Szkolny program profilaktyki w prawie oświatowym

PRAWO OŒWIATOWE
Perspektywy i bariery
Szkolny program profilaktyki
w prawie oœwiatowym
Statut szko³y okreœla prawa ucznia, z uwzglêdnieniem w szczególnoœci praw zawartych w Konwencji o Prawach Dziecka, oraz tryb sk³adania
skarg w przypadku naruszania praw ucznia. Statut okreœla obowi¹zki ucznia.
Magdalena Wardyñska-Zió³ek
Od 1 wrzeœnia 2002 roku ka¿da ze szkó³ jest zobowi¹zana do opracowania i realizacji szkolnego programu profilaktyki. Programu autorskiego i autonomicznego, odpowiadaj¹cego zdiagnozowanym potrzebom konkretnego œrodowiska. To nowe dla szkó³ zadanie reguluj¹ stosowne zapisy w prawie oœwiatowym:
Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego oraz kszta³cenia ogólnego
w poszczególnych typach szkó³ ( Dz. U. Nr
51, poz. 458 ), zgodnie z którym: Dzia³alnoœæ
edukacyjna szko³y okreœlana jest przez:
1) szkolny zestaw programów nauczania,
który uwzglêdniaj¹c wymiar wychowawczy,
obejmuje ca³¹ dzia³alnoœæ
2) szko³y z punktu widzenia dydaktycznego,
3) program wychowawczy szko³y, który opisuje w sposób ca³oœciowy wszystkie treœci i dzia³ania o charakterze wychowawczym i jest realizowany przez wszystkich nauczycieli,
4) program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego œrodowiska, który opisuje w sposób ca³oœciowy wszystkie treœci i dzia³ania o charakterze profilaktycznym skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców.
Szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szko³y oraz program profilaktyki tworz¹ spójn¹ ca³oœæ. Ich przygotowanie i realizacja s¹ zadaniem zarówno ca³ej
szko³y, jak i ka¿dego nauczyciela.
Obok zadañ wychowawczych i profilaktycznych nauczyciele wykonuj¹ równie¿ dzia³ania opiekuñcze, odpowiednio do istniej¹cych
potrzeb.
Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola
oraz publicznych szkó³ ( Dz. U. Nr 61,
poz.624) oraz Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia
2002r. zmieniaj¹ce to rozporz¹dzenie ( Dz. U.
Nr 10, poz. 96).
Tekst jednolity przedstawia siê nastêpuj¹co:
2.1. Statut szko³y okreœla w szczególnoœci:
1) cele i zadania szko³y wynikaj¹ce z przepisów prawa oraz uwzglêdniaj¹ce program
wychowawczy szko³y i program profilaktyki
dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów
oraz potrzeb danego œrodowiska,
2) formy opieki i pomocy uczniom, którym
z przyczyn rozwojowych, rodzinnych lub losowych potrzebna jest pomoc lub wsparcie,
3) organizacjê wspó³dzia³ania z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi oraz innymi instytucjami œwiadcz¹cymi poradnictwo
i specjalistyczn¹ pomoc dzieciom i rodzicom,
4) zasady i formy wspó³dzia³ania z rodzicami (opiekunami prawnymi) w zakresie nauczania, wychowania i profilaktyki.
2.2. Program wychowawczy i program profilaktyki uchwala rada pedagogiczna po zasiêgniêciu opinii rady rodziców i samorz¹du
uczniowskiego.
Z obu cytowanych dokumentów wynika
jednoznacznie, ¿e program profilaktyki, zgodnie z obowi¹zuj¹cymi w tym zakresie standardami, winien uwzglêdniaæ dzia³ania anga¿uj¹ce uczniów, rodziców i nauczycieli. Procedura
uchwalania szkolnego programu profilaktyki
jest identyczna z t¹, która funkcjonuje od trzech
lat przy uchwalaniu szkolnego programu wychowania.
Oba programy opiniuj¹ rodzice i uczniowie (samorz¹d uczniowski to, zgodnie z art.
55 ustawy o systemie oœwiaty, wszyscy
uczniowie szko³y). Z treœci rozporz¹dzeñ nie
wynika jednak, w jaki sposób ma przebiegaæ owo „opiniowanie”, ani jakie konsekwencje mog¹ wynikaæ z faktu, ¿e opinie te
s¹ np. negatywne. Sposób uzyskiwania opinii to wewnêtrzna sprawa ka¿dej szko³y.
Nie bez powodu przytaczane w tym artykule fragmenty rozporz¹dzeñ zawieraj¹ informacje o obowi¹zku przestrzegania praw ucznia
i obowi¹zku umieszczenia tych praw w statucie szko³y. Katalog praw dziecka zawarty w Konwencji o Prawach Dziecka w bezpoœredni sposób odnosi siê do szkolnego programu profilaktyki problemów dzieci i m³odzie¿y. Wyodrêbnienie w prawie oœwiatowym szkolnego pro-
22 Remedium GRUDZIEÑ 2002
11.p65
22
Czarny
03-01-08, 12:35
PRAWO OŒWIATOWE
Perspektywy i bariery
gramu profilaktyki, to nic innego jak wype³nienie powinnoœci wynikaj¹cych z zapisów
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz
Konwencji o Prawach Dziecka.
Art.72 Konstytucji mówi: Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronê praw
dziecka. Ka¿dy ma prawo ¿¹daæ od organów w³adzy publicznej ochrony
dziecka przed przemoc¹, okrucieñstwem, wyzyskiem i demoralizacj¹.
Konwencja o Prawach Dziecka stanowi:
Art.3: We wszystkich dzia³aniach
dotycz¹cych dzieci, podejmowanych
przez publiczne lub prywatne instytucje opieki spo³ecznej, s¹dy, w³adze administracyjne lub cia³a ustawodawcze,
spraw¹ nadrzêdn¹ bêdzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka.
Art.19: Pañstwa – Strony bêd¹
podejmowa³y wszelkie w³aœciwe kroki
w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, spo³ecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed
wszelkimi formami przemocy fizycznej b¹dŸ psychicznej, krzywdy b¹dŸ
nadu¿yæ, zaniedbania b¹dŸ niedba³ego traktowania.
Art.33: Pañstwa – strony bêd¹ podejmowa³y wszelkie odpowiednie kroki, w tym œrodki ustawodawcze, administracyjne, socjalne oraz œrodki w dziedzinie oœwiaty, w celu zapewnienia
ochrony dzieci przed nielegalnym u¿ywaniem œrodków narkotycznych i substancji psychotropowych, zgodnie z ich
zdefiniowaniem w odpowiednich umowach miêdzynarodowych, oraz w celu
zapobiegania wykorzystywania dzieci
do nielegalnej produkcji tego typu substancji i handlu nimi.
Dzia³ania profilaktyczne i realizacja ró¿nych programów profilaktycznych mia³y miejsce w licznych szko³ach ju¿ od wielu lat. Czêsto zadanie to by³o umieszczane w szkolnym
programie wychowania. Nale¿y jednak podkreœliæ fakt, ¿e szkolny program wychowania i szkolny program profilaktyki nie s¹ to¿same. Ten
drugi wymaga bezsprzecznie specyficznych
umiejêtnoœci i kompetencji. Nie ka¿dy wychowawca potrafi i nie ka¿dy jest gotów do anga¿owania siê w ten rodzaj aktywnoœci.
O ile jednak nauczyciele maj¹ prawo decydowaæ o tym, na ile ka¿dy z nich bêdzie uczestniczy³ w realizacji programu profilaktyki, to
Szko³a winna zapewniæ ka¿demu uczniowi
warunki niezbêdne do jego rozwoju, przygotowaæ go do wype³niania obowi¹zków rodzinnych
i obywatelskich w oparciu o zasady solidarnoœci, demokracji, tolerancji, sprawiedliwoœci
i wolnoœci oraz Kurator oœwiaty wspó³dzia³a
z w³aœciwymi organizacjami i innymi podmiotami w sprawach dotycz¹cych warunków rozwoju dzieci i m³odzie¿y, w tym przeciwdzia³aniu zjawiskom patologii spo³ecznej, a tak¿e
mo¿e wspomagaæ dzia³alnoœæ tych podmiotów
(ustawa o systemie oœwiaty z dnia 7 wrzeœnia
1991r. z póŸniejszymi zmianami).
Przy budowaniu szkolnego programu profilaktyki nale¿y równie¿ uwzglêdniæ zapisy
innych aktów prawnych, miêdzy innymi:
• Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego,
• Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwi¹zywania Problemów Alkoholowych,
• Krajowego Programu Przeciwdzia³ania Narkomanii,
• Krajowego Programu Zapobiegania Zaka¿eniom HIV i Opieki nad ¯yj¹cymi z HIV i Chorymi na AIDS.
W ka¿dym z tych dokumentów znajduj¹ siê
dyspozycje zobowi¹zuj¹ce resort edukacji do
realizacji bardzo konkretnych zadañ. Nak³adaj¹
na szko³ê obowi¹zek przekazywania uczniom
pe³nej i rzetelnej informacji, zgodnej ze stanem wiedzy wolnej od stereotypów i uprzedzeñ. Wiedza ta dotyczy alkoholu, narkotyków,
chorób przenoszonych drog¹ p³ciow¹, HIV/
AIDS, przemocy, tytoniu itd. Obowi¹zkiem
nauczycieli jest dostosowanie treœci i metod
pracy z klas¹ do wieku uczniów, ich poziomu
rozwoju i wra¿liwoœci.
Stosowne zapisy dotycz¹ce zadañ resortu edukacji znajduj¹ siê równie¿ w:
• Ustawie o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia³aniu alkoholizmowi,
• Ustawie o przeciwdzia³aniu narkomanii.
Oba dokumenty wskazuj¹ na koniecznoœæ
prowadzenia w szko³ach dzia³alnoœci wychowawczej i zapobiegawczej. Jesteœmy równie¿
zobowi¹zani do monitorowania problemu alkoholizmu i narkomanii, rozwijania i popierania dzia³alnoœci informacyjnej oraz tworzenia
systemu doskonalenia nauczycieli.
Obowi¹zek wprowadzenia do programów
edukacyjnych szkó³ treœci dotycz¹cych edukacji seksualnej wynika, przede wszystkim, z ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu
rodziny, ochronie p³odu ludzkiego i warunkach
dopuszczalnoœci przerywania ci¹¿y (Dz. U. Nr 17,
poz.78).
Realizacja treœci programowych zajêæ
powinna stanowiæ spójn¹ ca³oœæ z pozosta³ymi dzia³aniami wychowawczymi i profilaktycznymi szko³y, a w szczególnoœci:
1) wspieraæ wychowawcz¹ rolê rodziny,
2) promowaæ integralne ujêcie ludzkiej seksualnoœci,
3) kszta³towaæ postawy prorodzinne, prozdrowotne i prospo³eczne.
Zapisy umieszczone w podstawie programowej wskazuj¹ na obowi¹zek przekazywania
przez nauczycieli wiedzy obiektywnej, niezale¿nej od œwiatopogl¹du, poszerzonej o informacje o inne metody antykoncepcji, nie tylko
naturalne.
Bardzo wa¿nym obszarem dzia³añ profilaktycznych szko³y odbywaj¹cych siê w ramach zajêæ edukacyjnych „Wychowanie do ¿ycia w rodzinie” jest profilaktyka przemocy w rodzinie,
przemocy seksualnej wobec dzieci oraz problematyka komercyjnego wykorzystywania dzieci –
pornografii i prostytucji dzieci i m³odzie¿y.
Dotychczas wystêpowanie przemocy seksualnej wobec dzieci by³o negowane, zapis obliguj¹cy szko³y do realizacji tych zadañ jest nowy.
Ustawa o zapobieganiu narkomanii na³o¿y³a na „ministra w³aœciwego do spraw
oœwiaty i wychowania” obowi¹zek okreœlenia szczegó³owych form dzia³alnoœci wychowawczej i zapobiegawczej wœród dzieci
i m³odzie¿y zagro¿onych uzale¿nieniem. Niebawem uka¿e siê stosowne rozporz¹dzenie.
Projekt tego dokumentu zak³ada, ¿e: Szko³y i poradnie psychologiczno-pedagogiczne
rozwijaj¹ dzia³ania wychowawcze i zapobiegawcze wœród dzieci i m³odzie¿y zagro¿onych
uzale¿nieniem, podejmuj¹cych ryzykowne zachowania zwi¹zane ze sporadycznym u¿ywaniem œrodków odurzaj¹cych lub substancji
psychotropowych w zakresie:
1) systematycznego rozpoznawania i diagnozowania zagro¿eñ zwi¹zanych z uzale¿nieniami,
2) zapewnienia systematycznej realizacji programu wychowawczego i programu profilaktyki,
3) wspó³pracy z rodzicami dzieci i m³odzie¿y
dzieci zagro¿onych uzale¿nieniem,
4) przygotowania nauczycieli i osób zajmuj¹cych siê wychowaniem dzieci i m³odzie¿y do
przeciwdzia³ania narkomanii.
W szko³ach i placówkach podejmuje siê
dzia³ania, polegaj¹ce na rozwi¹zywaniu problemów dzieci i m³odzie¿y, zwi¹zanych z u¿yGRUDZIEÑ 2002 Remedium
11.p65
23
Czarny
03-01-08, 12:35
23
PRAWO OŒWIATOWE
Perspektywy i bariery
waniem œrodków odurzaj¹cych i substancji psychotropowych.
W sytuacjach kryzysowych, w szczególnoœci gdy dzieci i m³odzie¿ u¿ywa, posiada lub
rozprowadza œrodki odurzaj¹ce lub substancje
psychotropowe, podejmowane s¹ dzia³ania interwencyjne.
W aktualnie zmienianym Rozporz¹dzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 15 stycznia 2001r. w sprawie zasad
udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szko³ach i placówkach, proponuje siê nastêpuj¹ce zapisy:
Do zadañ pedagoga nale¿y w szczególnoœci:
– wspieranie dzia³añ wychowawczych i profilaktycznych wynikaj¹cych z programu wychowawczego szko³y i programu profilaktyki, w stosunku do uczniów, z udzia³em rodziców i nauczycieli,
– podejmowanie dzia³añ wychowawczych i profilaktycznych wynikaj¹cych z programu wychowawczego i programu profilaktyki.
Do zadañ psychologa nale¿y w szczególnoœci:
– diagnozowanie sytuacji wychowawczej w celu
wspierania rozwoju ucznia, okreœlania odpowiednich form pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym dzia³añ profilaktycznych,
mediacyjnych i interwencyjnych wobec
uczniów, rodziców i nauczycieli,
– wspieranie wychowawców klas oraz zespo³ów wychowawczych i innych zespo³ów problemowo-zadaniowych w dzia³aniach wyni-
kaj¹cych z programu wychowawczego szko³y i programu profilaktyki.
Zgodnie z treœci¹ tego rozporz¹dzenia „pomoc – psychologiczno – pedagogiczna polega
w szczególnoœci na podejmowaniu dzia³añ wychowawczych i profilaktycznych wynikaj¹cych
z programu wychowawczego szko³y i programu profilaktyki oraz wspieraniu nauczycieli
w tym zakresie.
Znacz¹cy dla szkolnego programu profilaktyki jest te¿ zapis rozporz¹dzenia, który mówi,
¿e Zadania, o których mowa s¹ realizowane we
wspó³pracy z podmiotami dzia³aj¹cymi na
rzecz rodziny, dzieci i m³odzie¿y.
Szko³a potrzebuje sojuszników, tak¿e do realizacji pewnych fragmentów – modu³ów programu profilaktyki. I mo¿e anga¿owaæ ich do
wspó³pracy, zgodnie z rozpoznanymi potrzebami w³asnymi a tak¿e adekwatnie do ich kompetencji. Dyrektor szko³y i rada pedagogiczna
powinni bardzo starannie precyzowaæ oczekiwania wobec osób i instytucji zapraszanych do
wspó³pracy, sprawdzaæ ich rekomendacje i listy polecaj¹ce.
Wspomaganie wszechstronnego rozwoju
dzieci i m³odzie¿y, efektywnoœci uczenia siê, nabywania i rozwijania umiejêtnoœci negocjacyjnego rozwi¹zywania konfliktów i problemów
oraz innych umiejêtnoœci z zakresu komunikacji spo³ecznej oraz Profilaktyka uzale¿nieñ i innych problemów dzieci i m³odzie¿y, udzielanie
pomocy psychologiczno-pedagogicznej dzieciom i m³odzie¿y – to zadanie poradni psycho-
logiczno-pedagogicznych, w tym poradni specjalistycznych (rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z 15 stycznia 2001 r. w sprawie szczegó³owych zasad dzia³ania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych,
w tym publicznych poradni specjalistycznych
oraz ramowego statutu tych poradni; obecnie
równie¿ zmieniane).
Co zatem nale¿y teraz do obowi¹zków
szko³y w zwi¹zku wprowadzeniem do katalogu jej zadañ – szkolnego programu
profilaktyki?
Szko³a zobowi¹zana jest m.in. do:
• podejmowania dzia³añ uprzedzaj¹cych pojawienie siê problemów,
• anga¿owania ca³ej spo³ecznoœci,
• korzystania z tego, czym ju¿ dysponuj¹ (trze-
ba wiêc „zinwentaryzowaæ” w³asne umiejêtnoœci, kompetencje, programy),
• wypracowywania autorskich rozwi¹zañ i programów,
• nie dzia³ania w pró¿ni, szukania sojuszników i wspó³pracowników (nale¿y anga¿owaæ ich zgodnie z ich kompetencjami, a wiêc
znaæ je),
• dysponowania aktualn¹ list¹ adresow¹ organizacji i instytucji,
• dba³oœci o przep³yw informacji,
• dzielenia siê doœwiadczeniami,
• w miarê mo¿liwoœci wspólnych szkoleñ z innymi organizacjami.
Szko³a powinna wypracowaæ:
• spójn¹ politykê wobec niepo¿¹danych zachowañ dzieci i m³odzie¿y, prze³o¿on¹ na jasne,
wszystkim znane zapisy w statucie szko³y,
okreœlone normy i zasady,
• procedury postêpowania interwencyjnego
oraz
• postêpowaæ konsekwentnie, przestrzegaæ jednakowego traktowania uczniów,
• wyeliminowaæ wzory nieprawid³owych zachowañ wœród nauczycieli.
Mo¿e warto teraz zajrzeæ do w³asnych statutów? Byæ mo¿e niektóre z nich nale¿a³oby
otrzepaæ z kurzu? Maj¹ przecie¿ s³u¿yæ
uczniom, nauczycielom i rodzicom, byæ ich wewnêtrznym prawem szkolnym, przydatnym na
co dzieñ. W³asnym, ale zgodnym z innymi aktami prawnymi.
q
Autorka jest pedagogiem specjalnym, autorem i realizatorem programów profilaktycznych.
24 Remedium GRUDZIEÑ 2002
11.p65
24
Czarny
03-01-08, 12:35