wielkopolski
i inne, nekrologi polskie, żywoty świętych, katalogi biskupów, kroniki polskie – wszystkie nam znane, a więc Galla
Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana z Czarnkowa, Kronika Wielkopolska, Kronika książąt polskich i inne, metryki koronne, uchwały synodów, akta procesowe. Wiele ze źródeł,
z których korzystał, nie zachowało się do dnia dzisiejszego,
znamy je tylko dzięki Dziejom Polski.
Korzystał Długosz z kronik krzyżackich, czeskich, węgierskich, z rusko-litewskich latopisów, z dzieł Marcina Polaka, Ptolomeusza z Lukki, Tomasza ze Spalato.
Nie ze wszystkich źródeł korzystał w równej mierze. Niektóre z różnych przyczyn nie wzbudzały jego zaufania, inne
cenił wysoko.
Historiae Polonicae ma układ czysto kronikarski, typowy
dla średniowiecznych kronik, Długosz jednak zwrócił już
uwagę na związek przyczynowy faktów, poddał je własnej
krytyce i osądom, choć często dość naiwnym. Wielkim nowatorstwem była próba krytyki źródeł, np. uzasadniał, dlaczego
opierał informacje na jednych źródłach, a pomijał inne.
Przez następne ponad sto lat nie doczekała się Historiae
Polonicae wydania, choć korzystali z niej XVI-wieczni historycy: Wapowski, Kromer, Bielski, Maciej z Miechowa.
Dopiero w roku 1615 wydał ją Jan Szczęsny Herburt
w Dobromilu w drukarni, którą prowadził w spółce z Janem
Szeligą, przy pomocy pieniężnej księgarza Policiusa z Zamościa. Jednak Herburt zdołał wydać jedynie część Historii
do księgi VI.
Zacofane społeczeństwo polskie I połowy XVII wieku nie
umiało przyjąć postępowej krytyki. Opinia publiczna skłoniła króla Zygmunta III do przerwania druku dzieła. Król
nakazał skonfiskować nakład wydrukowanej już części.
Pierwszy pełny druk Historiae Polonicae miał miejsce
w Lipsku w roku 1711, staraniem rosyjskiego radcy stanu
Henryka Huyssena, nakładem księgarzy lipskich Joannisa
Ludovica Gleditscha i Moritza Georga Weidmanna.
Księgarze lipscy wydrukowali wszystkie dwanaście ksiąg
z tym, że księgę XII zakończyli na roku 1444. W związku
z tym w roku następnym wydrukowali jeszcze jeden tom II,
143
ZBIORY BIBLIOTEKI
w którym w księdze XIII zamieścili historię Polski Długosza z lat 1445-1480. Tom II uzupełnili dziełami XVI-wiecznych polskich historyków i pisarzy politycznych oraz kroniką
Kadłubka, tworząc w ten sposób rodzaj podręcznika do historii Polski.
Egzemplarze dwóch tomów Historiae Polonicae, znajdujące się w zbiorach Biblioteki Muzeum Częstochowskiego,
pochodzą z tego pierwszego pełnego wydania lipskiego.
Następne wydanie Historii Polski miało miejsce dopiero
w II połowie XIX wieku.
W latach 1863-1887 Żegota Pauli i Ignacy Polkowski wydali, nakładem znanego wydawcy źródeł Aleksandra Przeździeckiego, wszystkie dzieła Długosza zatytułowane Joannis
Dlugosii opera omnia w 14 tomach. Tomy 10-14, wydane w latach 1873-1877, zawierały tekst łaciński Historiae Polonicae,
zwanej odtąd Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, natomiast tomy 2-6 wydany wcześniej w latach 1867-1870 polski,
niezbyt dokładny przekład Karola Mecherzyńskiego.
Na zawartość tomu I składa się: dedykacja lipskich księgarzy królowi polskiemu Augustowi II, Przedmowa do czytelnika – Praefatio ad lectorem Huyssena, świadectwa o Długoszu
autorów takich jak: Szymon Okólski, Szymon Starowolski,
Gerhard Johan Vossiusz, Jana Długosza Epistola dedicatoria
Zbigniewowi Oleśnickiemu oraz Dedicatio prioris editoris, życiorys Jana Długosza przedrukowany z pierwszego wydania.
Następnie wydawcy umieścili pracę bibliograficzną Samuela Joachima Hoppiusa De scriptoribus historiae Polonicae schediasma literarium. Jest to pierwsza polska bibliografia specjalna i jedna z najwcześniejszych w Europie, omawiająca ponad
600 pisarzy i około 1 tysiąca ich dzieł z zakresu historii Polski i nauk pokrewnych, uzupełniona indeksem rzeczowym
i osobowym. Ta edycja Hoppiusa została uzupełniona i poprawiona przez Gabriela Groddecka i Walentego Schlieffa,
a zajmuje w Historii 168 stron.
Po bibliografii Hoppiusa następuje tekst samego dzieła:
księgi I-IX – 1168 stron, księgi X-XII – 812 stron, na końcu
zaś 46-stronicowy spis Index rerum.
Tom I Długosza zawiera 15 rycin w formie rozbudowanych winiet oraz inicjały i finaliki. 12 z 15 jednakowych
winiet rozpoczyna każdą z ksiąg, a przedstawia: dwa anioły
trzymające koronę królewską i tarcze, na tarczach herb i inicjały królewskie.
Na stronie 7 zamieszczona jest rycina przedstawiająca
popiersie Augusta II w medalionie, miedzioryt autorstwa
Martina Bernigerotha, lipskiego miedziorytnika i malarza
przełomu XVII/XVIII wieku.
Tom II, podobnie jak I, rozpoczyna się dedykacją księgarzy lipskich królowi polskiemu Augustowi II. Dalej na jego
treść składają się: Przedmowa do czytelnika – Praefatio ad lectorem Jana Gottlieba Krause, zawierająca informacje o historykach polskich (Lectori historicae rei studioso), uzupełnienia
do dzieła Hoppiusa i życiorysu Długosza. Tekst księgi XIII
Historiae Polonicae – dzieje Polski Długosza od roku 1445 do
1480 zajmujący 592 strony, od strony 593 do 1944 przedruk
pięciu dzieł historyków i publicystów polskich, na końcu Index rerum memorabilium liczący 35 stron.
Przeważającą część tomu II zajmują dzieła czterech historyków i pisarzy politycznych, tworzących przed i po Długoszu.
Wydawcy, jak już wspomniano, chcieli w ten sposób stworzyć
rodzaj kompendium wiedzy z zakresu historii Polski.
Wybrali i przedrukowali, z wcześniejszego dobromilskiego wydania Herburta i Szeligi z roku 1612, łacińską kronikę
biskupa krakowskiego błogosławionego Wincentego Kadłubka (1150 lub 1160-1223) Historia Polonica (strony 593-826),
składającą się z czterech ksiąg i obejmującą historię Polski
od pradziejów do czasów współczesnych autorowi, a także
Annales sive de origine et rebus gestis Polonorum et Lituanorum
libri VIII Stanisława Sarnickiego (1532-1597), historyka,
polemisty i działacza kalwińskiego (strony 827-1232), przedrukowane z pierwszego krakowskiego wydania z roku 1587.
Jest to historia w ośmiu księgach, będąca kompilacją różnych
źródeł, takich jak kroniki, relacje, utwory literackie, wypisy
z dzieł, a przedstawiająca dzieje Polski od Noego do czasów
panowania Stefana Batorego, tj. do roku 1586.
Gleditsch i Weidmann zamieścili w tomie II Historiae Polonicae jeszcze jedną łacińską kronikę oraz dwa inne utwory.
Kronika ta to roczniki Stanisława Orzechowskiego (15131566), pisarza politycznego i religijnego XVI wieku, wybitnego publicysty – Annales Stanislai Orichovi Okszi z dodatkiem Vitam Petri Kmitae (strony 1233-1632), opisujące 5 lat
z czasów panowania Zygmunta Augusta, tj. okres 15481552, w pięciu księgach. Księga VI, niezamierzona przez autora (zamieszczona pomyłkowo przez Herburta w pierwszym
wydaniu Roczników), zawiera mowy różnych osób, wygłoszone na zjeździe we Lwowie w 1537 roku, w czasie „wojny
kokoszej”. Annales przedrukowane zostały z dobromilskiego
wydania Herburta z roku1611.
Dwa ostatnie utwory to: Descriptio veteris et novae Poloniae
cum divisione eiusdem veteri et nova Stanisława Sarnickiego
(strony 1873-1944) oraz Illustrium virorum Epistolae in tres libros digestae Opera Reverendiss. Domini D. Stanislai Carncovii
(strony 1633-1872).
Pierwsze dzieło to opis geograficzny Polski i państw sąsiednich, z alfabetycznym spisem miejscowości, gór, rzek,
pustyń i innych obiektów geograficznych z obszaru państwa
polsko-litewskiego, Śląska i Inflant. Był to pierwszy w Polsce
rodzaj słownika geograficznego. Descriptio przedrukowane
zostało z pierwszego krakowskiego wydania z roku 1585.
Drugi utwór to zbiór korespondencji Stanisława Karnkowskiego (1520-1603), publicysty politycznego, religijnego i działacza kontrreformacyjnego, prymasa Polski. Zbiór, liczący 209 listów, jest wyborem bogatej korespondencji z najznamienitszymi
ludźmi tamtych czasów, m.in. z papieżami, królami, biskupami,
politykami, historykami. Najwięcej jest listów do i od kardynała
Stanisława Hozjusza. Zbiór zawiera też mowy Hozjusza.
Tom II Historiae Polonicae jest ozdobiony 10 rycinami, inicjałami i pięknymi finalikami. 6 rycin jest identycznych jak te
z tomu I, rozpoczynają one księgę XIII Długosza oraz każdy
z pięciu utworów historycznych zamieszczonych w tomie.
Na stronie 7, w nagłówku, taki sam miedzioryt Bernigerotha
jak w tomie I: popiersie króla Augusta II w medalionie.
Dwa ostatnie, scharakteryzowane szerzej starodruki, są
najcenniejszymi pozycjami w zbiorach Biblioteki Muzeum
Częstochowskiego. Można je uznać za bibliofilskie „białe
kruki” zarówno ze względu na wydanie, treść, jak i miejsce,
jakie zajmują w polskiej literaturze historiograficznej.
Karta tytułowa I tomu dzieła J. Długosza
Historiae Polonicae
144
145
z muzeum, które służy pomocą w tym zakresie. Rola muzeum w procesie nauczania jest niezwykle istotna. Muzeum, reprezentujące różne dziedziny nauki, wraz z własnymi
zbiorami, prezentowanymi wystawami stałymi i zmiennymi
wychodzi naprzeciw ogólnemu wykształceniu młodego pokolenia. Zasadniczym środkiem przekazu wykorzystywanym w muzeum jest eksponat. Wystawa muzealna operuje
materiałem konkretnym, obrazowym, bliższym wyobraźni
młodego człowieka, budzącym jego większe zainteresowanie. Przekazuje jednocześnie niezbędne w procesie przyswajania wiedzy treści teoretyczne, co w połączeniu daje
lepszy obraz przeszłości, dziedzictwa kulturowego własnego
regionu. Obejrzenie wystawy, autentycznego przedmiotu,
oryginalnego dokumentu, pobudza wyobraźnię ucznia, daje
możliwość jego konfrontacji z otaczającą rzeczywistością.
Jednym z podstawowych walorów ekspozycji muzealnej jest
to, że przekazuje konkretną wiedzę oraz sprzyja rozbudzaniu
emocjonalnego stosunku do oglądanych przedmiotów, a poprzez to do zagadnień, które te eksponaty ilustrują. Bezpośredni kontakt z eksponatem, dziełem sztuki, okazem przyrodniczym, uwrażliwia na jego ochronę, wyrabia u młodego
człowieka poczucie szacunku wobec przeszłości oraz zwraca
uwagę na fakt, iż muzealia stanowią dziedzictwo kulturowe
narodu polskiego, czy wręcz całej ludzkości. Wystawa muzealna jest miejscem, gdzie z oglądanym obiektem uczeń może
nawiązać niemal osobisty kontakt emocjonalny. Przeżycie
związane z obejrzeniem oryginalnego przedmiotu, eksponatu muzealnego zostaje w pamięci na długie lata, a nawet na
trwałe. Zespoły eksponatów, zgromadzone na wystawie, stanowią zarówno dla nauczyciela jak i ucznia doskonałe źródło
informacji. Właściwie przygotowana ekspozycja powinna
spełniać rolę dydaktyczno-wychowawczą. Rolę informacyjną na wystawie odgrywa więc nie pojedynczy eksponat,
ale ich zespoły, utworzone według określonego scenariusza,
ponadto odpowiednia aranżacja plastyczna oraz opis, w tym
teksty objaśniające. Wystawa muzealna jest znaczącą formą
zdobywania wiedzy przez uczniów – poprzez eksponowane
Monika Świerczewska
Wykorzystanie wystaw
i zbiorów w działalności
edukacyjnej prowadzonej
w Muzeum Częstochowskim
Wykształcenie u młodego pokolenia szacunku dla przeszłości własnego kraju, regionu, najbliższego otoczenia, jest nadrzędnym celem wychowania. Tę wychowawczą, kształcącą
i poznawczą rolę mają do spełnienia, oprócz szkoły, pozostałe
instytucje oświatowe, w tym muzea. Od nauczycieli oraz personelu muzeum zależy, w jaki sposób młode pokolenia będą
w przyszłości korzystały z dziedzictwa kulturowego własnego kraju. Nadrzędnym celem działań edukacyjnych szkoły jest wszechstronny rozwój ucznia. Jak słusznie zauważył
J. Maternicki w pozycji O nowy kształt edukacji historycznej:
„Celem wychowania ogólnego jest poznanie świata (przyrodniczego i społecznego), rozwój osobowości i tych sprawności
intelektualnych, które stanowią niezbędny warunek korzystania z dóbr kultury i twórczego udziału w życiu społecznym. Wykształcenie człowieka to pewna całość, na którą
składają się wartości składane przez poszczególne «przedmioty». Nie powinny mieć one charakteru autonomicznego
(…), powinny natomiast być ściśle zespolone ze sobą i podporządkowane ogólnej koncepcji wykształcenia”.
Przeładowane programy szkolne, nadmiar przekazywanych przez nauczyciela treści, w coraz mniejszym stopniu
są w stanie przyciągnąć ucznia, skupić jego uwagę na konkretnym problemie. Wykorzystując w nauczaniu nowe metody i formy, szkoła powinna systematycznie współpracować
147
ZBIORY A EDUKACJA
zabytki, dokumenty, autentyczne sprzęty zostaje pokazany
młodemu człowiekowi świat z przeszłości, historia najbliższej okolicy. Wybrane zbiory eksponatów, w przystępny sposób zaprezentowane na lekcjach muzealnych, jasno obrazują
omawiane zagadnienia. Pracownik muzeum, prowadzący
zajęcia z młodzieżą, powinien posiadać umiejętność wydobycia z eksponatu maksimum informacji oraz wykorzystania
zarówno opisów do wystawy, jak i materiałów pomocniczych, w przypadku, gdy znajdują się one na wystawie. Jak
pisze Piotr Unger w pracy Muzea w nauczaniu historii: „Rolę
informacyjną odgrywają nie pojedyncze przedmioty znajdujące się w salach muzealnych, lecz odpowiednie ich zespoły
utworzone według określonej zasady i zgodnie z założoną
myślą przewodnią, czyli ekspozycja muzealna. Na tę ekspozycję składają się nie tylko same eksponaty usystematyzowane w zespoły (…), ale wiele materiałów pomocniczych, takich
jak mapy, plany, wykresy, teksty objaśniające”. Muzeum to
instytucja kształtująca poglądy na świat, nadająca barw życiu z przeszłości. Inaczej odbiera się historię słuchając opowieści, inaczej – dużo skuteczniej, gdy do narracji doda się
jeszcze pasujące do epoki rekwizyty. Obecność w muzeum
daje uczniom dodatkowe korzyści poznawcze, niemożliwe do
zdobycia w innym miejscu. Realizowane podczas lekcji muzealnych tematy, w oparciu o eksponaty, stają się młodzieży
bliższe i łatwiej są przez nią przyswajane. Ważne zagadnienia
z dziedziny historii, sztuki, archeologii, etnografii czy przyrody łatwiej jest zrozumieć uczniowi w obecności eksponatów, autentycznych zabytków, zarówno słowno-tekstowych,
jak również muzealiów ruchomych. Dzięki temu otwiera się
możliwość zastosowania zasady poglądowości w nauczaniu,
tak trudno wykonalna w szkole (poza przypadkami organizowania wystaw szkolnych), dzięki której młodzież może
poznawać epokę i rozwijać swoją wyobraźnię przez bezpośredni kontakt z zabytkami.
Jednym z głównych elementów funkcji społecznej muzeum jest edukacja. Muzeum Częstochowskie jako placówka
o charakterze regionalnym realizuje zagadnienia związane
z szeroko pojętą edukacją regionalną, spełnia jednocześnie
ogromną rolę wychowawczą i pedagogiczną w kształceniu
młodzieży. Muzeum regionalne to miejsce, gdzie młodzież
ma szansę zetknąć się z różnorodnymi źródłami historycznymi, zabytkami archeologicznymi, etnograficznymi czy
zbiorami przyrodniczymi. Należyte wykorzystanie szerokiego zakresu zbiorów muzealnych powinno być pomocne
w procesie nauczania na każdym poziomie kształcenia. Korzyści płynące z Muzeum wynikają głównie z gromadzenia
i starannego opracowywania zbiorów przez pracowników naukowych. Korzyścią drugoplanową są wystawy eksponujące
zbiory, ilustrujące przeszłość danego regionu. Podstawową
dziedziną, w której Muzeum może być pomocne nauczycie-
lowi, jest doskonalenie i wzbogacanie warsztatu pracy oraz
podnoszenie jego wiedzy merytorycznej.
Muzeum Częstochowskie od początku swojego istnienia
prowadziło szeroko pojętą działalność oświatową, realizowaną w formie odczytów, wykładów, pogadanek. Pierwsza
wystawa z 1905 r., zainicjowana przez miejscowy Oddział
Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego, prezentowana w Muzeum Okręgowym, miała na celu propagowanie
i popularyzowanie zasad higieny wśród szerokich kręgów
społeczeństwa, w tym mieszkańców Częstochowy oraz odwiedzających ją turystów. Przedstawiając ekspozycję, bądź
jej fragmenty, realizowana była działalność propagandowooświatowa w zakresie higieny. Wystawa opatrzona podpisami, wzbogacona była o plansze, wykresy, rysunki ukazujące
właściwe zasady życia w czystości. Jednocześnie, na przykładzie negatywnym domu z Płaszczowa pokazano, w jakich
warunkach nie należy mieszkać. W 1906 r. utworzono przy
Muzeum oddział etnograficzny, gromadzący unikaty okolicznego folkloru.
W celu zainteresowania jak największego kręgu społeczeństwa zagadnieniami kultury i sztuki wygłaszano odczyty, poparte wykresami, tablicami, kolorowymi przeźroczami
z zakresu kultury ludowej, malarstwa, przyrody, geologii,
techniki i innych dziedzin. Po roku 1916 coraz częściej w salach Muzeum organizowano wystawy artystyczne i historyczne. Jedną z wystaw, zorganizowanych we wspomnianym
czasie, był pokaz prac uczniów z zakresu rysunku, modelowania, przyrody i języka polskiego, przygotowany przez dwie
szkoły: gimnazjum męskie i gimnazjum żeńskie. Był to przykład pierwszego kontaktu Muzeum ze szkołami. Szeroko
rozwinięta akcja odczytowa doprowadziła do utworzenia po
wielu latach, tj. w roku 1962, Ośrodka Naukowo-Oświatowego. Zadaniem działu oświatowego było ponadto koordynowanie wszelkich prac z zakresu popularyzacji wiedzy o regionie oraz propagowanie akcji oświatowych podejmowanych
przez Muzeum. Niemal równocześnie z otwarciem Ośrodka
N-O urządzono salę odczytową, wyposażając ją w odpowiedni sprzęt w postaci aparatu filmowego i epidiaskopu.
Należy wspomnieć, że już dużo wcześniej, zanim zaistniał
samodzielny ośrodek oświatowy, akcje odczytowe były niezwykle popularną, cieszącą się dużą frekwencją, formą pracy
oświatowej. Muzeum sukcesywnie rozwijało również swą
działalność wystawową, w której koordynowaniu brał udział
nowo otwarty dział oświatowy. Działalność wystawienniczą
Muzeum prowadziło w trzech kierunkach: wystawy stałe,
wystawy czasowe (własne i objazdowe) oraz wystawy oświatowe. Wystawki oświatowe były to zwykle niewielkie pokazy
oryginalnych eksponatów, organizowane głównie w szkołach
oraz umieszczane w witrynach sklepowych. W ramach tych
ostatnich propagowano miejscową i regionalną historię, przy-
148
rodę, kulturę i sztukę. Otwarcie Ośrodka N-O pozwoliło,
poza jedną z podstawowych form działalności, jakimi była
organizacja wystaw, zwrócić uwagę społeczeństwa na nie
mniej atrakcyjną formę pracy Muzeum, a mianowicie cykle
odczytów, pogadanek dla młodzieży, filmów oświatowych,
koncertów muzyki dawnej (wprowadzonych po raz pierwszy w 1967 r.), organizowanych w podziemiach budynku
głównego Ratusza, czy wreszcie tzw. Tygodni muzealnych.
Odczyty wygłaszano zarówno w Ośrodku N-O jak i poza
nim, nie tylko na terenie miasta, ale również w okolicznych
Domach Kultury, szkołach, świetlicach, klubach, urzędach
pracy itp. Rola autentycznego zabytku w procesie wychowania, kształtowania światopoglądu młodego pokolenia, została dostrzeżona już na początku drogi oświatowej Muzeum.
Ogromne znaczenie oryginalnego zabytku muzealnego miało od zawsze szczególnie doniosłe znaczenie w działalności
popularyzatorskiej. Własne wystawy czasowe eksponowane
były w salach wystaw zmiennych Muzeum w Ratuszu oraz
w innych placówkach kulturalno-oświatowych w Częstochowie, a także w innych muzeach w kraju. Dokładano starań,
aby wystawy, eksponowane zarówno w salach Muzeum, jak
i poza nimi, były przygotowywane na odpowiednio wysokim
poziomie. Szczególny nacisk, jeżeli chodzi o zwiedzających,
położono na udział w wystawach miejscowej inteligencji oraz
młodzieży szkolnej. W latach 70. działalność oświatowa
Muzeum opierała się, oprócz wygłaszania odczytów, również
na prowadzeniu w ciągu roku szkolnego lekcji muzealnych;
w okresie wakacji letnich pracownicy z Ośrodka N-O oprowadzali wycieczki po aktualnie prezentowanych wystawach,
a także współpracowali z ośrodkami kolonijnymi i półkoloniami działającymi w mieście. Te formy edukacyjne są realizowane w Muzeum do chwili obecnej. Nowością w zakresie
prowadzenia lekcji muzealnych są zagadnienia prezentujące
poszczególne dziedziny nauki, a prowadzone poza bieżącymi wystawami, w oparciu o wybrane ze zbiorów muzealnych
eksponaty.
Przypisując ogromne znaczenie i rolę zbiorom muzealnym
w upowszechnianiu wiedzy na temat kultury regionalnej,
Muzeum Częstochowskie opracowało pod koniec lat 90.
własną ofertę lekcji muzealnych, obejmującą tematy reprezentujące poszczególne dziedziny nauki: historię, etnografię,
archeologię, sztukę, przyrodę. Przy omawianiu muzealnej
oferty edukacyjnej, a co za tym idzie, wykorzystaniu eksponatu muzealnego na zajęciach z młodzieżą szkolną, ważny
jest sam charakter Muzeum i jego zbiory gromadzone w ramach kilku zasadniczych działów:
HISTORYCZNEGO – obejmującego numizmatykę, militaria, dokumenty dotyczące historii miasta i regionu. Ponadto gromadzone są tu muzealia artystyczno-historyczne oraz
techniczne, związane z historią przemysłu częstochowskie-
go. Rok 2001 przyniósł usystematyzowaną ofertę tematyczną
lekcji historii, zawartą w publikacji pod red. merytoryczną A.
Kuźmy pt.: Eksponaty opowiadają historię. Muzealny program
edukacyjny lekcji historii;
ETNOGRAFICZNEGO – obejmującego bogatą kolekcję rzeźby ludowej i malarstwa, narzędzia rolnicze i gospodarskie z uwzględnieniem tradycji kowalstwa w regionie
częstochowskim, stroje ludowe, przedmioty codziennego
użytku, sztukę dewocyjną itp.;
PRZYRODNICZEGO – obejmującego zbiory przyrodnicze gromadzone głównie w aspekcie regionu. Należą tu
okazy flory i fauny Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej,
a także zbiory speleologiczne, paleontologiczne i geologiczne. Muzeum posiada również jedną z cenniejszych kolekcji
entomologicznych;
ARCHEOLOGICZNEGO – zbiory Działu stanowią zespoły materiałów z osad, cmentarzysk, zamków datowanych
od środkowego paleolitu do czasów nowożytnych. Pochodzą
z badań własnych Muzeum, przekazów Instytutu Archeologii UJ, Muzeum w Radomsku, Konserwatora Wojewódzkiego w Częstochowie oraz od indywidualnych darczyńców;
SZTUKI – zbiory zawierają dzieła sztuki polskiej XIX/
XX wieku w zakresie malarstwa (Malczewski, Mehoffer,
Wyczółkowski, Stanisławski i inni), rzeźby, grafiki oraz
kolekcje dzieł artystów związanych z regionem częstochowskim.
Szeroka kolekcja zbiorów muzealnych jest wykorzystywana podczas realizacji zajęć edukacyjnych w Muzeum Częstochowskim. Przeżycia emocjonalne, jakich doznaje uczeń
podczas oglądania oryginalnych zabytków przeszłości, nie
tylko wpływają na trwalsze zapamiętywanie treści zawartych
w ekspozycji, ale też pogłębiają wiedzę. Dzięki tym przeżyciom emocjonalnym przeszłość i tradycje własnego regionu,
a co za tym idzie całego narodu, stają się uczniowi bliższe.
W Muzeum suche fakty poparte są konkretnymi zabytkami, co ułatwia wzbogacanie wiedzy poprzez praktyczną
znajomość przedmiotu. Jednym z głównych walorów lekcji
muzealnej jest możliwość naocznego poznania historycznych przedmiotów, dokumentów, co pomaga w skojarzeniu
ich z konkretnymi zjawiskami, wydarzeniami, problemami
w dziejach regionu, a nawet kraju. Omówienie wybranego okresu w dziejach własnego regionu może być ilustracją
ogólniejszych zjawisk. Obserwacja i analiza wybranych eksponatów pozwala uczniowi, pracującemu pod kierunkiem
pracownika Muzeum, na wyciąganie wniosków i porównań
ze zjawiskami znanymi, ogólnymi.
W czasie oglądania ekspozycji muzealnej uczniowie mają
możliwość zadawania pytań, jednocześnie na niektóre z nich
starają się odpowiadać samodzielnie. Dodatkową zaletą lekcji muzealnej jest maksymalne pobudzenie i aktywizacja sa-
149
ZBIORY A EDUKACJA
mych uczniów. Pracę z eksponatem można przeprowadzić
w dwojaki sposób: indywidualnie lub grupowo. Zespołowe
potraktowanie tematu daje wszechstronną ocenę, różne spojrzenia, odmienne interpretacje zabytków w odniesieniu do
omawianego tematu, wykształca jednocześnie u młodzieży umiejętność pracy w grupie, wzajemną wymianę opinii
i uwag. Samodzielna praca ucznia zmusza do wzmożonej
aktywności w procesie interpretacji zabytków kultury materialnej. Na każdej lekcji w Muzeum zostają zatem zrealizowane cele dydaktyczno-wychowawcze, tak istotne w pracy
każdego nauczyciela. Najistotniejszym zadaniem podczas
przygotowania i opracowania tematu lekcji muzealnej jest
właściwy dobór eksponatów (w przypadku braku wystawy
tematycznie związanej z omawianym zagadnieniem) oraz
zastosowanie atrakcyjnych dla ucznia, niekonwencjonalnych
środków i form przekazu zamierzonych treści. Do oferty
muzealnej przygotowywane są m.in. obszerne prezentacje
multimedialne wybranych zbiorów, stanowiące uzupełnienie
wykładu oraz wykorzystywane w przypadku, gdy utrudniony
jest dostęp do eksponatów.
Nowa reformy oświaty zapoczątkowała, począwszy od II
etapu edukacyjnego, tj. klas IV-VI szkoły podstawowej, realizację w szkołach tzw. „edukacyjnych ścieżek regionalnych”
o charakterze wychowawczo-dydaktycznym. Fakt ten wcielił
w życie Minister Edukacji Narodowej „Rozporządzeniem
z dnia 15 lutego 1999 r., w sprawie podstawy programowej
kształcenia ogólnego”. Za realizację ścieżek odpowiedzialny
jest nauczyciel, który do własnego programu nauczania włącza odpowiednio treści danej ścieżki. Częściowej realizacji
tych zadań dokonują nauczyciele poza murami szkoły, korzystając z oferty edukacyjnej Muzeum. Oferta muzealna wychodzi ze swą propozycją edukacyjną głównie w przypadku
realizacji przez nauczyciela ścieżek z zakresu: edukacji regionalnej – dziedzictwa kulturowego w regionie oraz edukacji
ekologicznej.
W chwili obecnej w Muzeum Częstochowskim realizowana jest oferta tematyczna muzealnych lekcji historii (opracowana przez pracowników Działu Historii we współpracy
z Działem Edukacji i Wystaw, wydana w formie publikacji
Eksponaty opowiadają historię. Muzealny program edukacyjny lekcji historii, pod redakcją A. Kuźmy). Oferta z zakresu
edukacji historycznej podzielona została na cztery grupy tematyczne z dostosowaniem do wszystkich poziomów kształcenia. Pierwsza grupa tematyczna jest zestawem tematów,
przedstawionych w podziale chronologicznym dziejów Częstochowy i regionu na tle historii Polski. Druga grupa – to
wybrane zagadnienia z dziejów Częstochowy i regionu, oddaje historyczne uwarunkowania specyfiki historii i kultury
Częstochowy oraz regionu. Przykładowym tematem tej grupy
jest: Częstochowska ziemia obiecana – historia przemysłu Czę-
stochowy i regionu. Trzecia grupa tematyczna została opracowana wyłącznie w oparciu o zbiory muzealne. Założeniem tej
grupy tematycznej jest wykształcenie u młodzieży potrzeby
korzystania z zasobów muzealnych, rozwijanie wiedzy oraz
umiejętności wykorzystywania źródeł historycznych. Do tej
grupy należy temat: Eksponaty opowiadają historię – źródła
historyczne w zbiorach muzealnych. Czwartą grupę tworzą tematy zajęć, prowadzonych poza Muzeum: w zamkach Jury
Krakowsko-Częstochowskiej, w twierdzy jasnogórskiej oraz
w wybranych miejscach Częstochowy. Realizując tę grupę
tematyczną, rozwijamy wiedzę o kulturze własnego regionu
i jej miejsce w historii narodowej, czyniąc to poprzez kontakt
z zabytkami. W trakcie realizacji tematów z omawianych
okresów historycznych wykorzystywane są pojedyncze eksponaty, zbiory i dokumenty historyczne. Wykorzystywanie
zbiorów muzealnych jest różne na poszczególnych poziomach kształcenia. Na lekcjach dla szkoły podstawowej źródła
historyczne, zarówno pisane jak i niepisane, spełniają funkcję
głównie ilustracyjną. W przypadku klas I-III szkoły podstawowej realizacja historycznych lekcji muzealnych opiera się
na krótkim wstępie teoretycznym, wprowadzającym w dany
temat, omawianą epokę, wykład dodatkowo zobrazowany jest historycznymi muzealiami, lekcji towarzyszą zajęcia
warsztatowe.
Historyczna lekcja muzealna pt.: Nasze miasto i okolice
w baśniach, podaniach i legendach
Podstawowym celem realizowanym podczas prowadzenia
lekcji w Muzeum jest przekazanie minimum wiedzy, która
w przyszłości pozwoli rozwinąć zainteresowanie młodego
człowieka historią i kulturą naszego miasta i regionu. Ofer-
150
Eksponaty wykorzystywane podczas
lekcji pt.: Częstochowa i region
w średniowieczu
ta tematyczna dla grup najmłodszych
wiekowo związana jest z dziejami
Częstochowy i regionu w okresie
średniowiecza, jeden z tematów obrazuje dzieje i rozwój miasta na przełomie XIX/XX w. Dodatkowo w ofercie znalazły się 3 tematy ujęte w formę
inscenizacji. Inscenizacja z wykorzystaniem historycznych rekwizytów,
strojów, uzupełnionych dodatkowo
elementami średniowiecznej muzyki,
pozwala uczniowi przenieść się w odległe czasy, minioną epokę. Niezwykle znaczącym i ważnym elementem
przy zastosowaniu tej metody nauczania jest możliwość identyfikacji ucznia, biorącego udział w inscenizacji,
z odtwarzaną postacią. Wcielenie się
w rolę bohatera, związanego z dziejami miasta i regionu (założyciel miasta – Władysław Opolczyk, obrońca
klasztoru na Jasnej Górze – o. Augustyn Kordecki) oddziałuje na jego
wyobraźnię historyczną, ma ogromne znaczenie poznawcze.
Przybliża historię najbliższej okolicy, „małej ojczyzny”.
W trakcie zajęć prowadzonych dla młodzieży starszej
(gimnazja i szkoły średnie), wprowadzane są bardziej szczegółowe opisy, a wręcz często uwagę uczniów skupia się na
konieczności analizy oryginalnego źródła. Oferta tematyczna prowadzona w oparciu o zbiory muzealne, adresowana dla wyższych uczelni, złożona została z dwóch zasadniczych części: zajęć teoretycznych – wykładu dotyczącego
klasyfikacji i charakterystyki źródeł historycznych w zbiorach muzealnych oraz prezentacji nauk pomocniczych historii (dyplomatyka, numizmatyka, sfragistyka, falerystyka,
weksykologia), a także zajęć warsztatowych, polegających
na opracowywaniu źródeł z zakresu wspomnianych nauk
pomocniczych, w oparciu o zbiory muzealne. W przypadku zajęć prowadzonych w oparciu o zbiór numizmatyczny,
podobnie jak poprzednio wprowadzony został podział na
zajęcia teoretyczne i warsztatowe (ćwiczenia), polegające na analizie porównawczej systemów pieniężnych i siły
nabywczej pieniądza od średniowiecza po czasy współczesne, a także zapoznanie z metodami przeliczeniowymi i ich
wykorzystywanie w praktyce badawczej. Odrębną grupę
tematyczną adresowaną dla studentów wyższych uczelni
stanowią zbiory pocztówek. W trakcie zajęć praktycznych
pocztówki wykorzystywane są jako źródła historyczne, studenci zostają wprowadzeni w pojęcie kartofilii, tj. wiedzy
o pocztówce, kształtującej się nauce pomocniczej historii,
poznają genezę i historię pocztówki oraz ikonografię Częstochowy końca XIX wieku i lat 70. wieku XX. W czasie
wizyty w Muzeum studenci wyższych uczelni mogą skorzystać z tematów zajęć opartych na badaniach własnych,
dotyczących historii Częstochowy i regionu, wprowadzających, poprzez zajęcia warsztatowe, w paleografię polską
i łacińską. Zajęcia dla studentów prowadzone są również
w oparciu o zbiór broni, w ich trakcie opracowywane są poszczególne egzemplarze broni białej i palnej.
Oprowadzenie po wystawie, omówienie wybranego eksponatu czy zbioru eksponatów, jest typową formą spotkań
z młodzieżą szkolną w Muzeum. Największym atutem jest tu
możliwość bezpośredniego, swobodnego obcowania każdego
ucznia z eksponatem historycznym. Właściwy wybór i umiejętne zaprezentowanie zbiorów muzealnych stanowi o wyjątkowej atrakcyjności zajęć. Żaden bowiem tekst źródłowy czy
opowiadanie z podręcznika, ani nawet eksponat pokazany
151
ZBIORY A EDUKACJA
w gablocie, nie wzbudzi takiego zainteresowania u młodego
odbiorcy, jak możliwość obejrzenia go bezpośrednio. Zbiory
pozaekspozycyjne, wykorzystywane w czasie historycznych
lekcji muzealnych, to wybrane przykłady broni białej: średniowieczne militaria – XIX-wieczna kopia miecza średniowiecznego oraz miecz pochodzący z przełomu XIV/XV w.,
znaleziony w Cykarzewie k. Częstochowy, replika tarczy,
topory i ostrogi późnośredniowieczne, groty strzał, monety
z okresu groszowego: grosz, półgrosz, denar.
Wśród zabytków historycznych, wykorzystywanych na
lekcjach muzealnych dla uczniów szkół podstawowych, gimnazjów, szkół średnich oraz wyższych uczelni, znaleźć można
herbarze, starodruki, dokumenty cechowe. Spośród pozostałych źródeł pisanych na uwagę zasługują drukowane fragmenty Roczników Jana Długosza tłumaczone na język polski, Kroniki Jana z Czarnkowa, dokumenty królewskie i inne.
Poznając Częstochowę od czasów średniowiecza poprzez
temat Najdawniejsze dzieje Częstochowy, czyli od Częstocha do
Jana Służki, adresowany dla uczniów szkół podstawowych,
na lekcji muzealnej jako środki dydaktyczne wykorzystywane są militaria z XIV-XVI w., skarby monet oraz pojedyncze
numizmaty, pochodzące z XII-XVI w., ponadto źródła pisane, w tym: dokument biskupa Iwona Odrowąża z 1220 r.,
Roczniki, czyli tzw. Historia Polski Jana Długosza, Liber beneficiorum Jana Długosza, kopie pergaminowych dokumentów z lat: 1356, 1377, 1382, herbarz Szymona Okolskiego
z 1643 r., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego autorstwa J. Szymańskiego, mapa dawnego powiatu lelowskiego
A.D. 1500, oprac. J. Laberscheka.
W grupie tematycznej zajęć realizowanych poza Muzeum
znaleźć można temat, adresowany dla uczniów gimnazjów,
pt.: Czas zaklęty w murach zamkowych, prawda i legendy. Miejscem zajęć edukacyjnych są pozostałości zamków, znajdujące
się na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej w Olsztynie,
Mirowie, Bobolicach, Ogrodzieńcu. Jako środki dydaktyczne wykorzystywane są rekonstrukcje zamków w formie
rysunków, militaria z XIV-XVI w., eksponaty pochodzące
z badań archeologicznych prowadzonych na omawianych
zamkach (XIV-XVIII w.), kopie uzbrojenia (zbroja rycerska,
repliki militariów: miecz, szable, kusze, tarcze) oraz źródła
pisane: drukowane – dokumenty królewskie, Rewisia zamku
Olsztyn z 1631 r., wydana przez J. Borowską-Antoniewicz
i M. Antoniewicza, wspomniane wcześniej drukowane fragmenty Roczników Jana Długosza, tłumaczone na język polski, Kroniki Jana z Czarnkowa oraz źródła archiwalne – inwentarze zamku Olsztyn z lat 1532-1551. Zasadnicza część
zajęć opiera się na prezentacji historii omawianego obiektu,
a także na próbie odtworzenia załogi, mieszkańców zamku
oraz sposobu życia na zamku przez wykorzystanie powyżej
zaprezentowanych eksponatów.
Historię klasztoru na Jasnej Górze uczniowie szkół średnich
poznają uczestnicząc w lekcji pt.: Twierdza Jasna Góra – przykład nowożytnej architektury obronnej. Historia, ludzie, architektura i uzbrojenie twierdzy, odbywającej się w twierdzy Jasna
Góra, a dokładniej w Bastionie św. Rocha, zachowanym fragmencie twierdzy. Wśród muzealiów historycznych, prezentowanych w trakcie trwania lekcji, znaleźć można reprodukcje
rycin, przedstawiających twierdzę i jej oblężenia, reprodukcje
planów architektonicznych twierdzy, militaria z XVII-XIX
w., kopie strojów z epoki. Źródła drukowane wykorzystywane
na lekcji to m.in. Nowa Gigantomachia Augustyna Kordeckiego. Lekcja dodatkowo ubarwiona jest poprzez film pt.: Potop
w reżyserii Jerzego Hoffmana.
Szeroki przekrój przez zachowane w zbiorach muzealia
daje temat lekcji pt.: Eksponaty opowiadają historię Częstochowy – źródła historyczne w zbiorach muzealnych, odtwarzający
historię Częstochowy i regionu w oparciu o muzealia historyczne. Temat adresowany jest do uczniów gimnazjów. Dzieje
miasta i regionu przedstawione są tu z pomocą: dokumentów
(XVI-XXw.), numizmatów (XIII-XX w.), militariów (XIVXX w.), przedmiotów artystyczno-historycznych (XVIII-XX
w.), pocztówek i fotografii (koniec XIX i pocz. XX w.), kartografię oraz prasę historyczną (XIX i XX w.). Częstochowę
z okresu nowożytnego (XVI-XVIII w.) ilustrują następujące
muzealia: skarb szelągów Jana Kazimierza (boratynek) z 2
poł. XVII w., hakownica z XVI w., szabla kawalerii narodowej z końca XVIII w., lufy dział z XVIII w., broń ochronna z XVII w., ustawa cechowa z 1548 r., skarbonka cechowa z 1680 r., kufel cechu rzeźników z 1782 r. Częstochowę
z XIX w. (1793-1918) reprezentuje skarb trojaków oraz szabla
z okresu Księstwa Warszawskiego, broń palna pruska z końca XVIII w., broń palna francuska z pocz. XIX w, przedmioty codziennego użytku z XIX i pocz. XX w. Z pozostałych
muzealiów, będących oprawą lekcji historycznych, jest zbiór
pocztówek i fotografii pochodzący z przełomu XIX/XX w.
– przedstawiający rozwój Częstochowy we wspomnianym
okresie, a także Album miasta Częstochowy z ok. 1910 r., dokumenty związane z przemysłem częstochowskim oraz prasa
z przełomu XIX/XX w.
Okres międzywojenny (1918-1939) w dziejach naszego
miasta prezentowany jest na lekcjach muzealnych przez monety i banknoty, plany miasta Częstochowy z lat dwudziestych, pocztówki i fotografie, dokument z 1925 r. z pieczęciami zakładów przemysłowych Częstochowy, prasę, sztandary
cechowe, mundury wojskowe. Natomiast umundurowanie
żołnierza polskiego z września 1939 r. oraz elementy wyposażenia żołnierzy Wermachtu, broń będącą w użyciu oddziałów partyzanckich i inne zespoły eksponatów uczniowie
mogą oglądać podczas realizacji tematów lekcji przedstawiających Częstochowę w czasie II wojny światowej.
152
Fragment stałej wystawy etnograficznej
wykorzystywanej do lekcji pt.: Ginące zawody
Poprzez kontakt z eksponatem zostaje podkreślona rola
indywidualnego zaangażowania ucznia w naukę historii.
Z pedagogicznego punktu widzenia bowiem można coś zrozumieć lepiej, jeśli się ma możliwość poznania tego w praktyce. Dzięki możliwości swobodnego kontaktu z oryginalnym
przedmiotem historycznym zostaje poszerzona percepcja
uczniów. Mogą oni wzbogacać swoją wiedzę, badając obiekty
bezpośrednio, za pomocą zmysłu wzroku i dotyku.
Oferta tematyczna lekcji muzealnych z zakresu etnografii
regionu, począwszy od 1998 do marca 2004 roku, realizowana była w oparciu o ekspozycję stałą pt.: Kultura ludowa regionu częstochowskiego XIX/XX w. (w związku z rozpoczętym
w maju remontem Ratusza wystawa została zdemontowana).
Na wystawę złożyły się 820 eksponaty, obrazujące podstawowe dziedziny życia częstochowskiej wsi z przełomu wieku. Dodatkowo prezentacja wzbogacona była fotografiami
i tekstami informacyjnymi. Ekspozycja obejmowała poszczególne działy: rolnictwo, gospodarstwo domowe, stolarstwobednarstwo-kołodziejstwo, kowalstwo, tkactwo, zdobnictwo
wnętrza (w tym elementy częstochowskiego stroju ludowego),
rzeźbę, malarstwo i pamiątki. Oferta tematyczna skonstruowana została na bazie powyższego podziału. Taki podział
umożliwiał prowadzącemu właściwe zobrazowanie wybranego zagadnienia, a korzystającej z lekcji młodzieży szkolnej
przejrzyste zrozumienie tematu. Stała wystawa etnograficzna odegrała dużą rolę w zakresie popularyzacji regionalnej
kultury ludowej wśród młodzieży szkolnej, spełniała nieocenioną funkcję poznawczą i kształcącą. Obecność na niej
umożliwiała uczniom poznanie warsztatów rzemieślniczych:
garncarza, bednarza, stolarza, kołodzieja, kowala, tkacza,
wyposażonych w niezbędne narzędzia.
Poza warsztatami pokazano sprzęty używane przy uprawie ziemi, wnętrze chaty wiejskiej, narzędzia wykorzystywane w gospodarstwie wiejskim, a także elementy częstochowskiego stroju ludowego, pamiątkarstwo, malarstwo i rzeźbę
ludową oraz zdobnictwo wnętrza. Wystawa dostarczała
nieocenionych wartości poznawczych, rozwijała pojęcie edu-
153
ZBIORY A EDUKACJA
kacji regionalnej wśród najmłodszego pokolenia. Eksponaty
zgromadzone w Muzeum dawały szeroki obraz dawnej wsi
regionu częstochowskiego. Niejednokrotnie niektóre z prezentowanych na wystawie obiektów do dnia dzisiejszego
spotykane są w okolicznych wsiach. Obserwując ich umiejscowienie na wystawie uczniowie mieli możliwość porównania ich dawnego i obecnego wykorzystania w gospodarstwie
wiejskim.
Ekspozycja muzealna umożliwiała całościowe spojrzenie
na szeroko pojęte zagadnienia kultury ludowej omawianego
obszaru oraz ułatwiała właściwą interpretację pokazanych
eksponatów.
Ułożenie eksponatów według ściśle określonego scenariusza, zaprezentowanie ich we właściwym kontekście ułatwiało
obcowanie z dawną wsią, elementami ludowej sztuki i kultury regionu. Zabytki zgromadzone na wystawie poprzez
swoją autentyczność silnie przemawiały do zwiedzających ją
uczniów, pozwalały na konfrontację z otaczającą rzeczywistością. W oparciu o udostępniony w listopadzie 2005 magazyn wybranych zbiorów etnograficznych (budynek Muzeum
przy Al. Wolności 30) rozpoczęto realizację nowego cyklu
lekcji pt.: W muzealnym magazynie. Taki rodzaj zajęć pozwala
uczniowi na indywidualną pracę z muzealnym eksponatem.
Po wizycie w magazynie uczniowie, z pomocą prowadzącego zajęcia, starają się opisać, nazwać, wymiarować, datować
wybrany zabytek, określić miejsce jego pochodzenia. Jednocześnie na przykładzie dawnych i współczesnych przedmiotów używanych w życiu codziennym zostaje zaprezentowana
droga związana z przemianą, udoskonaleniem omawianego
przedmiotu-zabytku oraz sposób jego wykorzystania dawniej i dziś. Dzieci poznają w ten sposób pracę muzealnika,
polegającą w tym przypadku na identyfikacji obiektu etnograficznego.
Dodatkowo w ofercie tematycznej lekcji muzealnych
z zakresu etnografii regionu znalazły się tematy związane
z rokiem obrzędowym, tj. z obchodami tradycyjnych świąt
dorocznych: Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Do tych tematów równie starannie dobierane są, związane z obchodami
świąt dorocznych, wytwory sztuki ludowej, do jakich należą palmy i pisanki wielkanocne z różnych regionów Polski,
prezentowane uczestnikom lekcji muzealnej w celu pełniejszego zobrazowania tematu. Tematy związane z tradycjami
dorocznych świąt realizowane są w oparciu o zakupione do
zbiorów muzealnych pozostałości po konkursach sztuki ludowej. Należą tu wzbogacające kolekcję sztuki ludowej: bożonarodzeniowe szopki, postaci kolędników, herody, a także
różne formy plastyki dekoracyjnej i obrzędowej, w tym: ludowe pająki, wycinanki, kwiaty z bibuły, wyroby plecionkarskie
i inne. Uzupełnienie tematu stanowi choinka, nieodłączny
symbol zimowych świąt, udekorowana tradycyjnymi ozdo-
bami, wykonanymi z bibuły, słomy, kolorowych wycinanek,
wiórów osikowych. W ramach zajęć w Muzeum uczniowie,
w oparciu o wzory tradycyjne, samodzielnie wykonują ozdoby choinkowe, wykorzystując do tego celu różnorodne materiały plastyczne.
Po demontażu wystawy stałej oraz przeniesieniu Działu
Edukacji i Wystaw do nowej siedziby, rozpoczęto realizację lekcji etnograficznych w oparciu o wybrane eksponaty,
dostosowane do aktualnych tematów. Realizacja tematów:
Częstochowski strój ludowy, Od nitki do tkaniny, wzbogacona
jest projekcją filmu edukacyjnego pt.: Len. Ponadto do lekcji
przygotowane zostały odpowiednio dobrane eksponaty znajdujące się w zbiorach Działu Etnografii, w tym: motowidło
dwukorzystkowe, maglownica z wałkiem, cierlica i szczotka, a także płótno i nić lniana. Uczestnicy lekcji mogą wypróbować, jak nawija się płótno na maglownicę oraz nici na
motowidło. Nowa oferta obejmuje także tematy realizowane dotychczas, tj.: Formy plastyki dekoracyjnej i obrzędowej
w regionie częstochowskim oraz Polska wycinanka ludowa, temat prowadzony w oparciu o prezentację multimedialną oraz
rekonstrukcje wycinanek częstochowskich, wybrane formy
kwiatów z bibuły i inne.
Formy plastyki dekoracyjnej wykorzystywane podczas lekcji
etnograficznej pt.: Formy plastyki dekoracyjnej i obrzędowej
w regionie częstochowskim oraz Polska wycinanka ludowa
Skamieniałości jurajskie wykorzystywane podczas lekcji
przyrodniczej pt.: Morze jurajskie
154
155
ZBIORY A EDUKACJA
w poszczególnych grupach wiekowych. Oprócz zbiorów pozaekspozycyjnych do celów edukacyjnych wykorzystywane są
wystawy o charakterze przyrodniczym. Lekcje przyrodnicze
w Muzeum Częstochowskim prowadzone były dotychczas
zarówno w oparciu o wystawy ze zbiorów własnych, takie
jak: Owady okolic Częstochowy (2001) czy Badacze północnej
części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Badania przyrodnicze od połowy XIX do końca XX wieku (2003), jak i wystawy wypożyczane z innych muzeów, głównie z Muzeum Górnośląskiego
w Bytomiu, które przygotowuje m.in. ekspozycje o charakterze edukacyjnym (Co w budkach piszczy – 2000, Przyroda
światłem malowana – 2004) oraz wystawy wypożyczone
od prywatnych kolekcjonerów (Najpiękniejsze owady świata
– 2001, kolekcja obecnie znajdująca się w zbiorach Muzeum
Częstochowskiego).
Zbiory malarstwa Działu Sztuki od roku 1995 prezentowane były na wystawie pt.: Malarstwo polskie przełomu
XIX/XX w. Wystawa eksponowała prace malarzy reprezentujących różne kierunki w sztuce polskiej lat powojennych.
Zgromadzono na niej prace przedstawicieli Młodej Polski
i rozwijających się w tym okresie impresjonizmu, secesji
i symbolizmu. Były tu prace Leona Wyczółkowskiego (Sosna), Józefa Mehoffera, Jacka Malczewskiego, Władysława
Jarockiego, Vlastimila Hoffmana (Nie z tego świata), Teodora
Axentowicza (Grajek i dziewczyna), Włodzimierza Tetmajera, Władysława Jarockiego (Hucuł). Z licznych kierunków
i ugrupowań sztuki okresu Dwudziestolecia Międzywojennego na wystawie prezentowany był formizm, w tym obrazy
Zbigniewa Pronaszki, Jerzego Fedkowicza i innych artystów
oraz koloryzm, reprezentowany przez Wojciecha Weissa,
Jana Cybisa, Eugeniusza Eibischa. W oparciu o ekspozycję
od roku 1998 realizowana była oferta tematyczna lekcji mu-
Eksponaty wykorzystywane podczas lekcji przyrodniczej pt.:
Ciekawostki z życia owadów
W roku 2002 do stałej oferty edukacyjnej Muzeum wprowadzono tematy lekcji z zakresu przyrody regionu. Tematy
przyrodnicze realizowane są w oparciu o kolekcję entomologiczną, wybrane okazy ptaków charakterystyczne dla
poszczególnych środowisk, skamieniałości jurajskie oraz
inne eksponaty, znajdujące się w zbiorach Działu Przyrody, a obrazujące omawiany temat. Tak jak i w pozostałych
przypadkach, również na lekcjach przyrodniczych kontakt
z eksponatem niezwykle silnie oddziałuje na młodego odbiorcę. Możliwość obejrzenia okazu ptaka czy owada z bliska
rozwija zdolności percepcyjne u dziecka, wyrabia ponadto
zmysł estetyki oraz uwrażliwia na piękno otaczającej przyrody. Uczestnictwo w lekcjach muzealnych z zakresu przyrody regionu pozwala zaznajomić się z dziedzictwem przyrodniczym najbliższej okolicy, dostrzec jej niepowtarzalność.
Oferta tematyczna lekcji przyrody została pomyślana w ten
sposób, aby dać szeroki obraz różnorodności zbiorów Działu
Przyrody. Są tu zarówno zbiory entomologiczne, ornitologiczne, wybrane gatunki ssaków występujących w regionie
częstochowskim (nietoperze), skamieniałości pochodzące
z okresu jurajskiego.
Dodatkowo w ofercie muzealnej znalazły się tematy poświęcone popularnej w ostatnich latach ekologii, w tym
np. temat omawiający rezerwaty przyrody i ekosystemy naszego regionu. Do poszczególnych tematów zostały przygotowane prezentacje multimedialne, wykorzystywane jako
dodatkowe metody nauczania. Do każdego tematu z starannie dobierane są wybrane eksponaty, charakteryzujące
omawiane zagadnienie. Różny jest ich dobór i wykorzystanie
zealnych, adresowana dla grup szkolnych odwiedzających
Muzeum. Ponadto lekcje z zakresu sztuki prowadzone były
w oparciu o wystawy zmienne, wypożyczane ze zbiorów zaprzyjaźnionych muzeów. W kwietniu 2003 roku udostępniona została wystawa z kolekcji Muzeum Częstochowskiego
pt.: Od modernizmu do koloryzmu (zdemontowana na czas
trwającego remontu Ratusza w kwietniu 2004 r.). Od tej
chwili rozpoczęto realizację ujętych w formę konspektów
lekcji, w oparciu o wybrane ze zbiorów malarstwa obrazy,
dostosowane do tematów.
Na przykładzie kilku wybranych obrazów, takich jak:
Dworek J. Mehoffera, Pejzaż z łanem zboża S. Kamockiego,
Pejzaż E. Eibischa, Hucuł W. Jarockiego, uczniowie odgadują pory roku prezentowane na obrazach. Kontynuując lekcję
w Muzeum nt.: Moja ulubiona pora roku, prowadzący rozmawia z uczniami na temat przyrody, jej zmienności i różnorodności w poszczególnych porach roku. Po zapoznaniu się
z pracami malarskimi przygotowanymi do lekcji, uczniowie
próbują analizować i porównywać rodzaje malarstwa pejzażowego. Określając kształty i barwy przedstawione na obrazach,
wyrażają własne upodobania estetyczne. Na przykładach kilku wybranych obrazów omówienie niełatwych zagadnień
przestrzeni, barwy i światła zostaje przedstawione w sposób
znacznie bardziej przystępny, niż tylko poprzez podanie teorii. Uchwycenie trójwymiarowości otaczającego świata, pejJerzy Fedkowicz, Martwa natura z misą i owocami
Marian Wawrzyniecki, Wichura
Stefan Filipkiewicz, Martwa natura z żółtymi różami
156
157
ZBIORY A EDUKACJA
zróżnicowaniem kultury łużyckiej. W gablotach zobaczyć
można było wyroby ceramiczne w postaci naczyń codziennych i kultowych, urn, zabawek, ponadto wyroby metalowe
z brązu i żelaza, głównie ozdoby i broń. Zbiory archeologiczne prezentowane na wspomnianej wystawie oraz wykorzystywane w działalności edukacyjnej pochodziły głównie
z terenów ziemi częstochowskiej i stanowiły zestawy źródeł
kultury materialnej.
Lekcja archeologiczna pt.: Kultura
łużycka w Polsce
zażu, przedmiotów z naszego najbliższego otoczenia staje się prostsze, kiedy jest
omówione na konkretnym przykładzie.
Również rodzaje martwej natury jako
jednego z gatunków malarstwa zostają
zaprezentowane uczniom na przykładzie
kilku wybranych dzieł malarskich artystów, których prace wzbogacają zbiory
Muzeum Częstochowskiego. Malowane kwiaty i owoce, czyli o barwnych martwych naturach to temat lekcji omawiający
w oparciu o przykładowe obrazy, wchodzące w skład wystawy pt.: Martwa natura, historię gatunku oraz różne rodzaje
wyobrażeń martwej natury.
Po zaprezentowaniu kilku wybranych obrazów, np. Martwa natura z misą
i owocami J. Fedkowicza, Martwa natura
z żółtymi różami S. Filipkiewicza, Martwa natura z owocami L. Dołżyckiego uczniowie wraz z prowadzącym lekcję omawiają kształty i kolory przedstawianych
kompozycji kwiatowych i owocowych.
Poza zagadnieniami związanymi z treścią wystawy oraz
monografiami wybranych artystów, realizowane są tematy
poruszające problem formy, treści i kompozycji obrazu tj.
analiza dzieła sztuki, m.in. w oparciu o obraz Mariana Wawrzynieckiego Wichura, i płaskorzeźbę Leszka Wieluńskiego
Pejzaż.
Dużym zainteresowaniem ze strony odwiedzających Muzeum nauczycieli jest temat pt.: W co lubimy się bawić. Starannie wybrane ze zbiorów malarstwa przykładowe obrazy, tj.:
Gra w guziki L. Śledzińskiego, Szermierze T. Makowskiego,
pozwalają na objaśnienie pojęcia sceny rodzajowej jako jednego z gatunków malarstwa. W trakcie lekcji prezentowany
jest też obraz częstochowskiej artystki Wandy Wereszczyńskiej pt.: Misia oraz inne obrazy: A. Grabarza Muzykanci
i W. Lewandowskiego Wczasy żeglarskie.
Dużym atutem prowadzonej w oparciu o zbiory z dziedziny sztuki lekcji muzealnej jest nie tylko możliwość wyjaśnienia trudnych pojęć, ale też możliwość kształtowania wrażliwości estetycznej oraz subiektywnego spojrzenia uczniów
na dzieło sztuki. Uczniowie korzystający z lekcji malarstwa
w Muzeum ponadto, że mają kontakt z dziełem sztuki, mogą
próbować zastanowić się, jak zostało ono skomponowane,
w jaki sposób rozwiązany został w obrazie problem światła
i cienia. Mogą uczyć się, z pomocą pracownika Muzeum, sa-
W chwili obecnej zajęcia edukacyjne prowadzone są
w oparciu o zachowaną in situ część cmentarzyska kultury łużyckiej oraz wystawę zmienną długoterminową, prezentowaną w holu Rezerwatu Archeologicznego w Częstochowie-Rakowie, do czasu powstania zmodernizowanej wystawy stałej.
Wystawa pt.: Cmentarzyska kultury łużyckiej, przygotowana
przez pracowników Działu Archeologii Muzeum, jest doskonałym źródłem poznania zabytków archeologicznych, pochodzących z okresu kultury łużyckiej ziemi częstochowskiej
sprzed 2500 lat. Zachowane
w zbiorach do dnia dzisiejszego formy naczyń, ozdoby,
narzędzia oraz elementy broni, wykonane z brązu i żelaza,
odnalezione w grobach, dają
zwiedzającym świetny obraz
minionych wieków. Uczestniczący w lekcji muzealnej mają
możliwość poznania trybu
życia, zwyczajów, wierzeń panujących wśród mieszkańców
dawnych osad łużyckich. Uczniowie odtwarzający w glinie
przedstawione na wystawie
formy ceramiczne oraz ozdoby
noszone przez ludy łużyckie,
mogą pokusić się o identyfikację z osobą żyjącą na przełomie epoki brązu i żelaza.
Kontakt z dawnymi zabytkami archeologicznymi rozwija wyobraźnię ucznia i jego
wyobrażenie o minionych
wiekach i jest dużym przeżyciem emocjonalnym. Dodatkowym atutem wystawy
jest jej ciekawa aranżacja plastyczna, przyciągająca uwagę
zwiedzających.
W ofercie archeologicznych
lekcji muzealnych znalazły się
również tematy opracowane
w oparciu o eksponaty.
modzielnej interpretacji i analizy dzieła sztuki. W odmienny
sposób będą opisywali dzieło sztuki uczniowie klas najmłodszych, dla których obraz będzie głównie ilustracją; większego wysiłku intelektualnego będziemy wymagać w przypadku
starszej młodzieży. Zaletą wystawy malarstwa, poza rozszerzaniem wiedzy na temat sztuki, jest uczenie się języka ekspozycji muzealnej, wyrabianie u najmłodszego odbiorcy poczucia estetyki. W przypadku wystaw malarskich ten proces
jest najpełniej realizowany. Lekcja muzealna przeprowadzona w oparciu o zbiory malarstwa, grafiki czy rzeźby, pozwala
na maksymalną aktywizację dzieci. Oprócz tego, że poszerza
wiedzę z zakresu sztuki, dodatkowo uwrażliwia na piękno
dzieła sztuki, wyrabia zmysł estetyki. Inaczej niż na wystawach historycznych, archeologicznych, czy etnograficznych,
gdzie eksponowane są przedmioty kultury materialnej, czy
ekspozycjach przyrodniczych, prezentujących konkretne
okazy ze świata flory i fauny.
Po modernizacji w 2002 r. Rezerwatu Archeologicznego
w Częstochowie-Rakowie, rozpoczęto w nim działalność
edukacyjną dla szkół. Do czasu remontu obiektu, lekcje
muzealne dla zainteresowanych grup szkolnych realizowano w oparciu o zachowany fragment cmentarzyska oraz
usytuowaną wokół wystawę stałą, otwartą wraz z udostępnieniem Rezerwatu Archeologicznego w 1965 r., pt.: Kultura łużycka w Polsce. Wystawa przybliżała kulturę materialną, społeczną i duchową ludności kultury łużyckiej oraz
problemy związane z genezą, zasięgiem terytorialnym oraz
158
Zabytki archeologiczne
wykorzystywane podczas
lekcji archeologicznych pt.:
W poszukiwaniu przeszłości
159
ZBIORY A EDUKACJA
Najstarsze materiały w zbiorach to środkowopaleolityczny zespół narzędzi reprezentujący kulturę materialną, której
twórcą był homo sapiens neanderthalensis. Wśród zabytków
z młodszej epoki kamienia - neolitu, najbardziej interesujące
wydają się siekierki krzemienne i topory kamienne. Najczęściej występujące w zbiorach zabytki, wykorzystywane jako
środek dydaktyczny na lekcjach muzealnych, pochodzą z epoki
brązu i wczesnej epoki żelaza i związane są z kulturą łużycką.
Najliczniejszą grupę zabytków archeologicznych stanowią naczynia ceramiczne, które wchodziły w skład wyposażenia grobów; są wśród nich naczynia wazowate, garnki, misy, czarki
oraz kubki i dzbanki, a wśród nich naczynko w kształcie rogu
oraz figurka zoomorficzna, którą archeolodzy zidentyfikowali jako figurkę dzika (odkryte na stanowisku w Truskolasach)
oraz grzechotki. Omawiając temat lekcji muzealnej dotyczącej ceramiki grobowej kultury łużyckiej warto zwrócić uwagę
uczniów na ornamenty występujące na powierzchni naczyń,
np. w postaci układów linii poziomych i skośnych, powstałych
z odciśnięcia naszyjnika. Ciekawy ornament posiada czarka z grobu znajdującego się w Częstochowie-Mirowie oraz
fragment naczynia z dnem zdobionym „ornamentem jodełkowym”, tzw. „drzewkiem życia”. Podczas lekcji archeologicznej
wykorzystywany jest ponadto bogaty zestaw zabytków brązowych, w tym różnorodne w swej formie szpile, bransolety brązowe, naszyjniki, skręty i kółka wykonane z drutu brązowego,
a także drobne ozdoby, takie jak guziki kościane czy gliniane
paciorki. Do unikatowych zabytków należy też żelazny grocik
strzały; w grupie górnośląsko-małopolskiej znane są grociki
z brązu i kości, wykonane z żelaza należą do rzadkości. Cennym znaleziskiem jest również fragment skórzanego diademu
- ozdoby głowy kobiety odkryty na cmentarzysku w Pawełkach. Przy głowie zmarłej złożona była misa profilowana, w jej
wnętrzu czerpak, natomiast przy nogach – garnek. Taki sposób
chowania zmarłych charakterystyczny był dla ludności grupy
górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej. Archeologiczna
lekcja muzealna przybliża w ten sposób wierzenia związane
z pochówkiem mieszkańców kultury łużyckiej.
Ruiny warowni w Olsztynie dostarczyły interesujących
znalezisk, w tym ceramiki późnośredniowiecznej, nowożytnej i kości zwierzęcych oraz bogaty zespół wyrobów żelaznych – m.in.: groty bełtów i strzał, podkowy, fragmenty
ostróg z gwiaździstym bodźcem i dwuczęściowych wędzideł z kółkami, zgrzebło, kłódki, noże. Niezwykle ciekawym
eksponatem archeologicznym, odnalezionym w trakcie badań
wykopaliskowych na zamku w Mirowie, są topory (siekiery),
które dzięki odpowiednim warunkom, w jakich zalegały, zachowały się w dobrym stanie. Dwa z nich posiadają nawet
resztki drewnianych toporzysk w osadzie. Są to okazy łączące cechy narzędzia pracy – siekiery i topora bojowego. Te za-
Lekcja historyczna pt.: Nasze korzenie czyli jak powstała
Częstochowa
bytki archeologiczne są wykorzystywane na lekcjach w Muzeum Częstochowskim w przypadku realizacji następujących
tematów, adresowanych dla klas młodszych szkoły podstawowej: Nasze miasto i okolice w baśniach, podaniach i legendach
oraz Nasze korzenie – czyli jak powstała Częstochowa a także
gimnazjów i szkół średnich, ujęte w tematach: Najdawniejsze
dzieje Częstochowy, czyli od Częstocha do Jana Służki, Czas zaklęty w murach zamkowych – prawda i legendy.
Wychowanie i kształcenie w oparciu o ekspozycje i zbiory muzealne to główny element funkcji społecznej Muzeum
Częstochowskiego. Nadrzędnym celem w czasie prowadzenia lekcji muzealnej jest uwrażliwienie młodzieży szkolnej
na obecność zabytków, zarówno historycznych, archeologicznych, etnograficznych, przyrodniczych. Kształtowanie
wśród najmłodszego pokolenia postaw szacunku dla przeszłości, dla tradycji i symboli, pamięć o przeszłości, jest moralną powinnością każdego człowieka. Ważnym zadaniem
jest zakorzeniać to od najmłodszych lat. Zajęcia w Muzeum
poparte oryginalnymi eksponatami, pozwalają w sposób
zrozumiały przyswoić sobie często nieznane treści, poznać
kulturę, historię, przyrodę regionu, która jest częścią kultury
narodowej. Kontakt z eksponatem uczy krytycyzmu, rozwija
samodzielność myślenia, pobudza pasję badawczą, dociekliwość twórczą, ułatwia aktywny kontakt z kulturą. Proces
kształcenia w oparciu o zbiory muzealne będzie z pewnością
bardziej owocny, gdy wizyty w Muzeach będą się powtarzały
cyklicznie, staną się częstą formą w procesie nauczania młodego pokolenia.
160
161
Opracowanie zbiorów
Muzeum Częstochowskiego
Jedną z form upowszechniania wiedzy o zbiorach muzealnych są publikacje. Stąd nasza próba zebrania opracowań bezpośrednio traktujących
zbiory Muzeum Częstochowskiego. Przedstawiony poniżej wykaz w kilku tylko przypadkach wsparty został na ogólnej bibliografii przedmiotu.
Stanowi on również fragment bibliografii wydawnictw naszego Muzeum. Sądzimy, że stanie się podstawą do szerszego opracowania bibliograficznego nie tylko zbiorów. Niepełny wykaz opracowań usprawiedliwiony jest pionierskim potraktowaniem tej problematyki. Opracowanie
ułożone jest wg klucza – bibliografii przedmiotu.
Z dziejów Muzeum Częstochowskiego
Chojnowski E., Muzeum w Częstochowie 1905-1966, Katowice 1967, praca magisterska (maszynopis) pod kierunkiem naukowym prof. dr Jana
Pachońskiego. WSP w Katowicach, Wydz. Filologiczno-Hist., Katedra Historii;
Gładysz J., Historia górnictwa rud żelaza i muzealnictwa górniczego w rejonie częstochowskim, Almanach Częstochowy, Częstochowa 2005,
s. 135-141;
Hohensee H., Muzeum regionalne w Częstochowie, [w:] Muzea na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Bytom 1963;
Jaśkiewicz A., Skalski A., Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Biuletyn Krajoznawczy PTTK, Częstochowa 1983;
Jaśkiewicz A., Wystawa polskiego malarstwa współczesnego (zorganizowana z okazji jubileuszu 50-lecie Muzeum w Częstochowie), (katalog wystawy), Muzeum Regionalne w Częstochowie, Częstochowa 1959;
Tenże, Muzeum w okresie jubileuszu 1959-1960, [w:] Zbiory i działalność w roku jubileuszowym, Muzeum Regionalne w Częstochowie,
Częstochowa 1961, s. 44-56;
Tenże, Galeria malarstwa polskiego XX wieku, (katalog wystawy), Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1989;
Tenże, Muzeum Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej, [w:] 65 lat Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego dawniej Towarzystwa
Popierania Kultury Regionalnej. Materiały Sesji Popularnonaukowej zorganizowanej 17 października 1997 roku, Częstochowa 1997, s.
25-31;
Tenże, Portret polski XIX i XX w. w zbiorach Muzeum Częstochowskiego, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 1999;
Tenże, Pejzaż. Wiek XX. Malarstwo polskie w zbiorach Muzeum Częstochowskiego, Częstochowa 2001;
Sobalski F., Muzeum w Częstochowie 1905-1945, [w:] Muzea na Górnym Śląsku w XIX i XX w., Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu,
1963, z. 1;
Tyras W., Towarzystwo Higieniczne w Częstochowie w latach 1902-1928, „Archiwum Historii Medycyny”, 1966, XXIX, 256-267;
163
OPRACOWANIE ZBIORÓW MUZEUM CZĘSTOCHOWSKIEGO
Zbiory Archeologii
Augustyniak J., Pukarzew, pow. Radomsko, Informator Archeologiczny, badania, rok 1972, Warszawa 1973, s. 159-160;
Błaszczyk W., Badania nad genezą zamków w Olsztynie pow. Częstochowa i Ogrodzieńcu pow. Zawiercie, [w:] Z pradziejów regionu częstochowskiego, Częstochowa 1962, s. 49-69;
Tenże, Wiercenia na Starym Mieście w Częstochowie, rok 1960, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku w latach 1959-1960, Śląski
Instytut Naukowy w Katowicach 1962, Biuletyn nr 32, s.125-127;
Tenże, Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w roku 1962 na zamku w Mirowie pow. Myszków. Sprawozdanie z przeprowadzonych prac ratowniczo-sondażowych w Częstochowie-Mirowie. Inwentaryzacja nieznanych średniowiecznych zamków warownych na Wyżynie Jurajskiej, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku w latach 1961-1962, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach
1965, Biuletyn nr 40, s. 87-92, 96-99, 102-106;
Tenże, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych na zamku w Siewierzu pow. Zawiercie w 1963 r., [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku w 1963 roku, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach 1964, Biuletyn nr 46, s. 81-87;
Tenże, Sprawozdanie z przeprowadzonych prac ratowniczo-sondażowych w Częstochowie-Mirowie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym
Śląsku w latach 1961-1962, Śląski Instytut Naukowy, Biuletyn nr 40, Katowice 1964, s. 96-99;
Tenże, Sprawozdanie z przeprowadzonych prac wykopaliskowych na grodzisku w Siedlcu (Gąszczyk) pow. Częstochowa. Sprawozdanie
z przeprowadzonych prac wykopaliskowych na średniowiecznym obiekcie obronnym w Grodzisku pow. Kłobuck. Sprawozdanie z prac
przeprowadzonych na średniowiecznym zamku w Koziegłowach pow. Myszków;
Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych na zamku w Ogrodzieńcu pow. Zawiercie, Sprawozdania z Badań Archeologicznych,
Częstochowa 1966, s. 3-4, 6-7, 8-9, 10-13;
Tenże, Skarb halsztacki z Białej Wielkiej w powiecie włoszczowskim, Rocznik Muzeum w Częstochowie, tom 2, Częstochowa 1966;
Tenże, Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad odgruzowaniem zamku w Ogrodzieńcu, pow. Zawiercie, przeprowadzonym w 1962
roku, Studia Archeologiczne, t. II, Wrocław 1967, s. 399-422;
Tenże, Częstochowa- Stare Miasto, Komunikat Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu 1968, s. 9-11;
Tenże, Badania wykopaliskowe na średniowiecznym zamku w Olsztynie, pow. Częstochowa;
Badania wykopaliskowe na grodzisku-zamku z XIII-XIV w. w Koziegłowach, pow. Myszków, [w:] Fontes Archaeologici Posnanienses, vol. XXI ,
Poznań 1972, s. 266-268, 269-270;
Bolek Z., Myszków, stanowisko 1, Informator Archeologiczny, badania rok 1972, Warszawa 1973, s. 259;
Bolek Z., Wyniki badań wykopaliskowych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Małusach Wielkich, pow. Częstochowa, Sprawozdania Archeologiczne, t. XXVII, Warszawa 1975, s. 117-124;
Cabalska M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Kuśmierakach w powiecie częstochowskim a zagadnienia początków rozpowszechniania się
zwyczaju palenia zmarłych, Przegląd Archeologiczny, t. XVIII, Wrocław 1968, s. 122- 150;
Tenże, Wędzidła z pobocznicami z wielowarstwowych stanowisk wczesnośredniowiecznych, Wiadomości Archeologiczne, Warszawa 1970, s.14-20;
Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, (opracowanie zbiorowe pod red. Wł. Błaszczyka), Rocznik Muzeum w Częstochowie,
t. I, Częstochowa 1965;
Dąbrowa T., Paruzel P., Witkowska W., Ratownicze badania archeologiczne na cmentarzysku kultury łużyckiej Truskolasy 8, gm. Wręczyca
Wielka, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne XXXVIII, Wrocław 1996;
Gedl M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, pow. Kłobuck, cz. I (materiały z badań prowadzonych w latach 1959-1963), Materiały
Archeologiczne, t. 7, Kraków1966, s. 91-124;
Tenże, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, pow. Kłobuck, cz. II (materiały z badań prowadzonych w latach 1964-1965), Materiały
Archeologiczne, t. 12, Kraków 1971, s. 137-191;
Tenże, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, pow. Kłobuck, cz. III (materiały z badań prowadzonych w latach 1966-1968), Materiały
Archeologiczne, t. 15, Kraków 1974, s. 57-101;
Tenże, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, woj. częstochowskie, cz. IV (materiały z badań prowadzonych w latach 1969-1972),
Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. 6, 1991, s. 191-253;
Tenże, Cmentarzysko z epoki brązu w Zbrojewsku (badania 1973 – 1981), Kraków 1999;
Tenże, Zespół osadniczy z epoki brązu nad środkową Liswartą, Śląskie Prace Prahistoryczne, t. 4, 1995 a, s. 147-168;
Tenże, Grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej, Śląskie Prace Prahistoryczne, t. 4, 1995 b, s. 13-23;
Głosek M., Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa-Łódź 1996;
Oakeshott R.E., The Sword in the Age of Chivalry, London 1964;
Głowacki M., Kopacz J., Z pradziejów powiatu częstochowskiego, Ziemia Częstochowska, t. X, Częstochowa 1974, s. 123-142;
Godłowski K., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w dorzeczu Liswarty w latach 1962-1963, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku w 1963 roku, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach 1964, Biuletyn nr 46, s. 100-103;
Tenże, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w dorzeczu Liswarty, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku
w roku 1964, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach 1965, Biuletyn nr 57, s. 47-50;
Tenże, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w dorzeczu Liswarty w latach 1965-1966, Sprawozdania Archeologiczne, t. XX, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1968, s. 175-182;
Tenże, Kontynuacja badań wykopaliskowych w dorzeczu Liswarty (Rybno, Żabieniec, Opatów), Sprawozdania Archeologiczne, t.XXI, WrocławWarszawa-Kraków-Gdańsk 1969, s. 136-140;
Kirpičnikov A.N., Drevnerusskoe oružie, cz.II, Kopja, sulicy, boevye topory, bulavy, kisteni IX-XIII vv., „Archeologia SSSR”, E1-36, Moskva 1966;
Kołodziejski S., Les éperons à molette du territoire de la Petite Pologne au Moyen Âge, [w:] Mémoires archéologiques, Lublin 1985, s. 161-179;
Kopacz J., Skalski A. W., Nowe paleolityczne stanowisko jaskiniowe w Olsztynie, pow. Częstochowa, Sprawozdania Archeologiczne, t. XXIII,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, s. 33-36;
Kosiński M., Groty bełtów z zamku w Ogrodzieńcu, Zeszyty Muzeum Częstochowskiego, Archeologia, zeszyt nr 3, Częstochowa 1999, s. 143-152;
Tenże, Głowica buławy z zamku Ogrodzieniec, Materiały z sesji „Architektura, homines, arma – obronność na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych” 2003, Muzeum Częstochowskie (w przygotowaniu do druku);
Kovács L., A Magyar Nemzeti Múzeum Fegyvertárnának XI-XIV. Századi csillag alakú buzogányai, „Folia Archaelogica”, t. 22, 1971, s. 165-181;
Młodkowska-Przepiórowska I., Cmentarzysko ciałopalne z najmłodszej fazy kultury łużyckiej w Mstowie, województwo częstochowskie,
Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, t. 6, Częstochowa 1993;
Tenże, Cmentarzysko kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Częstochowie-Mirowie (materiały z badań ratowniczych przeprowadzonych
w latach 1962-1963), Zeszyty Muzeum Częstochowskiego, Archeologia, zeszyt nr 2, s. 3-68, Częstochowa 1995;
Tenże, Bransoleta kultury przedłużyckiej z Opatowa, woj. częstochowskie, Sprawozdania Archeologiczne XLIX , Kraków 1997;
Tenże, Sprawozdanie z badań ratowniczych na stanowisku 8 w Truskolasach, województwo częstochowskie, [w:] Badania archeologiczne na
Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1995 roku, Katowice 1998;
Tenże, Sprawozdanie z badań ratowniczych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Pawełkach, województwo częstochowskie, [w:] Badania
archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1995 roku, Katowice 1998;
Tenże, Cmentarzysko wczesnej fazy grupy górnośląsko-małopolskiej w Kuźnicze, gm. Krzepice, woj. częstochowskie, Śląskie Prace Prehistoryczne, tom 5, Katowice 1998;
Tenże, Cmentarzysko kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Częstochowie-Mirowie (materiały z badań w 1994), Zeszyty Muzeum Częstochowskiego, Archeologia, zeszyt nr 3, Częstochowa 1999;
Tenże, Materiały ze zniszczonych grobów kultury łużyckiej z Częstochowy-Gnaszyna Dolnego, Zeszyty Muzeum Częstochowskiego, Archeologia, zeszyt nr 3, Częstochowa 1999;
Tenże, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na cmentarzysku kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Częstochowie-Mirowie, [w:]
Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1996 roku, Katowice 2000;
Tenże, Wyniki ratowniczych badań na stanowisku 8 w Truskolasach, województwo śląskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku
i ziemiach pogranicznych w 1998 roku, Katowice 2001;
Tenże, Cmentarzysko grupy górnośląsko-małopolskiej w Częstochowie-Wyczerpach Dolnych, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. XXII, Rzeszów 2001;
Opalińska M., Paruzel P., Witkowska W., Ratownicze badania archeologiczne w Truskolasach, stan. 8, gm. Wręczyła Wielka (1996 i 1998),
Śląskie Sprawozdania Archeologiczne XLI, Wrocław 1999;
Przypkowski T., Pierwszy szkic klasyfikacji zbiorów gnomonicznych Muzeum im. Przypkowskich, archiwum rodziny Przypkowskich, 1973;
Radkiewicz J., Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na terenie cmentarzyska łużyckiego w Częstochowie-Mirowie, Badania archeologiczne
na Górnym Śląsku w 1963, Śląski Instytut Naukowy, Biuletyn nr 46, Katowice 1964, s. 61-66;
Witkowska W., Opalińska M., Wójcie J., Paruzel P., Sprawozdanie z badań ratowniczych na stanowisku 8 w Truskolasach, województwo śląskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1999 - 2000 roku, Katowice 2002;
164
165
Zbiory Etnografii
Łoś H. E. IV Rocznik Muzeum w Częstochowie, Zeszyt Etnograficzny nr 1, Studia nad kowalstwem wiejskim w regionie częstochowskim;
Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, Etnografia, zeszyt nr 2, Materiały z I Ogólnopolskiego Sympozjum pt: Kowalstwo wiejskie jako
przedmiot zainteresowań etnograficznych, Częstochowa 1981, pod red. R. Rok;
Rok R. Sztuka ludowa województwa częstochowskiego, informator, Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1984;
Rok R., Jaśkiewicz A., Sztuka dewocyjna Częstochowy,(katalog wystawy), Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1991;
Rok R. Rzeźby Józefa Kaczmarka z Chyczy,( katalog wystawy), Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1991;
Rok R. „...a rzeźby moje przetrwają czas”, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 1997;
Rok R. Częstochowski strój ludowy, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 1998;
Rok R., Jaśkiewicz A., Z dawna Polski Tyś Królową. Pamiątka z pielgrzymki na Jasną Górę, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2002;
Rok R., Kultura ludowa regionu częstochowskiego XIX/XX w., przewodnik po wystawie, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa;
Rok R., Polska sztuka ludowa, katalog wystawy pokonkursowej, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2003;
Safuta E., Czerski M., Katalog Monet Rosyjskich 1796-1917, Warszawa 1993;
Strzałkowski J., Jeszcze o medalu częstochowskim z roku 1909, [w:] Magazyn Numizmatyczny, nr 11(36), Częstochowa 1998, s. 23;
Szwagrzyk J.A., Pieniądz na ziemiach polskich X – XX w., Wrocław 1973;
Wardzińska-Lejko K., Pionierki fotografii zawodowej w XIX wiecznej Warszawie, Fotografia nr 1(9), 1978, s. 48;
Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989;
Zembik A., Fotografia częstochowska w latach 1847-1939, Pace Naukowe WSP w Częstochowie Seria: Wychowanie Artystyczne, Częstochowa
1993, z. IV, Spis częstochowskich zakładów fotograficznych oraz nazwisk fotografów działających w okresie od 1865 do 1939 r., s. 91-128;
Żabiński Z., Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1973;
Zbiory Historii
Aksjosemiotyka karty pocztowej, pod red. Pawła Banasia, Wrocław 1992;
Antoniewicz M., Bańkowski A., Statut Częstochowskiego Cechu Rzemiosła Ślusarskiego z 1584 R. [w:] Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, seria: Filologia Polska, 1988 z. I, s. 5-22;
Borzobohaty W., Jodła. Okręg radomsko-kielecki ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1988;
Daniel T., Skarb monet srebrnych z XV/XVI w., Wiadomości Numizmatyczne, R. VII: 1963, z. 2, s. 81-83;
Tenże, Mstów, pow. Częstochowa. Dwa skarby monet z XIV – XV w., Wiadomości Numizmatyczne, R. VIII: 1964, z. 1-2, s. 60-61;
Tenże, Częstochowa- Zacisze. Skarb szelągów Jana Kazimierza, Wiadomości Numizmatyczne, R. VIII: 1964, z. 1-2, s. 54-55;
Tenże, Żabieniec, pow. Częstochowa, Wiadomości Numizmatyczne, R. VIII: 1964, z. 1-2, s. 62;
Tenże, Skarby monet w zbiorach Muzeum w Częstochowie, Rocznik Muzeum w Częstochowie, R. II: 1966, s. 273-283;
Tenże, Skarb szerokich groszy praskich Mstów II, Wiadomości Numizmatyczne, R. X: 1966, z. 2, s. 104-107;
Filipow K., 27 Pułk Piechoty [w:] Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921 – 1939. Piechota, Warszawa 1995, s. 26-27;
Gąsiorski A., Historia częstochowskiego pieniądza zastępczego 1861-1939, Częstochowa 1995;
Głosek M., Nadolski A., Miecze średniowieczne z ziem polskich, [w:] Acta Archaeologica Lodziensia, nr 19, Łódź 1970, s. 33, tabl. II;
Grzyb M., Firma Błachowiczów w Częstochowie, maszynopis w zbiorach Muzeum Częstochowskiego;
Hass L., Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk- Łódź, 1982;
Informator o eksponatach dotyczących PPR przechowywanych w muzeach polskich 1942-1948, pod red. Wiszniewskiej D., Woltanowskiej M.,
Warszawa 1982;
Jakubowski W., Ordery i medale Rosji, Toruń 1993;
Kowalski M., Polski Pieniądz Papierowy 1794-1994, Warszawa 1994;
Kubiak S., Skarb z początku XVI wieku z Częstochowy, Wiadomości Numizmatyczne, R. XVI: 1972, s. 119-122;
Kuźma A., Broń w zbiorach Muzeum Częstochowskiego. Zbiór broni palnej, Częstochowa 1999;
Tenże, Szable, Pałasze, Szpady. Ze zbiorów broni białej Muzeum Częstochowskiego, Żnin 2001;
Tenże, Noty katalogowe [w:] Racięski J., Złoty wiek boni palnej. Broń strzelecka XIX stulecia, (katalog wystawy), Muzeum Śląskie, Katowice
2005, s. 21, 30-33;
Kuźma A., Nabiałek K., Świerczewska M., Eksponaty opowiadają historię. Muzealny program edukacyjny lekcji historii, pod red. Kuźmy A.,
Muzeum Częstochowskie 2003;
Lejko K., Pierwsza wystawa fotograficzna w Warszawie w r. 1901, Fotografia, nr 1(51), 1989, s. 11-14;
Miasto na pocztówce. Poznań na tle porównawczym, pod red. Jaworskiego R. i Molika W., Poznań 1999;
Morgulec J., Słownik nakładców i wydawnictw pocztówek na Ziemiach Polskich, oraz poloników, części I-XVI, Warszawa, 2000-2004;
Nabiałek K., Wstępne opracowanie kolekcji pocztówek ze zbiorów Muzeum Częstochowskiego, maszynopis w zbiorach Muzeum Częstochowskiego;
Notatki z dziennika Ludwika Mężnickiego (pisane jego ręką od 1934 r.), maszynopis w zbiorach Muzeum Częstochowskiego;
Oberleitner S., Polskie ordery odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705 – 1990, Zielona Góra 1992;
Płażewski I., Dzieje polskiej fotografii 1839-1939, Warszawa 2003;
Tenże, Ostatni zapis, Fotografia nr 1(9), 1978, s. 2-5;
Przeniosło M., Świtała K., Katalog medali wybitnych przez ZZG – Częstochowskie Zakłady Produkcyjne w Częstochowie w latach 1979 – 1987,
Częstochowa 1990;
Przewodnik po Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie, sierpień-wrzesień1909, s. 128-130;
Rękopisy Muzeum Częstochowskiego [w:] Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2003, pod
red. Kamolowej D., Śniadeckiej T., s. 33;
Zbiory Górnictwa i Hutnictwa
Adamski A., Górnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim, Częstochowa 1994, s.237-238;
Błaszczyk Wł., Sprawozdanie z działalności Muzeum w Częstochowie za lata 1964-1968, Rocznik Muzeum w Częstochowie, t. 3, Częstochowa
1973, s. 349-395;
Chojnowski E., Muzeum w Częstochowie 1905-1966, Katowice 1967, praca magisterska (maszynopis) pod kierunkiem naukowym prof. dr Jana
Pachońskiego. WSP w Katowicach, Wydz. Filologiczno-Hist., Katedra Historii;
Gładysz J., Historia górnictwa rud żelaza i muzealnictwa górniczego w regionie częstochowskim, Almanach Częstochowy, Częstochowa 2005,
s.135-142;
Tenże, Historia górnictwa rud żelaza i muzealnictwa górniczego w regionie częstochowskim, Wspólne Sprawy, Biuletyn Z.G. SITG nr 7/8, 2002;
Jaśkiewicz A., Muzeum w Częstochowie w latach 1905-1960, Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, t. 6, Częstochowa 1993, s.7-33;
Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, (informator do wystawy), Częstochowa 1968;
Tamże, Częstochowa 1989;
Zimny J.W., Huta „Częstochowa” w Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, (informator do wystawy), Częstochowa 1993;
Tenże, Z dziejów górnictwa i hutnictwa żelaza na ziemiach polskich. Od starożytności do współczesności, (przewodnik po wystawie), Częstochowa 1992;
Zbiory Sztuki
Artyści Częstochowy XX wieku, (katalog wystawy), Miejska Galeria Sztuki w Częstochowie, Częstochowa 2000;
Barylski W., Stanisław Barylski 1889-1958, (katalog wystawy pośmiertnej prac rzeźbiarskich Stanisława Barylskiego), ZPAP i CBWA, Częstochowa 1959;
Dylewska A., Martwa natura. Kolekcja Muzeum Częstochowskiego, Muzeum Częstochowskie, (katalog wystawy), Częstochowa 2003;
Tenże, Od modernizmu do koloryzmu. Malarstwo polskie z kolekcji Muzeum Częstochowskiego, (katalog wystawy), Muzeum Częstochowskie,
Częstochowa 2003;
Tenże, Malarstwo Alfonsy Kanigowskiej (1858-1948), (folder wystawy), Muzeum Częstochowskie 2005;
Halczak A., Tadeusz Kantor. Zbiory publiczne, (katalog prac), Cricoteka, Kraków 2003;
Jaśkiewicz A., Maciejowska A., Jerzy Kędziora. Portret Oficjalny, (katalog wystawy) Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1993;
Jaśkiewicz A., Artyści Częstochowy XIX i pierwszej połowy XX wieku, (katalog wystawy), Muzeum Częstochowskie, Częstochowa (br.);
Tenże, II Wystawa polskiego malarstwa i grafiki współczesnej w Częstochowie 1961/1962, (katalog wystawy), Muzeum Regionalne w Częstochowie, Częstochowa 1961;
Tenże, Muzeum w okresie jubileuszu 1959-1960. Zbiory sztuki, Muzeum Regionalne w Częstochowie, Częstochowa 1961, s. 36-43;
Tenże, III wystawa polskiej grafiki i rysunku, (katalog wystawy), Muzeum w Częstochowie, Częstochowa 1970;
Tenże, Galeria malarstwa i grafiki polskiej XX wieku, (katalog wystawy), Muzeum w Częstochowie, Częstochowa 1970;
Tenże, Życie artystyczne Częstochowy w początkach XX wieku i w okresie międzywojennym, Rocznik Muzeum w Częstochowie, t. 3, Częstochowa 1973, s. 313-334;
Tenże, Grafika polska 1945-1984 ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Częstochowie, (katalog wystawy), Biuro Wystaw Artystycznych, Muzeum
Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1984;
Tenże, Exlibrisy Wojciecha Barylskiego i Włodzimierza Ściegiennego. Wystawa ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Częstochowie, (katalog
wystawy), Muzeum w Praszce, Praszka 1988;
Tenże, Galeria malarstwa polskiego XX wieku, (katalog wystawy), Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1989;
Tenże, Muzeum w Częstochowie w latach 1905-1960, Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, t. 6, Częstochowa 1993, s. 7-31;
166
167
Tenże, Dar, (informator do wystawy prac Stanisława i Wojciecha Barylskich), Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 1995;
Tenże, Grafika polska XX wieku, Muzeum w Częstochowie, Częstochowa 1995;
Tenże, Artyści Częstochowy 1850-1960, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 1996;
Tenże, Wojciech Barylski. Ex Libris, (katalog wystawy), Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 1996;
Tenże, Stefan Mrożewski. Grafika, (katalog wystawy), Muzeum Częstochowskie 1999;
Tenże, Wanda Wereszczyńska 1910 - 1978, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2004;
Kozakowska S., Małkiewicz B., Malarstwo polskie od około 1890 do 1945 roku, [w:] Nowoczesne malarstwo polskie, (katalog zbiorów pod red.
Z. Gołubiew), część 2, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 1997;
Lewicka-Morawska A., Machowski M., Rudzka M.A., Słownik malarzy polskich, t. 1-2, Warszawa 2001;
Malarstwo polskie od XVI do początku XX wieku, (katalog wystawy), Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1975;
Piwocki K., Polskie Dzieło Plastyczne w XV-lecie PRL. Wystawa malarstwa, (katalog wystawy), Warszawa 1961/1962;
Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.), t. I-VI, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971-1998;
Tadeusz Kantor. Dipinti, disegni, teatro, a cura di Józef Chrobak e Carlo Sisi, Edizioni di Storia e Letteratura, Roma 2002;
Wystawa polskiego malarstwa współczesnego (zorganizowana z okazji jubileuszu 50-lecia Muzeum w Częstochowie 1909-1959), (katalog
wystawy), Muzeum Regionalne w Częstochowie, Częstochowa 1959;
Zbiory Przyrody
Bieńkowski J., Bieńkowski P., Występowanie motyli dziennych (Lepidoptera: Papilionoidea Hesperioidea) w okolicy Wręczycy w latach 19801984, Ziemia Częstochowska 1992, t. 18, s. 7-11;
Kaczmarzyk E., Badacze północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Badania przyrodnicze od połowy XIX do końca XX wieku, Muzeum
Częstochowskie 2004, ss. 144;
Tenże, Wystawa „Przyroda Jury Częstochowskiej i jej badacze”, [w]: Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny
Krakowsko-Częstochowskiej, Ojcowski Park Narodowy 2005 (w druku);
Kopacz J., Skalski A.W., Nowe paleolityczne stanowisko jaskiniowe w Olsztynie, pow. Częstochowa, Sprawozdania Archeologiczne 1971, t. 23,
s. 33-36;
Kosmowska-Ceranowicz B., Działalność naukowa i społeczna Stanisławów ojca i syna Kontkiewiczów oraz ich zbiory geologiczne, Prace
Muzeum Ziemi 1973, nr 21: 29-161;
Kościelny T., Badania nad kusakowatymi Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej
(Coleoptera, Staphylinidae), Acta Entomologica Silesiana 2003, z. 9-10, s. 61-65;
Markiewicz J., Z badań nad fauną regionu częstochowskiego, Ziemia Częstochowska 1965, t. 5, s. 322-333;
Tenże, Przyczynek do poznania motyli okolic Częstochowy, Rocznik Muzeum w Częstochowie 1966, z. 2, s. 255-262;
Tenże, Gady północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Chrońmy Przyrodę Ojczystą 1968, r. 24, z. 1, s. 59-61;
Tenże, Jeszcze jedno stanowisko ropuchy paskówki, „Bufo calamita Laur.” w okolicach Częstochowy, Przegląd Zoologiczny 1969, t. 13, z. 3, s.
239-240;
Tenże, Ptaki okolic Częstochowy, Rocznik Muzeum Górnośląskiego, Przyroda 1969, z. 4, s. 23-76;
Tenże, Orzechówka syberyjska „Nucifraga caryocatates macrorhynchos Br.” na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Chrońmy Przyrodę
Ojczystą 1970, r. 26, z. 4, s. 62-63;
Tenże, Stanowisko łabędzia niemego – „Cygnus olor G.m.” w woj. Katowickim, Przegląd Zoologiczny 1971, t. 15, z. 2, s. 62-67;
Tenże, Uwagi o rozmieszczeniu zimorodka „Alcedo atthis L.” w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Przegląd Zoologiczny
1973, t. 17, z. 2, s. 215-218;
Tenże, Zbiór jaj ptaków Pawła Kaczmarczyka, III Rocznik Muzeum Częstochowskiego 1973, s. 23-76;
Tenże, Kazarka, „Tadorna ferruginea (Poll.)” na stawach rybnych koło Ciasnej, woj. Częstochowskie, Przegląd Zoologiczny 1977, t. 21, z. 4, s. 349-351
Tenże, Materiały do znajomości awifauny północnej części Wyżyny;
Krakowsko-Częstochowskiej, IV Rocznik Muzeum Okręgowego, Częstochowa 1977, Przyroda 1, s. 23-53;
Maryańska T., Aberrant pliosaurus from the Oxfordian of Poland, Prace Muzeum Ziemi 1972, nr 20, s. 201-204;
Sawkiewicz L., Żak M., Ważki (Odonata) Śląska, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Przyroda 1966, z. 3, s. 73-132;
Pałka K., Analiza chorologiczna Crambinae (Lepidoptera, Pyralidae) w Polsce, UMCS Lublin 2000, mnskr. pracy doktorskiej ;
Skalski A. W., Gniatkowski J., Włodarkiewicz B., Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea Hesperioidea) Parku Krajobrazowego „Stawki”,
Ziemia Częstochowska 1992, t. 18, s. 207-214;
168
Skalski A. W., Śliwiński Z., Nowe dla fauny Polski i interesujące gatunki motyli (Lepidoptera). Część II, Polskie Pismo Entomologiczne 1975,
vol. 45, s. 9-22;
Skalski A. W., Materiały do znajomości bezkręgowców jaskiń Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, III Rocznik Muzeum Częstochowskiego
1973, s. 161-200;
Tenże, Materiały do znajomości motyli (Lepidoptera) okolic Częstochowy, IV Rocznik Muzeum Okręgowego, Częstochowa 1977, Przyroda 1, s. 69-77;
Tenże, Studniczek tatrzański, Niphargus tatrensis Wrześniowski, 1888 (Amphipoda) na Wyżynie Częstochowskiej, Przegląd Zoologiczny 1978,
t. 22, s. 40;
Tenże, Muzeum Okręgowe w Częstochowie, [w:] Zbiory zoologiczne w polskich instytucjach państwowych, Przegl. Zool. 1984. T. 28, z. 3: 312 – 315;
Tenże, Successful acclimatization of „Speonomus hydrophilus” in Poland, Bull. Iia. Soc. Biosp. 1990, 17: 14;
Tenże, Kraśnik karyncki „Zygaena carniolica” (Scop.) (Lepidoptera: Zygaenidae) na Wyżynie Częstochowskiej, Ziemia Częstochowska 1992, t.
18, s. 193-206;
Tenże, Rozsiedlenie motyli dziennych (Lepidoptera: Papilionoidea Hesperioidea) na Wyżynie Częstochowskiej, Ziemia Częstochowska 1992,
T. 18, s. 179-192;
Tenże, Zmiany w rozsiedleniu motyli dziennych Wyżyny Częstochowskiej. Prądnik, Prace Muzeum im. Szafera 1992, t. 5, s. 191-222;
Tenże, Experimental acclimatization of „Speonomus hydrophilus” Jeannel, 1907 Coleoptera: Catopidae, Bathysciinae) in Poland, Mémories de
Biospéologie 1994, t. 21, s. 127-131;
Tenże, Rodzaj Leptidea Billberg, 1820 w Polsce (Lepidoptera:Pieridae), Acta Entomologica Silesiana 1995, t. 3, z. 1-2, s. 8-12;
Tenże, Uwagi o występowaniu „Maculinea nausithous” (Bgstr.) (Lepidoptera: Lycanidae) w okolicach Częstochowy, Acta Entomologica Silesiana 1995, t. 3, z. 1-2, s. 5-8;
Zbiory a Edukacja
IV Ogólnopolskie Sympozjum Muzealnictwa Regionalnego. Częstochowa-Radomsko, 13-14.09.2001, materiały posesyjne (maszynopis);
Błaszczyk W., Sprawozdanie z działalności Muzeum w Częstochowie za lata 1966, 1973, Archiwum Muzeum Częstochowskiego
Chojnowski E., Muzeum w Częstochowie w latach 1905-1966, praca magisterska (maszynopis) pod kierunkiem naukowym prof. dr Jana Pachońskiego. WSP w Katowicach, Wydz. Filologiczno-Hist., Katedra Historii;
Dylewska A. Martwa natura. Kolekcja Muzeum Częstochowskiego, Częstochowa 2003;
Tenże, Od modernizmu do koloryzmu. Malarstwo polskie z kolekcji Muzeum Częstochowskiego, Częstochowa 2003;
Jaśkiewicz A., Działalność Muzeum Okręgowego w Częstochowie, w latach 1991-1992. Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, t.6,
Częstochowa1993;
Tenże, Galeria malarstwa polskiego - katalog wystawy, Muzeum Okręgowe, Częstochowa 1989;
Kuźma A., Eksponaty opowiadają historię. Muzealny program edukacyjny lekcji historii, Muzeum Częstochowskie 2003;
Maternicki J., O nowy kształt edukacji historycznej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984, s. 13;
Maternicki J., Majorek Cz., Suchoński A., Dydaktyka historii, Warszawa, 1993;
Regionalna edukacja historyczna w Muzeum Częstochowskim. Muzealna sesja edukacyjna, Muzeum Częstochowskie, 29 kwietnia 2003 r.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r., w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego, [w:] Dziennik
Ustaw RP, r. 14, z dnia 23 lutego 1999 r.;
Rok R., Kultura ludowa regionu częstochowskiego XIX/XX w. Przewodnik po stałej wystawie etnograficznej, Częstochowa (br.);
Świecimski J., Wystawy muzealne, Wydawnictwo Jan Kajetan-Młynarski, Kraków 1992;
Unger P., Muzea w nauczaniu historii, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, s. 21;
Wasiak A., Działalność Muzeum Okręgowego w sferze popularyzacji historii w: Prace Naukowe WSP w Częstochowie, seria: pedagogika, 1994
z. V, s. 203-211;
Wieczorek-Szmal M., Cmentarzyska kultury łużyckiej. Zbiory Muzeum Częstochowskiego. Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2004;
Oferta tematyczna z zakresu przyrody regionu, oprac. E. Janik, E. Kaczmarzyk, Dział Przyrody, Muzeum Częstochowskie 2002-2004;
Oferta tematyczna z zakresu sztuki, oprac. K. Sucharkiewicz, A. Dylewska, Dział Sztuki, 2002-2004;
Oferta tematyczna z zakresu etnografii, oprac. A. Bilska, E. Miszczyńska, Dział Etnografii, Dział Edukacji i Wystaw, 2000-2004;
Oferta tematyczna z zakresu archeologii, oprac. M. Wieczorek-Szmal, M. Kosiński, Dział Archeologii, 2003-2004;
169
exhibition, an anti-alcoholic exhibition brought from Warsaw was also presented. Such situation continued until the
outbreak of World War I, when the Museum building was
occupied by the Germans, whereas the furnishings and exhibits were badly damaged.
The Museum resumed its activity after approximately 2year break. It was started with the Exhibition of Polish Memorabilia (1916). From 1925 the name of the Museum was: the
City Museum of Regional Culture and Hygiene - in abbreviated form: the City Museum. After renovation in 1926
a modified hygienic exhibition and at the same a landscape
collection were opened in the Museum. No records related
to the former exhibition dated after 1928 are available and
its further history is unknown. It is also unknown what happened to the collections of the Museum of Hygiene.
From the late 1920s local interest issues gradually began
to predominate in the Museum collections, a lot of attention
was devoted to the popularization of art, which, in fact, had
already had its place in the Museum earlier. In 1932 the Museum was leased out by the Municipality to the Society for
Regional Culture Promotion for 15 years (until 1947). The
Museum Custodians, Jadwiga Jakubowska (in office from
1928) and her predecessor, Kazimierz Staszewski, played an
important role in acquisition of folk culture artifacts and other exhibits. The latter often visited villages of Częstochowa
region in search for interesting objects for the Museum collections. The exhibition with the general title: Regional Collection was opened in 1936.
During World War II most of the exhibits were dispersed,
some museum rooms were used by Germans as stores, while
in other rooms Nazi propaganda exhibitions were organized. After the war in 1945 the Museum was in a difficult
situation: there were no exhibits and the buildings needed
a thorough renovation. The decision, however, was made that
the Museum would resume its activity and in 1945 it was
included in the national museum network. The management
of the Museum was entrusted to Kazimierz Kühn, Eng. Just
From the history of
Częstochowa Museum –
summary
The beginnings of the Museum in Częstochowa are connected
with the establishment of the Museum of Hygiene. A Branch
of Warsaw Hygienic Society established in Częstochowa in
1902 concentrated in the first place on the need to propagate the principles of hygiene among wide circles of urban
and rural population of that time. The initiative to establish
a museum was put forward by Dr. Kazimierz Chechłowski,
member of Warsaw Hygienic Society Council, whereupon,
on November 21st, 1903 a design of the Museum was presented by Dr. Józef Polak, Chairman of the Society. The Museum was set up in the house at 22, Wieluńska Street (now
3 Maja 30), in two rooms and a kitchen of the total area of
47 m2 allocated for this purpose. The role of the Museum
was to present visually by means of drawings, models and
various real life objects everything that was related to the issues of hygiene in its broad sense. It was soon decided that
a special building should be erected for the Museum of Hygiene on the site allotted for the construction of pavilions of
the Industrial and Agricultural Exhibition, which was to be
held in 1909. On completion of the building, all the exhibits
from the premises in Wieluńska Street were transferred there
and placed on the upper floor, whereas the ground floor was
intended for a lecture hall. On the occasion of the opening
of the new Museum premises, in addition to the permanent
171
FROM THE HISTORY OF CZĘSTOCHOWA MUSEUM – SUMMARY
after the war a small collection of museum exhibits consisted of the memorabilia, taken over from Złoty Potok palace
and connected with the poet Zygmunt Krasiński and the
Raczyński family,. The Museum acquired also the collections
of the Society for Regional Culture Propagation, Municipality and the local interest collection, earlier owned by the
Henryk Sienkiewicz Secondary School in Częstochowa .
In 1949 the Museum was taken over by the State. At
that time the management of the Museum was changed and
Helena Ciszewska-Hohensee was appointed as director. At
last the museum premises were extended when the Museum
was given an additional pavilion in the Stanisław Staszic
Park, which was later used for temporary exhibitions.
In 1951 the museum was included in the Upper Silesian
Museum District and from that time it was substantively subordinate to the Upper Silesian Museum in Bytom. Its name
was: the Regional Museum in Częstochowa. In 1958 Helena
Hohensee resigned from her post of the museum director and
then for a short time these duties were fulfilled by Olimpia
Wolska, M.A.. In July next year the function of the museum director was entrusted to the archeologist, Włodzimierz
Błaszczyk, M.A., who had already managed this institution
for a dew months.
A turning point in the museum history was February 19th,
1959, when a special conference was held with participation
of the city authorities, at which it was decided that the institution would now have the status of a regional museum with
separate divisions devoted to: nature, archeology, ethnography, history and art. Step by step, conservation laboratories
were organized: for conservation of archeological objects,
wood and metal and a photographic laboratory. The authorities’ decision to assign for museum purposes the building of
the historical City Hall was very important for this institution. An important research project were excavations at the
old cemetery in Częstochowa – Raków, discovered by coincidence during earthworks on the railway flyover construction
site in 1955. A special pavilion was built according to the
design of the architect Włodzimierz Ściegienny, preserving
a fragment of the cemetery in intact condition. The opening
ceremony took place in 1965.
In the area of field research it was considered advisable
to improve the knowledge of the culture and history of the
City and its region. It was decided that the Museum would
publish its own Yearbook. Its first volume was issued in
1965 and was devoted in whole to the results of the research
conducted at the Lusatian culture cemetery in Częstochowa
– Raków. The two following issues of 1966 and 1973 covered
a wider spectrum of topics, related mainly to various disciplines presented in the museum. Educational activity was
also considered as the matter of utmost importance. Within
a relatively short time, in 1961 a further museum division was
established – namely the Research and Education Division.
In the following year the Research and Educational Centre,
located in Building B of the City Hall (former Guardhouse)
launched its activity. Its task was, among other things, to organize popular lectures on the so-called “Museum Fridays”
(later “Museum Wednesdays”), films shows and concerts. On
special occasions “Museum Weeks” were held, to which representatives of cultural and academic circles from different
cities of Poland were invited.
An important event took place in December 1968 –
a Branch of the Iron Ore Mining Museum was opened in the
Pavilion in the Stanisław Staszic Park with the permanent
exhibition Iron Ore Mining and Metallurgy on the Territory of
Poland. It was the result of a joint effort of the Museum and
the Union of Iron Ore Mining in Częstochowa. Soon the
construction of the underground part of the Museum was
commenced next to Pavilion A, where a mine gallery was
to be shown in next to real conditions. Plans were made to
obtain a separate building for an art gallery. After prolonged
endeavours the City authorities handed over to the Museum’s
disposal a historical building from 1875, the former house of
Russian Orthodox priests (commonly known as “popówka”)
in the direct neighbourhood of the City Hall, at 47, Blessed Virgin Mary Avenue (Al. NMP 47). After renovation
in 1973 a permanent exhibition of the Polish 20th century
painting was opened and a storeroom for the Museum collections was established. The Museum director was then Jan
Ławnikowski, M.A. (1969 – 1975), followed on this post by
Andrzej Skalski, M.A. (from September 1975 to 1991). As
a result of administrative changes in Poland and establishment of Częstochowa Province (voivodship), from January
1976 the Museum acquired the status of a district museum.
From that time, according to the newly adopted statutes, the
Museum gained more independence: it had its own commission for museum exhibits purchase, exercised substantive supervision of the regional museums in Praszka and Olesno,
could also carry out field research penetrating the territory
extended to the area of the new Province. Moreover, in September 1976 an academic conference was held, not the first
one organized by the Museum, this time devoted to the history of folk smithery.
Since 1974 the Museum Yearbook has been published in
separate brochures devoted to nature, archaeology, history,
ethnography and art.
In 1979 the principal problem of the museum was the
matter of permanent exhibitions. In July the mining exhibition in the Pavilion in the Stanisław Staszic Park was liquidated. Due to the decision to adapt “Szczekaczka” mine for
sightseeing, it was decided that some of the exhibits would be
172
transferred to the exhibition there, and the remaining objects
would be stored. At the turn of 1990/91 the Museum was
given the entire floor in the building at Al. NMP 49.
The mine-museum was opened on December 4th, 1989,
which was commemorated by a medal struck for this occasion.
The mine was open until the beginning of renovation of
the above-mentioned Pavilion A in 1996, when the entrance
to the underground section was walled in. Its complete refurbishment was started in 2005. Then, redecoration was also
carried out in the neighbouring Pavilion B, which for a long
time had not been used and in the late 1960s it was assigned
for a store of museum objects and particularly heavy, big exhibits.
From 1985 the only permanent exhibition open in the old
City Hall was the historical exhibition. At the beginning of
1991 Aleksander Jaśkiewicz took over as the Museum director and in 1994 was replaced by Andrzej Zębik, M.A.
In 1995 the name of the institution was changed and
since that time it has been the Museum of Częstochowa. The
former Research and Education Division was transformed
into the Education and Exhibition Division with increased
number of staff. The programme of changes included also liquidation of the photographic laboratory.
Year by year refurbishments of the Museum buildings and
their adaptation to the requirements of modern exhibition
art posed a greater and greater problem. The first such works
were carried out in Pavilion A in the Stanisław Staszic Park
in the years 1996 – 2000.
From the year 2000 Iwona Młodkowska – Przepiórowska
was the Museum director. In March 2004 the Archaeological Reserve was opened again after careful conservation of
the bone material (Conservation Division of the Archaeological Museum in Warsaw) and the cemetery area (staff of the
Archaeological Division of the Museum of Częstochowa).
How important the co-operation with schools is for
the Museum is shown by the 4th National Symposium
of Regional Museology organized together with the Regional Museum in Radomsko in 2001 and by the Educational Session, organized independently by the Museum of
Częstochowa, materials from which were published in the
brochure entitled: Regional Historical Education in the Museum of Częstochowa (2003).
In 2004 the City authorities started a complete refurbishment of the old City Hall. Pavilion B, which had been completely refurbished earlier, was handed over to the Museum in
2005. For the time of the City Hall refurbishment the Museum was moved to substitute accommodation at Al. Wolności
30 and Ul. Focha 19/21 (Register Office – wedding hall).
Year 2004 was recorded in the Museum history owing to
the takeover for exhibition purposes of the Peasant Homestead left after the Industrial and Agricultural Exhibition in
1909. The Museum jubilee will be remembered for the commencement of renovation of the Gallery building, iron ore
“mine” and Pavilion B in the Stanisław Staszic Park.
The number of buildings used by the Museum of
Częstochowa was increasing, as in addition to the Peasant
Homestead, the Astronomical Observatory, formerly the
Pavilion of “Zawiercie” Joint-Stock Company (1909), also
situated in the Stanisław Staszic Park, was placed at the
Museum’s disposal.
The period of renovations and refurbishments and moving
of museum collections connected with them coincided with
the appointment of Janusz Jadczyk, M.A. to the position of
the Museum director (2003).
Finally, it should be pointed out that the few temporary
exhibitions which were mentioned in this brief outline constitute only a small part of the overall number. Many of temporary exhibitions are devoted to the history of the City and
the region. Therefore, together with comprehensive materials
published by the Museum, they are a significant contribution
towards the knowledge of the nature, history and culture of
Częstochowa region.
173
Spis ilustracji
Z dziejów Muzeum Częstochowskiego
Fot.1 Pocztówka, Muzeum Higieniczne, ok. 1910 roku, arch. B. Paprocki
Fot.2 Album m. Częstochowy, Ratusz, ok. 1910 roku, arch. F. Reinstein, nr inw. M.Cz. III 1122
Fot.3 Rezerwat archeologiczny, arch. W. Ściegienny, l. 60-te XX w.
Stan obecny i koncepcja rozwoju Muzeum Częstochowskiego
Fot.1 Zagroda włościańska, 1908-1909, arch. Z. Kalinowski, Cz. Przybylski, stan obecny
Fot.2 Muzeum Higieniczne (pawilon wystawowy), 1908-1909, arch. B. Paprocki, stan obecny
Fot.3 Ratusz, 1828-1836, F. Reinstein, stan obecny
Fot.4 Odwach, 1828-1836, arch. F. Reinstein, stan obecny
Fot.5 Rezerwat Archeologiczny, 1965, stan obecny
Fot.6 Pawilon Przemysłu Ludowego, 1908-1909, arch. K. Jakimowicz, stan obecny
Fot.7 Pawilon Tow. Akc. Zawiercie, 1908-1909, arch. W. Jabłoński, stan obecny
Zbiory Archeologii
Fot.1 Skarb ozdób brązowych z Białej Wielkiej, nr inw. M.Cz.I.106.
Fot.2 Badania wykopaliskowe na cmentarzysku w Częstochowie-Rakowie w roku 1961, nr inw. M.Cz.I.3451.
Fot.3 Zabytki krzemienne z Jaskini Zamkowej Dolnej w Olsztynie.
Fot.4 Skarb siekierek z Biskupic, nr inw. M.Cz.I.393.
Fot.5 Bransoleta z Opatowa, nr inw. M.Cz.I.235:1/94.
Fot.6 Ozdoby brązowe z cmentarzyska w Zbrojewsku, nr inw. M.Cz.I.233/54/2,3.
Fot.7 Gliniana figurka zoomorficzna z cmentarzyska w Truskolasach, nr inw. M.Cz.I.141/98.
Fot.8 Gliniana grzechotka z cmentarzyska w Częstochowie-Rakowie, nr inw. M.Cz.I.246:61.
175
SPIS ILUSTRACJI
Fot.9 Fragment cmentarzyska w Rezerwacie Archeologicznym.
Fot.10 Rezerwat Archeologiczny.
Fot.11 Naczynie zdobione z cmentarzyska w Kłobucku-Zakrzewiu, nr inw. M.Cz.I.3470(123/66).
Fot.12 Zabytki z cmentarzyska w Mokrej, nr inw. M.Cz.I.237.
Fot.13 Garnek wczesnośredniowieczny z Częstochowy-Mirowa, nr inw. M.Cz.I.3438:1.
Fot.14 Podkowa z zamku w Olsztynie, nr inw. M.Cz.I.2939:59
Fot.15 Fragment zegara słonecznego z zamku Ogrodzieniec, nr inw.M.Cz.I.3458 (236:66).
Fot.16 Topór z zamku w Mirowie, nr inw. M.Cz.I.3440.
Fot.17 Fragment późnośredniowiecznego kafla z wizerunkiem rycerza z zamku w Koziegłowach, nr inw. M.Cz.I.3457:150.
Fot.18 Pieczęć cylindryczna z Ur, nr inw. M.Cz.I.394/6.
Zbiory Etnografii
Fot.1 Zapaska, XX w., samodział lniano – wełniany
Fot.2 Czepiec tiulowy, lata 30. XX w., Truskolasy, nr inw. M.Cz. II 541
Fot.3 Chustka „szalinówka”, przed 1939, wełna fabryczna, nr inw. M. Cz. II 79
Fot.4 Grzebieniarka, 1979, wióry osikowe, Koziegłowy
Fot.5 Kropielniczki, pocz. XX w., glina, glazura, n inw. M. Cz. II 580, M. Cz. II 579
Fot.6 Ceramika z czerwonej gliny, glazura
Fot.7 Ceramika siwa
Fot.8 Teofil Czarnik, zawias pasowy trójramienny, żelazo kute, Mzyki
Fot.9 Fanciszek Górniak, świecznik, 1972, żelazo kute, Własna
Fot.10 Józef Kaczmaek, Rodzina, drewno polichromowane, Chycza, nr inw. M. Cz. II 1757
Fot.11 Autor nieznany, św. Paweł, XIX w., drewno polichromowane, wys. 66 cm, nr inw. M. Cz. II 858
Fot.12 Władysław Sikora, Pielgrzymka Papieża Jana Pawła II do Częstochowy, 1984, drewno polichromowane, nr inw. M. Cz. II 1627
Fot.13 Obraz Matka Boska Częstochowska
Fot.14 Autor nieznany, Chrystus Salvator Mundi, XIX w., olej, płótno, nr inw. M. Cz. II 1620
Fot.15 Autor nieznany, Chrystus Ukrzyżowany, XIX/XX w., olej, blacha, nr inw. M. Cz. II 1949
Zbiory Historii
Fot.1 Dokument do władz RP w sprawie ustanowienia w Częstochowie Wydziału Rejestru Handlowego, 1925, nr inw. M.Cz. III 2927
Fot.2 Statut Cechu Wielkiego czyli Pospólnego w Częstochowie z 1584 r., nr inw. M.Cz. III 1136
Fot.3 Fragment listu Haliny Poświatowskiej do Jerzego Romana, 31.07.1956, nr inw. M.Cz. III 1643
Fot.4 Od lewej:
Dokument Oddziału AK „Zbigniewa” Sprawozdanie z odbicia więźniów z więzienia w Radomsku, 08.08.1943, nr inw. M.Cz. III 2868
Rozkaz Oddziału AK „Zbigniewa”, 20.09.1943, nr inw. M.Cz. III 2851
Fot.5 Plan Dzielnicy Żydowskiej, Rada Starszych w Częstochowie, 1941, nr inw. M.Cz. III 1106
Fot.6 Fragment skarbu groszy praskich, XIV/XV w., nr inw. M.Cz. III 3541
Od lewej:
Szeroki grosz praski Karola I Luksemburskiego (1346-1378), awers – rewers
Szeroki grosz praski Wacława IV Luksemburskiego (1378-1419), awers – rewers
Fot.7 Bilet skarbowy na 100 złotych polskich, 1794, nr inw. M.Cz. III 5216
Fot.8 Od góry:
Moneta obiegowo-kolekcjonerska, srebro, nominał 20 zł., 15-lecie Senatu III RP, emitent NBP 2004, awers-rewers, nr inw. M.Cz. III 6174
Moneta obiegowo-kolekcjonerska, srebro, nominał 20 zł., Polscy malarze XIX/XX w. Stanisław Wyspiański (1869-1907), emitent NBP 2004,
awers-rewers, nr inw. M.Cz. III 6177 Moneta obiegowo-kolekcjonerska, Nordic Gold, nominał 2 zł. Polski Rok Obrzędowy – Dożynki,
emitent NBP 2004, awers, nr inw. M.Cz. III 6186
Moneta obiegowo-kolekcjonerska, Nordic Gold, nominał 2 zł. 85 Rocznica Powołania Policji, emitent NBP 2004, awers, nr inw. M.Cz. III 6183
Fot.9 Medal, Augustus III D.G. Rex Poloniarum. Regnum Pacatum 1736, wyk. H.F. Wermuth, awers – rewers, nr inw. MCz. III 2543
Fot.10 Medal, Wystawa Przemysłu i Rolnictwa1909, aut. Wasilewski i s-ka, awers-rewers, M.Cz. III 3537
Fot.11 Od lewej:
176
Medal dwustronny, Muzeum Zabawek Częstochowa 1972, proj. G.Hajdas, awers, nr inw. M.Cz. III 2414
Plakieta, Dobrochna, Sz.Wypych, nr inw. M.Cz. III 4940
Fot.12 Medal, 100-lecie Bitwy pod Lipskiem 16/17 październik 1813rok, Niemcy 1913, awers-rewers, nr inw. M.Cz. III 5120
Fot.13 Pieczęć lakowa, owalna, mosiądz, Księcia Lubomirskiego Prusicko, prz. K łomnice, XIX w. nr inw. M.Cz. III 2416
Fot.14 Medal, Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, 1928, aut. awersu J.Auvmiller, aut. rewersu Tadeusz Breyer, nr inw. M.Cz. III 3603
Fot.15 Medal, Za udział w wojnie obronnej 1939, awers-rewers, nr inw. M.Cz. III 857
Fot.16 Od lewej:
Złota odznaka Orderu PRL, nr inw. M.Cz. III 4467
Srebrny Krzyż Zasługi PRL, nr inw. M.Cz. III 4470
Order Sztandaru Pracy I Klasy, nr inw. M.Cz. III 4454
Fot.17 Od lewej:
Odznaka pamiątkowa, 27 Pułku Piechoty w Częstochowie, emaliowana, wersja oficerska, nr inw. M.Cz. III 4166
Odznaka pamiątkowa, 77 Pułku Piechoty w Lidzie, emaliowana, nr inw. M.Cz. III 4168
Fot.18 Krzyż za służbę na Kaukazie, Rosja, 1864, nr inw. M.Cz. III 2488
Fot.19 Fragment Skarbu masońskiego, XVIII-XX w., nr inw. M.Cz. III 3352
Fot.20 Od góry:
Lufa od hakownicy, XVI w., dł. lufy-1515 mm, kaliber-24 mm, nr inw. M.Cz. III 367
Arkebuz z zamkiem kołowym, XVI/XVII w., Niemcy, dł. całkowita-1120 mm, dł. lufy-845, kaliber – 12,5 mm, nr inw. M. Cz. III 458
Karabin skałkowy piechoty, M. 1777 ANIX, Francja, dł. całkowita-1440 mm, dł. lufy-1057 mm, kaliber-17 mm, nr inw. M.Cz. III 251
Strzelba turecka (janczarka), XVII/XVIII w., dł. całkowita-1325 mm, dł. lufy-1055 mm, kaliber-14mm, nr inw. M.Cz. III 752
Karabin kapiszonowy piechoty, M. 1839, Prusy, dł. całkowita-1430 mm, dł. lufy-1045 mm, kaliber-18mm, nr inw. M.Cz. III 303
Odtylcowy karabin powtarzalny piechoty system Lebel wz. 1866/93, Francja, dł. całkowita-1310 mm, dł. lufy-795 mm,
kaliber-8 mm, nr inw. M.Cz. III 351
Fot. 21 Od góry:
Miecz, koniec XIV-pocz.XV w., dł. całkowita-128 cm, dł. głowni-98,8 cm, szer. głowni u nasady-4,8 cm, nr inw. M.Cz. III 466
Polska szabla Kawalerii Narodowej, koniec XVIII w., dł. całkowita-99 cm, dł. głowni 85 cm, krzywizna- 6,5 cm, nr inw. M.Cz. III 439
Pałasz dragonów pruskich, M. 1797, dł. całkowita-103 cm, dł. głowni-86 cm, nr inw. M.Cz. III 440
Austriacka szabla kawalerii, M. 1845, dł. całkowita-98 cm, dł. głowni-82 cm, krzywizna-1,3 cm, nr inw. M.Cz. III, 370
Austriacka szpada oficera służb administracyjnych, M. 1878, dł. całkowita (bez pochwy) – 88 cm, dł. głowni-76 cm, nr inw. M.Cz. III 395
Szaszka rosyjska szeregowego dragonów, wz. 1881, dł. całkowita-101 cm, dł. głowni-78 cm, krzywizna-1,8 cm, nr inw. M.Cz. III 374
Polska szabla kawalerii, wz. 34, dł. całkowita-92,5 cm, dł. głowni 82,5 cm, krzywizna-3,4 cm, nr inw. M.Cz. III 378
Fot.22 Sztandar, na prawej stronie: Bóg i Ojczyzna. Stronnictwo Narodowe w Częstochowie,
na lewej stronie: Placówka Warszawska – Trzech Krzyży, 1939, wym. 73 x 106 cm, nr inw. M.Cz. III 793
Fot.23 Lada cechowa, Zgromadzenia Rzeźnickiego, odnowiona w 1872 r. nr inw. M.Cz. III 549
Fot.24 Pieczęć cechowa, Urząd Starszych Zgromadzenia Kuns.Kowalskiego, Częstochowa 1816 r.
Fot.25 Pocztówka Częstochowa Aleja II, XIX/XX w., nakł. Księgarnia Wiedza w Częstochowie, nr inw. M.Cz. III 3014
Fot.26 Pocztówka Wystawa Przemysłu i Rolnictwa 1909, Główna Brama Wejściowa, fot. W. Wesołowski, nakł. B-ci Rzepkowicz,
Warszawa, nr inw. M.Cz. III 225
Fot.27 Pocztówka, Częstochowa, ulica Krakowska, l. 20-te XX w., wyd. M. R. Baumert, nr inw. M.Cz. III 3030
Fot.28 Medal z zawieszką, dwustronny, Władysław Biegański 1857-1917, czołowy twórca filozofii medycyny, proj. P. Nowacki,
awers, nr inw. M.Cz. III 34 (zbiór wydzielony)
Fotografia
Fot.29 Fotografia, 7 Pułk Artylerii Lekkiej na ćwiczeniach, l. 30-te XX w., aut. nieznany, wym. 5,5 x 8,5, nr inw. M.Cz. III 1631
Fot.30 Fotografia, Manifestacja patriotyczna z 3 maja, aut. nieznany, wym. 9 x 14, nr inw. M Cz. III 62
Fot.31 Fotografia, Młoda kobieta na fotelu, W. Dębski, A. Masłowski, pocz. XX w., awers, wym. 16,5 x 10,5, nr inw. M.Cz. III 2798
Fot.32 Fotografia, Młoda kobieta na fotelu, W. Dębski, A. Masłowski, rewers (kartonik reklamowy J. Golcz), pocz. XX w.
Zbiory Górnictwa i Hutnictwa
Fot.1 Fragment ekspozycji podziemnej.
Fot.2 Fragment ekspozycji podziemnej z urządzeniami do transportu rudy.
177
SPIS ILUSTRACJI
Fot.3 Lampa górnicza acetylenowo-karbidowa, wys. 24 cm, nr inw. M.Cz.III/T.92.
Fot.4 Czako górnicze od galowego munduru, nr inw. M.Cz.III/T.222, skórzany hełm górniczy z pełnym rondem, charakterystyczny
dla górnictwa rudnego, lata 50. XX w., nr inw. M.Cz.III/T.443.
Fot.5 Mundur generalnego dyrektora górniczego składający się z marynarki, spodni i czapki, nr inw. M.Cz.III/T.476/1-3, kordzik,
nr inw. M.Cz.III/T.475.
Fot.6 Projekt kopalni „Józef” z miejscowości Jarząb k. Poraja, 1906, 41x48, nr inw. M.Cz.III/T.480.
Fot.7 Franciszek Anczyk, Popiersie górnika, ił, wys. 24 cm, nr. inw. M.Cz.III/T.418.
Fot.8 Autor nieznany, Św. Barbara, ił, wys. 37 cm, nr inw. M.Cz.III/T.409.
Fot.9 Sztandar, na stronie prawej CZPH, Przodująca kopalnia, Honorowy sztandar pracy, na stronie lewej CZPH, Szczęść Boże, Św. Barbara,
113 x113, nr inw. M.Cz.III/T.267.
Fot.10 R. Paulussen, W kopalniach, fotograwiura wg obrazu J. Styki, 1905, 16x10, nr inw. M.Cz.III/T.349.
Fot.11 G. Heck, Kopalnia, ok. 1860, litografia, 21x27, nr inw. M.Cz.III/T.343.
Zbiory Sztuki
Malarstwo
Fot.1 Stanisław Wyspiański, Karton witraża do kościoła Mariackiego w Krakowie, akw. pap., 91x63, nr inw. M.Cz.IV.68:48.
Fot.2 Konrad Krzyżanowski, Pejzaż z Finlandii (Chmury w Finlandii), 1908, ol. pł., 68,5x81,5, nr inw. M.Cz.IV.216:60.
Fot.3 Stanisław Zalewski, Martwa natura ze śledziami, 1946, ol. pł., 40x50, sygn.: Zalewski 1946, nr inw. M.Cz.IV.1118:83.
Fot.4 Jan Stanisławski, Kościółek cmentarny, ok. 1900, ol. tekt., 26,3x36,9, sygn.: Jan Stanisławski, nr inw. M.Cz.IV.336:64.
Fot.5 Jacek Malczewski, Rezygnacja (Polonia), 1913, ol. pł., 150x120, sygn.: 1913 J Malczewski, nr inw. M.Cz.IV.529:69.
Fot.6 Jan Cybis, Zaułek, 1968, ol. pł., 65x81, sygn.: J. Cybis 1968, nr inw. M.Cz.IV.620:71.
Fot.7 Alfonsa Kanigowska, Pejzaż wiejski z Giewontem, ok. 1900, ol. pł., 22x16, nr inw. M.Cz.IV.723:74.
Fot.8 Jerzy Nowosielski, Toaleta, 1970, ol. pł., 79,5x100, nr inw. M.Cz.IV.860:79.
Fot.9 Włodzimierz Tetmajer, Portret synów artysty Kazimierza i Tadeusza z kucykiem, 1904-1914, ol. pł., 105,5x70,
sygn.: W Tetmajer, nr inw. M.Cz.IV.1198:92.
Fot.10 Bolesław Rutkowski, Pejzaż zimowy, ol. pł., 35,5x58,5, sygn.: Rutkowski, nr inw. MCz.IV.1459:04.
Fot.11 Marian Michalik, Z niewielką pomocą, 1993, past. Pap., 63,5 x 85, sygn.: Michalik 93, nr inw. M. Cz. IV. 1364:97
Fot.1-6 i 8 wyk. Jacenty Dędek; fot. 7, 8 i 10 wyk. Zbigniew Burda.
Grafika
Fot.1 Włodzimierz Błocki, Kościół św. Marka w Krakowie, 1911, litografia, 31x20, sygn.: Błocki, M.Cz.IV.771:76.
Fot.2 Stefan Mrożewski, Burmistrz i śmierć, 1938, drzeworyt, 27,2x20,2, sygn.: M S, M.Cz.IV.13076:96.
Fot.3 Tadeusz Kulisiewicz, Za Żelazną Bramą, rysunek tuszem, 25,7x32,7, sygn.: Kulisiewicz T, M.Cz.IV.1033:83.
Fot.4 Maksymilian Brożek, Kościół św. Zygmunta w Częstochowie, 1958, rysunek ołówkiem, 35x50,
sygn.: M Brożek 9VII 58 Częstochowa K S Zygmunta, M.Cz.IV.225:60.
Rzeźba
Fot.1 Stanisław Barylski (1889-1958), Andrzejek, 1955 r., gips patynowany, wys. 28 cm, sygn.: S. Barylski 1955, M.Cz.IV.272:60.
Fot.2 Antoni Madeyski (1862-1939), Głowa dziewczyny, biały marmur, wys. 11,3 cm, sygn.: A M, nr inw. M.Cz.IV.713:73.
Fot.3 Konstanty Laszczka (1865-1956), Spoczywająca Diana, majolika, wys. 34,5 cm, sygn.: K. Laszczka, nr inw. M.Cz.IV.721:74.
Fot.4 Józef Proszowski (1904-1961), Chrystus w koronie cierniowej, brąz, wys. 36 cm, nr inw. M.Cz. IV.1111:83.
Fot.10 Motyl Ornithoptera priamus poseidon z kolekcji J. Bieńkowskiego. Papua Nowa Gwinea, nr inw. M.Cz.V.1553.
Fot.11 Motyl Morpho menelaus huebneri z kolekcji J. Bieńkowskiego. Brazylia, nr inw. M.Cz.V.1553.
Fot.12 Chrząszcz Dynastes hercules z kolekcji J. Bieńkowskiego. Kolumbia, nr inw. M.Cz.V.1553.
Fot.13 Motyle z rodziny Lycaenidae z kolekcji G. Amurskiego, nr inw. M.Cz.V.1593.
Zbiory Biblioteki
Fot.1 Rycina na odwrocie strony tytułowej dzieła A. Kordeckiego Nova Gigantomachia z r. 1717 z wyobrażeniem Matki Boskiej
i wizerunkiem klasztoru, Biblioteka Muzeum Częstochowskiego 4777-I
Fot.2 Karta tytułowa dzieła A. Nieszporkowica Analecta Mensae Reginalis z r. 1681, Biblioteka Muzeum Częstochowskiego 935-I
Fot.3 Karta tytułowa w bordiurze dzieła A. Kordeckiego Nova Gigantomachia, Biblioteka Muzeum Częstochowskiego 4777-I
Fot.4 Drzeworyt z wizerunkiem króla Stefana Batorego z dzieła Kronika polska Marcina Bielskiego z r. 1597,
Biblioteka Muzeum Częstochowskiego 518-III
Fot.5 Karta tytułowa I tomu dzieła J. Długosza Historiae Polonicae z r. 1711, Biblioteka Muzeum Częstochowskiego 3446-III
Zbiory a Edukacja
Fot.1 Lekcja historyczna pt.: Nasze miasto i okolice w baśniach, podaniach i legendach.
Fot.2 Zabytki historyczne: XIX-wieczna kopia miecza średniowiecznego, replika tarczy, wykorzystywane podczas lekcji historycznych,
pod wspólnym tytułem Częstochowa i region w średniowieczu.
Fot.3 Fragment wystawy stałej Kultura ludowa regionu częstochowskiego XIX/XX wieku (garncarstwo, plecionkarstwo), wykorzystywanej
podczas lekcji etnograficznej pt.: Ginące zawody.
Fot.4 Formy plastyki dekoracyjnej (wycinanka kółko, grzebieniarka, firanka bibułowa), wykorzystywane podczas lekcji etnograficznej
pt.: Formy plastyki dekoracyjnej i obrzędowej w regionie częstochowskim oraz Polska wycinanka ludowa.
Fot.5 Skamieniałości jurajskie, wykorzystywane podczas lekcji przyrodniczej pt.: Morze jurajskie.
Fot.6 Barwy owadów – gablota edukacyjna wykorzystywana podczas lekcji przyrodniczej pt.: Ciekawostki z życia owadów.
Fot.7 Stefan Filipkiewicz (1879-1944), Martwa natura z żółtymi różami, pł. nakładane na dyktę, ol. 35,8x50,3, sygn. Stefan Filipkiewicz,
nr inw. M.Cz. IV.1430/01.
Fot.8 Jerzy Fedkowicz (1891-1959), Martwa natura z misą i owocami, pł., ol. 73x61, nr inw. M.Cz.IV.323/63.
Zestaw obrazów (fot. 7i 8) wykorzystywany podczas lekcji Malowane kwiaty i owoce, czyli o barwnych martwych naturach.
Fot.9 Marian Wawrzyniecki (1863-1943), Wichura, pł., olej, 74,5x148, nr inw. M.Cz.IV.385. Obraz wykorzystywany podczas lekcji
Obraz jako dzieło sztuki.
Fot.10 Lekcja archeologiczna Kultura łużycka w Polsce.
Fot.11 Zabytki archeologiczne wykorzystywane podczas lekcji archeologicznych pt.: W poszukiwaniu przeszłości.
Fot.12 Lekcja historyczna Nasze korzenie czyli jak powstała Częstochowa.
Zbiory Przyrody
Fot.1 Metryczka do eksponatu o nr inw. M.Cz.V.1497, ze zbiorów St. Kontkiewicza syna.
Fot.2 Amonit z rodzaju Perisphinctes z kolekcji St. Kontkiewicza syna, nr inw. M.Cz.V.1497.
Fot.3 Ząb pliozaura Pliosaurus cf. andrewsi, nr inw. M.Cz.V.265.
Fot.4 Przekrój amonitu z rodzaju Parkinsonia z kolekcji A. Adamskiego, nr inw. M.Cz.V.1525.
Fot.5 Odcisk powierzchni pnia Lepidodendrona, karbon, nr inw. M.Cz.V.461.
Fot.6 Odcisk ryby z rodzaju Amblypterus, karbon, nr inw. M.Cz.V.819.
Fot.7 Fragment ciosu mamuta, nr inw. M.Cz.V.953.
Fot.8 Skalnica gronkowa Saxifraga aizoon z zielnika K. Karpały, nr inw. M.Cz.V.1476.
Fot.9 Orzeł przedni Aquila chrysaëtos, nr inw. M.Cz.V.636.
178
179
SPIS TREŚCI
Spis treści
180
181
SPIS TREŚCI
182
183

Untitled - Muzeum Haliny Poświatowskiej

Transkrypt

Podobne dokumenty

Walki na jeziorze Tanganika Brytyjskie monitory typu «Abercrombie

Życie w Słowackim - Oficjalna strona I LO im. Juliusza Słowackiego