Wspieranie rozwoju osobniczego człowieka

ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014
DOBROSTAN I ZESPÓŁ
ROZDZIAŁ V
Zakład Rehabilitacji i Fizjoterapii.
WPiNoZ Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Department of Rehabilitation and Physiotherapy
Medical University of Lublin
2
Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Lublinie
Board of Social Workers in Lublin
Katedra i Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego
3
WPiNoZ Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Department of Neurological Nursing
Medical University of Lublin
1
BOŻENA KRZYSIAK-RYDEL1, MARZENA SZUSTER2,
KRZYSZTOF TUROWSKI3
Wspieranie rozwoju osobniczego człowieka
Supporting human development
Rozwój osobniczy człowieka (ontogeneza) obejmuje procesy zachodzące
w organizmie w ciągu całego życia – od chwili zapłodnienia i powstania zygoty aż
do śmierci danego osobnika. Są to kolejno po sobie następujące, ukierunkowane
i nieodwracalne zmiany, które prowadzą do osiągnięcia dojrzałości biologicznej
organizmu oraz zdolności do reprodukcji. Zmiany te dotyczą zarówno cech morfologicznych, jak też fizjologicznych i psychicznych[6].
Rozwój fizyczny to całokształt procesów biologicznych(w tym biochemicznych
i biofizycznych) charakterystycznych dla organizmów żywych, z wyłączeniem procesów dotyczących sfery życia psychicznego[3]. Rozwój jawny charakteryzuje się
wzrostem wymiarów ciała oraz zmianą jego kształtu i proporcji. Rozwój utajony
dotyczy rozwoju biochemicznego i fizjologicznego i wynika z kolejnych przystosowań biochemicznych i fizjologicznych, w skład których wchodzą reakcje chemiczne, metaboliczne i fizjologiczne umożliwiające wbudowanie substancji pokarmowych w nowe lub odnawiane tkanki organizmu[3].
Istotą rozwoju organizmów wyższych, a przede wszystkim człowieka jest, doskonalenie się organizmu, prowadzące do uzyskania optymalnej samodzielności
osobniczej i przedłużenia istnienia gatunku przez wydanie potomstwa.
ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014
Dobrostan i zespół
W przebiegu rozwoju fizycznego można wyróżnić trzy grupy aspektów rozwojowych. Są to aspekty jakościowe, ilościowe i energetyczno-informacyjne [7].
Aspekty jakościowe rozwoju fizycznego to: wzrastanie(rozrost), różnicowanie,
dojrzewanie i postęp.
Wzrastanie – zmiany wielkości elementów morfologicznych(zwiększanie się
wymiarów liniowych i masy ciała), jest to proces o charakterze ilościowym. Warunkiem wzrastania jest przewaga procesów anabolicznych nad katabolicznymi.
Różnicowanie jest procesem jakościowym i obejmuje przebudowę struktury komórek i tkanek, wzajemne „dostrajanie” się poszczególnych tkanek i narządów oraz
formowanie się ogólnych kształtów i proporcji ciała.
Dojrzewanie przebiega równolegle z procesami wzrastania i różnicowania i
obejmuje doskonalenie się budowy i czynności poszczególnych narządów i organizmu jako całości, co jest równoznaczne z osiąganiem stabilizacji biologicznej.
Postęp jest to doskonalenie się organizacji organizmu jako systemu.
Do aspektów ilościowych rozwoju fizycznego należą: kinetyka, dynamika, rozmach i rytmiczność.
Kinetyka rozwoju jest to poziom, na jakim przebiega rozwój danego osobnika,
np.: niższy, normalny, wyższy. Dynamika rozwoju jest to wielkość przyrostów danej
cechy w jednostce czasu, inaczej tempo rozwoju. Rozmach, czyli wielkość zmian
względem wyjściowej urodzeniowej lub maksymalnej wielkości cechy. Rytmiczność rozwoju to różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ontogenezy.
Wśród aspektów energetyczno-informacyjnych rozwoju wyróżniamy: energetykę, informatykę, metabolikę i dystrybucję.
Energetyka, wykorzystanie źródeł energii i koszt energetyczny procesów rozwojowych. Informatyka, źródła, charakter i mechanizmy przekazywania informacji.
Metabolika, mechanizmy stymulacji i charakter przemiany materii.
Dystrybucja, sposób wykorzystania energii i przemiany materii przez ustrój. Jest
ona różna w zależności od fazy ontogenezy[7].
Przebieg rozwoju dziecka jest regulowany przez liczne czynniki zarówno endogenne, jak i egzogenne.
Wśród nich można wyodrębnić cztery główne grupy: czynniki genetyczne, tzw.
determinanty, czynniki paragenetyczne, tzw. stymulatory, czynniki środowiskowe(egzogenne), tzw. modyfikatory oraz tryb i styl życia, który wiąże się poniekąd z
uwarunkowaniami genetycznymi, ale w pierwszym rzędzie z czynnikami egzogennymi.[3].
Czynniki genetyczne(determinanty) – są zespołem genów dziedziczonych po rodzicach. Zespół informacji genetycznej, zwany genotypem, jest zawarty w cząsteczkach kwasu dezoksyrybonukleinowego w obrębie chromosomów i jest przekazywany potomstwu w połowie przez ojca, w połowie przez matkę – stąd wynika podobieństwo do obojga rodziców[6].
Czynniki paragenetyczne(stymulatory) nazywane tak z uwagi na fakt, że oddziałując w okresie rozwoju wewnątrzmacicznego na płód, są pochodnymi genetycznych właściwości matki. Także właściwości metaboliczne(przemiana materii) orga72
Bożena Krzysiak-Rydel, Marzena Szuster, Krzysztof Turowski
Wspieranie rozwoju osobniczego człowieka
nizmu matki mają wpływ na rozwój płodu, ukierunkowując jego metabolizm, a
zależne są m.in. od jej wieku i liczby przebytych ciąż[6].
Wydaje się, że istnieje pewien optymalny wiek rodziców a zwłaszcza matki, w
którym urodzone dzieci lepiej rozwijają się fizycznie, wcześniej dojrzewają, są wyższe i cięższe, wcześniej wyrzynają się im zęby. Jak podaje D. Kornafel[4] optymalnym wiekiem matki dla przyszłego rozwoju potomstwa jest wiek 21 – 35 lat. Najsłabszym rozwojem charakteryzują się dzieci matek młodocianych. Według
A. Papierkowskiego[6] optymalnym wiekiem ojca dla posiadania potomstwa jest
wiek 30 – 35 lat. Następne ciąże powodują odmienny rozwój kolejnych dzieci. Noworodki pierworodne są zazwyczaj lżejsze i niższe w porównaniu z następnymi
dziećmi. Najlepiej rozwijają się dzieci z ciąży od drugiej do czwartej.
Biologiczny wpływ matki na dziecko w czasie rozwoju wewnątrzmacicznego
może być uwarunkowany stanem jej zdrowia, trybem życia, sposobem odżywiania,
przyjmowanymi lekami i używkami oraz innymi czynnikami oddziałującymi na jej
organizm. Zaobserwowano, że na przebieg rozwoju płodowego tak silnie wpływają
właściwości organizmu matki, że przygłuszają one genetyczne predyspozycje płodu[3].
Wpływy genetyczne rodziców nie przesądzają o rozwoju dziecka w formie ostatecznej. Stopień realizacji potencjalnych uwarunkowań genetycznych zależy od
czynników środowiska zewnętrznego, które modyfikują genetycznie zdeterminowany przebieg rozwoju i w ostateczny sposób kształtują fenotyp człowieka.
Według N. Wolańskiego[8] zespół czynników środowiskowych, w zależności od
ich charakteru, można podzielić na:
1. Czynniki biogeograficzne(modyfikatory naturalne): fauna i flora otoczenia,
zasoby mineralne i wodne w otoczeniu oraz skład powietrza, klimat, ukształtowanie terenu, radiacje oraz pole elektryczne i magnetyczne, siła grawitacji i
przyśpieszeń.
2. Czynniki społeczno-ekonomiczne(modyfikatory kulturowe): wysokość dochodów(zamożność), poziom wykształcenia oraz kultury rodziców, wielkość
i charakter środowiska społecznego, tradycje i zwyczaje społeczne.
Właściwości fizjologiczne i właściwości rozwoju morfologicznego w pewnym
stopniu kształtują cechy klimatu, np. temperatura, wilgotność, nasłonecznienie.
Najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowanie
ciepły o przeciętnych wartościach temperatury około 18 – 25°C. W temperaturach
umiarkowanych rozwój postępuje szybciej, oraz dłuższy jest okres płodności kobiet.
Natomiast w klimacie tropikalnym i zimnym stwierdza się tendencję do opóźnienia
rozwoju[5]. Wyraźnie zaznacza się wpływ pory roku na tempo wzrastania – przyrosty wysokości ciała są w każdym wieku największe na wiosnę(kwiecień – czerwiec),
przyrosty masy ciała zaś na jesieni i zimą - między wrześniem a lutym[6]. Klimat
może być również czynnikiem sprzyjającym długowieczności. Przykładem takiej
strefy klimatycznej są obszary kontynentalne i górskie, o dużym nasłonecznieniu,
małej wilgotności oraz chłodnych nocach w czasie upalnego lata. Ze środowiskiem
biogeograficznym, związana jest flora i fauna, w tym istotną rolę odgrywają drobnoustroje i pasożyty chorobotwórcze. Choroby mające przebieg lekki – katar, ko73
ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014
Dobrostan i zespół
klusz itp. nie zakłócają przebiegu rozwoju. Choroby o ciężkim przebiegu mogą mieć
wpływ na procesy wzrastania i dojrzewania.
Czynniki społeczno-ekonomiczne określają sposób odżywiania, warunki higieniczne, opiekę zdrowotną, atmosferę domu rodzinnego lub zakładu wychowawczego
itp.
Podstawowe znaczenie dla procesów rozwojowych ma żywienie, najwyraźniej
oddziałujące na poziom i dynamikę rozwoju. Do prawidłowego wzrostu i funkcjonowania organizm potrzebuje pokarmów, które są źródłem energii, białek, tłuszczów, cukrów i witamin. Składniki pokarmowe pełnią różne funkcje: tłuszcze - to
materiał zapasowy, białko, jest przede wszystkim składnikiem budulcowym komórek ciała, a sole mineralne i witaminy odgrywają rolę jako regulatory procesów
życiowych.
Zapotrzebowanie organizmu na wyżej wymienione składniki zależy od wieku,
płci, rodzaju wykonywanej pracy, stanu fizjologicznego, pory roku, stanu zdrowia.
Niedobór poszczególnych składników jest niekorzystny i może prowadzić do zaburzeń funkcjonowania organizmu, a także do wywoływania lub pogłębiania stanów
chorobowych. Niedożywienie białkowe i energetyczne kobiety ciężarnej powoduje
zmniejszenie masy ciała, a w mniejszym stopniu – także długości ciała noworodków. Nieprawidłowe odżywianie w okresie dzieciństwa, a szczególnie niedobory
białkowe, opóźniają wzrastanie, a w latach poprzedzających pokwitanie – opóźniają
wystąpienie skoku pokwitaniowego. Reakcja na niedożywienie jest najsilniejsza
w pierwszych dwóch latach życia. Nadmiar składników odżywczych również jest
niepożądany, ponieważ prowadzi do otyłości, która jest przyczyną różnych schorzeń
np. układu krążenia, chorób stawów.
Dzieci i młodzież stanowią szczególnie podatną na skutki niewłaściwego żywienia grupę społeczną. Ten okres rozwoju człowieka odgrywa decydującą rolę w
kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych i w dużej mierze decydują o
przyszłym zdrowiu człowieka dorosłego. Istotne jest, aby proporcje podstawowych
składników odżywczych, czyli węglowodanów, tłuszczów i białek były zgodne z
zapotrzebowaniem dziecka, a zatem nie stanowiły zagrożenia jego zdrowia obecnie
jak i w przyszłości. Dobowy bilans energetyczny dzieci i młodzieży powinien być
dodatni ze względu na wzrastanie i dojrzewanie organizmu.
W ostatnich latach opracowano wiele zaleceń dotyczących zasad prawidłowego
żywienia ludzi w różnych grupach wieku. Konieczne jest więc, aby posiłki zawierały produkty pochodzące z pięciu podstawowych grup: produkty zbożowe, mleko i
produkty mleczne, mięso, ryby, drób, wędliny i jaja, owoce i warzywa, tłuszcze
roślinne. Aby ułatwić stosowanie urozmaiconej diety, opracowywane są różne graficzne modele żywienia, zwane piramidami zdrowego żywienia[9].
74
Bożena Krzysiak-Rydel, Marzena Szuster, Krzysztof Turowski
Wspieranie rozwoju osobniczego człowieka
Rycina 1. Piramida zdrowego żywienia
Źródło: Instytut Żywności i Żywienia 2009
Wśród czynników modyfikujących duże znaczenie ma zespół warunków charakterystycznych dla wsi lub miasta. Aktywność ruchowa, czas trwania snu, nawyki
postawy oraz typ ruchu – to czynniki wpływające na organizm człowieka. Aktywność ruchowa i ćwiczenia fizyczne wpływają korzystnie na rozwój, a także powodują zmiany w udziale poszczególnych składników ciała – rozwój tkanki mięśniowej, a
zmniejszenie tkanki tłuszczowej.
Istnieje również związek między wykształceniem rodziców a tempem wzrastania
i dojrzewania dzieci. Najszybsze dojrzewanie i najwyższe wartości cech somatycznych występują u dzieci rodziców posiadających wyższe wykształcenie, którym
ustępują dzieci rodziców z wykształceniem średnim, a zwłaszcza podstawowym[1].
Czynnikiem, wpływającym na rozwój jest wielkość rodziny(dzietność). Czynnik
ten wiąże niektóre elementy paragenetyczne i środowiskowe, a więc wpływ kolejno75
ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014
Dobrostan i zespół
ści urodzenia, wieku rodziców, odległości czasowej między kolejnymi ciążami, z
podziałem dochodu przypadającego na jednego członka rodziny, zagęszczeniem
mieszkania czy wykształceniem rodziców. Stąd też dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych przeciętnie cechuje gorszy rozwój fizyczny.
Na przebieg rozwoju dzieci wpływ mają również czynniki psychiczne, które
mogą powodować w pewnym stopniu zwolnienie tempa rozwoju. Dzieci pochodzące z małżeństw rozbitych, dotkniętych patologią społeczną, wychowujące się w
rodzinach zastępczych, wykazują znaczne opóźnienia rozwoju. Zaburzenia rozwoju
będące rezultatem nieprawidłowości w środowisku psychospołecznym dziecka
określane są jako „nieorganiczny zespół opóźnienia rozwoju”(NZOR),[9]. Rozpoczęcie nauki szkolnej przez dziecko, sztywna organizacja zajęć może powodować
szereg ujemnych skutków, takich jak: nerwowość, wady postawy czy zaburzenia
rozwoju motorycznego.
W uwarunkowaniach rozwoju osobniczego istnieje współzależność, a nawet
współdziałanie między czynnikami endogennymi i egzogennymi. Czynniki egzogenne modyfikują przebieg rozwoju zdeterminowany czynnikami endogennymi, te
zaś określają i warunkują wrażliwość organizmu na czynniki środowiska zewnętrznego.
Tryb i styl życia jest nierozerwalnie związany z czynnikami ekonomicznymi.
Wolański[8] podkreśla, że istotną rolę odgrywa tutaj ruch w sensie pracy fizycznej, sportu, ruchliwości spontanicznej, zabawy, a także sposób i częstość wypoczynku, obciążenie pracą umysłową i spontaniczne tendencje do przemyśleń, stresy
związane z własnym temperamentem i sen.
Tryb życia dziecka powinien zapewniać mu dobre samopoczucie i pełny wypoczynek, a także warunki prawidłowego rozwoju i zdrowia. Jest to możliwe przy
spełnieniu podstawowych warunków[2].
Obciążenie pracą, nauką i innymi obowiązkami powinno być dostosowane
do psychofizycznych możliwości i potrzeb ucznia. Wiąże się to z racjonalnym zorganizowaniem pracy szkolnej i domowej. Zagwarantowanie odpowiednio długiego,
właściwie rozłożonego wypoczynku dziennego, którego elementarną częścią musi
być wysiłek fizyczny i ruch. Istotna jest naprzemienność okresów pracy i wypoczynku, a także dążenie do przestrzegania określonego reżimu dnia, zarówno w
sferze obowiązków szkolnych, jak i w czasie wolnym.
Istotne jest zapewnienie dostatecznej liczby godzin snu. Dziecko w wieku przedszkolnym powinno spać 12 – 14 godzin na dobę; między 7 a 10 rokiem życia 10 –
11 godzin; w wieku 11 – 12 lat 9 -10 godzin; około 14 roku życia 8,5 – 9 godzin,
a począwszy od 16 roku życia 8 godzin. Poszczególne etapy rozwoju dziecka mogą
przebiegać harmonijnie jedynie przy zachowaniu sprawnego działania układu hormonalnego. Procesy wzrastania i rozwoju uzależnione są przede wszystkim od
trzech hormonów: hormonu wzrostu, hormonów tarczycy, androgenów, głównie
testosteronu[6].
Hormon wzrostu (HGH) wpływa przede wszystkim na podziały komórkowe
oraz na biosyntezę białek, a więc kontroluje wzrost tkanek, szczególnie tkanki kostnej.
76
Bożena Krzysiak-Rydel, Marzena Szuster, Krzysztof Turowski
Wspieranie rozwoju osobniczego człowieka
Hormony tarczycy wpływają bezpośrednio na procesy wzrastania przez wpływ
na rozrost i uwapnienie chrząstek przynasadowych, na procesy kostnienia, rozwój
uzębienia oraz rozwój układu nerwowego. Hormony tarczycy wpływają także pośrednio na procesy wzrastania oddziałując na biosyntezę i wydzielanie hormonu
wzrostu.
Hormony androgenne wpływają na chondrogenezę, osteogenezę i efektywne
wzrastanie szkieletu. Wpływ testosteronu na tkanki jest zbliżony do hormonu wzrostu – pobudza mnożenie się komórek i biosyntezę białek. O ile testosteron u chłopców i estrogeny u dziewcząt stymulują rozwój kośćca, a przy stężeniu optymalnym
wyzwalają(we, współdziałaniu z androgenami nadnerczowymi) bardzo szybki jego
wzrost, zwany skokiem pokwitaniowym, o tyle ich nadmiar powoduje wapnienie
chrząstek nasadowych i zahamowanie wzrostu. W okresie rozwoju płodowego źródłem hormonów jest organizm matki, łożysko i układ dokrewny płodu[6].
PIŚMIENNICTWO
1. Cieślik J., Drozdowska M., Malinowski A.: Zjawiska rozwoju biologicznego
człowieka. w: Antropologia,(red), Malinowski A. i Strzałko J. Warszawa – Poznań 1985.
2. Jaczewski A.: Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wyd.
„Żak”, Warszawa 2003.
3. Jopkiewicz A.: Suliga E., Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wyd.
Instytutu Technologii Eksploatacji - PIB, Radom – Kielce 2005.
4. Kornafel D.: Czynniki determinujące urodzeniową masę ciała człowieka, Wrocław 1995.
5. Malinowski A.: Czynniki rozwoju osobniczego, w: Antropologia fizyczna.
PWN., Warszawa – Poznań 1980.
6. Szajner-Milart I., Papierkowski A.: Choroby wieku rozwojowego. Podręcznik
dla szkół medycznych. PZWL, Warszawa 1997.
7. Wolański N.: Rozwój biologiczny człowieka, PWN, Warszawa 2012.
8. Wolański N.: Zmiany środowiskowe a rozwój biologiczny człowieka, Ossolineum, Wrocław 1983.
9. Woynarowska B., Kowalewska A., Izdebski Z.: Komosińska K., Biomedyczne
podstawy kształcenia i wychowania. PWN, Warszawa 2010.
STRESZCZENIE
Zasadniczym problemem, jaki artykuł starał się rozstrzygnąć, była kwestia wyodrębnienia różnych czynników, które w istotny sposób wspierają rozwój osobniczy
człowieka. Główny cel przedstawionego opracowania zrealizowano poprzez: zaprezentowanie jakościowych, ilościowych i energetyczno – informacyjnych aspektów
rozwoju fizycznego człowieka; dokonanie uzasadnienia wpływu czynników na
przebieg rozwoju fizycznego. Pojmując rozwój jako zmiany dokonujące się w cza77
ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014
Dobrostan i zespół
sie, można określić go, jako proces ukierunkowanych zmian, w których można wyodrębnić następujące po sobie etapy przemian czyli fazy rozwojowe. Pierwszy cel
artykułu ukazuje główne aspekty rozwoju fizycznego, które podzielono na jakościowe, ilościowe i energetyczno – informacyjne. Natomiast do aspektów ilościowych rozwoju fizycznego należą kinetyka, dynamika, rozmach i rytmiczność. Energetyka, informatyka, metabolika i dystrybucja to główne aspekty energetyczno –
informacyjne. Drugi z postawionych celów uzasadnia wpływ czynników endogennych i egzogennych na przebieg rozwoju dziecka. Szczegółowa analiza czynników
dokonuje ich podziału na czynniki genetyczne, które określamy determinantami
rozwoju, czynniki paragenetyczne, pełniące rolę stymulatorów rozwoju, czynniki
środowiskowe, będące modyfikatorami rozwoju oraz tryb i styl życia dziecka. Tryb i
styl życia dziecka powinien być taki, aby zapewniał dobre samopoczucie i pełny
wypoczynek oraz warunki prawidłowego rozwoju i zdrowia. Zgodnie ze znaczeniem
słów, przez warunki życia i rozwoju człowieka rozumiemy to, do życia jest potrzebne[7]. Nie zawsze zachodzi między nimi równowaga. Warunki umożliwiają życie,
natomiast czynniki życia stabilizują i zmieniają organizmy żywe.
ABSTRACT
The main problem that the article was trying to resolve was the issue of separation of the different factors that significantly support the development of the individual human being. The main goal of presented studies was carried out taking the
following steps: 1) demonstrate the quality, quantity and energy - informative aspects of human physical development; 2) making the justification of factors influence on the course of physical development. Understanding the development as
changes occurring in time, the development can be defined as a process of the oriented changes having the successive periods of changes called the development
phases. The first purpose of this article shows the main aspects of physical development which was divided into qualitative, quantitative and energy - informative. The
quantitative aspects of physical development include: kinetics, dynamics, momentum and rhythm. Power engineering, computer science, metabolism and distribution
are the main energy – informative aspects. The second goal justifies the impact of
endogenous and exogenous factors on the course of a child development. A detailed
analysis of the factors subdividing them into the genetic factors that are defined as
the determinants of the development, paragenetic factors, acting as development
promoters, environmental factors, which are development modifiers and the mode
and style of life of a child. The mode and style of life of a child should ensure the
well-being, complete rest and the environment for proper growth and health. According to the meaning of words: the conditions of life and of human development are
the things we need in life[7]. There is not always a balance between them. The conditions allow to live, while the factors of life stabilize and change the living organisms.
Artykuł zawiera 20039 znaków ze spacjami
78