gladiator – chrze cijanin – norwid - Czasopisma

ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE
Tom V, numer 3
–
2014
MAGDALENA KARAMUCKA *
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
Szukajc kulturowych róde twórczoci Norwida, zauwaamy, e wród
najwaniejszych plasuj si m.in. rónego typu inspiracje antyczne, nie tylko
grecko-rzymskie, ale te izraelskie, egipskie, etruskie. Niewtpliwie jednak
szczególn rol w twórczoci Norwida odgrywa, w swych rónych wymiarach, antyczny Rzym1. Poeta z nieukrywan pasj zgbia kultur i histori
staroytnej Romy i z tej wiedzy nierzadko te czerpa natchnienie oraz
egzempla, które wykorzystywa w rozwaaniach na temat zjawisk sobie
wspóczesnych. W moim artykule chciaabym przyjrze si Norwidowej inspiracji jednym z symboli staroytnej Romy, który jednak, co równie interesujce, jawi si te nierzadko jako antyteza Rzymu. Owym niejednoznacznym symbolem jest figura gladiatora, cechujca si w twórczoci Norwida
stosunkowo znaczn nonoci semantyczn. W symbolu tym realizuje si
w niektórych ujciach m.in. tak istotne dla Norwida zderzenie pogastwa
i chrzecijastwa, rzeczywistoci Roma pagana i Roma Christiana. Chrzecijastwo za to notabene kolejne z najistotniejszych kulturowych róde
i zagadnie twórczoci autora Quidama.
Norwid postrzega krwawe igrzyska gladiatorskie jako wyraz gbokiego
zepsucia i za Rzymu, gladiatora za zazwyczaj jako ich mimowolnego aktora, wiadomego degradacji moralnej swoich widzów, toczcego heroiczne
walki, ale wci zagroonego klsk i czsto osamotnionego. Taka wizja
ujawnia si w kilku tekstach poety, stanowic ilustracj do refleksji nad
Mgr MAGDALENA KARAMUCKA – doktorantka w Instytucie Filologii Klasycznej na Wydziale
Filologii Polskiej i Filologii Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; adres
do korespondencji: ul. Fredry 10, 61-701 Pozna; e-mail: [email protected], mk9@amu.
edu.pl
1
Problematyce rónych aspektów antycznego Rzymu w pismach Norwida powiciam moj
rozpraw doktorsk zatytuowan Antyczny Rzym Norwida. Uwagi zawarte w niniejszym artykule
zostay wczone równie do wspomnianej dysertacji.
28
MAGDALENA KARAMUCKA
szeregiem istotnych, aktualnych dla Norwida zagadnie. Zarysowany wyej
obraz gladiatora wymownie wzmacniao utosamienie go z chrzecijaninem,
jakie ma choby miejsce w powstaym w 1866 r.2 wierszu Spowied. Utwór
zosta podzielony na sowa Gladiatora oraz Ojca Jana, pod którego wpywem, jak wynika z tekstu, ten pierwszy przyj wiar Chrystusow. Gladiator rozpoczyna swoj spowied od nastpujcych sów:
Ojcze Janie!... Odmówiem danin
Bogom rzymskim – jak Wy nas uczycie:
Przez sowa Twe jestem chrzecijanin,
Cho gladiator przez cae moje ycie!3
Bohater jest wic nawróconym poganinem. Jego sowa nie tyle s jednak
wyznaniem grzechów, ile wyrazem wewntrznego rozdarcia i baganiem
o wskazówk, jak pogodzi sw wiar z realiami pogaskiego Rzymu
i krwawych igrzysk, w których zmuszony jest uczestniczy:
Có? uczyni, skoro na zabaw
W Cyrk mi rzuc… ycia?... nie wybieram,
Tylko, Ojcze! mam od dziecka wpraw,
e (bywao) lwy godne rozdzieram,
Có? mi kaesz, bym pocz – gdy moe
Bez-umylnie, gdy moe z naogu,
Wcisn rce lwu, jak dwie obroe,
I poklasn m n i e! … nieczuli – Bogu!...4
Mona uzna, e pojawia si tu wany, stosunkowo popularny u Norwida5,
motyw ycia jako areny cyrkowej. W komentarzu do wiersza Spartakus Juliusz W. Gomulicki zauway, e Norwid niejednokrotnie utosamia ycie
czowieka XIX wieku ze starorzymsk aren cyrkow6. Pewn wtpliwo
budzi jednak zapis drugiego z przywoanych wyej wersów, zwaszcza za
2
Zachowa si jeszcze jeden wiersz Norwida o tym samym tytule, napisany w 1882 r.
Cytaty z pism Norwida wedug wydania: C. N o r w i d. Pisma wszystkie. Zebra, tekst ustali, wstpem i uwagami krytycznymi opatrzy J.W. Gomulicki. T. I-XI. Warszawa: PIW 19711976; dalej podaj skrót PWsz, liczb rzymsk okrelajc numer tomu oraz liczby arabskie na
oznaczenie numerów stron – tu: PWsz II s. 128.
4
Tame.
5
Znany te ju zapewne wczeniej w literaturze, cho niewtpliwie mniej popularny od podobnego motywu wiata-teatru.
6
C. N o r w i d. Wiersze: dodatek krytyczny. Oprac. J.W. Gomulicki. Warszawa: PIW 1966
s. 528.
3
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
29
wielokropek wprowadzony midzy sowa „rzuc” oraz „ycia”. Wychodzc
poza pierwsze, narzucajce si skojarzenie z aluzj do metafory cyrku ycia,
mona zacz si zastanawia, do której waciwie czci tej myli Norwid
odnosi znak zapytania. Poeta nierzadko bowiem stawia pytajnik nie na kocu zdania, stanowicego pytanie, lecz po jego pierwszym wyrazie. Moe
wic gladiator nie zastanawia si nad tym, czy rzuc go w cyrk ycia, i nie
stwierdza nastpnie, e i tak nie ma wyboru, lecz raczej, mylc o tym, e
trafi na aren, zaczyna rozwaa, czy rzeczywicie nie moe zmieni biegu
swojego ycia7? Mona by te uzna, e ujawnia si tu ciekawe wahanie
midzy rónymi stopniami uniwersalizmu tego fragmentu wiersza Spowied.
Pierwszy sposób odczytania analizowanego fragmentu, opierajcy si na zachowaniu cznoci midzy sowami „cyrku” oraz „ycia” wydaje si bardziej uniwersalny ni odczytanie drugie, które jednak take mona interpretowa na zasadach paraboli. Wielce prawdopodobne, e Norwid celowo
wprowadzi t niejednoznaczno, dodatkowo akcentujc, jak bogatym skarbcem symboli, które znajduj zastosowanie w refleksji na temat dziejów póniejszych, jest, ciekawa równie sama w sobie, historia staroytnego Rzymu.
Niewtpliwie zatem odpowied Ojca Jana mona uzna za Norwidowy
postulat co do sposobu funkcjonowania chrzecijanina w realiach dziewitnastowiecznej cywilizacji, podobnej pod wieloma wzgldami, na co Norwid
niejednokrotnie zwraca uwag w swojej twórczoci, do cesarskiego Rzymu.
Oto sowa woone przez poet w usta Ojca Jana:
Synu! ufaj – nie na m i e r Pan woa:
L e c z – n a w i a d k i i gody wieczyste;
Samson8 nie by wyrzutkiem Kocioa!9
7
Gladiatorzy byli najczciej niewolnikami. Michael Grant pisa, e na zastpy gladiatorów,
zmuszanych do walk na arenie, skaday si nieprzeliczone rzesze jeców wojennych. Ponadto do
walk gladiatorskich zmuszano te przestpców, równie tych, których skazano na kar mierci.
Badacz zauway, e w okresie przeladowa do grona przestpców wysyanych na aren trafiali
te chrzecijanie. Wszyscy oni byli zazwyczaj nieprzeszkoleni, nie ukoczyli szkó gladiatorskich. Grant dodaje równie, e zdarzali si wród gladiatorów take ludzie wolni: desperaci,
awanturnicy, ludzie spragnieni przygód, byli onierze. M. G r a n t. Gladiatorzy. Prze. T. Rybowski, Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask: Zakad Narodowy im. Ossoliskich 1980.
8
Na temat pojawiajcego si tu odwoania do Samsona Juliusz Wiktor Gomulicki pisa: „Porównanie Gladiatora z Samsonem jest nie tylko aluzj do synnej, a zwyciskiej walki Samsona
z «modym lwem, srogim a ryczcym», którego rozdar jak mode kol na sztuki roztargaj, nie
majc zgoa nic w rku» (Sdz. XIV 5-6), ale równie (i to gównie) do sów w. Pawa, nauczajcego ydów o potdze wiary chrzecijaskiej, bdcej «gruntem rzeczy tych, których si spodziewamy, wywodem rzeczy niewidzialnych» (yd. XI 1), i przywoujcego jako ilustracj swojej
nauki przykad Samsona: «A có jeszcze mam mówi? Bomi czasu nie stanie, gdybym rozpowiada o Gedeonie, Baraku, Samsonie» (XI 32)” (N o r w i d. Wiersze: dodatek krytyczny s. 839).
30
MAGDALENA KARAMUCKA
Wane jest tu m.in. wskazanie na Koció jako swoist ostoj, a przy tym na
potrzeb naleenia do i wiernoci mu. Wiara chrzecijaska i Koció katolicki stanowiy dla Norwida istotne punkty yciowego oparcia. Warto wspomnie, e poeta okrela siebie mianem civis Romanus10, przez co wyraa
m.in. swoj przynaleno do Kocioa katolickiego i papiestwa. ycie
zgodne z zasadami chrzecijaskimi nie wyklucza jednak, wedug sów Ojca
Jana, tego, by – przy zachowaniu oczywicie zasad swej wiary – funkcjonowa w realiach otaczajcego wiata; by w wiernoci Prawdzie stawia
czoo wszystkim wyzwaniom codziennoci. Podobnie te odczytywa analizowany utwór Juliusz Wiktor Gomulicki, odnajdujc w nim „nakaz harmonijnego jednoczenia obowizków chrzecijanina […] z obowizkami wypenianego zawodu […]” 11. Warto tu równie zwróci uwag na fakt, e w wikszoci pozostaych Norwidowych odniesie do postaci gladiatora ujawnia
si, jak bd jeszcze dalej wykazywaa, metafora dziewitnastowiecznego
poety, który – jak poeta kadych czasów – winien by, wedle Norwida,
przede wszystkim gosicielem prawdy. Moliwe, e take w wierszu Spowied Norwid mia na myli przede wszystkim zawód literata, poety, zmuszonego do odnajdowania si w realiach rynku wydawniczego12. Wedug
takiej interpretacji utwór zawieraby ju nie tylko postulat trwania w prawdzie chrzecijaskiej postawy, ale take aluzj do prawdy wasnej poezji,
której Norwid dopatrywa si w bezkompromisowoci tematyki, stylu, w wiernoci, jak twórca winien zachowywa wobec swego sumienia. Trzeba te
doda, e autor Quidama niejednokrotnie sugerowa równie, e prawdziwa
poezja jest w pewnym sensie emanacj Sowa Boego, Prawdy sakralnej.
Myl chrzecijaska byaby wic i w tym kontekcie obecna.
9
PWsz II s. 128-129.
Zob. PWsz IX s. 64, 394.
11
N o r w i d. Wiersze: dodatek krytyczny s. 839.
12
Por. m.in. Norwidowy wiersz Dziennik i epos, w którym poeta, chcc niejako usprawiedliwi swoje cige zabiegania o druk utworów, publiczno oraz przychylno protektorów, odwoywa si do Horacego i jego funkcjonowania we wspóczesnym mu, podobnie w zasadzie
skonstruowanym do dziewitnastowiecznego, wiecie literackim. Por. K. T r y b u . Rozwaania
wokó wiersza Dziennik i epos Cypriana Norwida. „Studia Norwidiana” 1987-1988 nr 5-6 s. 113123. Horacy by prawdziwie utalentowanym poet, ale jego sukces determinowaa przychylno
protektora, bez której mógby pozosta, jak stwierdzi Norwid, zupenie niezauwaonym. Wydaje
si, e w wierszu Spowied Norwid równie wskazywa, e pewna praktyczno jest dla dziewitnastowiecznego poety wskazana i niezbdna. Takie odczytanie zawartego w utworze przesania o koniecznoci podjcia walki przez gladiatora znajduje potwierdzenie w fakcie, e pod
postaci gladiatora kry si u Norwida zazwyczaj wanie prawdziwy poeta.
10
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
31
Wtki ideowe podobne do tych, które odnajdujemy w wierszu Spowied,
wypywaj take z utworu Spartakus. Ujawnia si tam te gboka metaforyczno postaci gladiatora i jej powizanie m.in. z wspominan problematyk prawdy. Bardzo ciekawa i istotna dla niniejszych rozwaa jest ju
sama geneza tego tekstu. Jej zarysowanie warto rozpocz od odwoania do
nastpujcego fragmentu listu Norwida adresowanego w 1858 r. do Teofila
Lenartowicza:
Mówiem Ci u mnie w domu, e t e a t e d r o b n e n i e h i s t o r y c z n o c i s w o s t a t n i m u t w o r z e T w y m, i w s k a z y w a e m, j a k i m i d r o g a m i
c z y t a s i n i e p i s a n e s o w o h i s t o r y c z n e13 – mówiem o Juwenalu
i o Bérangerze, jako oni s przez krytyk czasow wskazówkami do odszukiwania
s e r i o w epokach ich etc. … – cytowaem, gdzie Juwenal mówi o gladiatorach14.
Wspomniana przez Norwida rozmowa z autorem Lirenki, podczas której
Norwid mia m.in. cytowa to, co Juwenalis „mówi o gladiatorach”, dotyczya, niedawno wówczas powstaego, wiersza Lenartowicza pt. Gladiatorowie. Norwid najprawdopodobniej sugerowa modszemu od siebie Lenartowiczowi pewne poprawki bd udoskonalenia jego tekstu, do których tamten
jednak, draliwy i pono niechtny Norwidowi15, w wikszoci si nie ustosunkowa16. Krótko potem, gdy tekst Gladiatorów Lenartowicza zosta ju
13
Kwestia potrzeby czytania take zabytków niepisanych ujawni si m. in. w Quidamie,
gdzie Norwid w przypisie odnotowa: „Naleaoby, aby czytelnik bliej by obznajomiony z treci ycia spoeczestw staroytnych – czego literalne ksiek samych czytanie, bez czytania
pomników sztuki niepisanej i ywotów wspóczesnych, o ile s tradycjonalnymi, nie nauczy […]”
(PWsz III, 206). O „czytaniu” pomników architektonicznych (kolumny Trajana, sarkofagów,
ornamentacji) Norwid wspomina te w montau literackim U kolebki narodu. Juliusz W. Gomulicki zauway, e m.in. idea „czytania” paskorzeb z kolumny Trajana, okrelonych przez
Norwida ciekawym mianem „na-pó-rzeb”, moga wypywa z inspiracji dzieem J. Lelewela pt.
Narody na ziemiach sowiaskich przed powstaniem Polski (1853), z którego wycinek znalaz si
w Norwidowym U kolebki narodu. Lelewel, taktujc kolumn Trajana jako ródo historyczne
w dociekaniach nad dziejami Sowiaszczyzny, pisa: „Co nam opisy dochoway, to wyobraaj
pomniki. Sup Trajana nie pomin Sarmatów i zajcia z nimi poszczególnia.” (Cyt. za J. W. Gomulickim: PWsz VII s. 684). Trzeba jednak oczywicie zauway, e kolumna Trajana, której
paskorzeby przedstawiay dzieje wojen z Dakami, bya z zaoenia szczególnie predestynowana
do tego, by j „czyta.” Warto ponadto wspomnie, e do kwestii „czytania” zabytków odwoywa si te Norwid w licie do T. Lenartowicza z lutego 1858 roku („Mówiem Ci u mnie
w domu, e te a te drobne niehistorycznoci s w ostatnim utworze Twym, i wskazywaem,
jakimi drogami czyta si niepisane sowo historyczne […]”; PWsz VIII s. 332).
14
PWsz VIII s. 332.
15
Zob. N o r w i d. Wiersze: dodatek krytyczny s. 526.
16
Tame s. 526.
32
MAGDALENA KARAMUCKA
opublikowany i spotka si z wyjtkowo zjadliw krytyk Klaczki, Norwid
napisa wiersz Spartakus17. Gomulicki trafnie, jak si wydaje, okreli ten
tekst jako
zgryliwy komentarz poety-moralisty, którym obj zarówno zdrad Klaczki [krytyk wczeniej by niezwykle przychylny twórczoci Lenartowicza – M.K.] oraz
nieszczer przyja Lenartowicza, jak i los kadego bardziej samodzielnego pisarza, zmuszonego do potykania si na arenie ycia – niby rzymski gladiator – ze
swymi niedawnymi druhami, przy akompaniamencie gwizdów i oklasków bezmylnego tumu widzów, upajajcego si tragiczn walk zapaników18.
Alina Lisiecka w widzach ze Spartakusa, porównywanych przez poet do
gazów poronitych mchem i przepojonych wewntrzn martwot, dopatrywaa si m.in. caego spoeczestwa polskiego, o którym Norwid pisa, e
jest „spoecznoci adn”, oraz wywodzcych si z niego niewraliwych,
obojtnych na przesanie jego poezji czytelników19.
Gladiator ze Spartakusa to m.in. dowolny prawdziwy poeta wobec swych
krytyków, by moe take Lenartowicz w konfrontacji z Klaczk. Niewtpliwie równie sam Norwid, nierozumiany, oskarany o „ciemno” poeta,
a take wyizolowany moralista, utosamia si z przedstawionym tam przez
siebie gladiatorem. Metaforyka ze Spartakusa to wyraz postulowanej przez
Norwida postawy wobec „zdegradowanej” pod wieloma wzgldami rzeczywistoci oraz funkcjonujcego w jej ramach wiata literackiego. Równoczenie jednak gladiator ze Spartakusa to najprawdopodobniej, jak sugerowaa te Lisiecka, równie kady, kto rozumie, czym s prawdziwe: Sia,
Mdro, Mio i Przyja, tak obce dnym krwi, wewntrznie w rzeczywistoci wypalonym, obserwatorom widowiska. Znów wic w zasadzie mona odnale w Norwidowym gladiatorze aluzj do postawy chrzecijanina,
stajcego wobec rzeczywistoci przepojonej obcymi mu wartociami 20.
17
Por. tame s. 525-528.
Tame s. 527.
19
Zob. A. L i s i e c k a. Norwid. Poeta historii. Londyn: Veritas Foundation Publication
Centre 1973 s. 25.
20
Na zwizki gladiatora z wiersza Spartakus z chrzecijastwem zwracali uwag ju niektórzy badacze. Zob. A. B r a j e r s k a - M a z u r. Norwid, „Spartakus” i Internet. W: Strona
Norwida. Studia i szkice ofiarowane Profesorowi Stefanowi Sawickiemu. Red. P. Chlebowski,
W. Toru, E. wirkowska, E. Chlebowska. Lublin: TN KUL 2008 s. 7-27 oraz zawarte tam odniesienia do artykuów poruszajcych wspomniany wtek (m.in. Z. a p i s k i. „Spartakus”.
W: Liryka polska. Interpretacje. Red. J. Prokop, J. Sawiski. Kraków: Wydawnictwo Literackie
1966 s. 168-176; S. R z e p c z y s k i. O „Spartakusie” Norwida. W: Czytajc Norwida. Mate18
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
33
To poczenie poety i chrzecijanina w metaforze gladiatora ciekawie
ujawnio si te w drugim wykadzie z prelekcji O Juliuszu Sowackim,
w którym Norwid mówi m.in. o posannictwie, obowizkach i statusie prawdziwych poetów. W owych poetach, gosicielach sowa i prawdy, widzia
m.in. „kapanów nadziei”. Misja kapastwa nadziei miaa mie szczególne
znaczenie do momentu Objawienia si Sowa Wcielonego w wiecie w osobie Chrystusa. Okazao si jednak, e nadzieja, któr przyniós ze sob Chrystus, zacza znów sabn. Wci wic najwyraniej potrzeba poetów –
„kapanów nadziei”. Tak jednak, jak niedostateczny jest status chrzecijastwa w wiecie, tak te nie docenia si posannictwa owych poetów, gosicieli prawdy i nadziei, poetów pokroju Norwida:
Nadzieja, mimo zwycistwa na Golgocie, odnadzieja si nieraz na powrót, to zwycistwo albowiem bynajmniej nas od prac i obowizków nie uwolnio, skd jest te
wiele do walczenia we dnie powszednie nadziei, chociaby dlatego tylko, e z pogastwem si cigle spotykamy, bo znów przez dziewitnacie wieków nagromadzay si i nagromadziy ywioy barbarzystwa. Nieraz przecie jeszcze chrzecijaski trup kadzie si od chrzecijaskiego miecza tysicami, i pytanie jest, czy
nie jak gladiatorowie raczej dla uciechy patrzcych walczymy, a nie wiemy, czy na
Via crucis idziemy! 21
Wracajc natomiast do wiersza Spartakus, trzeba stwierdzi, e wpisan
w niego ide sprzeciwu wobec otaczajcej rzeczywistoci podkrela fakt, i
tytuowy bohater to nie kto inny, lecz inicjator i przywódca synnego powstania gladiatorów z 71 r. przed Chr. Walka i opór Norwidowego Spartakusa maj jednak charakter pokojowy i opieraj si na sile sowa i niezomnej postawie 22. Gladiator z wymownie wzniesion doni, duchowo, moral-
riay z konferencji powiconej interpretacji utworów Cypriana Norwida zorganizowanej przez
Katedr Filologii Polskiej WSP w Supsku. Red. S. Rzepczyski. Supsk: Wysza Szkoa Pedagogiczna1995 s. 108-118).
21
PWsz VI 418.
22
Por. komentarz Gomulickiego do fragmentu utworu Z listu (Do Wodzimierza ubieskiego), w którym Norwid porówna si do syna Grymhildy, tj. przedstawionego przez Krasiskiego Irydiona. W tekcie tym pojawia si równie wtek oporu wobec Rzymu, który tam jest
jednak aluzj do Rosji. Gomulicki pisa, e Norwid, utosamiajc si z Irydionem, przyjmowa na
siebie misj walki z Rzymem-Rosj, przenoszc j jednak równoczenie na pole ideowe, co
bardziej sprzyjao, w jego odczuciu, konfrontacji z wrogiem, którego nie sposób pokona w walce ornej. Zob. N o r w i d. Wiersze: dodatek krytyczny s. 355. Znamienna jest ujawniajca si
w tym tekcie oraz w Spartakusie wiara Norwida w moc sowa i niezomnoci postawy jako rodków sucych walce w obronie wanych dla siebie wartoci. Por. te nawizanie do synnego
przywódcy gladiatorów w Norwidowej rozprawce Do Spartakusa (o pracy). Grayna Halkiewicz-
34
MAGDALENA KARAMUCKA
nie przewysza widzów pogronych w „nocy” i ,mierci”, do których kieruje nastpujce sowa:
„To – nie to […] S i a , nie to,
To nie M d r o , co dzi zw…
Sam Jowisz mi niegrony wicéj,
Minerwa sama z siebie drwi:
Wam – widzów dwakro sto tysicy –
Co dzie ju trzeba ez i krwi…
Przyszlicie, drc i wtpic razem,
Gdzie d u s z a wietrzy i gdzie m o c ?...
A my wam – ksig i obrazem,
A gos nasz ku wam – pocisk z proc.
– Przyszlicie, drc i wtpic razem:
Caa ju wiato wasza – n o c !”
[…]
„To – nie to […] M i o , nie to,
To nie to P r z y j a , co dzi zw…
Z Kastorem Polluks, druhy dawne,
W causach sobie wierno kln;
A Wenus wosy ma przyprawne,
Rumiece z potem w ma jej lgn…
– Siedlicie, gazy, w gazów kole23,
A mchu poronie na was sier:
I dusz wasz – nasze-bole,
I ciaem waszym – naszych-wier.
– Siedlicie, gazy, w gazów kole:
Cae ju ycie wasze – m i e r !”24
Postawa Norwidowego gladiatora, który wznosi rk nad zdemoralizowanym
tumem, przywodzi pewne skojarzenie z nastpujcym fragmentem z Gladiatorów Lenartowicza:
-Sojak zauwaya, e – podobnie jak w Promethidionie – gladiator zosta tam skojarzony z koncepcj pracy, wolnoci i sztuki. G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Autokreacja w „Promethidionie”.
„Studia Norwidiana” 1991-1992 nr 9-10 s. 27-44, tu s. 37.
23
Por. nastpujce sowa z Gladiatorów Lenartowicza: „Zasiedli koem wadc ziemi”
(T. L e n a r t o w i c z. Gladjatorowie. Pary 1857, cyt. za: Polska Biblioteka Internetowa,
http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=40221). Odnonie do motywu koa, konotujcego spoeczestwo, tj. krg ludzi, którzy mimo pozoru wspólnoty, bliskoci s sobie jednak w rzeczywistoci obcy, a ich relacje przenika fasz zob. Norwidowy wiersz Kóko.
24
PWsz I s. 285-286.
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
35
Spojrza zapanik po wszej stronie,
Odgad i w gór wznosi donie;
Lecz nie cezara aski baga,
Zagrzaa w nim na mier odwaga,
Nad nim obmierzy wiat bez ducha,
Tyrana swego klnie i sucha.
Przed nim szermierze boju chciwi,
Za wol pana, co ich ywi.
Baga nie baga, jedna rzecz.....
Ostatni duch len krzywy miecz,
Niechaje wspiera pokd moe,
A potem duszo le w przestworze25
Warto tu od razu wróci jeszcze na krótko do cytowanego wyej listu
Norwida do Lenartowicza, dokadniej za do odwoania do gladiatorów
w twórczoci Juwanalisa, które miay by znane Norwidowi. Trzeba przede
wszystkim stwierdzi, e w zachowanych utworach rzymskiego satyryka stosunkowo mao jest w rzeczywistoci odniesie do gladiatorów. Najwicej
wzmianek o gladiatorach pojawio si w Juwenalisowej satyrze VI. Wystpuje tam posta gladiatora, dla którego Rzymianka, ona senatora, opucia
swego maonka. Mowa jest w tym utworze take na temat gladiatorek. Nie
te fragmenty mia jednak najprawdopodobniej na myli Norwid. Zwaajc na
kontekst, w jakim u niego pojawiaj si motywy zwizane z figur gladiatora, mona podejrzewa, e zwróciy jego uwag przede wszystkim nastpujce wersy z satyry III:
quondam hi cornicines et municipalis harenae
perpetui comites notaeque per oppida buccae
munera nunc edunt et, v e r s o p o l l i c e v u l g u s
c u m i u b e t , occidunt populariter26
Niegdy banda, po miastach z wzdtych pysków znana,
Ci trbacze, kibice przy ndznej arenie,
Teraz daj igrzyska i n a i c h s k i n i e n i e
G i n l u d z i e […]27.
25
L e n a r t o w i c z. Gladjatorowie.
Cyt. wedug wydania: D. I u n i I u v e n a l i s Saturae. Ed. A. Weidner. 2. Aufl. Lepzig:
B.G. Teubner 1889.
27
Przekad J. Skowskiego: Trzej satyrycy rzymscy: Horacy [w przekadzie Jana Czubka],
Persjusz, Juwenalis [w przekadzie Jana Skowskiego]. Wstp i komentarz L. Winniczuk. Warszawa: PIW 1958 s. 127.
26
36
MAGDALENA KARAMUCKA
Szczególn uwag Norwida mogy przyku zaznaczone przeze mnie spacjowaniem fragmenty wersów, pokazujce zaleno losu gladiatorów od kaprysu tumu. Odwrócenie kciuka28, bdce niczym element bahej gry, decyduje o ludzkim yciu. Waga tego gestu nie dociera jednak najwyraniej do
wiadomoci rozochoconej widowni. Ta interpretacja przywoanego wtku
z satyry Juwenalisa, obok wzmianki Norwida na temat rzymskiego pisarza
z cytowanego listu do Lenartowicza, pozwala take tutaj dopatrywa si inspiracji Norwidowych nawiza do postaci gladiatora.
Warto m.in. wspomnie, e wizanie postaci gladiatora z refleksj na
temat statusu poezji i poety, z czym mamy najwyraniej do czynienia w analizowanych wyej wierszach Spowied i Spartakus, stanowio jeden ze stosunkowo popularnych w twórczoci XIX stulecia aspektów postrzegania
badanego motywu. Waldemar Oko zwróci uwag, e motyw gladiatora,
do chtnie wówczas wykorzystywany, „przybiera coraz to nowe konotacje, wspótworzc wizerunek literacki dziewitnastowiecznego artysty, wczajc si w nurt polskiego mesjanizmu, bd wspókreujc naczelne dychotomie ubiegego wieku – podzia na wiat ducha i materii, zmysów i wyszych uczu, chrzecijastwa i poganizmu […]”29. Godny wspomnienia jest
ponadto fakt, e motyw oparty na utosamieniu gladiatora z poet siga ju
antyku. Na pocztku pierwszej ksigi Epistulae Horacy porównuje swoj
rezygnacj z twórczoci lirycznej na rzecz pisania utworów filozoficznych
wanie do zakoczenia kariery przez gladiatora:
Prima dicte mihi, summa dicende Camena,
spectatum satis et donatum iam rude quaeris,
Maecenas, iterum antiquo me includere ludo?
Non eadem est aetas, non mens. Veianius armis
Herculis ad postem fixis latet abditus agro,
ne populum extrema totiens exoret harena.
Est mihi purgatum crebro qui personet aurem:
„solve senescentem mature sanus equum, ne
30
peccet ad extremum ridendus et ilia ducat” .
28
Skierowanie kciuka ku ziemi miao oznacza wyrok mierci, natomiast wzniesienie go ku
górze – uaskawienie.
29
W. O k o . Alegorie narodowe. Studia z dziejów sztuki polskiej XIX wieku. (Acta Universitatis Wratislaviensis no 1271. Historia Sztuki 4). Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego 1992 s. 31.
30
Cyt. wedug wydania: K w i n t u s H o r a c j u s z F l a k k u s. Dziea wszystkie. T. 2: Gawdy, Listy, Sztuka poetycka. Oprac. O. Jurewicz. Wrocaw: Ossolineum 1998 s. 249, 251.
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
37
Jak pierwsz, tak ostatni tobie l kamen;
Czemu, gdy nagrodzony opuszczam aren,
Pragniesz znów, Mecenasie, abym szed na zawody?
Ju nie ten wiek i umys. Wejaniusz niemody
Bro da Herkulesowi, skry si wród pól chodu,
By w cyrku ju nie prosi aski u narodu.
I mnie take do ucha co powtarza wiecznie:
„Ju czas wyprzga konia, stary ostatecznie.
31
A bdc coraz sabszym wymiany by moe” .
Warto ponadto na marginesie doda, e bardzo popularne w literaturze dziewitnastowiecznej byo te postrzeganie gladiatora jako niewolnika sowiaskiego, do czego mia si przyczyni fragment IV pieni Wdrówek Childe
Harolda, w którym Byron najprawdopodobniej w synnym kapitoliskim posgu Konajcego Gala, w XIX wieku znanym jeszcze powszechnie jako Konajcy Gladiator32, rozpozna Daka – Sowianina33. U Norwida trudno raczej
doszuka si akurat motywu gladiatora-Sowianina, ale pojawia si, jak ju
31
Przekad J. Skowskiego. Tame s. 248, 250.
Cho ju okoo poowy XIX wieku ustalono, e chodzio o Gala. Rzeba Kresilasa powstaa w rzeczywistoci jako element pomnika, upamitniajcego zwycistwo Attalosa I nad Galatami. Rzeba bya potem stosunkowo czsto kopiowana w Rzymie i z czasem upowszechnio
si i utrwalio przekonanie, e przedstawia ona rannego gladiatora. W dobie romantycznej takie
odczytanie ugruntowa te Byron, który w swoich synnych Wdrówkach Childe Harolda umieci opis mierci gladiatora, wyranie nawizujcy do tej rzeby. Por. H.B. W a l t e r s. The art of
the Greeks. New York: The Macmillan Company 1906 s. 130. Dopiero w XIX wieku waciwie
rozpoznano omawian rzeb jako przedstawienie Gala, nie za gladiatora. Utrwalone wyobraenia dugo jednak pozostaway dominujce i w zasadzie wci jeszcze nie straciy cakowicie na
popularnoci. Por. tu sowa T. Lenartowicza: „W posgu Gladiatora konajcego Byron pierwszy
pozna Sowianina, za nim Mickiewicz i Zaleski myl t powtórzyli; chocia wic staroytnicy,
biegli w rozeznawaniu rzeczy, upewniaj, e posg, o którym mowa, przedstawia jednego z […]
Galów, wolabym jednak trzyma si przewodnictwa wielkiego poety […]” (L e n a r t o w i c z.
Gladiatorowie). Odnonie do motywu konajcego gladiatora por. te list Norwida do Stanisawa
Potockiego z 1868 r., w którym Norwid, pisa, e na obrazie Matejki Rejtan jest jak „wsaty demoniak”, a nie jak „gladiator konajcy” czy „mczennik ufny w zapiecztowanie sprawy i czujcy pod palcami rki swojej sakramenta dziejów” (PWsz IX s. 350).
33
Elbieta Nowicka tak pisaa na temat twórczoci romantyków polskich: „Obserwujemy
[…] i w poezji, i w historiografii tendencje do zwizania narodowej prahistorii Polaków ze wspólnym «Sowian kolorytem», gdzie Dakowie, Trakowie, Sarmaci, Geci i Scytowie jawi si, nie bez
porednictwa dawnych kronik, jako protoplaci rozbitego póniej pnia sowiaskiego”. I dodaa:
„Fascynacja staroytn Sowiaszczyzn objawia si take w zainteresowaniu romantyków synn
rzeb konajcego Gladiatora, utosamianego z jak prefigur wszystkich póniejszych Sowian –
odwoywa si do niej Mickiewicz w III kursie Prelekcji paryskich, prawdopodobnie inspirowaa
Gladiatorów Lenartowicza i Spartakusa Norwida” (E. N o w i c k a. Postylion niesie pisanie…
Szkice o romantycznym licie poetyckim. Pozna: Wydawnictwo WiS 1993 s. 104).
32
38
MAGDALENA KARAMUCKA
po czci wykazywaam, gladiator-chrzecijanin. Chciaabym w tym miejscu
wskaza na pewien zwizek midzy wspomnianymi motywami gladiatoraSowianina i gladiatora-chrzecijanina. Do powszechne byo w XIX wieku
utosamianie Rzymu z Rosj cesarsk. Przy takim ujciu Polacy byli czsto
zestawiani z podbitymi przez Rom Grekami. Nie mniej czste w literaturze
polskiej byo jednak równie porównanie Polaków z pierwszymi chrzecijanami z rzymskich katakumb, do którego przyczynia si zapewne wpyw
idei polskiego mesjanizmu. Przy takiej sieci skojarze nie dziwi wic fakt,
e zwaszcza polscy twórcy tak chtnie wówczas widzieli w gladiatorach
zniewolonych Sowian i chrzecijan 34. Tym samym w zasadzie wypierano ze
zbiorowej wiadomoci inne kategorie gladiatorów, np. gladiatorów zawodowych czy faktycznych przestpców. Warto w tym miejscu wspomnie jednak, e do której z tych dwóch kategorii mog nalee postaci gladiatorów
z Norwidowego poematu Quidam. Z ca pewnoci wiadomo, e nie s oni
chrzecijanami, albowiem z chrzecijan kpi35.
Jeli natomiast chodzi o Byrona, to trzeba doda, e w 1868 r. Norwid
przeoy fragment Wdrówek Childe Harolda na jzyk polski36, ale cay
utwór móg oczywicie zna ju wczeniej. Moliwe wic, e samo zainteresowanie Norwida motywem gladiatora byo w jakim stopniu inspirowane
synnym poematem angielskiego poety. Trudno jednak mówi o jakich jednoznacznych paralelizmach midzy gladiatorem Norwida a tym z Byronowego
Childe Harolda, zwaszcza za o tak wyranych podobiestwach, jak te z przywoywanych wyej Gladiatorów Lenartowicza.
Wracajc do tekstów Norwida, naley take zauway, e analizowany na
pocztku niniejszego artykuu Norwidowy wiersz Spowied zamyka znamienne wykrzyknienie Gladiatora: Alleluja!... Te salutant, Christe…, stanowice parafraz synnego: Ave, Caesar, morituri te salutant37, którym – wed34
Wicej na temat motywu gladiatora-Sowianina w literaturze i sztuce polskiej por. H a l k i e w i c z - S o j a k. Autokreacja w „Promethidionie” s. 34-35. Warto wspomnie, e G. Halkiewicz-Sojak w swoim artykule uznaa gladiatora z Promethidiona m.in. za jedn z masek Norwida.
35
Zob. Quidam VII 86-92 – PWsz III s. 106.
36
[Z Byrona: Do Inezy] – PWsz II s. 268.
37
Warto doda, e fraz t przytoczy te Zygmunt Krasiski w swoim Irydionie, w którego
wstpie, gdzie mowa m.in. o wywoywaniu z gruzów duchów dawnego Rzymu, czytamy: „Gladiator powsta z lochów cyrku i szed na czele swoich przy wietle ksiyca – przebici wszyscy –
usta powtarzay we nie mierci: «Morituri te salutant, Caesar» – ale pomidzy nimi ni odkryem
Ciebie” (Z. K r a s i s k i. Irydion. Oprac. W. Kubacki. Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich 1967 s. 7). Ju w samym zreszt dramacie pojawia si te, do nietypowa, posta gla-
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
39
ug popularnego przewiadczenia – gladiatorzy pozdrawiali cesarza. Takie
zakoczenie utworu mona traktowa jako wyraz triumfu chrzecijastwa
nad pogask Rom, symbolizujc wszelk cywilizacj naznaczon moralnym zepsuciem. Aluzje do gladiatorskiego pozdrowienia pojawiaj si ponadto take w innych tekstach Norwida. Poeta szczególnie upodoba sobie
formu: Morituri te salutant, Veritas, odnoszc si wprost do idei walki
o prawd, jak tocz ci, których Norwid ukry pod postaci gladiatora. Wykorzysta t fraz midzy innymi jako motto wiersza Scherzo [II].
Skadajca si na utwór Scherzo [II] poetycka rozmowa midzy Doktorem a Wariatem jest aluzj do relacji midzy Norwidem a krytykami jego
twórczoci 38. Doktor to wanie, jak zauway Gomulicki, „uosobienie wszystkich krytyków Norwida, pragncych «uleczy» go z jego «ciemnoci», «mtnoci» itp.” 39. Wariat to za sam Norwid, niezrozumiany przez krytyków, ale
wci walczcy o prawd swojej poezji. Motto: Morituri te salutant, Veritas
jest wic jego maksym. On za w ten sposób jawi si te jako gladiator,
stajcy mnie do walki wobec kpicej z niego widowni. Jest wiadomy, e
prdzej czy póniej poniesie klsk wedle optyki swoich widzów. Równoczenie jednak wie, e wierno Prawdzie ma sens i nieprzemijajc warto,
co udowadnia te dalej w przywoanym wierszu.
Ciekawe odwoanie do sów Morituri te salutant, Veritas Norwid zawar
równie w licie do Józefa Bohdana Zaleskiego z 22 listopada 1850 r. W tej
korespondencji Norwid zauway m.in., e ycie w prawdzie wynika z uzewntrznienia pokoju wewntrznego, tj. Chrystusowego. Poeta wskaza bowiem
na istnienie dwóch rodzajów pokoju: jeden to wanie ten przyniesiony przez
Chrystusa, drugi natomiast to pozorny pokój, który wiat próbuje da sam
z siebie. W licie do Zaleskiego Norwid pisa:
P o k ó j , a juci wiem, e u - k o i on jeden tylko w stanie jest. Ale ten Chrystusowy pokój („pokój Mój daj wam”) to wanie najdzielniejsze onego pokoju
greckiego, onego pokoju staroytnego zaprzeczenie – odparcie – onego pokoju
diatora Sporusa, który w rzeczywistoci jest jednak potomkiem zdegradowanego przez Nerona rodu
Scypionów. Mowa tam m.in. o „darciu si z tygrysem”. Podobny motyw w Norwidowym wierszu
Spowied, w którym gladiator mówi: „(bywao) lwy godne rozdzieram”. Zarówno gladiator Krasiskiego, jak i Norwida rozwaaj take ewentualne moliwoci zmiany swego pooenia.
38
W odniesieniu do genezy tego wiersza Gomulicki napisa: „Poetycka transpozycja listopadowych rozmów Norwida z A. Cieszkowskim i Z. Krasiskim oraz jego korespondencji z Janem
Komianem, redaktorem «Przegldu Poznaskiego», do którego wiersz ten zosta wysany 18 XII
1850 r.” (PWsz II s. 349).
39
N o r w i d. Wiersze: dodatek krytyczny s. 382.
40
MAGDALENA KARAMUCKA
zewntrznego najdzielniejsze wewntrzne roztrcenie. B o p o k ó j o n – t o
w a n i e n a j g o r t s z y z e w n t r z n y j e s t n i e p o k ó j . […] to punkt
wyjcia do walki, to pierwszy krok w szrankach, to podstawa z granitu, na której
gladiator osob ducha wsparty woa:
Morituri te salutant, VERITAS!
Tak rozumiem, tak wicej ni rozumiem, bo tak w drobnym cyrku ywota mego
jestem40.
Warto zauway, e taki tok rozwaa Norwida na temat konsekwencji opowiedzenia si za prawdziwym pokojem Chrystusowym, a przeciw pozornemu pokojowi wiata nasuwa skojarzenie z nastpujcymi sowami Jezusa,
odnotowanymi w Ewangelii wedug w. ukasza (12, 49-53):
Przyszedem rzuci ogie na ziemi i jake bardzo pragn, eby on ju zapon.
Chrzest mam przyj i jakiej doznaj udrki, a si to stanie. Czy mylicie, e
przyszedem da ziemi pokój? Nie, powiadam wam, lecz rozam. Odtd bowiem
picioro bdzie rozdwojonych w jednym domu: troje stanie przeciw dwojgu, a dwoje przeciw trojgu; ojciec przeciw synowi, a syn przeciw ojcu; matka przeciw córce,
a córka przeciw matce; teciowa przeciw synowej, a synowa przeciw teciowej41.
Jest prawdopodobne, e Norwid w swojej refleksji inspirowa si midzy
innymi wanie powyszym fragmentem Pisma witego. Naley te tutaj
wspomnie, e t sam waciwie problematyk Norwid poruszy potem
w Rzeczy o wolnoci sowa w odniesieniu do pozornoci synnego Pax Augusta. Wspomniawszy tam kilkadziesit wersów wczeniej o pozornoci pokoju w wieku Augusta, Norwid stwierdzi:
Jeli wic tak by mogo, kiedy mówców usta
Znay ju wszystkie formy – za czasów Augusta
e sta si gos, co s o w o - Z e w n t r z n e zasmuci
Do Wewntrznego zwróciwszy – i kart przewróci
Mówic: „J a k ? ? c h c e c i e g o s i b u d u j c e T r e c i e,
G d y w g b i s e r c a s a m i n i e d o b r z y j e s t e c i e?...”42
Sowo-zewntrzne w tym wypadku to pokój Augusta, niepodparty Sowem-wewntrznym, tj. pokojem Chrystusowym, który ju wówczas wkracza
w histori wiata. Trzeba zatem zauway, e refleksje Norwida na temat
40
PWsz VIII s. 115.
Cyt. wedug: Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z jzyków oryginalnych. Oprac. zespó biblistów polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich. Wyd. 3 popr. Pozna–Warszawa: Pallottinum 1990 s. 1198.
42
PWsz III s. 591.
41
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
41
pokoju zewntrznego i wewntrznego znajduj przeoenie na istotny dla
poety problem „sowa” czy relacji midzy „treci” a „form”.
Istotne m.in., e Norwid w sobie samym dostrzega tego, który, cho sam
te niedoskonay, podejmuje si owej gladiatorskiej walki w imi pokoju
Chrystusowego i prawdy, za które, czego jest wiadomy, bdzie musia
polec. Warto te zauway, e w tym samym licie Norwid napisa na temat
Zygmunta Krasiskiego, który okaza si wanie jednym z ironizujcych
z niego krytyków: „W duchu wyspokojony najobszerniej, ale (do pewnego
stopnia) z tej przyczyny, e tak niewiele w prawdzie yje”43.
Sowa: Morituri te salutant, Veritas pojawiy si te jako motto do poematu Promethidion. Ponadto w utworze tym odnajdujemy take pewne odniesienia 44 do postaci gladiatora, podobne w swej idei do przedstawionych
ju tutaj sposobów wykorzystania przez Norwida tego motywu. Oto fragment dialogu Wiesaw z Promethidiona, w którym posta gladiatora zostaa
wprost przywoana:
Ten – ów – widzicie, mci – mci tyle,
e gdy do walki wyjdzie z nim gladiator,
To nieraz bracia, co wtpi o sile,
Wpierw mu jak Jowisz murem stan S t a t o r 45,
Albo rozszarpi... i uczcz – w mogile!...46
Odnajdujemy tutaj znów odwoanie do pitnowanego przez Norwida faszu
wiata. Grayna Halkiewicz-Sojak pisaa na temat przytoczonych wersów:
„Obraz ten jest prefiguracj kadej walki z kamstwem, symbolem losu ludzi
odrzuconych przez wasn spoeczno, która nie dojrzaa jeszcze do zrozumienia ich postawy i reaguje wrogoci”47. Przenika tu te zapewne znów
aluzja do krytyków, którzy „rozszarpuj” poet-gladiatora. Znamienna jest
43
PWsz VIII s. 116.
W poemacie pojawia si jedno, wprost wyraone odwoanie do postaci gladiatora. W Promethidione odnajdujemy te jednak, jak zauwaya Halkiewicz-Sojak, pewne nieco zakamuflowane aluzje do gladiatorów, np. fragment: „Bo Mio strachu nie zna i jest miaa, / Cho wie,
e kona musi, jak konaa; / Cho wie, e krzyów za sob pociga / Puk, jak wizanych arkad
wodociga, / I e przepynie krwi do kaskad wiecznych, / czerwieniejcych w otchaniach sonecznych” (PWsz III s. 442). Halkiewicz-Sojak dopatrzya si w przytoczonych sowach nawizania do szeciu tysicy krzyy, stojcych wzdu Via Appia i dwigajcych ciaa powstaców
Spartakusa. H a l k i e w i c z - S o j a k. Autokreacja w „Promethidionie” s. 36.
45
Por. w wierszu Do Walentego Pomiana Z.: „Ani si jej jak Jowisz nagle stawi Stator”
(PWsz II s. 154, w. 98).
46
PWsz III s. 461.
47
H a l k i e w i c z - S o j a k. Autokreacja w „Promethidionie” s. 38.
44
42
MAGDALENA KARAMUCKA
wzmianka, e ów pogardzony „gladiator” zostanie przez nich potem uczczony
„w mogile” – motyw uczczenia poety dopiero po mierci pojawi si te m.in.
w utworze Do Walentego Pomiana Z. Kontekst uwag z tekstu Do Walentego
Pomiana Z. uatwia zdemaskowanie w postaci gladiatora z Promethidiona
aluzji do wzgardzonego za ycia poety. Warto tutaj równie wspomnie, e
motyw gladiatora jako artysty skonfrontowanego z bezdusznymi odbiorcami,
skazanego na klsk, niedocenionego adekwatnie do wartoci swego dziea
i woonego w nie wysiku w ciekawy sposób ujawni si w licie do Bronisawa Zaleskiego z 27 maja 1869 r., w którym Norwid, odwoujc si do
problemów z uzyskaniem zapaty za jedno ze swych dzie plastycznych, pisa:
Wszyscy my jestemy co do owych na cyrk wychodzcych lub wynoszonych
z cyrku podobni.
piewamy: „Morituri…” Klasn nam i odpowiedz: „Morite” – Mrzyjcie!”48
Analizowane wyej motto Morituri te salutant, Veritas pojawiao si take w tekcie opatrzonym tytuem Z pamitnika. Chodzi o sprawozdanie Norwida z otwartej w Paryu w 1851 r. wystawy artystycznej, która prezentowaa eksponaty nadesane przez polskich artystów 49. Sprawozdanie poczone jest z rozwaaniami poety na temat sztuki, przede wszystkim polskiej.
Nie ma tam bezporednich odniesie do motywu gladiatora. Motto moe si
wiza z zawartym w tekcie postulatem prawdy w sztuce. Prawda ta to za
notabene efekt wytworzenia przez naród sztuki wasnej, opartej na narodowej specyfice („A gdzie wtedy sklep formu i gdzie miara prawdy a prostoty, jeeli nie w sztuce wywinitej z przyrodzonych poj narodowych
o postaci i treci” 50). Gladiatorskie Morituri te salutant, Veritas moe te
jednak stanowi aluzj do samego faktu demaskowania w przywoanej rozprawce prawdy o sztuce narodowej. Prawda ta, któr porusza i odsania
szkic Norwida, nie bya najwyraniej chtnie dopuszczana do wiadomoci
m.in. przez uznanych wówczas krytyków, skoro Norwid doda:
Naturalnie, pisz to tylko dla mnie. Takich rzeczy u nas si nie mówi, osobliwie
drukiem i w dzienniku. Drukiem si t a k i o t y l e tylko mówi, j a k i o i l e
48
PWsz IX s. 410-411.
Por. PWsz VII s. 580.
50
PWsz VI s. 376. Relacj midzy „form” a „treci”, ujmowana te przez poet w kategoriach zalenoci midzy „sowem” a „liter”, stanowi jedno z istotnych wtków i kluczy w refleksji Norwida nie tylko nad sztuk, ale te nad innymi aspektami wiata i kultury. Problematyk
t analizuj szerzej w mojej rozprawie doktorskiej (por. przyp. 2 niniejszego artykuu).
49
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
43
druk gdzie indziej by ju w ksikach, w dziennikach, w felietonach uyty. Wszelkie nowatorstwo pod tym wzgldem jest tym wyamaniem si z godnoci l i t e r a c k i e j, p i m i e n n e j, z którego (jak uczy nas historia staroytnych szczególnie literatur) wszystkie obowizujce jeszcze do dzi arcydziea powstay. Schowam wic to dla siebie, uyczywszy pierwej tobie, miy mi „Gocze”…51
Wspomniany „Goniec” to krytyk Julian Klaczko52.
Motyw Norwidowego gladiatora, jawicego si niekiedy jako gladiator-chrzecijanin, kieruje zatem nasz uwag ku dwom najwaniejszym dla
Norwida tradycjom, antykowi i chrzecijastwu, a równoczenie ku takim,
kluczowym dla jego twórczoci, tematom, jak rola i status poety w rzeczywistoci dziewitnastowiecznej, relacja poeta–krytycy, poeta–odbiorcy czy
postawa chrzecijaska wobec uwarunkowa apostatycznej cywilizacji.
W kade z tych zagadnie wpisuje si te problematyka prawdy (w analizowanych utworach przede wszystkim prawdy chrzecijaskiej postawy i prawdy
poezji, bdcej take zreszt przejawem ycia w prawdzie), która czy si
z wszystkimi niemal nawizaniami Norwida do postaci gladiatora, stanowicego zatem szczególny symbol niezomnoci, wiernoci sobie i swoim zasadom. Pod postaci Norwidowego gladiatora kryj si najczciej poeta,
chrzecijanin i si rzeczy te sam Norwid, czcy te dwa wymienione
przymioty.
BIBLIOGRAFIA
B r a j e r s k a - M a z u r A.: Norwid, „Spartakus” i Internet. W: Strona Norwida. Studia i szkice
ofiarowane Profesorowi Stefanowi Sawickiemu. Red. P. Chlebowski, W. Toru, E. wirkowska, E. Chlebowska. Lublin: TN KUL 2008 s. 7-27.
D. Iuni Iuvenalis Saturae. Ed. A. Weidner. 2. Aufl. Leipzig: B.G. Teubner 1889.
G r a n t M.: Gladiatorzy. Prze. T. Rybowski, Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask: Zakad
Narodowy im. Ossoliskich 1980.
H a l k i e w i c z - S o j a k G.: Autokreacja w „Promethidionie”. „Studia Norwidiana” 1991-1992
nr 9-10 s. 27-44.
K r a s i s k i Z.: Irydion. Oprac. W. Kubacki. Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich
1967.
K w i n t u s H o r a c j u s z F l a k k u s: Dziea wszystkie. T. 2: Gawdy, Listy, Sztuka poetycka.
Oprac. O. Jurewicz. Wrocaw: Ossolineum 1988.
51
52
PWsz VI s. 377.
Por. PWsz VII s. 580.
44
MAGDALENA KARAMUCKA
L e n a r t o w i c z T.: Gladjatorowie. Pary 1857. Cyt. wedug: Polska Biblioteka Internetowa,
http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=40221
L i s i e c k a A.: Norwid. Poeta historii. Londyn: Veritas Foundation Publication Centre 1973.
a p i s k i Z.: „Spartakus”. W: Liryka polska. Interpretacje. Red. J. Prokop, J. Sawiski.
Kraków: Wydawnictwo Literackie 1966 s. 168-176.
N o r w i d C.: Wiersze: dodatek krytyczny. Oprac. J.W. Gomulicki. Warszawa: PIW 1966.
N o r w i d C.: Pisma wszystkie. Zebra, tekst ustali, wstpem i uwagami krytycznymi opatrzy
J.W. Gomulicki. T. I-XI. Warszawa: PIW 1971-1976.
N o w i c k a E.: Postylion niesie pisanie… Szkice o romantycznym licie poetyckim. (Acta Universitatis Wratislaviensis no 1271. Historia Sztuki 4). Pozna: Wydawnictwo WiS 1993.
O k o W.: Alegorie narodowe. Studia z dziejów sztuki polskiej XIX wieku. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego 1992.
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z jzyków oryginalnych. Oprac.
zespó biblistów polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich. Wyd. 3 popr. Pozna–
Warszawa: Pallottinum 1990.
R z e p c z y s k i S.: O „Spartakusie” Norwida. W Czytajc Norwida. Materiay z konferencji
powiconej interpretacji utworów Cypriana Norwida zorganizowanej przez Katedr Filologii
Polskiej WSP w Supsku. Red. S. Rzepczyski. Supsk: Wysza Szkoa Pedagogiczna 1995
s. 108-118.
T r y b u K.: Rozwaania wokó wiersza Dziennik i epos. Cypriana Norwida. „Studia Norwidiana” 1987-1988 nr 5-6 s. 113-123.
Trzej satyrycy rzymscy: Horacy [w przekadzie Jana Czubka], Persjusz, Juwenalis [w przekadzie
Jana Skowskiego]. Wstp i komentarz L. Winniczuk. Warszawa: PIW 1958.
W a l t e r s H.B.: The art of the Greeks. New York: The Macmillan Company 1906.
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
Streszczenie
Staroytny Rzym naley do najwaniejszych kulturowych róde twórczoci C. Norwida.
Jednym z symboli antycznej, pogaskiej Romy jest gladiator, który jednak nierzadko funkcjonuje
te jako jej antyteza. Celem artykuu jest analiza znaczenia motywu gladiatora w pismach Norwida. W artykule omówione zostay wiersze Spowied oraz Spartakus, a take fragmenty innych
tekstów, w których Norwid zamieci parafrazy synnego okrzyku, którym – wedug popularnego
przekonania – gladiatorowie mieli pozdrawia cesarza: Ave, Caesar, morituri te salutant. Poeta
postrzega krwawe igrzyska gladiatorskie jako wyraz gbokiego zepsucia i za Rzymu, a gladiatora zazwyczaj jako ich mimowolnego, heroicznego, osamotnionego aktora, wiadomego degradacji moralnej swoich widzów. Figura gladiatora to w pismach Norwida zazwyczaj egzemplum
wykorzystywane w refleksji nad takimi, aktualnymi dla autora zagadnieniami, jak rola i status
poety w rzeczywistoci dziewitnastowiecznej, postawa chrzecijaska wobec uwarunkowa apostatycznej cywilizacji, a take kluczowa dla tych nawiza problematyka prawdy. Pod postaci
Norwidowego gladiatora kryj si najczciej poeta, chrzecijanin i si rzeczy te sam Norwid,
czcy dwa wymienione przymioty.
Strecia Magdalena Karamucka
Sowa kluczowe: chrzecijanin, chrzecijastwo, egzemplum, gladiator, Norwid, poeta, prawda,
staroytny Rzym.
GLADIATOR – CHRZECIJANIN – NORWID
45
GLADIATOR—CHRISTIAN—NORWID
Summary
The ancient Rome belongs to the most important cultural sources of Norwid’s work. The aim
of this article is to analyse the significance of the motif of gladiator in the writings of Norwid.
The article examines poems Spowied [Confession] and Spartakus [Spartacus] and also fragments
from other texts in which appear paraphrases of the well-known words that according to the
popular opinions were used by gladiators to greet emperor: Ave, Caesar, morituri te salutant. The
poet regarded bloody Roman circus games as a sign of deep depravity of the ancient Rome and a
gladiator as an involuntary, heroic and lonely actor of them, who was aware of the moral
degradation of the spectators. The motif of gladiator often functions in the works by Norwid as an
exemplum used by him to speak about such problems of his time as: the role and status of a poet
in the 19th century, Christian attitude towards apostatic civilization and the key issue of the truth.
Norwid’s gladiator is often a poet, Christian and simultaneously Norwid himself.
Summarised by Magdalena Karamucka
Key words: Christian, Christianity, exemplum, gladiator, Norwid, poet, truth, ancient Rome.